3. GAIA 1. LIBURUKIA

Ezaugarriak:

• Zelula izeneko unitatez eratuta daude.• Jaio eta hil egiten dira• Materia organikoan oinarritzen dute bere

konposizioa• Oinarrizko 3 bizi funtzioak egiten ditu.

Bizi funtzioak• Nutrizioa:

Bizitzeko beharrezkoak diren energia eta substantziak lortzeko.

• Bi mota• Autotrofoa: Gai dira substantzia ez organikotik

abiatuz (CO2, H2O, gatz mineralak) energia eta substantzia organikoak sortzeko : landare, alga,..

• Heterotrofoa: Beste izaki bizidun batzuez edo euren hondakinez elikatzen dira, ez dira gai berez substantzia organikoak sortzeko : animalia, onddo eta mikroorganismo gehienak.

• Izaki bizidunek harremanak dituzte euren artean eta ingurunearekin (elikatu, ugaldu, argiaren norabidean hasi, etab.)

• Ugalketa

• Izaki bizidunek beren antzekoak diren ondorengoak eratzen dituzte ugalketaren bidez.

• Ugalketa sexu bidezkoa (bi izaki behar dira) edo sexugabekoa (izaki bakarra ugaltzen da) izan daiteke.

• Harremana

Konposizio kimikoaKontzeptua: Kontzeptua: Izaki bizidun gehienak C, H, O,

eta N osatuta gaude nagusiki, hauek bi motako substantziak osa ditzakete Substantzia ez-organikoak

Izaki bizidun nahiz bizigabeetan agertzen dira (C-rik ez) : Ura eta Gatz mineralak

• Substantzia organikoak• Izaki bizidunetan soilik agertzen dira (C agertzen da):

•GluzidoakGluzidoak: glukosa (energia lortu) eta zelulosa (egiturak sortu)•LipidoakLipidoak: energia erreserbak•ProteinakProteinak: bizi funtzioak erregulatu, O2 garraiatu (hemoglobina), babesa (antigorputzak)•Azido nukleikoakAzido nukleikoak: Informazio genetikoa gorde (ADN)

ZELULAKontzeptua:Kontzeptua:Bizi unitate txikiena da, egitura

unitatea da eta funtzioanala da.Zelularen elementuak:

• MintzaMintza: zelula babestuz eta mantenugaien erregulazioaz arduratzen da.

• ZitoplasmaZitoplasma: Zelularen barnekaldea, bertan organuluak daude.

• MaterialMaterial genetikoa: Zelularen funtzionamendua kontrolatzen duen substantzia ADN

Zelula motak:

•EukariotoaEukariotoa: material genetikoa nukleo baten barruan dago.

• ProkariotaProkariota: material genetikoa aske dago zitoplasman.

Animalia eta ladare zelula

ORGANISMOAKOrganismoak zelula batez edo gehiagoz osatuta egon daitezke.

ZELULABAKARRAK ZELULANIZTUNAKZelula bakoitza

organismo bat da.Elkartzen direnean

koloniak eratzen dituzte.Organismorik sinpleenak

dira. Bakoitzak bere kabuz

egiten ditu bizi funtzioak

Hainbat zelulaz osatuak.Hauek elkarrekin

harremanetan lan egiten dute.

Zelula mota bakoitzak funtzio beriztua dauka Antolaketa mailaAntolaketa maila

EhunakEhunak: funtzio bera duten antzeko zelulenzelulen multzoa (gihar ehuna).OrganoakOrganoak: Batera aritzen diren ehunenehunen multzoa (giharrak).SistemakSistemak: Batera aritzen diren organoen organoen multzoa (gihar sistema).AparatuakAparatuak: Zenbait sistemen multzoa (lokomozio aparatua).

Izaki Bizidunen Sailkapena

Reino Animal

Tipo Cordados

Clase Mamíferos

Orden Carnívoros

Familia Cánidos

Género Canis

Especie Canis familiaris

Kontzeptua: Kontzeptua: Izaki bizidunak sailkatzen dituen zientzia taxonomia da, honek taldetan banatzen ditu.Kategoria taxonomikoa: Erreinua Tipoa Klasea Ordena Familia Generoa Espeziea

Monero Monero erreinuaerreinua

Protisto Protisto erreinuaerreinua

Onddo Onddo erreinuaerreinua

Landare Landare erreinuaerreinua

Animalia Animalia erreinuaerreinua

Zelula Zelula kopuruakopurua

Zelula Zelula motamota

NutrizioaNutrizioa

Ehunak?Ehunak?

AdibideaAdibidea

Zelulabakarra

Prokariotoa

AutotrofoaHeterotrofo

a

Ez

Bakterioak

Zelulabakarra

zelulaniztuna

Eukariotoa

AutotrofoaHeterotrof

oa

Ez

Protozooak eta algak

Zelulabakarra

zelulaniztuna

Eukariotoa

Heterotrofoa

Ez

Onddoak legamiak eta

lizunak

Zelulaniztuna

Eukariotoa

Autotrofoa

Bai

Goroldioak iratzeak eta landareak

Zelulaniztuna

Eukariotoa

Heterotrofoa

Bai

Ornogabeak eta

ornodunak

__________

• Jaio eta hil egiten dira

• Materia ____________________oinarritzen dute bere konposizioa

• ________________ izeneko unitatez eratuta daude.

• Oinarrizko ___

bizi funtzioak

3, 4, 5 3, 4, 5 ariketakariketak

• _______•Bizitzeko beharrezkoak diren energia eta substantziak lortzeko.

•Bi mota•______________:______________: Gai dira substantzia ez organikotik abiatuz (CO2, H2O, gatz mineralak) energia eta substantzia organikoak sortzeko landare, alga,..•__________________________________: Beste izaki bizidun batzuez edo euren hondakinez elikatzen dira, ez dira gai berez substantzia organikoak sortzeko animalia, onddo eta mikroorganismo gehienak.

•__________ •Izaki bizidunek harremanak dituzte euren artean eta ingurunearekin (elikatu, ugaldu, argiaren norabidean hasi, etab.)

• ________•Izaki bizidunek beren antzekoak diren ondorengoak eratzen dituzte ugalketaren bidez.• Ugalketa sexu ___________(bi izaki behar dira) edo _____________ (izaki bakarra ugaltzen da) izan daiteke.

__________________

Kontzeptua: Kontzeptua: Izaki bizidun gehienak C, H, O, eta N osatuta gaude nagusiki, hauek bi motako substantziak osa ditzakete.

• Substantzia ____________•Izaki bizidun nahiz bizigabeetan agertzen dira (C-rik ez) : Ura eta Gatz mineralak

• Substantzia ____________ •Izaki bizidunetan soilikagertzen dira (C agertzen da): •________________________: glukosa (energia lortu) eta zelulosa (egiturak sortu)•________________________: energia erreserbak•____________:____________: bizi funtzioak erregulatu, O2 garraiatu (hemoglobina), babesa (antigorputzak)•____________:____________: Informazio genetikoa gorde (ADN)

ZelulaKontzeptua: Kontzeptua: Bizi unitate txikiena da, egitura unitatea da eta funtzioanala da.

Zelularen elementuak•_________: zelula babestuz eta mantenugaien erregulazioaz arduratzen da.• ____________________: Zelularen barnekaldea, bertan organuluak daude.• ____________________________: Zelularen funtzionamendua kontrolatzen duen substantzia ADN

Zelula motak • __________________: material genetikoa nukleo baten barruan dago• __________________: material genetikoa aske dago zitoplasman.

Ezaugarriak

• Jaio eta hil egiten dira

• Materia organikoan oinarritzen dute bere konposizioa

• Zelula izeneko unitatez eratuta daude.

• Oinarrizko 3

bizi funtzioak

3, 4, 5 3, 4, 5 ariketakariketak

• Nutrizioa•Bizitzeko beharrezkoak diren energia eta substantziak lortzeko.

•Bi mota•Autotrofoa:Autotrofoa: Gai dira substantzia ez organikotik abiatuz (CO2, H2O, gatz mineralak) energia eta substantzia organikoak sortzeko landare, alga,..•HeterotrofoaHeterotrofoa: Beste izaki bizidun batzuez edo euren hondakinez elikatzen dira, ez dira gai berez substantzia organikoak sortzeko animalia, onddo eta mikroorganismo gehienak.

• Harremana •Izaki bizidunek harremanak dituzte euren artean eta ingurunearekin (elikatu, ugaldu, argiaren norabidean hasi, etab.)

• Ugalketa•Izaki bizidunek beren antzekoak diren ondorengoak eratzen dituzte ugalketaren bidez.• Ugalketa sexu bidezkoa (bi izaki behar dira) edo sexugabekoa (izaki bakarra ugaltzen da) izan daiteke.

Konposizio kimikoa

Kontzeptua: Kontzeptua: Izaki bizidun gehienak C, H, O, eta N osatuta gaude nagusiki, hauek bi motako substantziak osa ditzakete.

• Substantzia ez.organikoak•Izaki bizidun nahiz bizigabeetan agertzen dira (C-rik ez) : Ura eta Gatz mineralak

• Substantzia organikoak •Izaki bizidunetan soilikagertzen dira (C agertzen da): •GluzidoakGluzidoak: glukosa (energia lortu) eta zelulosa (egiturak sortu)•LipidoakLipidoak: energia erreserbak•Proteinak:Proteinak: bizi funtzioak erregulatu, O2 garraiatu (hemoglobina), babesa (antigorputzak)•Material genetikoaMaterial genetikoa: Informazio genetikoa gorde (ADN)

ZelulaKontzeptua: Kontzeptua: Bizi unitate txikiena da, egitura unitatea da eta funtzioanala da.

Zelularen elementuak• MintzaMintza: zelula babestuz eta mantenugaien erregulazioaz arduratzen da.• ZitoplasmaZitoplasma: Zelularen barnekaldea, bertan organuluak daude.• MaterialMaterial genetikoa: Zelularen funtzionamendua kontrolatzen duen substantzia ADN

Zelula motak • EukariotoaEukariotoa: material genetikoa nukleo baten barruan dago• ProkariotaProkariota: material genetikoa aske dago zitoplasman.

Izaki bizidunak

Organismo zelulabakarrak eta zelula aniztunak

7, 11, 13, 7, 11, 13, 16, 17, 18 16, 17, 18 ariketakariketak

Kontzeptua: Kontzeptua: Organismoak zelula batez edo gehiagoz osatuta egon litezke.

Organismoak •Zelulabakarrak: Zelula bakoitza organismo bat da, elkartzen direnean koloniak eratzen dituzte. Organismorik sinpleenak dira. Bakoitzak bere kabuz egiten ditu bizi funtzioak•Zelulaniztunak: Hainbat zelulaz osatuak, hauek elkarrekin harremanetan lan egiten dute. Zelula mota bakoitzak funtzio beriztua dauka Antolaketa maila Antolaketa maila

EhunakEhunak: funtzio bera duten antzeko zelulen multzoa (gihar ehuna).OrganoakOrganoak: Batera aritzen diren ehunen multzoa (giharrak).

SistemakSistemak: Batera aritzen diren organoen multzoa (gihar sistema).AparatuakAparatuak: Zenbait sistemen multzoa (lokomozio aparatua).

Izaki bizidunen sailkapena

Kontzeptua: Kontzeptua: Izaki bizidunak sailkatzen dituen zientzia taxonomia da, honek taldetan banatzen ditu.

Kategoria taxonomikoa: Erreinua Tipoa Klasea Ordena Familia Generoa Espeziea

Reino Animal

Tipo Cordados

Clase Mamíferos

Orden Carnívoros

Familia Cánidos

Género Canis

Especie Canis familiaris

Monero erreinuaMonero erreinua Protisto erreinuaProtisto erreinua Onddo erreinuaOnddo erreinua Landare erreinuaLandare erreinua Animalia Animalia erreinuaerreinua

Zelula kopuruaZelula kopurua

Zelula motaZelula mota

NutrizioaNutrizioa

Ehunak?Ehunak?

AdibideaAdibidea

BioaniztasunaKontzeptua: Kontzeptua: Lurreko izaki bizidunen aniztasun biologikoa da.

Babesteko neurriak

Naturgune babestuak sortu

Galtzeko arriskuan dauden espezieak leku kontrolatuetan ugaldu

Galtzeko arriskuan dauen espezien zerrendak egin babes neurriak hartzeko

Bizi funtzioak

5 erreinuak

Izaki bizidunen konposizioa

Bioaniztasuna galtzea

Bioaniztasunari eustea

BideoakZelulak:

http://www.youtube.com/watch?v=Ocjhtm5MeLQ

Bost erreinuak: http://www.youtube.com/watch?v=gNeSP40VAmU&feature=related

http://www.youtube.com/watch?v=fanmxgoheOo