ARALAR;DUDAN GUZTIA,

NAIZENA> 22 Joseba URRETABIZKAIA

DATORRENA

Biharkorako hiru motibo eta gertu-gertuko hiru aurrekari RAMON SOLA > 11

www.gaur8.infomila leiho zabalik

2019ko azaroaren 9a | XIII. urtea • 645. zenbakia0,50 euro

Arduraduna: Amagoia Mujika Telleria. Erredakzioa: Xabier Izaga Gonzalez.

Argitaratzailea: Astero. Lege Gordailua: SS-77/07. Helbidea: Portuetxe 23-2a. 20018

Donostia. P.K.: 1099. Tel.: 943 31 69 99 / Faxa: 943 31 69 98. e-posta: info@gaur8.info.

Publizitatea: Euskal Prensa. Tel.: 94 424 72 06.mila leiho zabalik

HEZKUNTZA, HIZKUNTZA POLITIKA ETA KULTURA SAILAK(HIZKUNTZA POLITIKARAKO SAILBURUORDETZAK) DIRUZ LAGUNDUA

SINADURAK:

03 Iñaki Soto: Espainiar blokeoaz eta zabal daitekeen joko politikoaz10 Ula Iruretagoiena Busturia: Hiriaren zaintza11 Ramon Sola: Biharkorako hiru motibo eta gertu-gertuko hiru aurrekari 16 EXPRAI17 Oihane Larretxea de la Granja: Amaitu da txokolatezko palmeren garaia 17 Koldo Sagasti: Konpainia arriskutsuak 20 Beñat Gaztelumendi: Aterki berriarena 21 Itzea Urkizu Arsuaga: Zapla!30 Itsaso Rodriguez: Roboten erabilera Fukushimako istripu nuklearrean

AEBetako Teherango enbaxadaren

aurkako erasoa 40 urte igarota 04

Azkenean, historiaren mendekua

iritsi da Txilera 07

Dengearen epidemia Erdialdeko

Amerikan eta Hego-ekialdeko

Asian, indarrez 08

Espazioa denbora bilakatzen den

bidaia Aralarren barrena 12

KLK trebakuntza zikloa 18

E.lkarrrizketa: Sebastiana Par 22

Sarean 26

In fraganti: Museo del Organo

jatetxea 28

Juantxo Egañaren behatxulotik 31

4

22

18

8

28

2019 | azaroa | 9

GAUR8• 2 / 3hutsa

atze

rria

Nik neuk zalantzak izan nituen. Ikuspuntuarrazional batetik, honelako jokaldi bateginez gero, besteek ezagutzen ez dutendaturen bat izan behar duzu. Badirudiezetz, ordea. Pedro Sanchez biharko hau-teskundeak deitzen nahastu dela esatea

gutxi esatea da. Errepikapena harrigarria bazen, PSOEkoburuak kanpainan erakutsi duen trebezia falta, idioziaez esateagatik, are harrigarriagoa izan da. Zantzu guz-tien arabera, eskura zituen datuak okerrak ziren eta, on-dorioz, baita egin zituen planak antzuak ere.

BLOKEOA BERDIN, BLOKEAK ARE ETA OKERRAGO

Kasurik onenean, emaitzak errepikatu egingo dira, gutxigorabehera. Alegia, Sanchezek hobetsi zuen blokeoamantendu egingo da. Kasu horretan, gainera, bere posi-zio politikoa ahulduta aterako da. Berak zentralitatea bi-latzen zuen, baina hauteskundeetatik aterako diren blo-ke guztietan PSOE ahulduta geratzen da.

Ezkerraren ikuspuntutik, portzentajean maila man-tentzen badu ere –beti bezala, depende zeri deitzenzaion “ezkerra”–, sinesgarritasun falta nabarmena izan-go du. Baita indar gutxiago ere. Berak nahita, hautes-kunde errepikapenaren helburua ezkerraren mandatudemokratikoa ahultzea baitzen.Establishment-aren blokean, PPrekiko galtzaile atera-

ko da eta Ciudadanosekin bilatzen zuen bestelako harre-mana pikutara joan da. Izan ere, Ciudadanosen porrotakeskuinera transferituko ditu bere botoak, PP eta VOXera,hain zuzen ere. Espainiar asmo liberalek deribatu falan-gista dute beti atzean. Ondorioz, unionismoaren eta or-denaren blokean, PSOEren aukerak ere mugatuagoak di-ra orain, hor agenda ultraeskuinak ezartzen baitu.

Koalizio handiaren aukera benetan zaila iruditzenzait. Baita PPren abstentzioa ere, azken horrek emaitzatxukunak edo sikiera dezenteak ateratzen baldin baditu.

Hemengo eta hango indar independentistak giltza iza-teak udaberrian baino aukera errealagoa dirudi orain.Matematikez ari naiz. Izan ere, orain dena konplikatua-goa da. Berriro ere, PSOEren posizioa hor ahulduta egon-go da: gutxiago eskaintzeko, gehiagoren artean banatze-ko, kontraesankorrago. Edonola ere, bozek prezioaizango dute, eta garestiagoa. Alor horretan, euskal etakataluniar kultura politikoen arteko interakzioak inte-resgarriak izango dira. Izan daitezela oparoak ere, arren.

ZERI BEGIRATU, GUREA BISTAZ GALDU GABE

Kataluniari begira, espainiar komunikabideek alder-dien arteko liskarretan jarriko dute fokua, baina inde-pendentistek %50eko langa gainditu dezakete, lehen-dabizikoz. Emaitzek arnasa eman diezaioketeestrategiarik ez baina indar bizia duen mugimenduhorri. Bide batez, BNGren emaitzak ere interesgarriakiruditzen zaizkit. Gutxi begiratzen diogu Galiziari, gu-txiegi.

Euskal Herriko emaitzak garrantzitsuak izango dira,jakina. Emaitzon eragina ez da Madrilera mugatuko,inondik inora. Nafarroako agintaldian eragina izangodu –adibidez, Bel Pozuetak eserlekua lortzea garrantzi-tsua litzateke–, baita datorren urteko Arabako, Bizkaikoeta Gipuzkoako hauteskundeetan ere. Hauteskundeekjoerak erakutsiko dituzte, alderdientzat garrantzitsuakdirenak, baina batez ere joko politikorako aukerak zabal-du ditzakete. Euskal agendak gorde beste urte baterako,baina euskal alternatibek indarra hartu dezakete bihar-tik aurrera. •

{ datorrena }

Espainiar blokeoaz eta zabaldaitekeen joko politikoaz

Euskal Herriko emaitzen eragina ez da Madrilera mugatuko,inondik inora. Nafarroako agintaldian eragina izango du, baitadatorren urteko Araba, Bizkai eta Gipuzkoakohauteskundeetan ere

Iñaki Soto

hutsa

hutsahutsa

atzerria

Belaunaldi osobat markatuzuen 1979koazaroaren 4ak,AEBetan zeinIranen, luzaro-

rako, betiko ez bada. Khomeiniaiatolaren aldeko ikasle taldebatek AEBetako Teherango en-baxadaren, “espioen habia”deitzen zuten, murruak etatxarrantxak gainditu eta 52 di-plomatiko, soldadu eta espiaestatubatuar bahitu zituen. Ja-rraian, begiak bendekin estali-ta eta eskuak lotuta zituztela, mundu osoko komunikabide-en aurrean erakutsi zituzten,444 egun iraun zituen bahike-ta bati, 40 urte irauten dituen“gerra hotz” bati, hasiera ema-nez. Sentsibilitateak sutuz, biherrialdeen arteko etsaitasuneta mendeku politika amaiga-bea are gehiago indartu zen.1979ko Iraultza Islamikoak

Irango Estatua goitik behera

aldatu zuen. Monarkia izatetikislamiar errepublika izateraigaro zen Iran, eta, berehala,iraultza kulturala etorri zen,hau da, Mendebaldetik zeto-rren eragin ez-islamikoa Iran-dik ezabatzeko ahalegina.Iraultzak, estatubatuarrek Te-herango enbaxadatik bertatik26 urte lehenago zuzendu zu-ten estatu kolpe baten eskutikboterean jarri zuten Moham-

tuingurua ulertzeak ez dituagian bi herrien arteko zaurizaharrak sendatuko, baina la-gun dezake. Izan ere, AEBetako CIA Inteligentzia AgentziaZentralak Teherango enbaxa-datik zuzendu zuen estatu kol-pe hura eredu bezala erabilizuten gerora estatubatuarrek,adibidez, 1954ko Guatemalakoestatu kolpea edo SalvadorAllenderen Gobernuarekin bu-katu zuen Txileko 1973koa bul-tzatzeko.

EGINDAKOAZ HARRO

Denboran izoztua balego beza-la, AEBetako Teherango enba-xada monumentu publikoa daegun. Urteotan, Irango buru-zagiek ez dute sekula deitora-tu ekintza hura. Aitzitik, egin-dakoaz oso harro, ospakizunnazional bilakatu dute. Bahitutako 52 lagunen arte-

an, hamahiru afroamerikareta emakume, espioitza lane-tan aritzen ez zirela baieztatuondoren, askatu egin zituzten.Beste sei lagunek erasoa hasibezain pronto lortu zuten ihesegitea; Kanadako enbaxadore-aren etxean aterpetu ziren. Hi-labete batzuk geroago, CIArenoperazio baten eskutik aterazituzten Irandik –Ben Affleckaktore ezagunak zuzendu etaantzeztu zuen “Argo” pelikulasonatuan kontatzen da gerta-tutakoa–. Ia urte bat geroago,gaixorik zen beste lagun bataskatu zuten.Bahiketari amaiera emateko

ikasle iraultzaileek hiru eskae-ra egin zituzten. Denetan ga-rrantzitsuena, herrialdetikihes egin zuen MohammadReza Pahlevi xah Iranera estra-ditatzea, epaitua izan zedin.Eta beste biak, AEBek Irango

Irandar ikasle iraultzaileak bahitutakoestatubatuardiplomatiko bat, begiakbenda batekin estalitaeta eskuak lotutadituela, mundukotelebisten aurreanerakusten. GAUR8

444 EGUN 40 URTE DIRENEANAEBetako Teherango enbaxadaren kontrako erasoak biherrialdeen arteko harremanak gaurdaino bahitu ditu

Mikel Zubimendi Berastegi

«Irango bahituen krisiak» 40 urte bete ditu jada. Xahdiktadorearen agintaldia ekarri zuen estatu kolpeaAEBetako Teherango enbaxadan prestatu zen eta xaheroarazi zuen iraultza islamikoaren beroan hura asaltatuzuen ikasle talde batek, 444 egunez 52 diplomatikobahituz. Krisi hark, baina, ez du amaierarik ezagutu.

IRANGO BAHITUEN KRISIA / b

mad Reza Pahlevi monarka au-toritarioa, Irango xah, kanpo-ratu zuen. AEBek sustatuko 1953ko es-

tatu kolpe hark, MohammadMossadegh lehen ministroakgidatutako gobernu demokra-tiko aurrerakoia boteretik kan-poratu zuen, Iranera diktaduraodoltsua eramanez. Gertakizu-nen horien arteko loturak etaIrango bahituen krisiaren tes-

2019 | azaroa | 9

GAUR8• 4 / 5

barne arazoetan muturra sar-tzeari uko egitea eta enbarga-tuta zituzten ondasun iranda-rrak itzultzea.AEBetako presidente zen

Jimmy Carterrek uko egin zieneskakizunei. Eta aukera milita-rra alboratuz, Iranen gaineko presioa areagotzea erabakizuen. Banku estatubatuarrekzituzten ondasun irandar guz-tiak izoztea agindu zuen, Tehe-ranekin harreman diplomati-ko guztiak haustea –gaurdainodaude hautsita– eta erabatekoenbargo komertziala –egunere indarrean da–. Bizitzarenparadoxak zer diren! Erabakio-kin bere patua, bere heriotzapolitikoa, idatzi zuen: krisiakeragin zion higadurak berrizhautatua izateko aukera guz-tiak zapuztu zizkion.

KOMMOZIO PUBLIKOA

Egun batzuetako ikasle protes-ta omen zena, Khomeini aiato-laren erabakiz, estatu operaziobilakatu zen. Horrek, AEBakurte bat baino gehiagoz parali-zatu zituen krisia ekarri zuen.Carterrek indar militarra era-biltzearen kontrako erabakiahartu zuen unetik beretik hasizen haren kontrako zaparrada. AEBetako armadaren iritzia-

ren kontra erabaki omen zuenCarterrek aukera militarra al-boratzea eta kostu politikoikaragarria eragin zion. Estatu-batuarrak begiak bendatutaeta eskuak lotuta zituztela te-lebistetan etengabe ateratzenziren, kommozio publiko izu-garria eraginez, eta, horren au-rrean, herrialdeko presidenteakoldar hutsa omen zen. Horre-la zioten behintzat komunika-bideek gau eta egun. 1980ko apirilean, AEBetako

armadaren indar berezienoperazio batekin bahituak as-katzen saiatu ziren. Baina po-rrota itzela izan zen, giroa are

gehiago gaiztotzea baino lortuez zuena. “Arranoaren atzapa-rra” izena eman zioten opera-zio hartan parte hartu zutenzortzi helikopteroetako batek,Irango hego-mendebaldekobasamortu batean lur hartuondoren erretiratzen ari zela,istripu larria izan zuen. Heli-kopteroei babesa ematen zienAEBetako gerra-hegazkin ba-ten kontra talka egin eta zortzisoldadu hil ziren. Giroa aregehiago korapilatzeko, AEBeta-ko haserre popularra aregehiago sutzeko, hildako sol-daduon gorpuak Irango tele-bistan erakutsi zituzten.1980ko uztailean hil zen xah

izandako Mohammad RezaPahlevi. Eta bi hilabete geroa-go, AEBek armatutako SaddamHusseinen Irakeko indarrekIran inbaditu zuten. Bi gerta-kariok bahituen krisiari solu-zio bat emateko interesa han-ditu zuten Teheranen. Etahandik gutxira, Aljeria bitarte-kari zela, akordio batera iritsi

ziren bi aldeak: bahituak aska-tu zituen Iranek bere ondasu-nen desblokeoaren eta AEBekherrialdean muturra sartzeariuko egiteko bermeen truke.Teherandik Alemaniara era-man zituzten bahituak, eta,handik, heroiak bailiran egin-dako ongietorri erraldoi bateneskutik, Washingtonera iritsiziren.

«BAHITUEN NEGOZIOA»

Bahiketaren 444 egun haiekAEBen eta Iranen arteko etsai-tasuna gaurdaino luzatu dute.

Ikasleen bat-bateko ekintzahura babestu zuen Khomeiniaiatolak, Irango iraultzaren li-der gorenak. CBS kate estatu-batuarrari emandako elkarriz-keta batean, «35 milioi kidekoherri baten ekintza» bezalajustifikatu zuen. Diplomatiko-ak, baina, begiak bendaturiketa eskuak lotuta erakutsi zi-tuzten telebistetan eta AEBe-tan umiliazio bezala sentituzen. Are, ongi prestaturiko es-zenaratze batekin, Irango os-pakizun nazional egin zenetik. “Irango bahituen krisia” dei-

turikoa AEBentzat islam erra-dikalarekin lehen aurrez au-rrekoa, lehen talka, izan zen.40 urtez luzatu den “gerrahotz” bati hasiera eman zion,tartean ia hamarkada batiraun zuen Iraken eta Iranenarteko gerra basatia eta guzti. Azpimarratu behar da, bai-

na, urte luzeotan beti egon di-rela bahituak bi parteen alde-tik, nolabaiteko “bahiketennegozio” bat antolatu dela. Eta

444 egun bahituta egonondoren, diplomatikoestatubatuarrei heroiakbailiran egin zietenongietorria AEBetan.GAUR8

Begiak bendaturik eta eskuak lotuta erakutsizituzten diplomatikoak munduko telebistetan.Are, ospakizun nazional bilakatu zen bahiketaeguna. Umiliazio latza izan zen AEBentzat

Presioa areagotzea erabaki zuen Jimmy CarterAEBetako presidenteak. Bere heriotza politikoaidatzi zuen horrela: jasandako higadurak berrizhautatua izateko aukera denak zapuztu zizkion

atzerria

ofizialki harreman diplomati-ko zuzenik ez duten arren biherrialdeek, beti egon dira ba-ta zein bestea bahitutako be-ren herritarren askatasuna ze-harka negoziatzen. Khomeiniren ordezko etaIrango egungo lider den AliKhamenei aiatolak, oraindikere AEBak “Satan Handia” be-zala ikusten ditu. Trumpekakordio nuklearra hautsi etaIranen kontrako erabatekopresioaren bideari ekin zione-tik, Ali Khameneik AEBekinnegoziatzea debekatu du. Oraindik ere, Irak eta Iranenarteko gerran AEBek SaddamHusseini eman zizkion armakimikoen ondorioak pairatzendituzte irandarrek. Erabatekoenbargo eta zigor ekonomiko-en ondorioz, gainera, sufri-mendu asko metatzen ari dira.Eta ez dirudi mendeku etakontramendeku zikloarenamaiera etorkizun hurbileanamaituko denik. Hori bainoposibleago litzateke, tentsioapuri-purian den honetan, is-tripu baten ondorioz agian, es-kualdean gerra lehertzea.

FIDAGARRITASUN EZA

Irango herria oso kultua da.Iragan oparoa du eta ondo eza-gutzen du bere historia. AEBekzuzendutako estatu kolpeenesperientzia traumatikoa ha-ragi propioan bizi izan du. Au-rrekari horiekin ez da harritze-koa 1979an xah aldarrikatuzen autokratari AEBetan asiloaeman ziotenean, 1953ko estatukolpearen errepikapena zeto-rrela pentsatzea. Minbiziaren aurkako trata-mendua jarraitzeko aitzakiare-kin xah AEBetan aterpetu etabi astera asaltatu zuten ikasle-ek enbaxada. Ez zen inorenmandatupean egindako ekin-tza izan, independentzia era-kusten zuen ia bat-bateko

ekintza baizik. Baina baita1953ko estatu kolpea berrizeman ez zedin neurri preben-tiboa ere. Azpimarratzekoa da, bestal-de, 1953. urtea baino lehenirandarrek sinpatiarekin ikus-ten zituztela estatubatuarrak,nolabait, botere kolonialarenaurrean independentzia lortuzuten gerlari gisa. Iranek bereetsaitasun partikularra erru-siar eta britainiarrentzat gor-detzen zuen, bi estatuok he-rrialdearekiko izandakojokabide koloniala gogoan.1953tik aurrera, baina, ulerga-rria denez, irandarrak ez zirenjada AEBez fio. Eta bistakoa daegun ere ez direla batere fio.

BESTE ETORKIZUN BATEN AUKERA

Historia gatazkatsu eta tragikohonen gainetik, edo azpitik,Iranek eta AEBek aukera bateman zioten elkarri “IrangoAkordio Nuklearra” deiturikoahitzartu zutenean. Trumpekhankaz gora bota ondoren,baina, beste behin ere, AEBakez direla fidagarriak pentsa-tzera lerratu dira irandarrak. Akordioak, bere inperfekzioeta hobetu beharreko arlo guz-tiekin, gauza asko erakutsi zi-tuen: nazioarteko kooperazio-rako eredu bat ezarri zuen,arma nuklearrak ez ugaritzekobidea eta aurkarien arteko ne-goziazioak nola funtzionatudezakeen inguruko adibidea.Irandarrek eta estatubatua-rrek iraganeko ekipajea atzean uzteko saiakera izan zen akor-dioa, etorkizuna beste modubatez lantzeko aukera. Ametshutsala dirudi uneotan, baina,denon zauriak gogoratuz etaonartuz, ulermen eta bakerakoesperantza badago oraindik,eta konpromisoaren aldeko bi-dera bueltatzetik etorriko da,diplomaziaren eta etsaitasu-naren arteko orekatik.

«Satan Handia» lez ikusten ditu Ali Khameneiaiatolak AEBak. Trumpek akordio nuklearrahautsi eta erabateko presioaren bideari ekinzionetik, AEBekin negoziatzea debekatu du

AEBek islam erradikalarekin izan zutenlehendabiziko aurrez aurrekoa, lehen talka,izan zen «Irango bahituen krisia». 40 urtezluzatu den «gerra hotz» baten hasiera

Bahiketaren urteurrenaospakizun nazionalbilakatu da Iranen etaurtero-urtero AEBenkontrako etsaitasunaerakusten dutenmobilizazio erraldoiakegiten dituzte. GAUR8

2019 | azaroa | 9

GAUR8• 6 / 7

Salvador Allenderen gobernu so-

zialistaren aurkako 1973ko esta-

tu kolpe militarraren ostean, Txi-

le neoliberalismoaren laborategi

bihurtu zuen Chicagoko Eskolak.

Augusto Pinochet diktadorea

etxean zendu zen, azkenean la-

sai-lasai, eta, 1990. urtean, «de-

mokrazia» iritsi omen zen he-

rrialdera. Ordutik urriaren 18ra

arte ikasleak ziren egoera sozio-

ekonomiko itogarria salatzera

behin edo behin kalera irteten zi-

renak. Orain, ordea, murrizketen

eraginak erdiko klasearen etorki-

zuna kinka larrian jarri duen ho-

netan, sutan dago herrialdea.

Hogei hildako, ehunka zauritu

(horietako askok begia galdu du-

te) eta milaka atxiloturen ondo-

ren ere, protestek ez dute etenik

eta Santiago hiriburuko auzo

aberatsetara iritsi dira jada. Se-

bastian Piñera presidenteak be-

reari eusten dio, ministro batzuk

aldatzea nahikoa delakoan.

Oraindik ez da konturatu luzaro

itxarondako mendekua gainean

duela. Konturatu al da harrituta

airean dagoen kartutxoari begira

dagoen Txileko polizia hori? Da-

bid Lazkanoiturburu

AZKENEAN, HISTORIARENMENDEKUA IRITSI DA TXILERA

Javier TORRES - Martin BERNETTI | AFP

C IKUSMIRA

atzerria

Denge a r e n

ep idemiak

hartu duen

t a m a i n a k

k e z k a t u t a

ditu adituak.

Osasunaren Erakunde Paname-

rikarrak (OPS, gaztelerazko si-

gletan) aurreikusten duenez,

Erdialdeko Amerikan ezingo

dute hori geldiarazi epe labu-

rrean, nahiz eta eskualdeko go-

bernuek aurre egiteko neurriak

hartu dituzten. I rai laren

amaierara arte egin zituzten

kalkuluen arabera, aurten es-

kualdean 211 lagun hil ditu da-

goeneko gaixotasunak, eta

240.000 baino gehiago infek-

tatu dira.

Amerikako herrialde ugari-

tan gaixotasun endemikoa da

dengea, baina hartu duen larri-

tasunak eta kaltetuen kopu-

ruak ustekabean harrapatu di-

tu adituak. Besteak beste, zona

horretan «landaredia oparoa

eta bero handia» dutelako izan

du halako eragina izurriak. Ho-

rrez gain, bertako ur eskasia

dela-eta herritar askok ura gor-

de behar izaten du, eta horrek

Aedes aegypti eltxo emeek ku-

tsatzen duten dengea hedatzea

laguntzen du. Eltxo horrek zika

eta chikungunya gaixotasunak

ere kutsatzen ditu.

Nolanahi ere, arestian aipa-

tutakoez gain, faktore asko

daude dengearen atzean; ho-

rien artean, klima aldaketa,

osasun zerbitzu eskasa eta he-

rritarrek maiz izaten duten

kontzientzia falta. Agintari as-

kok errazera jotzen du sarritan,

erantzukizuna herritarren biz-

kar utziz –alegia, gertatutakoa

horien ekimen faltari lepora-

tuz–, baina tamaina honetako

epidemia bat kontrolatuko ba-

da, oso garrantzitsua da ingu-

runeak zaindu eta eltxoaren

ugaltzea geldiaraztea. Bide ho-

Denge birusa harrapatzean,

konplikazio larriak gertatzeko

arrisku handiagoa dute hau-

rrek, bereziki neskek, nahiz eta

zientzialariek oraindik ez daki-

ten zergatik. Hori dela-eta,

behin eta berriz azpimarratzen

du Huertak oso garrantzitsua

dela lehen zantzuak agertu or-

duko (sukar altua, buruko mi-

na, gihar eta artikulazioetako

mina, oka egitea eta larruazale-

ko erupzioak, nagusiki) medi-

kuarenera jotzea.

Dengeak lau serotipo ditu

eta infektatutako pertsonek bi-

rus mota zehatz horren aurka-

ko antigorputzak garatzen di-

tuzte modu naturalean.

Beste serotipo baten infek-

zioak sintoma larriagoak era-

gin ditzake, Osasunaren Era-

kunde Panamerikarraren (OPS)

eta Osasun Mundu Erakundeak

(OME) azaltzen dutenez. Berez-

rretan, bada, ezinbestekoa da

prebentzio neurrien inguruko

informaziorako sarbidea ber-

matzea.

«Haurren oinarrizko hezkun-

tzatik egin beharreko lan oso

bat da, eta gehiago itxaron ga-

be hasi beharra dago», esan du

OPSk Hondurasen duen ordez-

kari Piedad Huertasek. Hel-

duen kontzientziazioan ere as-

koz lan gehiago egin beharko

litzatekeela uste du.

Horregatik, osasun arloko or-

dezkari eta agintari ugari ari

dira behin eta berriz oso antze-

ko mezuak igortzen. Ezin dela

guardia jaitsi. Eltxoen hazte-

giak deuseztatu beharra dagoe-

la. Eta funtsezkoa dela, beste

kontu batzuen artean, etxebizi-

tzak garbi mantentzea.

Langile bat, Karatxihiriko (Pakistan)etxebizitzak fumigatzen,dengearen hedapenageldiarazteko. AFP

DENGEA ZIZTAKAErdialdeko Amerika eta Hego-ekialdekoAsia indarrez erasaten ari den epidemia

Ruben Pascual

«Aedes aegypti» eltxo emeek transmititzen dutedengea. Ehunka mila pertsona infektatu eta ehunka hilditu aurten Erdialdeko Amerikan (Honduras etaNikaraguan bereziki) eta Hego-ekialdeko Asian (Filipinak,Vietnam, Malaysia, Kanbodia...). Okerrena oraindiketortzear egon litekeela ohartarazi dute adituek.

OSASUNA / b

2019 | azaroa | 9

GAUR8• 8 / 9

dimentsioa hartu izanak ikaratu

egin ditu medikuak. «Oraindik

ez gaude eurien aroan; orduan

kasuak biderkatu egiten dira.

Neguan gaude eta nahiko leho-

rra izaten ari da. Ez genuke go-

raldi hau eduki behar, zifra

hauek kurbatik kanpo daude»,

nabarmendu du Thiago Henri-

que dos Santos medikuak, Osa-

sun Publikoan adituak.

Iritzi berekoa da Nery Cerrato,

Hondurasko Osasun ministror-

dea. 2020an egoerak okerrera

egingo duela uste du.

Sao Paulo hirian ingurunea-

ren zaintza lanetan jarduten

duen Dulcineia Pratesek hona-

koa ohartarazi du: «Larba bat el-

txo bihurtzeko zikloa oso labu-

rra da, astebetekoa. Ziklo azka-

rra eta etengabea da. Jendeak

urez betetako ontziak ahaztuta-

ta uzten dituenean biderkatu

egiten dira denge kasuak».

ASIAKO HEGO-EKIALDEA

Aipatu ditugun Latinoameri-kako herrialdeez gain, dengea-ren epidemiak larri erasan duHego-ekialdeko Asia ere. Fili-pinetan 1.200 hildako bainogehiago utzi ditu eta leporainobete ditu Vietnam, Malaysia,Myanmar eta Kanbodiako os-pitaleak. Epidemiaren larritasunaz ja-

betzeko datu pare bat: aurten,670.000 pertsona infektatudira eskualdean eta 1.800 bai-no gehiago dira hildakoak,Osasunaren Mundu Erakunde-aren eta herrialdeotako gober-nuen datuak uztartuz AFPagentziak kalkulatu duenez.

Oraingoz ez dago dengeari aurre egitekotratamendu espezifikorik. Horregatik, aditueta agintariek behin eta berriz ohartaraztendute prebentzio neurriak hartzea osogarrantzitsua dela. Hala ere, hainbatherrialdetan zientzialariak buru-belarri aridira gaixotasun infekzioso honenhedapenari mugak jartzen lagunduko dutenerremedioen bila.

Egun egiten ari diren esperimentuetakobat bakterioekin lan egitean datza. Zehazki,dengea, chikungunya eta sukar horiakutsatzen duen eltxoari wolbachia izenekobakterioa txertatzen diote, eta, hala, aipatugaixotasunak gizakien artean hedatzekoaukera nabarmen murrizten da. Eltxoaknaturara itzultzen direnean ugaltzenjarraitzen dute, baina sortzen diren intsektuberriek gaitzak transmititzeko ahalmenaskoz txikiagoa daukate.

Orain arte Vientamen lortutako emaitzekitxaropenerako atea zabaltzen dute.

Ikertzaileek milioi erdi eltxo askatu zutengainpopulatutako Vinh Luong barrutian eta,ordutik, atzemandako denge kasuak %86murriztu dira, ondoan dagoen Nha Trangingurukoekin alderatuz.

Malaysia eta Sinpagurreko ikertzaileek erewolbachia-rekin lan egiten dute, baina bestemodu batean: eltxo arrak kutsatzen dituzte,kutsatu gabeko emeekin «bateraezin»bihurtuz. Era horretan, arrautzak garatzeaekiditen dute.

Aipatu kasuez gain, badira besteesperientzia batzuk, adibidez Guppyarrainekin Kuban lantzen aridirena –Kolonbia, Brasil eta El Salvadorrenere egin dituzte probak–. Cienfuegosprobintzian barrena, zazpi arrain multzodituzte eta, diotenez, izurriari aurre egiteko«aukera merke eta eraginkorra» da, arrainbakarrak egunean 60-150 larba inguru janditzakeelako. Arrainek, gainera, ez diotelikidoaren kalitateari eragiten.

GAITZARI AURRE EGITEKO ERREMEDIO BILA

Zika eta chikungunya erekutsatzen ditueneltxoak, «Aedesaegypti»-k, zabaltzen dudengea. Mauro PIMENTEL | AFP

Oraingoz ez dago dengeari aurre egitekotratamendu espezifikorik. Horregatik, medikueta adituek prebentzio neurriak hartzeaezinbestekoa dela azpimarratzen dute

Dengea kutsatzen duten eltxoak hiriguneetanugaltzen dira, inguru bero eta hezeetan, urgeldia pilatzen den tokietan, bereziki. Larbaeltxo bihurtzeko zikloa astebetekoa da

ko tratamendurik ez dagoen

arren, gaixotasuna garaiz atze-

manez gero, eta asistentzia

egokiarekin, gaitzaren hilkorta-

sun tasa %1en azpitik manten-

du daiteke, OMEren arabera.

HERRIALDE KALTETUENAK, ZIFRATAN

Latinoamerikako hainbat he-rrialdetan alarma gorria piztuda, arrazoi desberdinengatik.OPSren datuen arabera, Nika-raguan atzeman dute infekta-tu gehien (109.084 kasu), bai-na Hondurasen hilgarriagoaizan da 81.181 infektatuetatik144 hil baitira aurten, urriaren6an Nery Cerrato Osasun mi-nistrorde hondurastarrakeman zituen datuen arabera. «Azken 50 urteetan herrialde-

an izan den epidemiarik okerre-

na da, batik bat larritasunaren

eta hilkortasunaren dimentsioa-

gatik», esan zuen Cerratok.

Guatemalan, 25.738 kasu eta

44 heriotza zenbatu dituzte; eta,

El Salvadorren, gaixotutako

19.102 lagunetatik 6 zendu dira.

Brasilen bereziki larria da ego-

era: abuztuaren amaierara arte,

Osasun Ministerioak ia 1,5 mi-

lioi infektatu eta 591 heriotza

zenbatu zituen. Beste 486 hilda-

koren kasuak ere aztertzen ari

dira, dengeak eragindakoak izan

daitezkeen susmoa dutelako.

Brasilen ohikoa da bi edo hiru

urtetik behin gorakadak gerta-

tzea, baina aurten euri aroa iri-

tsi aurretik epidemiak halako

hutsa

3 BEG

IRADA:

Hiriaren zaintza

arki

tekt

ura

/ ge

ltok

iak

/ te

knol

ogia

Gogoan dut txi-k i tan entzun-dako esaerahark nolako in-triga pizten zi-dan barruan;

kalera goizegi irteterik ezzegoela zioen, kalea ordutxikitan «jarri gabe» zego-elako. Esaldiak zain egotekoeskaera egiten zuen, sekre-tuan zegoen prestakuntzabat baitzegoen, den-denonaldetik errespetatu beharre-koa. Nolabait, kalea bisitaga-rri zegoen unera arte pazien-tz iaz i txaroteko de ia ld ipartekatua iradokitzen zen,denon jakinean baitzegoenitxaroteko beharra.Adostasuneko eta isilpeko

prestakuntza lanek kalearenesperientzia gertakizun ga-rrantzitsu bilakatzen zuten.Irudikapen horrek eramatenzuen pentsatzera , ka leekegunero-egunero agertzenduten normaltasun irudia-ren atzetik, hamaika pertso-naren orduaren kontrako lanitzela zegoela, bizkortasunezeta maitasunez egindakoa,gainontzekook kalea disfrutagenezan. Heldutasunerantz bidean ohartu naiz kalearen irudi-

kapen horrek baduela kolektibotasunean bizitzeko espe-rientziarekin harremanik, zehazki, komunitateagatikzaindua izatearen sentsazioarekin. Baliteke komunitate-aren funtzionamendua errespetatu eta zaintzearen le-hen sentsazioak izatea haiek. Baina heldutasunak ipui-naren magia puskatzen du, estatuaren antolakuntzanzaintza-lanari babes eta errespetua galdu egin zaiolako,eta, oharkabean eta itzalean egina izanagatik, bizitzareneginkizun garrantzitsuenetatik alboratu eta baliogabetuegiten da. Kaleak adierazten duen maitasun kolektiboa-ren ideiak eztanda egiten du ekonomia kapitalista etapatriarkalaren makinarian sartzen denean.Horregatik, hirien zaintza ez da hirigintzako ardura

edo buruhaustea. Areago, zailtasunak ditugu kontzeptuabera ulergarri egiteko. Bide horretan, zaintzaren lana

distortsionatu egitenda, garbiketa lan hutse-ra sinplifikatuz. Hiriakgarbi mantentzea be-harrezkoa dela ukatugabe, eta kale-garbi -tzaileen lana gutxietsigabe, zaintza garbiketabaino gehiago da, eta,okerragoa dena, kaleakgarbi mantendu nahiizateak garbizaletasuns indromea du ezku-tuan, edo beste modubatera esanda, zikinta-sunaren ulerpen osozehatz bat.Gorputz aza laren

garbiketaren kulturare-kin bat eginez, gureakdiren izerdi, koipe, mi-kroorganismoak es -ponjarekin gogor eza-batzeko beharra duguekintza ona delakoan,egiatan azala ahulduegiten dugunean. Bada,azken batean, kaleetaneta hirietan ikusi nahiez diren arrastoak de-sagertzeko trikimailuada garbizaletasuna, ka-learen zenbait osagaideseroso ezabatzeko

energia-ekintza. Eta ekintza hori, zaintzatik urruti, bio-lentzia eragile esanguratsua da.

Hirien zaintzak, kalearekin afektuak eraikitzeko lana-rekin harremanean egon beharko luke. Zaintza labur-tzeko eskatuz gero, afektuen saretzea dela esango nuke.Ahaztuta dugu kalearen zaintza guregan hartzeko ideia,izan ere, beste batek egingo du. Gure etxe aurreko kaleapolit jartzea, landareak ureztatuz, pareta zurian atondu-rak jarriz, eginkizun politiko bilakatu zitekeen, ekineankalea espazio garrantzitsu bilakatzen dugulako. Zaintza-ren ekintzan lotura bat eraikitzeaz gain, publiko eta pri-batuaren kategoria hertsiak puskatzen ere arituko gina-teke. Hiriaren zaintzan jabegoak ez du hitzik hartzen,eta, beraz, hirigintzaren funtsezko harria desegiten has-ten da. •

Ilustrazioa: ULA IRURETAGOIENA BUSTURIA

Ula Iruretagoiena Busturia - @ulissima05Arkitektoa

2019 | azaroa | 9

GAUR8• 10 / 11hutsa

her

ria

Abstentzioak du biharko hauteskundeenemaitzaren giltza, dudarik ez da hortaz,nahiz eta hauteskundeak deitu dituena-ren jokabidea ikusita kontrakoa pentsalitekeen. Azti modernoak omen diren

kabinete-buru orojakileen iparrorratza (demoskopia)noraezean jira-bueltan dela, kanpainarik gabeko hau-teskunde batzuetara eraman gaituzte, bozak mugitze-ko beharrik izango ez balitz bezala, alajaina! Ulerga-rria da askoren haserrea, baina ulergarriagoa bozikeman gabe ez dela gero emaitzarekin haserretzeko es-kubiderik izango. Arrazoi asko eta asko daude betihautetsontzietara heltzeko, handiak eta txikiak, ko-lektiboak eta pertsonalak, hangoak eta hemengoak...Modako esaera da boto papera hartzeko hiru motibobehintzat behar direla. Ho-na doaz askoren arteko hi-ru, denboran zein geogra-fian gertu-gertuko hiruoroitzapeni loturik.Faxismoari stop (Anda-

luzia, 2018ko abenduaren2a): Orain bezala, gehiengo-tik urruti omen zen trifa-chito-a, baina abstentzioak(ia %44) ireki zion agintera-ko bidea. Laster urtebeteegingo duen akordioak ibilbide motza izango zuelapentsatzen kontsolamendua bilatu zuen batek bainogehiagok, baina ederki ari dira moldatzen eskuinekoindarrak Andaluzian; eta Madrilen, eta Murtzian...Kristorenak eta bi bota zituen Voxeko ordezkariak as-telehen gaueko debatean, baina PPko eta Ciudadanose-ko “aurkariek” itxurazko zuzenketak baino ez zizkiotenegin: “txiringito” batean ibili izana aurpegiratu zioten,esaterako, ez faxista, Francozalea, matxista, xenofoboaeta abar izatea. Eskuin espainiarrean hegemoniko bila-katu diren kontu horiek eztabaidatzeari beldur dioteCasadok eta Riverak. Kontuz, hortaz, arazoa sakon-sa-kona baita. Apirilean hutsean gelditu zen trifachito-aEAEn; bian cuatrifachito-a Nafarroan, UPNren ekarpe-nari esker. Euskal Herria ez dute hain erraz kikiltzen.

Independentismoak eutsi (Katalunia, 2017ko aben-duaren 21a): 155. artikulupeko salbuespen egoeran lor-turiko garaipen horri ez zaio duen garrantzirik emanoraindik. Urrian erditu baino ez-jaiotako Errepublika-ren nahi eta ezinak jota zebilen independentismoaune hartan eta luzerako lurperatzeko ahalegina eginzuen Estatuak, baina erronkari heldu eta gehiengoarieutsi zioten independentistek. Horrek ez du momen-tuz bidea argitu, baina ondo bizi ezin denean bizirau-tea ere garaipena da. Trantze hartan etsipena nagusitueta abstentzioa Andaluziakoaren parekoa izan balitz,erraz irudika liteke norainoko zuloan egongo zen sar-tuta bi urte geroago, segur aski, gainera, are bortitza-goa izango zen Gorenean kolpearekin. Baina bozkatze-ra joan ez zirenen kopurua ez zen %21era ere heldu.

Politikari bide (Madril, 2019ko apirilaren 28a): Ga-raiotan Espainia aldean ia adierazpen iraultzailea ema-ten badu ere, politika egiteko ematen dira bozak. Bitxi-bitxia izan da azken hilabeteotako bilakaera, Madrilgoerregimenaren ikuspuntutik politikaren aurkakoak,antisistemak, biolentoak ziren horiek guztiak politikaegitearen aldekoenak bihurtu baitira. Apirileko kan-painan jada estatu sen handia erakutsi zuen Pablo Igle-siasek, Sanchez edo Casadorekin alderaturik. Aurretikozentsura mozioan “konfort gunetik” ateratzeko prestu-tasuna frogatua zuen EH Bilduk. Agintari nagusiak kar-tzelan eta atzerrian izan arren, eskua luzatuta konpon-bide eske ahalegindu da ERC. Egun politika gerta dadinitxaropen bakarra hortik pasatzen da; beren herrietanjakina, baina Espainia aldean ere bai. •

{ asteari zeharka begira }

Biharkorako hiru motibo etagertu-gertuko hiru aurrekari

Andaluziak, Kataluniak eta Estatuko azkenhiru hauteskundeek bidea erakusten dieteantifaxistei, independentistei, politikaegitearen aldeko guztiei

hutsa

hutsahutsa

Ramon Sola

herria

Bedaioren ondotik, Azkarate. GeroAtallu, segituan Aribe. AralarrekoMailoak aitzinean ditugu. Bertan da-go Euskal Herriko monumentu me-galitikoen dentsitaterik handiena.Menhirrak, mairu-baratzeak, tri-

kuharriak, harrizko etxeak, behin jentilak desager-

tuta, artzainek artaldeak gordetzekoerabili zituztenak. Bertan jaio zen Ma-riren kondaira. Eta ez da kasualitateaeuskaldunen jainkosa honek ahuntzoinak izatea.Irumugarrieta da mendilerroko gailu-

rrik altuena, 1.427 metrorekin. Zaila dagure artzainak garaiera horietara igo-tzen irudikatzea, sega bizkarrean, bela-rra mozteko eta mendi kableen bidezjaisteko. Atzera egiten ari da artzaintza,eta Araizko bailara jendez husten. Due-la 25 urte soilik Intzako herrian 6.000ardi baino gehiago zeuden. Egun kopu-ru bera dago Aralar osoan. Enpate tek-nikoa, beraz: 2019 honetan Aralarrenardiak bezainbat pertsona daude.“Aralar, artzain eta jentilak” liburuko

datuak dira. Araitz, Betelu eta Errazki-

nen dozena bat artzain daude Arala-rren etxola dutenak eta horiek elkarriz-ketatu dituzte Joseba Urretabizkaia ar-gazkilariak eta Alvaro Bermejoidazleak libururako. Azalean, eta erre-portaje honetako azken orrialdeko iru-dian, Txomin Otermin ageri da. Esperogabe, berari egindako omenaldi txikibat bihurtu da liburua, duela gutxizendu baitzen 84 urteko artzaina. «Maketa erakutsi nion eta asko gus-

tatu zitzaion. Lehenagotik ere azaleanjartzeko asmoa genuen, euskal artzai-naren prototipo gisa», kontatu duUrretabizkaiak. Duela urtebete pasaegin zituen argazkiak. «Argitaletxe txi-ki bat daukat, Xibarit, eta Euskal Herri-ko hainbat gairen inguruan ari naiz la-nak argitaratzen duela bi urtetik.

Aralarko artzain bat beresukaldean, gaztamahaian duela. Joseba URRETABIZKAIA

ARALAR: DUDAN GUZTIA DA, HAU NAIZ NI

Maider Iantzi Goienetxe

«Aralar, artzain eta jentilak» liburuan JosebaUrretabizkaia argazkilariak eta Alvaro Bermejoidazleak Araizko bailarara eramaten gaituzte,espazioa denbora –antzinako denbora–bilakatzen den bidaia batean. Bertako altxorraezagutaraztea da asmoa, «askoz hobeto bizikobaikara arbasoen kultura ezagututa».

2019 | azaroa | 9

GAUR8• 12 / 13

Artzain batzuekin eta ardiekin mendialdera joan ginen Bermejo eta biok;etxolan bazkaldu eta egun-pasa egitengenuen. Harremana egin dugu».

JATORRIZKO BIZIMODUAK JASO

Irudi guztiak zuri-beltzean dira. «Era-baki hori hartu nuen zuri-beltzak ezduelako despistatzen. Testurak, gogor-tasun hori, asko nabaritzen da. Eta ar-tzainen bizimodua gogorra da. Gustu-rago ibiltzen naiz gai hauekinzuri-beltzean. Eroso sentitzen naiz».

“Origen” sailean kaleratu dute lana.Euskal Herriko eta munduko jatorrizkobizimoduak jaso eta zabaldu nahi di-tuzte bildumaren bidez. «Artzainen ka-suan ere antzinako eran bizi den azkenbelaunaldia daukagu. Formak, tresnak,pentsaerak, naturarekin harremana…Eta ondo dago. Gaur beste teknologiabatzuk daude, beste pentsaera eta bes-te erritmo batzuk. Eta ondo dago horiere. Baina askoz hobeto biziko gara gu-re arbasoen kultura hori guztia ezagu-tzen badugu. Beste babes bat izango

Donostiatik Araizko bailarara 40 kilometro daude.Bidean, espazioa denbora bilakatzen da. Zaratatikisiltasunera pasatzen gara, misteriora.Joseba URRETABIZKAIA

Artzaintza atzera doa, eta bailara jendez husten ari da. Duela25 urte soilik Intzan 6.000 ardi baino gehiago zeuden. Gauregun kopuru bera dago Aralar osoan. Enpate teknikoa,beraz: 2019an Aralarren ardiak bezainbat pertsona daude

«Mendian egotea, ardiekin bakarrik, gogorra da–aitortuzien Txominek liburuaren egileei–. Askotan pentsatzenduzu: seguru denak ni baino hobeto bizi direla. Baina agianez. Nork daki nola bizi den bakoitza?»

Joseba Urretabizkaiak Tolosan duen argazki estudioa bere sormen oparoaren

erakusle da. Proiektu pila bati ekiteko gogoa sentitzen du, gogotsu dago eta bere

lantokiak hori islatzen du. Bilduma bat egin du herri kirolean eta pilotan

inportantea izan den eta bizirik dagoen jendearen biografiekin. Sail horretako

azken liburua, Zelai harri-jasotzaileari buruzkoa, plazaratu berri du. «Lehengo

erako bizimodua dutela eta orain berriak beste modu batera bizi direla

nabaritzen dut. Gaur egun atletak dira, baina lehen lana egiten zuten eta lanetik,

apustua. Segan ibiltzen ziren, harriekin, egurra moztu… Nire ustez, kirola ez da

hitz egokia egiten zutena definitzeko. Eguneroko lanak plazaratzea zen. ‘Ni zu

baino gehiago naiz, ikusiko dute’ esan eta apustu egiten zuten», azaldu du.

Liburu erabat bestelakoa amaitzen ari da, Granadako Albaicin auzoaren

ingurukoa, jatorrizko beste kultura bat. Ijitoak eta euren historia jaso ditu. «Oso

ederra eta aberatsa da. Arrasto horiekin kargatzen ari naiz bizi modernoa hobeto

bizitzeko. Zein behar zituen jende honek bizitzeko? Eta gure baserriko aitona-

amonek? Orain gauza pila bat ditugu. Dena daukagu eta dena behar dugu.

Itxaron pixka bat. Agian bai, baina agian ez», egin du gogoeta.

Errezil-sagarrekin ere eginen du liburu bat. «Argazkia, diseinua… dena egiten

dut. Testua soilik behar dut norbaitek egitea. Normalean gaia azaltzen diot

idazleari eta elkarrizketa batzuk egiten ditugu elkarrekin. Berak testua

prestatzen du eta nik argazkiak ateratzen ditut», agertu digu dokumentuz

betetako bere lan-mahaian egin dugun elkarrizketan.

HERRI KIROLAK, ALBAICIN, ERREZILSAGARRA... ARGAZKI UZTA OPAROA

herria

dugu eguneroko ahaleginak egiteko.Gazteek kultura horren berri izan be-har dute, ez hala bizitzeko, baina bai az-tarna hori edukitzeko», aldarrikatu duTolosako argazkilariak.«Kulturalki hori da gure desberdinta-suna. Euskararekin berdin pasatzen da.Euskaraz jakitea oso inportantea da,baina euskara kulturarekin ezberdinada. Niri euskara kulturarekin interesa-tzen zait. Hizkuntza ez da hitza baka-rrik; pentsaera da, paisaia, forma…».Gogoeta bultzatzea da asmoa. 13 artzainetatik 10 gizonak dira etahiru emakumeak. «Orain arte matriar-katuan bizi izan gara. Etxean hala ikusidut. Mari gure jainkosa zen. Artzainaesan eta gizon bat irudikatzen dugu,baina emakumeak ere ibiltzen dira. No-la ez dira artzainak izango? Beraiek era-man dute askotan baserriko pisu guz-tia . Eta baserria beti lanean ibil ibeharreko espazioa da».

GAZTEEN SEGIDA

«Mendian egotea, ardiekin bakarrik,gogorra da –aitortu zien Txominek li-buruaren egileei–. Askotan pentsatzenduzu: seguru denak ni baino hobeto bi-zi direla. Baina agian ez. Nork daki nolabizi den bakoitza? Badakit mendianegotea gogorra izan arren artzainarenlekua hau dela».Txikitatik Aralarrera joateko ohituraduen Tolosako argazkilariak azalduduenez, badaude gazteak bailaran ilu-sioarekin, gazta ona egiten, beste erabatera, eta babestu beharra dago. «Ba-da segida, beste historia batzuekin,modernitatearekin, eta hor daude gaz-ta, ardiak eta Aralar. Baina erabat des-berdin». Lehengo egiteko moduak gor-

Tolosako argazkilariak azaldu duenez, badira gazteakbailaran ilusioarekin, gazta ona egiten, beste era batera, etababestu beharra dago. «Bada segida, eta hor daude gaztak,ardiak eta Aralar. Baina erabat desberdin»

Hasieran, argazkilaria eta kazetaria mendian ikusi etaanimaliak bezala joaten ziren artzainak ihesi. Kaletarrekulertu nahi zuten beste mundu bat egon arren kolpekaaurrean, zergatik ez zioten atea irekitzen

Elkarrizketatutako 13 artzainetatik 10gizonak dira eta hiru emakumeak.Ardiez gain, baserriko bertze animaliakere gobernatzen dituzte, eta languztiak egin. Baserria beti lanean ibilibeharreko espazioa da.Joseba URRETABIZKAIA

2019 | azaroa | 9

GAUR8• 14 / 15

de dituzten artzainen azken belaunaldihorretan altxor txiki bat dagoela ikus-ten du Urretabizkaiak, hizkuntza beza-la. «Jende horren eskuetan dago euska-ra, ez bakarrik ahotsean, begiradan erebai. Oso lotuta egon dira naturarekin.Nahiz eta errepide ondoan egon, apar-te egon da bailara eta lehengo erakgorde dira: hizkuntza, formak, tradi-zioak… Oraindik badaude halako le-kuak Euskal Herrian».

BIZIMODUA

Txomin goizean goiz jaikitzen zen, ar-giarekin batera. Ardiak jetzi, gero go-saldu, ardiak atera, bazkaldu, siesta,arratsaldean ere ardiekin ibili… Berabakarrik. Azkeneko egunetara arte ma-kurtuta jezten zituen, aulkirik gabe.«Halako jendearen gaztak bereziak di-ra». Txominen azken gazta Tolosanegin zuten liburuaren aurkezpeneanjan zuten, omenaldi txiki batean.«Baserriko amona oso kristaua izanda, baina paganoa ere bai. Naturarekinharreman handia baduzu espiritualazara. Eguzki-lorea kanpoan, alderantzizjarritako gurutzea baratzean… Lehena-goko kultura. Oso nahasketa polita da.Hori dena nabaritzen da hizkeran, oi-nez ibiltzeko moduan, ikuskeran…»,agertu du Urretabizkaiak.Jakinduria basati baten jabe diren filo-

sofo natural gisa definitzen ditu artzai-

nak Bermejok. Artaldeen arteko libre-

pentsalari gisa. Hala idatzi du Txomini

buruz: «Zoko ilun eta hautsez betetako

horretatik goiz honetan prestatu dituen

zazpi mamiak ateratzen dizkigu bata

bestearen atzetik. Bere zuritasuna, hain

garbia, distiratsua da ia. Eskaintzen di-

gun samurtasuna adina, hau esango bali-

gu bezala: ‘Daukadan guztia da, baina

hau naiz ni’».

Hasieran, argazkilaria eta kazetaria

mendian ikusi eta animaliak bezala joa-

ten ziren artzainak ihesi. Baina, behin

konfiantza hartuta, primeran moldatu

dira. Kaletarrek ulertu nahi zuten beste

mundu bat egon arren kolpeka aurrean,

zergatik ez dioten atea irekitzen. Galdera

horri bertze galdera batekin erantzuten

diote artzainek: «Zer erantzunen lizuke

haritz batek?». Barre egiten dute. «Tarte-

ka jaisten gara eta ondo egoten gara. Bai-

na buelta mendira». Gutxi gelditzen dira

han lotan. Horietako bat zen Txomin.

«Marmita handi bat zuen ozpinarekin

eta horrekin filtratzen zuen esnea. Gus-

tura joaten ginen berarengana».

Urretabizkaiaren ustez, artzain gazteek

adinekoen sakontasun hori barruan du-

te. «Gustatuko litzaidake erraztasunak

ematea eta gazteak mendi aldera joatea».

Tolosan izan ondotik, Aribeko ferian

aurkeztu zuten liburua. Madrilen ere

azaldu dute interesa eta hara eramateko

asmoa ere badute.

Txomin Otermin 84 urteko artzaina, liburuarenazala ilustratzen duen irudian.

Joseba URRETABIZKAIA

Artzainen izaera ulertzeko pasarte batzuk jasotzen dira liburuan. Horietako bat

artzain baten ilobak kontatua da. Artzain hori eta haren etxolarekin muga egiten

zuen txabolako artzaina haserre zeuden gaztetatik liskar zahar batengatik. Hala bizi

izan ziren, bordatik bordara elkar behatuz eta zainduz, 50 urtean elkarrekin hitz

bakar bat egin gabe. Egun batean euretako bat hil zen eta bertzea ez zen berdina

izan. Triste, gogorik gabe sumatzen zitzaion, erretiratzeko nahiarekin. «Baina zer

gertatzen zaizu, Martin?», galdetzen zioten senideek. «Zer gertatuko zait? Jada ez

daukadala norekin haserretu!». Bertze istorio bat. Lagun batek artzain bat bisitatu

zuen, konfiantza handikoa. Ongi zihoan dena, itxuraz galdera hutsala egin zion

arte: «Zenbat ardi dituzu?». Artzainaren erantzuna antologikoa da: «Begira, galdera

hori ez inoiz egin gutako inori. Bankuan zenbat diru duzun esaten didazunean,

orduan esango dizut zenbat ardi ditudan».

Halakoak dira artzainak, idatzi du Alvaro Bermejok, justukoa kontatzen dizute,

beti neurtuz. Txomin Oterminek, adibidez, ahotik ateratzen zitzaion hitz bakoitza

pentsatzen zuen –eta ez ziren aunitz–. Idazleak kontatzen du artzain zaharrak

entzuten irakatsi ziola hitz egiten zuen bitartean.

IZAERA ERAKUSTEN DUTEN ISTORIOAK

hutsa

iRRITZIA:

{

}

EXPRAI

2019 | azaroa | 9

GAUR8• 16 / 17

hutso

Umea nintzela, nerabezaroa osourrun nuenean, eskolarako ar-katz gorri-urdina erosten ge-nuen Graphos kartografia den-

dan. Bi koloreko mina lodia zuen, osolapitz berezia zen, negozio hura bezala-xe. Mapak eta planoak saltzen zituen,eta erakusleihoa handia eta ikusgarriazen. Gaztaroa are urrunago nuen eta, ja-kina, ez nintzen gai denda hark zuen ba-lioa estimatzeko. Donostiako Parte Za-harrean zegoen, Kale Nagusian. Gaur,nola ez, izozki denda bat dago bertan.Umea nintzela, aitona Arseri kakahue-

te erreak erosten nizkion KonstituzioPlazan. Ia ezkutuan, arkupetan, labe za-

har bat zegoen. Iluna zen. Sugar haiekaspaldi itzali ziren. Egun, taberna batenbiltegia da. Ez dario fruitu lehor usainik.Haurra nintzela, arratsaldeak erretzen

genituen Santa Mariako eskaileretan be-rriketan. Ia etxeko zapatiletan jaisten gi-nen. Ordu luzez eseri aurretik nork beregoxokiak erosten zituen Goxon. Nik mo-renito izoztuak, lima-limoizko flash bateta Triskis pakete bat. Uste dut 50 peze-ta zirela. Egun, beste taberna baten bil-tegia da lokal hura eta eskailerak oso“instagrameagarriak” ei dira.Nire hilerri partikularraren zerrenda-

rekin jarrai nezake, baina min ematendit. Min handia. Duela gutxi egin da pu-

bliko Izar gozotegiak ateak itxiko ditue-la. Auzotarron artean aspalditik zenahoz aho zurrumurrua, baina entzun-gor egiten nien esamesei, patua aldatu-ko zen esperantzarekin. Taberna bat ire-kiko omen dute. Nire Izar kuttuna. Niretxokolatezko palmerak. Miren eta gai-nontzeko saltzaileak. Mina dut.Toki kuttun gutxi gelditzen zaizkit au-

zoan. Amoñi Lutxik eramaten gintuenGorritira arrautza bola jatera Bretxanerosketak egin ondoren. Geroztik, nireparte da. Nahiko nuke auzoa desegitenari den birusa gelditu. Nahiko nioke ala-bari ohitura erakutsi eta barraren bestealdean Juantxo urte luzez agurtu.•

hutsa

Amaitu da txokolatezko palmeren garaiaOihane Larretxea

de la Granja

hutsa

Urriaren 23an Eran Efratik age-rraldia egin zuen Eusko Lege-biltzarreko Giza EskubideenBatzordean. Efratiren ibilbide

pertsonal eta politikoa berezia bezaineredugarria da. Jerusalemen, tradiziomilitar eta sionista handiko familia ba-tean sortua, bigarren mailako ikaske-tak bukatutakoan harengandik esperozitekeen gauza bakarra egin zuen, Isra-elgo Armadan sartu. Bertan, Zisjorda-niako Hebron hirian soldadutza egitenari zela, okupazioaren aurpegi lazga-rrienarekin egin zuen talka; eta bizi-es-perientzia horrek iraultza pertsonalaeragin zion. Armada utzi eta Israelgodisidentziako zenbait talderekin lane-an hasi zen, gudaroste sionistak eremu

okupatuetan burututako giza eskubi-deen urraketen inguruko testigantzakjasotzen. Egun, Researching the Ameri-can-Israeli Alliance erakundean, Israe-lekiko armagintza merkataritzaren in-guruko ikerkuntza lana egiten du.Horixe izan zen, hain zuzen, Legebil-

tzarrean egindako mintzaldiaren hel-burua; Euskal Herr iko enpresa-sarearen eta Israelgo erregimenarenarteko armagintza salerosketen berriematea. Baina anfitrioien ezinegonera-ko, ikertzailea ez zen diskurtso generi-kora mugatu; aitzitik, oso esplizituaizan zen bere jardunean gerra merkata-ritzako arduradunei izen-abizenak ja-rriz. Batetik, elkarlan militarrarekikosalaketa segurtasunaren eremura za-

baldu zuen. Hala, Ertzaintzak Israelenegiten dituen trebakuntza ariketen be-rri eman zuen, eta euskal poliziari ja-zarpen eta tortura tekniketan forma-kuntza ematen dion enpresarendokumentazioa aurkeztu zuen. Beste-tik, okupazioa egonkortzeko azpiegitu-rak ere sartu zituen gerra-merkatari-tzaren esparruan, eta salatu zuenGipuzkoako CAF trengintza enpresakesku artean duen proiektua, koloniailegalak tranbia sareaz hornitzeko. In-formazioa ez zaie falta euskal erkide-goko erakundeetako kudeatzaileei; fal-ta zaiena, akaso, Efratik behinolaerakutsi zuen ausardia da, berak eginzuen bezala, historiaren alderdi zuzenaaukeratzeko. •

0hutsa

Konpainia arriskutsuak

Koldo Sagasti

herria

Iratzar Fundazioak,

Ipar Hegoa Fundazio-

ak eta Ernaik gazte era-

kundeak antolatuta,

datorren astean hasiko

da KLK jabekuntza po-

litiko eta sozialerako trebakuntza

zikloa, martxora arte luzatuko

dena. Taldeak asteartetik aurrera

osatuz joango dira Donostian,

Bilbon eta Iruñean, eta baliteke

Arrasaten ere laugarren bat era-

tzea, Gipuzkoako eta Arabako

parte-hartzaileentzat. Idoia Zen-

gotitabengoa eta Joseba Permach

trebakuntza arduradunek azaldu

diote GAUR8ri KLKren nondik

norakoa.Iratzar Fundazioa duela bi ur-

te hasi zen trebakuntza arloanbidea egiten, oraindik diseinuborobil bat egin gabe, bainaXXI. mendeko trebakuntza po-litikoa zer izango zen zehaztenjoateko feedback etengabean.Hasieratik argi zuten kontu ho-rrek ez zuela Iratzarrena edoSorturena bakarrik izan behar,baizik eta beste eragile batzue-kin batera jardun behar zutela,kasu honetan Ipar Hegoa Fun-dazioarekin eta Ernai gazte era-kundearekin.

IPARRORRATZETIK KLKRA

2017an Iparrorratza izenburu-peko zikloa antolatu zuten, hi-ru orduko lau saio zenbait gal-dera «potoloren» inguruan:Nondik gatoz? Non gaude? No-ra goaz? Nola goaz? Orduan,saio horiek ez zutela askorakoematen ikusi zuten, edukietanlan handia egin beharra zegoe-la, oinarri bat emate aldera. Eta,bestetik, gaitasunetan trebatze-ko aukera ere eskaini beharrazeukatela pentsatu zuten; ale-gia, jendeak jakintza eta tres-nak erabiltzen ikastea ere ga-rrantzitsua dela, hala nolajendaurrean hitz egiten edo he-rriko mapa bat egiten ikastea.

Iaz KLK zikloa antolatu zu-ten, aurreko urteko Iparrorra-tza bezala nolabait itxia, batezere LABeko, Ernaiko eta Sortu-ko militantziari eskainia. Aur-ten, berriz, irekia izatea erabakidute eta edonork parte hartze-ko aukera dauka, bere buruaezkertiar eta independentista-tzat jotzen duen edonork. «On-gi etorriak izango dira denak»,diote.

GELA IRAULIA

Zikloaren «hanka bat» onlinesaioak dira eta bestea, presen-tzialak. Gela irauliaren filoso-fiaren ikuspegia dute eta. De-nek materialak eta edukiakjasotzen dituzte eta bakoitzakhoriek lantzeko aukera du. On-doren, saio presentzialean, de-nek informazio bera dutela, ez-tabaidatu eta ariketak egingodituzte. Iritzi trukaketarako gu-nea izango da, elkarri ikasi etairakasteko ariketa.Iazko KLK zikloa beste modu

batez diseinatu zuten, eta prak-tikara eramandakoan aurtengoeskaintza birformulatu egin du-te. Hartara, pentsamendu kriti-koari buruzko saioarekin hasi-ko dira, eta bigarrena bilerendinamizazio edo barne dinami-zazioari buruzkoa izango da, oi-narrizkoa baitira. «Alde batetik,militantziarentzat, eta oro harpertsonarentzat. Pentsamendukritikoa bultzatu nahi dugu he-rri ahalduntze horretan, eta bi-leren dinamizazioa KLK biga-rren ziklo hau osatzen duguntaldeari buruzko begirada batda». Bertan botere harremanezhitz egingo dute, joko arauakzehaztuko dira eta hitza har-tzen ikasiko dute, baita noiz isil-du ere. Funtzionamenduarauek ahalik justuenak izanbehar dutela diote.Azaldu dutenez, saio presen-

tzialetan konfiantza esparru bat sortzea oso garrantzitsua

KLK TREBAKUNTZA ZIKLOABost hilabeteko zikloa, militanteenahalduntze politiko eta soziala helburu

Xabier Izaga Gonzalez

Datorren astean hasiko da Iratzar Fundazioak Ipar Hegoaeta Ernairekin batera antolatu duen KLK trebakuntzazikloa. Bere burua ezkertiar eta independentistatzatduen edonorentzat pentsatuta, bost hilabetean zehareztabaidatzeko, hausnartzeko eta bertan jasotakojakintza eta tresnak erabiltzen ikasteko aukera da.

POLITIKA / b

2019 | azaroa | 9

GAUR8• 18 / 19

da, denen artean eraikitzen joa-teko. Guztien artean eztabaida-tzeko guneak dira, guztien arte-an ikasteko guneak, eta norkbere esperientziatik ekartzendituenak mahaigaineratzen di-tu. Horregatik, irekia izanarren, taldea egin eta konfian-tza sortzen dela diote, eta inon-go erakundetan antolatuta ezdagoena ere saio horietan sor-tuko den komunitateko kideizango da eta ondo sentitukodela uste dute, parte-hartzaile-ek ekar ditzaketen ideiei buruzere eztabaidatzen dela ikusita.

ZAZPI SAIO

Aurten, zikloak iraungo duen bospasei hilabeteetan zazpisaio presentzial izango dira, etahasierako galdera horiez gain,beste aztergai batzuk izango di-tuzte, baita «gaitasunetan tre-batzeko aukera» ere. Honakogaiak landuko dituzte: –Ikuspegi kritikoaren ezin-

bestekotasuna. Nola eta nondikbegiratu?. –Barrura begirada. Gure fun-

tzionamendutik ahaldunduz.–Nondik gatoz? Ezker Aber-

tzalearen historiaz eta borro-ken uztarketaz.–Non gaude? Zeintzuk dira

egungo garaiak ulertzeko gako-ak? Zer ari da gertatzen mundumailan? Zer ari da gertatzen gu-rean?–Nola goaz? Nola pentsatu

eta egin gaurdanik askapenprozesua? Nola ezaugarritukodugu? Estrategiaren egokitza-pena, militantzia ereduaz, dina-mizazio politikoaz…–Nora goaz? Beste mundu bat

dugu xede? Zertan datza euskaldemokrazia ereduak? Zertanzerumuga sozialistak eta femi-nistak?Azkenik, esan bezala, «ahal-

duntze tresnak» eskainiko di-tuzte: jendaurrean hitz egitekoteknikak, dinamizazioa, anali-

siak egiteko tresnak, prospek-zioa egiteko ariketak…Online saioetan, berriz, astero

materiala jarriko dute eta,«nahiz eta ez den naturaltasunberarekin egingo», talde bakoi-tzak duen foroan edukien ara-berako eztabaida sortzeko hel-burua dute, proposatutakobideo, testu edo dena delakoaoinarri hartuta.

TREBAKUNTZAREN GARRANTZIA

Ondorio batzuk atera dituzteazken bi urteetan egin dituztenIparrorratzari eta KLKri buruz-

ko feedback eta baloraziotik:Saioetan jendea oso gusturaegoten dela, egia dela eztabai-datzeko konfiantza marko batsortzen dela gutxika-gutxika,edo tresna aberasgarriak jaso-tzen dituztela... Eta beste ondo-rio batzuk epe luzeagoan ikusi-ko direla diote. Hala ere, betikorapilo bat geratzen omenzaie, urgentziarena, hain zuzen:«Gure militantzian, gure oina-rri sozialean eta arlo zabalago-an ere oso aktiboak garen herrihonetan urgentzia lehenestenda beti».

Parte-hartzaileen profilaridagokionez, badirudi ez dutelagazte jenderik falta eta datu bateskaini dute adibide gisa: Biz-kaian, 1990eko eta 2000ko ha-markadetakoak dira Bilbokotalderako izena eman dutenen%90. «Trebakuntzarako arazoaorain ez dago gazteengan». Saiopresentzialetan hainbat belau-nalditako jendea egotea oso ba-liagarria dela diote, jakintzatrukerako. Uste dute ezker aber-tzalean oso txertatuta dagoelaaurremilitantziaren ideia, etatrebakuntza aurremilitantzia-rekin lotu izan dela. «Badirudierakunde batera sartu aurretiktrebatu behar duzula eta geropraktikaren bitartez ere treba-tuko zarela, eta hori egia da, ezdugu mespretxatu behar, egu-nerokotasun horretan askoikasten baita, baina tarteak har-tzen ere jakin behar da premiahorretatik aparte, geure buruatrebatu eta egiten dugunazhausnartzeko», bukatu dute.

Aurtengo KLKrako izenaeman dutenen ehunekohandia gazteak dira.Iazkoan ere, biorrialdeotako irudietanageri denez, halaxeziren. IRATZAR

Saio presentzialetan konfiantza esparru batsortzea oso garrantzitsua da, denon arteaneraikitzen joateko. Denen artean eztabaidatzekoguneak dira, denen artean ikasteko guneak

Gaitasunetan trebatzeko aukera ere eskainibeharra daukatela uste dute, jendeak jakintzaeta tresnak erabiltzen ikastea ere garrantzitsuadela, hala nola jendaurrean hitz egiteko

hutsa

3 BEG

IRADA:

arki

tekt

ura

/ g

elto

kiak

/ te

knol

ogia

Aterki bat erosi dut.Aterki familiar bat, bi-hiru lagun sartzekomodukoa, beltza,oihalari eusteko bur-dinazko adarrak eta

eskua jartzeko egur bihurrituzkohelduleku sendoa dauzkana. Lagu-nek aspaldi esan zidaten banuelaaterki bat erosteko garaia, nekatu zi-rela ni arkupez arkupe lasterka iku-siz; errukitu egiten zirela euriarenumelak desordenatutako nire buru-gainari begira. Ez zela hainbesterakoerantzuten nien nik: ilea motza dau-kadala eta berehala lehortzen zaida-la, eta desordenarena ez dela euria-ren kontua, odolean daramadala. Ezdela hain txarra norberak aterkirikezean besteengan aterpe bila ibil-tzea. Irriz begiratu, bizkarrean kolpebat eman eta noizbait zentzatukonintzela esaten zidaten.

Zentzatu beharrean obsesionatuegin nintzen. Nindoan lekura nin-doala aterkiak ikusten hasi nintzen,aterki familiarrak. Eta bikoteakaterkipean, mundutik kanpokoaterpean, elkarri besotik pelikule-tan bezala helduta, pausaje sinkro-nizatuz eta espaloien zabalera osoahartuz, paseoan. Aterkiak bata bes-tearen atzean, bata bestearen alda-menean. Desiratzen egoten nintzenhaize-kolperen batek noiz joko,aterkiei buelta noiz emango. Etatarteka, gertatzen zenean, ezpainertzetatik malezia zeridala ikustennituen oihalezko aterpeen bat-bate-ko hausturaren ondorio dramatiko-ak: besoak elkar askatzen eta bi per-tsona nor bere aldera eta, tartean,aterki puskatu bat, plastikozko pol-tsa bat bal itz bezala , haizearenmende. Baina hasierako mendekugrinari halako enpatia batek gaina

hartuko zion berehala,ezin azalduzko tristurabatek. Eta , euripean,bustita, hutsune sen-tsazio batekin begira-tuko nion hegan ziho-an aterkiari.Latzagoa zitzaidan,

ordea, arkupetik arku-perako nire ibili kaoti-koan aterkien babes-eremutik adi neuzkanbegi haiek sentitzea,udako sargorian gor-putzera itsatsitako ez-pak ba l i ra beza la .Haien epa iak , ha ienerrukia eta haien ise-kak sentitzen nituen:“gizajoa”, edo “ez otedaki kalean zuzen ibil-tzen?”, edo “zentzatukohaiz”. Bai, “zentzatukohaiz” hor i ber r i ro ,obretako mai luenoihartzuna bezala ga-

runean kolpeka, “zentzatuko haiz,zentzatuko haiz”.

Eta gaur zentzatu naiz. Aterki baterosi dut, familiarra. Eta euria hasidu; euria goitik behera, ezker-es-kuin; euria amorruz, erruki gabe.Euria San Martin kaleko hondeama-kinetan, euria Bretxako merkatu er-tzeko baserritarren postu apurtue-tan. Euria Altsasun, euria Lesbosen,euria Santiagon, euria Bartzelonan.Hezetasuna zapatila-puntetatik sar-tu zait, haizeak bizkarra busti dit,sakela, hizkuntza. Nire aterpeari eu-ria dario, itoginak dauzka eta urahazita dator espaloi ertzetan; zapa-ta-zolak gainditu eta orkatiletara iri-tsi zait, eta aterkiaren egurrezkoheldulekuari galdera-ikur baten an-tza hartu diot. Zertarako dira ater-kiak estoldek gainezka egiten dute-nean? •

Zertarako dira aterkiak estoldek gainezka egiten dutenean? Jon URBE | FOKU

Aterki berriarena

Beñat GaztelumendiBertsolaria

2019 | azaroa | 9

GAUR8• 20 / 21hutsa

her

rita

rrak

Patuak kondenatuta nauka, hauteskundehitzorduen bezperetako iritzi testuakidaztera; agerkari honetan, halaxe toka-tu zait azken hiru alditan. Aldi gehiegi-txo, akaso, gure etorkizuna askatasunosoz aukeratzen dugula sinesten jarrai-

tzeko. Horregatik, ez pentsa testu honek biharkohitzorduaren bueltako zurrunbilo, ika-mika etalehiak hartuko dituenik. Ez. Hausnarketa egunakMadrilen harrapatu nau, baina ez kongresura begi-ra. Udan oparitan jaso nituen, gaur, Wizink aretoan,

Berri Txarrak ikusteko sarrerak eta lo lekua. Kon-tzertuaren aitzakian, posta bidez eman dut botoa,ikusi dut haren funtzionamendua, eta sortu zaizkitbotoaren eta hura helmugara iristeko aukeren in-guruko zenbait zalantza. Baina alferrikakoak dirasusmo guztiak, aske etaerabakimenez ari garenez.Kontzertuetan bezala. Sarrera erosi duzu hi-

tzordu gogoangarri batengr inaz . Zuk 1 ,63 metroneurtzen duzu, eta hori ezda ez zure errua ezta 1,92metro neurtzen duen etazure aurrean dagoen tipo-aren errua ere. Geneena,gizateriaren eboluzioare-na edo nork daki zerenaden er rua . Kontua da ,erronka oso desberdinadela, batentzat eta bestea-rentzat, kontzertuaz gozatzea. Ikuspegi panorami-koa versus buru arteko tarteen enkoadraketa per-fektua. Dena emanda jasotzea versus iristen denariahalik eta zukurik handiena ateratzea. Zerua zaba-lik, edo kristal bat aretoko sabaian (ere). DNAn idatzirik datorkigun altueraren anekdotan

utz nezake kontua, baina ez dut nahi. Sinestarazibaitigute, sentitzen, susmatzen, imajinatzen, desi-ratzen dugun hori egiteko libre izan behar dugula.Botoarekin bezala, baina paperik gabe; nik nahidut, eta egin egingo dut. Eta, horrela, gitarraren so-kak ia ukituz lehen lerrotik kontzertua ikusi nahiduen berberak, garagardoa eskuan izan nahi du se-

gundoero. Eta bigarren kanturako jendea barrarabidean jartzen da, eta zure abesti kuttunetan ku-ttunenari ez dizkiozu zentzumenak nahi beste za-baltzen, eskuinetik eta atzetik norbait datorrelakokatxiarekin, eta aurretik zeharka hiru zale pasa-tzen ari direlako, tabernara joanda galdu duten zu-loa berreskuratu nahian. Ez naiz ni izango, musika onaz eta une errepikae-

zinez trago batekin gozatzearen kontrako aldarria-ri ekingo diona; alderantziz. Baina kontzertu asko-ren ondoren pentsatu izan dudan zerbait letretaraekartzeko aitzakia bat besterik ez da hau; gure egu-neroko jarrerei autokritika egiten saiatzekoa. Nahiduguna aukeratzen eta borrokatzen dugula ustedugun bitartean, ahal duguna aukeratzen eta bo-rrokatzen dugula, eta ingurukoen ahalari edo ezi-nari begiratu gabe gainera.

Hala plazaratu dute Euskal Herriko V. JardunaldiFeministek ere. Zapaltzen gaituzten bezala zapal-tzen dugula askok. Zapla, gure nortasun linguistiko menperatuari!

Zenbaitek aukera dezakeguna, beste hainbatentzatposibilitatera ere ez dela iristen, eta hori onartzeakbarrutik erretzen gaituela. Zapla, pribilegio zuri eta heterosexualei! Zaplaztekoek bezainbesteko mina eman zidan,

Durangoko Salda Badago jardunaldiak gripetik etasofako streaming-etik jarraitu behar izateak, bainatira... Hori bera halabeharrez hautatzeko aukeraizate hutsa, bada nahikoa pribilegio, ezta? •

{ koadernoa }

Zapla!

Saia gaitezen gure eguneroko jarrereiautokritika egiten; nahi dugunaaukeratzen eta borrokatzen dugula ustedugun bitartean, ahal duguna aukeratzeneta borrokatzen dugu, eta ingurukoenahalari edo ezinari begiratu gabe gainera

Itzea Urkizu Arsuaga

hutsa

hutsahutsa

herritarrak

Sebastiana ParGuatemalako Ki-txe Herrien Kon-tseiluko kidea da.Bizi den komuni-tateko alkatea eta

gida espirituala ere bada. Aste-bete igaro du Euskal Herrian,Mugarik Gabe elkarteak gon-bidatuta. Honat etorri aitzine-tik, Kataluniako Gironako In-diFest jaialdian parte hartuzuen.«Bai herri indigena bai ema-

kume bezala aurrera darama-gun borrokaren berri emateada bisitaren helburua. MaiaKitxe lurraldetik nator, aurreegiten ari garen arazoak azal-tzeko asmoz. Politika neolibe-ral eta kapitalista globalarenondorio dira arazo horiek. Gu-re gobernuetan eragiten dute.Ustelkeriak hartuta daude»,hasi zaigu azaltzen. Patxadaz mintzo da, konta-

tzen ari dena benetan larriaizan arren. «Enpresa transna-zionalak iristen dira gure lu-rretara. Ez dute ulertzen amalurra sakratua dela, gure bizi-tzaren eta energiaren parte.Pertsonok energiaz ere osa-tuak gaude. Eta ama lurra gureiraupenaren parte ere bada.Eta iristen diren transnaziona-len aitzinean, izan meatzeak,hidroelektrikoak edo palmaafrikarraren landaketa, antola-tzen ari gara».

97 lizentzia zura ateratzekoTransnazional horiek ikaraga-rri eragiten diete bertako biz-tanleei. Kitxe herrietan egur-enpresak dira gehienbat. 97lizentzia daude onartutazuhaitzak moztu eta zura ate-ratzeko. Basoak suntsitzen ari

dira eta horrek lehorteak ekar-tzen ditu, bertze kalte batzuenartean. Giza eskubideen urra-keta handiak daude. Buruza-giak kriminalizatzen dituzteegiten duten lanagatik. Hilke-tak, desagerpenak eta liderrenaurkako prozesu judizialak su-fritzen dituzte komunitateek,lurraren eta bizitzaren aldeegiteagatik. «Nazioko eta na-zioarteko legeak egon arren, ezdago errespeturik, ez dago ber-merik dagoen ustelkeriagatik.Gobernuak lizentziak ematenditu herriei galdetu gabe».

AlternatibaAlternatiba zein den galdetu-ta, hala erantzun du Guatema-lako kitxe herrien defenda-tzaileak: «Lehenik eta behin,antolaketa. Legeak nola apro-betxatu aztertu behar dugu,baita nazioarteko hitzarmenakere. 169 ituna, adibidez. Gureeskubideak babesteko, justiziasoziala exijitzeko, enpresekherri indigenen eta orokorre-an pertsonen eskubideen alde-ko legeak errespeta ditzaten».Parren ustez, kontsultak me-

kanismo bat dira, eta harre-man instituzionalak eta nazio-artekoak ere garrantzitsuakdira. «Bizi dugun egoera hone-taz jakitun izan behar du jen-de gehiagok. Bertze lurraldee-tako jendearen burua etabihotza ernatu behar ditugu,kontsumismoari ez laguntze-ko, kontsumitzen dugun neu-rrian natura eta bizitza kalte-tzen dugulako. Mundu osoansufritzen ari garen klima alda-keta da horren erakusle».

Ardura maila ezberdinakNola artikulatu borroka ezber-dinak bizitzaren eta planeta-ren alde? Ardura maila desber-dinak bereizten ditu KitxeHerrien Kontseiluko kideak.«Alde batetik, norbanakoaren

jarrera dago, bizimodua alda-tzeko prest al gauden, gu erekontsumitzaileak baikara».Bertzetik, maila kolektiboa da-go. «Familian, komunitatean,inguru sozialean, jarrera akti-boa izan behar dugu eta ez in-diferentziaz jokatu». Hiruga-rrenik, «tokiko gobernuenkonpromiso politikoa ezinber-tzekoa da enpresek legeakerrespeta ditzaten».

Gida espiritualaren funtzioaGida espiritual gisa egitenduen lana nolakoa den jakinnahi izan dugu. «Nire egune-rokotasuna da, nire bizitza. Gi-da espiritual bezala eskertueta eskaini egiten dugu, erri-tuen bidez. Euria, ura, basoak,ume baten jaiotza, ezkontzabat… Aunitz izan daitezke mo-tiboak. Osatzearen partea erebadugu. Energiarekin egitendugu, psikologikoki lagunduz,emozioak ulertuz, orekatuz,edota uraren, dantzaren edoisiltasunaren bidez sendatuz».«Naturaren izaera sakratua

ikusten dugu. Bizia du etaerrespetatu eta defendatuegin behar da. Elkar lotutakoizakiak gara, ez isolatuak. Bizi-tzaren sarearen parte gara.Ura, airea, eguzkia, zuhaitzakbehar ditugu eta, beraz, zain-du egin behar ditugu. Naturakutsatzen badugu, gure buruakaltetzen dugu», azaldu du.

Naturarekiko lotura galtzenGurean gertatzen den bezala,kitxe herrietan ere naturareki-ko lotura hori galtzen ari dire-la agertu du Sebastiana Parrek.«Kolonizazio prozesu bat izangenuen, non ideologia bat in-posatu ziguten. Ez zuten urreasoilik eraman, jakintza ere era-man zuten. Liburuak erre zi-tuzten, errituak debekatu…Hortik etorri da erresistentzia-ren parte bat ere».

«Egia bilatzen duguerrudunen ordez, kaltea

konpontzea zigorraren partez»

SEBASTIANA PAR

Guatemalako Kitxe Herrien Kontseiluko

kidea Euskal Herrian izan da Mugarik Gabe

elkartearekin. Bizi den komunitateko

alkatea eta gida espirituala da Par.

Maider Iantzi Goienetxe

GUATEMALAKO KITXEHERRIEN KONTSEILUKO KIDEA

2019 | azaroa | 9

GAUR8• 22 / 23

Azaldu duenez, biztanleria-ren zati bat erabat sartua dagoerresistentzia prozesu horre-tan. Bertze zati batek mentali-tate erlijiosoagoa du eta natu-ratik aldetzen doa. «Familiaaunitzek bere kosmobisioaulertzen dute. Batzuetan me-zara joaten dira, baina milpa[artoaren uzta] errespetatzendute».Alkatetzan, gatazkak kon-

pontzen ditu. Kasuak lantzenditu justiziaren sistema maiaaplikatuz. «Jendeak salaketajartzen du, batzuetan, milpabati eraso diotelako. Badira in-posatu diren bertze erlijio ba-tzuk, baina ez dira balio etaprintzipioak galdu. Ura balora-tzen dute; erritu maia bat egi-ten da beti uraren jaiotzaagurtzeko. Elikadura manten-tzen da, hizkuntza, jantziak…Badira jatorrizko elementuakbizitzen direnak», kontatu du.

Justizia sistema maiaGatazkak konpontzeko justiziasistema maia nolakoa den gal-detu diogu. «Egia bilatzen du-gu, bertze sisteman bezalaerrudunak bilatu ordez. Kalteakonpontzea bilatzen dugu, zi-gorraren partez. Harmonia bi-latzen dugu, gatazka ulertzea,zergatik sortzen den, eta mi-nak sendatzea ere bai. Umeakere barne hartzen ditugu mi-nak sendatze horretan. Elka-rrizketan oinarritzen gara,adostasunean, akordioetan, bi-tartekaritzan». «Salaketa bat jaso orduko

hasten gara aztertzen eta ezgara gelditzen amaitu arte.Eguneko 24 orduetan egitendugu lan. Asanbladaren bidezegiten dugu. Kasua larria bada,komunitate guztiak parte har-tzen du erabakietan. Kasu ari-nagoak guk hartzen ditugupribatuan», azaldu du Sebas-tiana Parrek.

Nabarmendu duenez, bera bi-

zi den departamentuan alkate-

tza indigenak lan ona egin du.

Bidea ireki dute eta elkarrizketa

hasi justizia organismoarekin,

lan egiten utz diezaieten. «Arra-

zismoa eta diskriminazioa dire-

la-eta, pentsatzen dute komuni-

tateetako alkateok soilik gatazka

txikiak konpontzeko garela gai,

baina hilketa eta estortsio ka-

suak ere konpondu ditu depar-

tamentuko alkatetzak».

Gidariaren adibideaKaltea konpontzen dute, edo,ezin bada, kalte-ordain batezartzen dute. Adibidez, behingidari batek gizon bat harrapa-tu zuen eta gizon hori hil eginzen. Polizia etorri zen, gidariaatxilotu zuen eta espetxeraeraman behar zuen. Baina ko-

munitateak alkatetza indige-nari deitu zion eta honek ka-suaren ardura hartu zuen. «Poliziak ez zuen kasua utzi

nahi, ez zela indigenen esku-mena zioen, baina komunita-teak asanblada egin zuen hil-dakoaren familiarekin etaaukerak aztertzen hasi ziren:gidaria kartzelara joaten badalana galduko du. Hala bere fa-miliak galduko du eta zendu-takoaren sendiak ere bai». «Ezin da bizitza bat itzuli,

baina bai kalte-ordain bat eza-rri edo bizitzari lotutako neu-rri bat bilatu, ditugun beharreierantzunen diena –azaldu duSebastiana Parrek–. Gidariaklanean jarraitzea eta irabazita-ko diruaren zati bat hildakoa-ren sendiari ematea adostu ge-nuen. Hileta ordaintzea ere

bai. Hala, gidariak bere fami-liaren elikatzeko, osasunerakoeta heziketarako eskubideakbetetzen ditu, baita hildakoa-ren familiarenak ere». Alkatetza indigenak kontro-

latzen du gidaria. Honek kon-promiso bat sinatzen du hila-betero hildakoaren familiariordainduko diola erranez,umeek 18 urte bete arte. «Bertze aukera gizona kar-

tzelara joan, isun bat ordaindu[epailearen eta Ministerio Pu-blikoaren mesedetan] eta ibil-gailua kentzea zen. Hala, beragaizki geldituko zen, eta bi fa-milia babesik gabe utziko li-tuzkete. Ez zen inolako kalte-ordainik izanen». Beraz, 169 hitzarmenari hel-

duta, adostasunaren bidetikkonpondu zuten gatazka.

PROFILA Gidaespiritual bezala eskertzeeta eskaintzak egiten dituSebastiana Parrek, etajendeari osatzenlaguntzen dio. Horrezgain, alkatetzan gatazkakkonpontzen ditujustiziaren sistemamaia aplikatuz.

“Argazkiak: Jagoba MANTEROLA | FOKU

herritarrak

Blaitu zaizkigu oinak, euriak kolpekatu digu aurpegia eta bat-batean udazkena jantzi behar izan dugu. Eguraldiaren iragarpenak euria agintzen du

datozen egun luzeetarako eta batzuk eguraldiaren telebistako aurkezlearekin haserretu dira sofa ertzetik. Asmatzen ez dutenean asmatzen ez

dutelako eta asmatzen dutenean... Baina denak ez dira haserre edo suminkor euriak agintzen duenean; euriak ere baditu maitaleak. Pluviofilia

deitzen zaio euria maitatzeko joerari. Eta “filia” amaiera izanagatik, ez da gaixotasun bat, zaletasun bat baizik. Euriaren maitaleek gertakari ederra

eta gozagarria dela sentitzen dute eta gozatu egiten dute euriarekin. Euria ari duenean leihora gerturatu zaleak dira; euri tantei begira liluratuta

geratzen dira, zein handiago, zein lehenago... Gainera, zeru grisa eta lainotsua maite dute, ederra ikusten dute. Gusturago sentitzen dira eguzkia

ezkutuan dagoenean. Euria maite dutenek gozatu egiten dute euripean jarrita, busti-busti egon arte, zeharo zopatuta. Gustuko dute euria gorpu-

tzean sentitzea tarte batez. Horientzat plazera da euriaren soinua entzutea. Etxean eta gozo daudela, kanpoan euria sumatzen dutenean, babes-

tuta eta bakean sentitzen dira. Eta maite dute, era berean, euriaren usaina. Batez ere, euria egin eta gero zabaltzen den hori. Tira, akaso euria be-

hatzen, sentitzen, entzuten eta usaintzen egotearen plazera probatzeko modukoa da. Izango omen da horretarako tartea. Amagoia Mujika Telleria

EURIA MAITATZEA

Bob EDME

C IKUSMIRA

herritarrak

Uranga euskal preso politikoen

alaba da. Gurasoek aurtengo

ekainean bete dituzte 10 urte

kartzelan. 12 urteko zigorraren

hiru laurdenak ondo beteta di-

tuzte, beraz. Espainiar legedia-

ren arabera, baldintzapean aske

beharko lukete. Hiruren etxera-

tzea eskatzen du “Xua gurasoe-

kin etxera” herri ekimenak.

Duela egun batzuk Orioko eta

Usurbilgo udalek aho batez

egin dute bat ekimen horrekin.

«Olatz Lasagabaster eta Patxi

Urangaren eta, batez ere, urta-

rrilean 3 urte egitean gurasoen-

gandik bananduko duten euren

alaba Xuaren egoera kontuan

hartuta, ondorengo mozioa ba-

besten du: dagokien autoritate-

ei eskatzea behar dituzten neu-

rr iak har ditzatela , legedia

kontuan hartuz, ahal bezainbes-

te bermatzeko adin txikikoa eta

bere gurasoen arteko harrema-

na, zaintza eta gertutasuna»;

horixe da egin duten eskakizu-

na.

SARE N

> Xua gurasoekin etxera

“Xua gurasoekin etxera!” herri-

ekimenaren kantu-bideoklipa

aurkeztu dute eta Internet bi-

dezko sinadura bilketari ekin

zaio. Xua Valentziako Picassent

espetxean jaio zen eta datorren

urtarrilean beteko ditu hiru ur-

te. Olatz Lasagabaster eta Patxi

> Pegatina gorri-horiak

Vox alderdiak Gipuzkoan duen

buruak, Juan de Dios Davilak,

joan den asteburu euritsua

errepideko seinaleetan pegati-

na gorri-horiak jartzen pasatu

du. Bere balentriak erakusten

dituen bideoak zabaldu ditu sa-

rean eta Whatsapp taldeetan

ere eman dute zeresana; harri-

duraren eta barreguraren arte-

ko aipamenak gehienak.

Gorka RUBIO / FOKU

Gipuzkoako politikagintzan

aspaldiko ezaguna da Juan de

Dios Davila, Hernaniko zinego-

tzia izan baitzen 2003 eta 2007

urte bitartean. Orain Voxeko bu-

rua da eta espainoltasuna alda-

rrikatzera bideratu ditu inda-

rrak. Oiartzungo 36 «patriotak»

eta Hernaniko 108ak izan ditu

gogoan, beraien aldeko botoa

eman zutenak, hain justu.

2019 | azaroa | 9

GAUR8• 26 / 27

> «Ez, eskerrik asko», Gladys del Estalen ibilbidea

«Laurogeiko hamarkada hasie-ran mugimendu antinuklearrapuri-purian zegoen nazioarte-an, baita Euskal Herrian ere.Kostaldean eraikitzeko asmo-tan ziren hiru zentralez gain,Arguedasen laugarren bat egi-teko asmoa zuten. Horren aur-ka protestatzeko, mobilizazioakantolatu ziren Tuteran, eta ma-nifestazio baketsu batean Guar-dia Zibilaren tiro batek Gladysdel Estal Ferreño hil zuen. Filmhonek, Gladysen gertakariarenharira, garaiko gizartearen

onespena lortu zuen mugi-mendu sozialaren erretratu bategin nahi du». Horrela azaldudute “Ez, eskerrik asko” doku-mentalaren egileek beren lana.Bi asmo ditu filmak, Gladys

del Estal eta orduko gertaka-riak gogoraraztea eta EuskalHerrian eta munduan 70 eta80ko hamarkadetan zentralnuklearrak ezartzearen kontraizandako erresistentzia mugi-menduaren berri ematea. Bil-boko Zinebi festibalean egindute aurrestreinaldia.

> Elkartasun argiak

Euskal Herriko hainbat txoko-

tan egiten ari diren bezala, Mu-

trikun ere Kataluniarekin eta

Altsasuko gazteekin bat egin

eta elkartasun argiak piztu di-

tuzte duela egun batzuk.

Babes dikean egin zuten gra-

baketa mutrikuarrek joan den

ostegunean, urriaren azken egu-

nean. Gure Esku Dagok deituta,

ehunka herritar bildu ziren Ka-

taluniari eta Altsasuko gazteei

elkartasuna helarazteko, Auzite-

gi Gorenaren epaien ondoren.

Argi, ikurrina eta bandera kata-

lanak eskutan, irudi ederra utzi

zuten. Elkartasun ekimenarenseinale ederra den bideoa sa-rean ikus daiteke. Bertan, irudieta musika ederrak nahastuta,«erreferenduma ez dela deli-tua» salatzen dute mutrikua-rrek, guztia irribarre bat aho-an eta umore onenarekin.Elkartasunaren doinuak etakoloreak.

> «Bon soire. Monsieur Cubillo?»

Andoni Lubakik bere blogeanAntonio Cubillo MPAIAC Kana-ria Uharteetako Autodetermi-nazio eta IndependentziarakoMugimenduko liderraren hil-keta gogora ekarri du, eta hil-ketaren ikerketa eta epaiketa. Cubillo 1978ko apirilaren

5ean hil zuten Aljerren, La Vozde Canarias Libre irratiarenegoitzaren atarian. FRAPeko

bi militante atxilotu eta epai-tu zituzten hilketa harengatik,polizia espainol baten meha-txuen agindupean egin zutelaaitortuta. Polizia hark, JoseLuis Espinosa Pardok, RodolfoMartin Villaren aginduetaralan egiten zuen, eta epaiketanConesa komisarioaren izenaagertu zen behin baino gehia-gotan.

herritarrak

Gasteizko Ma-nuel Iradierkalean Eus-kal Herrikolehenbizikojatetxe bege-

tarianoetako bat zabaldu zuten1987an. Hiru hamarkada igaro-

ta, haren jabeak, jatetxea uzte-ko garaia iritsita, euren filoso-fiari jarraituko zion norbaitenbila zebiltzala, Diego Apellaniz,Marco Bianchi eta Jon Rey ager-tu ziren. Gaur egun Museo delOrgano jatetxeko bazkide be-rriak dira, lokala zerbait aldatu

eta eguneratuta, «2020. urteraeramateko asmoz». Hilabetetsubaino ez du jatetxeak zabaliketa gutxienik lehen bezain on-do funtzionatzen duela ikusidute. Baita ondo funtzionatze-ko gogotik lan egin beharra da-goela ere. Lehen bezala, beraz, elikadu-

ra eta bizimodu osasungarriaaldarrikatu, sustatu eta eskain-tzen dute arduradun berriek,eta jatetxearen «esentzia» kon-tserbatzen duen seinale, izenberarekin jarraitzea erabaki zu-ten. Baina zergatik Museo delOrgano? Galdera bera egin zu-ten hiru bazkideek. Lokal ho-rretan antigoaleko gauzak sal-tzen ziren aspaldi; ondorenorgano denda eta tailer bat jarrizuten, pianoak konpondu etaafinatzen zituzten, eta duela 32urte jatetxea zabaldu zutenean,jabeek ez zuten errotulu berri-rik jartzeko dirua, eta bere ho-rretan utzi zuten oraintsu arte. Izen berarekin baina haren

diseinua aldatuta eta lokalatxukundu ondoren, berrinau-guratu egin zuten Diego, Marcoeta Jonek. Bertan hartu duteGAUR8. Marcok esertzera gon-bidatu gaitu, berehala antze-maten zaion italiar doinuz; ha-la ere, harrigarriago gertatzenda egiten duen euskara zuzeneta egoki askoa, duela 17 urteGasteizera etorri zenetik ikasia.Azaldu duenez, Diegok ArtiumMuseoan lan egiten du, komu-nikazio eta marketin arloan, etalan bertsua egiten du jatetxean,normalean bertatik kanpo. As-paldiko lagunak dira Diego etabera, herri mugimenduan elka-rrekin ibiliak. Marco kimikariada, eta Miñaoko Parke Teknolo-gikoan ingurumenaren inguru-ko ikerketa proiektuak kudea-tzen lan egiten zuenean, Jonezagutu zuen, master bat amai-tzera joan eta hantxe jarraitubaitzuen lanean.

Jatetxea hartu arte ezer gutxizekiten ostalaritzaz. Marcokdioenez, ez da erraza, «kanpo-tik ikusita hala eman lezakeenarren». Jatetxearen eskualda-tzea egin baino lehen asko hitzegin zuten aurreko bazkidee-kin, sukaldaritzaz eta jatetxeakudeatzeko moduaz. Edonolaere, eurak zeregin horretan be-rriak badira ere, sukaldean au-rreko lantaldeak jarraitzen du,eta haiekin lanean aurreko ja-beetako bat ere badago. Harta-ra, bost langile eta hiru bazkidedira. Jatetxeak ondo funtzionatu

du beti, eta haren filosofiarieusteko asmoa zutenez, aldake-ta gutxi egin beharra zeukaten;lokalari dagokionez, dekora-zioa, eta menuei dagokienez,funtsean berdintsu jarraitu du-te: menu erdia, osoa eta jate-txearen «arima» izan den en-tsalada buffeta, besteak beste.

HORNITZAILEAK AGERIKO

Museo del Organo jatetxeak zerdu berritik, horrenbestez? Aldebatetik, plateren itxura. Apain-duago ateratzen dira mahaira,eta zapore berriak, «ausartago-ak» sartzen hasi dira, lehengooinarritik abiatuta, eta jatetxebegetarianoa bada ere, platerenehuneko handia beganoa da. Baina gazte hauen apusturik

handiena hornitzaileekikoa da.Jatetxe horrek beti egin du eko-logikoaren aldeko apustua ahalzuen neurrian, alderdi ekono-mikoa eta egin beharreko es-fortzua kontuan izanda. Jon,Diego eta Marcok, berriz, %100ekologikoa eta kilometro 0 su-kaldea izatea erabaki zuten.Arabako Bionekazaritzakoekoizleekin proiektu bat abiatudute eta Museo del Organo el-karte horretako lehen jatetxebazkidea da. «Kontrako bide-an» funtzionatzen dutela dioMarcok. Astero baratzetan zer

infraganti

Ez da museoa, jatetxea baizik. Izenak bertako jarduerarekinzerikusirik izan gabe hasi zen duela hiru hamarkada, etabazkide berriek izenari eutsi diote izanari eutsi nahidiotelako. Betiko jatetxe begetarianoa da, baina aldaketainteresgarriak egin dituzte. Bi apustu: jatetxea hornitzenduten ekoizleak nabarmentzea eta euskararen erabilera.

MUSEO DELORGANO JATETXEA

Marco Bianchi eta Jon Rey, jatetxeko bazter batean. Jaizki FONTANEDA | FOKU

2019 | azaroa | 9

GAUR8• 28 / 29

dagoen esaten die elkarteak etahorren arabera prestatzen di-tuzte menuak, egunero alda-tzen dituztenak. Arratsalderozehazten dute menua, horni-tzaileek eta eurek daukatenakontuan izanda. Produktuaktokikoak eta sasoikoak dira, ja-kina: barazki guztiak, Arabako-ak; fruta, berriz, Nafarroakoa,eta edarien karta Villabuenakohiru ardok, Aramaioko sagar-doak eta Urkabustaizko Baiasgaragardoak osatzen dute. Komunikazio arloan ere

ekoizleak agerikoagoak izatekoahalegina egiten ari dira. Hone-la azaldu du Marcok: «Ez danahikoa esatea platera bikaindagoela, oso dotore jarrita etazapore ona duela. Horren atze-an badago lurra lantzen duenemakume bat, mutil bat… etahorren garrantzia nabarmendu

beharra dago». Hilero produk-tu bat eta ekoizle bat aukera-tzen dituzte, kartan produktua-ren izena ez ezik, ekoizlearenaere agertuta. Eguerdian

zabaltzen du-te, ordu bate-tik lauretara,eta beste zer-bitzu bat abia-tu berri dute,“Bakarrik zu-retzat” izene-koa, lagun tal-deei jatetxeosoa erreser-batu eta, ateakitxita, bi me-nu berezi dasta ditzaten. Bestetik, badituzte bezeroen-

tzako zenbait eskaintza, halanola hamar egunetako menubakoitzean euro bat aurrezteko

txartel bat, “Gozatu” izenekoa,edo “Ohitu” txartela, gehienbatjatetxera oso maiz joaten direninguruko langileentzat pentsa-tuta; menu erdia bazkaltzera

joan ohi diraeta bonu ho-rrekin, bede-ratzi egune-tan bazkalduondoren, do-an ematendiete hamar-garren bazka-ria. Halaber,opar i t zekotxartel batere baduteeskuragarri.

EUSKARA, LEHENTASUN

Hiru bazkideen beste apustuhandia euskara da. Aurreko 32urteetan jatetxean euskarak ez

du presentziarik izan, eta orainpresentzia ez ezik, lehentasunaere badu. Hiruren artean euska-raz egiten dute beti, eta sukal-deko gehienek ere badakite edoulertzen dute. Bai EuskarariZiurtagiriaren Bidean mailalortu dute dagoeneko. Sare so-zialetan ere euskara erabiltzendute, gaztelaniarekin batera, ja-tetxearen gaineko kontu guz-tien berri emateko: ekoizleeki-ko harremana, egunerokomenuak... eta hilabetean, ehun-ka jarraitzaile lortu dituzte, Ins-tagramen bereziki. «Ez genuen sorpresa handi-

rik espero, baina espero ge-nuen baino sorpresa handia-goa izan da», dio Marcok,pozik. Egunero betetzen dutejantokia eta erreserba askoizaten dituzte. Jende gehiagosartzeko aukera ere badute,«baina ez dugu hau BurgerKing bat bihurtu nahi. Logiko-ki, kopuru bat aukeratu beharda kontuak ateratzeko, bainakopuru hori hiruzpalau ordu-tan banatzeko jokatzen ari ga-ra, jendea hemen gustura etalasai egoteko, musika ona en-tzuten eta lokalaz ere goza-tzen». Kalitatea ematen saia-tzen dira, bezeroak pozik joaneta berriro itzultzeko eta lagu-nei gustura egon direla konta-tzeko. Eta badira behin eta be-rriro joaten direnak, baitaaurreko etapako bezeroak ere,aldaketa hauekin oso pozikdaudenak. Ez da jatetxe gares-tia, eta horrela jarraitzekoapustua egin dute: «Jendeahemen jatetxe ‘on’ –alegia, ga-resti– batean bezala egoteko,baina prezio normal batean».Ez direla enpresaburuak dio

Marcok, eta ez dutela «pelota-zorik» nahi. «Gauzak egitekobeste modu batean sinestendugu». •

Jon Rey eta Marco Bianchi, eguerdiko otordurako mahaiak atontzen. Jaizki FONTANEDA | FOKU

hutsa

Arratsaldero zehazten dute menua, hornitzaileeketa eurek daukatena kontuan izanda. Produktuaktokikoak eta sasoikoak dira, jakina: barazkiguztiak, Arabakoak; fruta, berriz, Nafarroakoa

Xabier Izaga Gonzalez

Jatetxe horrek beti egin du ekologikoarenaldeko apustua, ahal zuen neurrian. Jonek,Diegok eta Marcok, berriz, %100 ekologikoa etakilometro 0 sukaldea izatea erabaki zuten

hutsa

3 BEG

IRADA:

Roboten erabilera Fukushimakoistripu nuklearrean

arki

tekt

ura

/ g

elto

kiak

/ te

knol

ogia G

aur egun ro-botak nonahiikusten ditu-gu, adibidez,industrian lanmekanikoak

gauzatzen, etxean garbi-keta lanak egiten etadenbora-pasatzeko jostai-lu robotikoak ere badau-de. Hala ere, artikulu ho-netan, roboten erabilerazehatz bat jorratuko du-gu: Fukushimako istripunuklearrean robotek es-kainitako laguntzari bu-ruz hitz egingo dugu.2011ko martxoaren 11n,

9,0 magnitudeko lurrikarabat gertatu zen Japonianeta seismoak 16.000 per-tsona inguru hil zituztentsunamiak eragin zituen.Aldi berean, Fukushimako zentral nuklearrak kalteak jasanzituen, 12 erreaktore hondatuz. Hondamendiaren ondorioz,165.000 pertsona inguru hiritik atera behar izan zituztenerradiazioarengatik eta gaur egun, oraindik ere, badago jen-dea etxera bueltatu ahal izan ez duena.Lurrikararen ondorengo egunetan langile batzuek erreak-

toreen inguruan lan egin zuten, denbora tarte txiki batezeta zonalde konkretu batzuetan, beraien bizitzak arrisku la-rrian jarriz. Erreaktoreen eraikinaren perimetroaren ingu-ruan neurtutako erradiazio maila altuen ondorioz ezinez-koa zen kaltetutako guneetara segurtasunez hurbiltzea, eta,hortaz, eraikinaren barruko egoera ezezaguna zen. Beraz,nola sartu zentralera eta barruko informazioa eskuratu?Robotak izan ziren galdera horien erantzuna.Baina edozein robotek ezin du horrelako gune batera sar-

tu, robot askok ez dutelako erradiazio maila altu horienaurkako babesik. Hala eta guztiz ere, robot asko izan dira al-daketak jasan dituztenak istripuaren ondoren plantan sar-tzeko asmoz. Robotok hondakinak iragazteko, erradioakti-bitate mailak neurtzeko edota zuzeneko bideoaktransmititzeko erabili dira.

Japonia roboten arloan oso aurreratuta dagoen herrial-dea izan arren, garai hartan ez zuen horrelako istripubati aurre egiteko moduko robotik. Erreaktoreen eraiki-

nean sartzen lehenaiRobot-ek garatutakoPackbot robota izanzen. Packbot ingurukooxigeno maila, tenpe-ratura, gamma erradia-zioa eta material etaproduktu kimiko arris-kutsuak detektatzekosentsoreez hornitutazegoen. Ondoren, eskai-lerak igo eta jaitsi eta 90kilogramo altxa zitzake-en Warrior robota erabi-li zuten erreaktoreeneraikinean oztopoakkentzeko. Quince izanzen Fukushimara sartuzen lehen robot japonia-rra; zaborra mugitzekoedota ateak irekitzekobeso robotiko bat zeu-kan. Hala ere, ez zegoen

erradiazio maila altuak jasateko prestatuta eta ahal bezalamoldatu zuten zentrala esploratu eta laginak jasotzeko. Mi-sioa bukatu baino lehen, komunikazio-kablearekin arazobat egon zen eta ezin izan zuten berarekin konexioa berres-kuratu. Garbiketa lanak gauzatzeko robotak ere sartu dirazentralean, adibidez, ATOX-ek garatutako Raccoon xurga-gailu robota. Hondak ere High-access Investigation Robotizenekoa garatu zuen, bere besoari esker zonalde altuetarairisteko gai zena. Aipatu robota garatzeko Hondak bere ASI-MO robot humanoidearen mugimendu sistemak erabili zi-tuen. Urteotan erabilitako beste robotetako batzuk Hita-chik garatutako robot igerilariak eta igokariak izan dira.Aldi berean lan egiten dute bi robotok, eta, izenek diotenbezala, bat urperagarria da eta bestea paretak igotzeko gai.Robot bikote horrekin lortutako irudiei esker, ultrasoinuakerabiliz, egiturazko kalteak baztertu ahal izan zituzten. 2011tik robot mota desberdin asko erabili dira Fukushi-

mako zentral nuklearreko istripuan. Gaur egun, zentralerasartzen diren robotek bertan “hiltzen” jarraitzen dute, ba-rruan oraindik dagoen erradiazio maila altuarengatik. Horibai, Fukushima garbitzeko oraindik ere urte asko beharizango diren arren, hondamendi-naturala gertatu zenetikasko aurreratu da. Etorkizunean roboten arloan zer-nolakoaurrerapena ematen den ikusi beharko dugu misioa noizbukatuko den jakiteko. •

Fukushiman sartzen lehena Pacbot izeneko robota izan zen. GAUR8

Itsaso RodriguezUPV/EHUko Donostiako Informatika Fakultateko ikertzailea

2019 | azaroa | 9

GAUR8• 30 / 31

TUTERA-BILBO TRENBIDEKO LANGILEAK ATSEDEN HARTZEN, 1865EAN

Juantxo EGAÑA

J. LAURENT. IPCE ESPAINIAKO KULTURA ONDAREAREN INSTITUTUKO FOTOTEKA

Jean Laurent 1816an sortu zen Frantziako Nevers herrian eta 1892an hil zen Madrilen. Egin zuen obra XIX. mendearen bigarren erdikoa daeta mende horretako funts dokumental grafikorik garrantzitsuenetakoa dela esan liteke. Bere argazkietan dokumentatuta agertzen direneraikin, obra edo materialetako batzuk desagertu egin dira dagoeneko, haietako zenbait XIX. eta XX. mendeetako gerretan suntsituta. Lauren-tek kolodioi hezea, dagerrotipoak, kalotipoak, irudi estereoskopikoak eta beste teknika batzuk landu zituen, eta bere obra mugagabea delaesan daiteke. Monumentuen, kaleen eta herri eta hirien bista orokorren argazkiak egin zituen, baita tren geltokietako trenbideenak ere. Arti-kulua ilustratzen duen argazki estereoskopikoa Bilbon egina da, 1865ean. Tutera-Bilbo trenbidea Laurentek dokumentatu zuen argazkiz, etairudian trenbide hori egiten ari den langile talde bat atseden hartzen ageri da; antza denez, hamaiketakoa egiten. Jatorrizko negatibotik atera-tako argazki honetan, argazkilariak marra batzuen bidez markatu zuen merkaturatuko zuen irudiaren ebakina.