JATEN DUGUNA GARALAU LAGUN GONBIDATU DITUGU MAHAIRA, BAKOITZAK BERE MENUA JAR DEZAN: BITTOR

RODRIGUEZ, DIETISTA-NUTRIZIONISTA; LUIS PELLUZ, PALEO DIETAREN JARRAITZAILEA; NAIARA

URIARTE, MAKROBIOTIKA AHOLKULARIA; ETA NORA BARRAGUES, BEGANOA. > 12 Idoia ZABALETA | ARGAZKI PRESS

INDIA: Punjab estatukodrogazaleek hilero egingolituzkete hauteskundeak > 4

ASTEARI ZEHARKA BEGIRA

«Tortura+indarkeria matxista=0» ote?RAMON SOLA > 11

www.gaur8.infomila leiho zabalik

2017ko otsailaren 18a | XI. urtea • 506. zbk.0,50 euro

Arduraduna: Amagoia Mujika Telleria. Erredakzioa: Xabier Izaga Gonzalez.

Argitaratzailea: Astero. Lege Gordailua: SS-77/07. Helbidea: Portuetxe 23-2a. 20018

Donostia. P.K.: 1099. Tel.: 943 31 69 99 / Faxa: 943 31 69 98. e-posta: info@gaur8.info.

Publizitatea: Euskal Prensa. Tel.: 94 424 72 06.mila leiho zabalik

SINADURAK:

03 Gorka Elejabarrieta: Badator10 Unai Fernandez de Betoño: Kartografia burujabea11 Ramon Sola: «Tortura + indarkeria matxista = 0» ote? 17 Ainara Azpiazu AXPI20 Arantxa Urbe: Hizkuntza denak eskubidez berdinak 21 Laura Mintegi: Zer da Maltzagaraino joatea? 27 Mirari Martiarena: Psikoteknikoa 29 Koldo Sagasti: Halabeharraren kapritxoen menpe 31 Maria Gonzalez Gorosarri: «El Conquis», matxismoaren salatari sexista

Droga mendekotasuna etademokrazia Punjaben 04

Alepo, Dresden eta «artedegeneratua» 07

Bizitza, heriotzaren ataria 08

Jaten duguna gara: makrobiotika,paleo dieta eta beganismoa 12

Frankismoaren aztarnak Gasteizkokaleetan 18

E.lkarrizketa: Rosa eta Ana Iziz 22

Izerditutako eskuek kontatua 25

Dieta eta mugikortasuna, hortzetaneta hezurretan grabatuta 26

Infraganti: Txubio Fernandez deJauregi 28

Juantxo Egañaren behatxulotik 31

4

22

18

8

28

2017 | otsaila | 18

GAUR8• 2 / 3hutsa

atze

rria

Artur Mas, Joana Ortega eta Irene Rigaorenkontrako epaiketa burutu berri da Katalu-nian, 2014ko azaroaren 9an herri galdeketaantolatu izanagatik. Eta epaiketa horrekprozesu katalanaren azkartze bat ekarri duezinbestean. Datozen aste eta hilabeteetan

bi aldeen arteko konfrontazioak gora egingo du zalantza-rik gabe, katalanek prozesuan aurrerapauso definitiboakemango dituztelako eta espainiar Estatua, dagoenekoadierazi duen bezala, prozesua geldiarazten saiatuko de-lako.Erresuma Batuak ere deskonexio prozesua martxan ja-

rriko du pixkanaka, eta ikusteko dago Brexitak zer-nola-ko eragina duen Eskozia eta Irlandako prozesuetan, bai-na gerta liteke Eskozian beste erreferendum batantolatzeko prozesua hastea datozen hilabeteetan. AlexSalmondek aste honetan bigarren erreferenduma2018an kokatu du. Faroe uharteetan ere Konstituzio pro-pio bat bozkatuko dute 2018an. Kasuon arteko konpara-keta itzela izango da, Europa berdinaren baitan hiru ego-era berdintsu eta estatuenjarrera guztiz kontrakoa.Erresuma Batua eta Dani-markarena demokratikoa,eta Estatu espainiarrarenademokraziaren guztiz kon-trakoa.Badago nire ustez Greziako

eta Kataluniako egoeren ar-tean antzekotasun garrantzi-tsu bat. Greziaren eta Euro-par Batasunaren arteaneman zen pultsua ez zen gre-ziarren arazoa soilik. Euro-par guztien, eta bereziki eu-ropar ezkertiar guztienborroka ere bazen, eta, hilabete luze horietan ikusi zenbezala, ez ginen gai izan gure herri eta gizarteak mobili-zatu eta greziarren alde jartzeko. Eta ondorioz, gertatubeharrekoa gertatu zen, gehienetan gertatzen den beza-la: Goliatek David garaitu zuen. Eta greziarrekin bateraguztiok galdu genuen. Kataluniako prozesua ere guztionprozesua da, europar demokrata guztion prozesua hainzuzen. Estaturik gabeko herri guztion borroka ere bada,bereziki espainiar Estatuaren demokrazia eza eta eraso-ak ezagutu eta pairatzen ditugunona. Asko dugu galtze-ko, baina nire ustez, eta bereziki, asko dugu irabazteko. Argi dago euskaldunok interes oso bereziarekin jarrai-

tzen dugula Katalunian gertatzen den guztia, alderantzizere gertatu ohi den bezala. Baina iruditzen zait garaia iri-tsi zaigula gai honetan ere aurrerapauso bat emateko,unearen garrantziaz jabeturik, gure borroka ere badela

ohartu eta jokoan gure etorkizuna ere badagoela kon-tuan harturik. Argi dago partida Katalunian jokatzen dela, baina baita

Estatuan eta nazioartean ere. Hor egongo dira hiru bo-rroka gune nagusiak. Erreferendum bidez lortzen baduteedo Parlamentua bada independentzia aldarrikatzenduena, katalanek nazioarteko estatuen onarpena behar-ko dute aurrera egin ahal izateko. Eta hori lortzekotan ezdute egun batetik bestera lortuko, pausuz pausu joangodira babesak eskuratzen. Espainiar Estatuaren jarrera ezda samurra izango, eskura dauzkaten baliabide guztiakerabiliko dituzte prozesuak aurrera egin ez dezan, nazio-arteko estatu eta erakundeak presionatuko dituzte Kata-lunia onartu ez dezaten, dituzten harreman diplomatikoguztiak erabiliko dituzte bide horretan, Katalunia ekono-mikoki itotzen saiatuko dira…Greziako kasuan egin bezala, oraingoan ezin gara gure

etxeetako telebista eta ordenagailuetan gertatzen denaikusten geratu. Iruditzen zait katalanen patua gurera osoloturik dagoela, eta katalanen garaipen edo galerak gure

etorkizun hurbila ere marraztuko duela. Gurea urte luze-etako bidea izan da, zailtasun, momentu gogor eta alaiasko bizi izan ditugu, negar eta irri egin dugu, erabakiegoki eta okerrak hartu ditugu, baina pixkanaka-pixka-naka gure momentura hurbiltzen goaz, eta ezin dugu au-kera hau inolaz ere pasatzen utzi. Gurea Eskozia edo Fa-roe uharteetako prozesuen antzekoa izatea nahikogenuke, noski, baina ez da horrelakoa izango. Horregatik,gerta daitekeena inkognita handi bat da, eta katalanekinbatera bide berriak esploratu eta marraztu beharko ditu-gu.Nazioartea, Europa, beste alde batera begiratzen saia-

tuko dira, espainiar Estatua beraien aliatu garrantzitsuabaita, baina gure esku dago hori egiteko aukerarik izanez dezaten. Gu guztion eskuetan, ez dezagun aukera gal-du, ez gaitezen beranduegi jabetu. •

{ datorrena }

Badator

Kataluniako prozesua estaturik gabekoherri guztion borroka da, bereziki espainiarEstatuaren demokrazia eza pairatzendugunona. Gure etorkizuna jokoan dagoeta aurrerapauso bat eman beharra dugu

Gorka Elejabarrieta

hutsa

hutsahutsa

atzerria

Rajendar izeneko gizona Pun-jabekoa da. Demokrazia ikaraga-rri gustatzen zaio, batez ere hau-teskunde garaian, bere dosialortzeko ez baitu ez eskale mo-duan ibili behar, ez lapurretan,ez mailegu eske. Ez. Etxera ekar-tzen dio bere botoa nahi duenalderdiak. «Drogaren mendeeroritako guztiek bezala, maiteditut hauteskundeak. Hilerobozketak egitea gustatuko litzai-dake», azaldu du 38 urteko neka-zariak. Bere begiek distira hezeazuten, AFPko kazetariarekin hitzegiteko garaian. Egun batzukbaino ez ziren falta egun handi-rako.«Behar duzuna lortzeko garai-

rik onena da. Bestela etxetik ir-ten eta saltzaileren baten bila jo-an behar duzu, baina, aldiz,hauteskundeak izaten direnean,etxera ekartzen dizute eta ez du-zu ezer ordaindu beharrik», es-plikatu digu bi seme-alaben ai-tak. Bere egoera berean daudebeste dozenaka mila lagun Pun-

Bhuvan BAGGA (Afp)

DROGA ETA DEMOKRAZIAHilero egingo lituzkete hauteskundeakIndiako Punjab estatuko drogazaleek

Gero eta heroina eta opio gehiago kontsumitzen duenmunduan, Indiako Punjab estatua nabarmentzen da,milaka herritar baitaude sekulako menpekotasunarekin.Alderdi politikoetako hautagaiek badakite hori eta drogadosiak hartuta joaten dira herrietara, kontsumitzaileenbotoa eskuratu nahian. Beraiek, pozik, doan da-eta.

«Drogaren mende eroritakoguztiek bezala, maite dituthauteskundeak», esan dioAFPri Rajendar nekazariheroinazaleak. Narinder NANU | AFP

POLITIKA / b

Punjab Indiako ipar-mendebaldeko es-tatu bat da, Pakis-tango izen berekoestatuaren ondoandagoena. Erlijioari

dagokionez, hinduak ez diragehiengoa (populazioaren %37inguru), sikhak baizik (%60). Pa-kistango Punjaben, aldiz, mu-sulman sunitak dira gehiengoa(%90etik gora).

Indiako Punjab estatuan udalhauteskundeak egin zituzten hi-laren 4an, bertako opiomanoekoso gustuko duten “demokrazia-ren festa”. Baina beraientzat benetako

festa egun batzuk lehenago iris-ten da, alderdi politikoetako or-dezkariak narkotrafikatzailebihurtu eta droga doan eskain-tzen dietenean, botoaren truke,jakina.

2017 | otsaila | 18

GAUR8• 4 / 5

jab osoan, batez ere nekazari-tzak jasaten duen krisi larriareneraginez. Azken urteotan lanikgabe geratu dira herritar askoeta Punjabek fama txarra hartudu: legez kontrako droga erraze-gi mugitzen den lekuarena.Punjabeko udal hauteskunde-ak oso garrantzitsuak zirelaesan zuten analistek, NarendraModi lehen ministroaren Go-bernuak duen sostengua neur-tzeko balioko zuelakoan. Tes-tuinguru horretan estatumailan baino ibiltzen ez direnalderdiek zein India osoan aur-kezten direnek oso borroka go-gorra izan zuten, herritarrakerakarri nahian. Hautagaiek bo-to-emaileei etxetresna elektri-koak, alkohola edo dirua emateaohitura bihurtuta dago Indiaosoan. Baina Punjab estatua be-rezia da, bertan droga dosi ba-ten truke ematen baitute botoaherritar askok.Punjabeko aurreko eskualdehauteskundeak 2012an egin zi-ren. Orduan Indiako Hauteskun-de Batzordeak egin zuen ikerke-tak ondorioztatu zuen «drogaoso arazo larria» zela, S. Y. Qu-

Nekazaritzak jasaten duen krisiaren eraginez,lanik gabe geratu dira herritar asko etaPunjabek fama txarra hartu du: legez kontrakodroga errazegi mugitzen den lekuarena

«Bestela etxetik irten eta saltzaileren baten bilajoan behar duzu, baina, hauteskundeak izatendirenean, etxera ekartzen dizute eta ez duzuezer ordaindu beharrik», esplikatu digu

Ia 1.300 milioi biztanle dituen Indian umeasko bizi da kalean, gurasorik gabe eta goseazein hotza pasa beharrean. Munduko besteleku askotan gertatzen den moduan, adintxikiko horiek gai ezberdinak droga moduanerabiltzen dituzte –normalean arnastu egitendituzte–, ezer jan gabe daudela eta berenegoera negargarria ahaztu nahian. Adituekdiotenez, lo-belar gehien ekoizten dutenAsiako bi eskualdeen artean dago India, eta,horregatik, etengabe gora egiten du opioa etahortik sortutako beste drogak erabiltzendituztenen kopuruak. Baina errealitatehorren ondoan beste bat dago, larriagoa,zortzi-hamar hamar urteko umeak izatenbaitira protagonistak.Jhanvi Jain izeneko terapeutak

errehabilitazio zentro batean egiten du lan.Instalazioetan itsatsita dauden karteletanbeste erabiltzaileekin xiringarik ezkonpartitzeko mezuak irakur daitezke. Gelailun batean ume asko daude erdi lo, ohatzetanetzanda. Batek marrazteko liburu bat daukaeskuetan. 10 urte besterik ez ditu eta sukarhandiarekin ibili denez, eskolara joan gabegeratu da. Sukarra izaten dute gurpilakkonpontzeko substantzia arnasteko ohituraedo mendekotasuna atzean utzi nahi dutenhaurrek lehen egunetan.«Ume horiek ez dira inoiz eskolara joan.

Batzuk joan ziren, baina drogen eraginezikasitako gauza guztiak ahaztu egin dituzte»,esplikatzen du Jain psikologoak. Beste batzukez daude hain gaizki. Ondoan duen 8 urtekoume batek hilabete baino ez daramazentroan, baina dagoeneko oso bizkoridazteko gauza da. Psikologoa harro dago:«Umezurtza da. Kalean eskean aritzen zen etahodi batean sartuta saltzen den gurpilakkonpontzeko substantzia arnasten zuen.Gazteenek gehien erabiltzen duten droga da,

gaur egun edonon eros dezakezulako eta osomerkea delako, 0,45 dolar inguru. Gero,aukera izanez gero, substantzia hori aldebatera utzi eta marihuana edo heroinarekinhasten dira», erantsi du.SPYM Gazteria Sustatzeko Elkartea izeneko

gobernuz kanpoko erakundeak egin dituenkalkuluen arabera, herrialde osoan 400.000ume drogazale inguru daude egun. Horietakogehienak, kolarekin edo gurpilakkonpontzeko substantziaren tankerakoekinhasten dira. Bertako adituek diote heroinabera baino kaltegarriagoa dela gurpilakkonpontzeko substantzia. Rajesh Kumar SPYMerakundeko zuzendariak garbi dauka: «Gaihorren eta heroinaren artean aukeratzekoesanez gero, zein baimendu galdetuz gero, nikheroinaren alde egingo nuke».Oso toxikoa eta arriskutsua da Indiako

milaka umek egunero arnasten duten gaia.Garunaren garapena oztopatzen du, adintxikikoak ezertarako balio ez dutela, eta ezeregiteko gauza ez direla, uzteko.Baina heroina askoz ere garestiagoa da (22

dolar gramo bat pasatxoko dosia). Nolalortzen dute dirua umeek? «Zure eta nirepoltsikotik», kontatzen du Kumarzuzendariak. Bere esperientziaren arabera,erabat baztertuta dauden eremuetako umeakeskale moduan hasten dira kalean, horietakobatzuk 5 urte baino ez dituztela. Gerolapurreta txikiak egiten segitzen dute,«krimen larriagoak» egiten hasi aurretik.New Delhi hiriburuan 20.000 ume

drogazale daude eta, datu ofizialen arabera,kopuruak gora egin du etengabe azken hiruhamarkadotan.SPYM erakundeko zuzendariak uste du

normala dela zentroan dituzten umeek ihesegiten saiatzea: «Kontuan hartu behar duzukaleko umeak direla».

GURPILAK KONPONTZEKO SUBSTANTZIAKEZERTARAKO BALIO EZ DUTELA UTZITAKOAK

Ezkerreko irudian, RomeshMahadan Gusdaspur

barrutiko desintoxikaziozentro bateko zuzendaria.

Eskuinekoan, Raikot hirikoerrehabilitazio zentro

bateko zaindari bat. Narinder NANU | AFP

Shammi MEHRA | AFP

atzerria

raishi batzordeburuak adieraziduenez. «Hilabete bakar batean,55 kilo heroina, 430 kilo lo-belarerretxin eta kalean izaten direndroga guztiak konfiskatu geni-tuen, kopuru ezberdinetan», go-gorarazi du Quraishik.Gauzak aldatu egin dira eta

aurten dagoeneko 2.630 kilodroga konfiskatu ditu Poliziak,27 milioi biztanle dituen esta-tuan. Punjabetik gertu dagoenUttar Pradesh estatuak 200 mi-lioi biztanle ditu, baina Punja-ben baino legez kontrako drogagutxiago harrapatu dute berta-ko segurtasun indarrek.

POLIZIAREN KONTROLAK

Orain bi urte inguru egindakoikerketa batek kalkulatu zuenPunjab estatuan 320.000 opio-mano inguru zeudela, droga ho-rrekiko menpekotasuna zute-nak alegia. «Herritar batzuekalkohola nahi dute, beste ba-tzuek lo-belarra, heroina edo pi-lulak», kontatu du Romesh Ma-hadan Gusdaspur barrutikodesintoxikazio zentro batekozuzendariak. Bertara joaten daRajendar nekazaria.Poliziak, jakina, ezin du esan

legez kontrako drogen aurkaezer egiten ez duenik. France

Presse agentziak galdetuta, poli-ziaburuak dio makina bat automiatu izan dituztela, botoakerosteko gailuz edo drogaz bete-ta ez zeudela bermatu nahian.«Mehatxu horren aurkako bo-rrokan erabat konprometitutagaude eta gure agenteek ez duteatsedenik hartzen», adierazi duM. F. Farooqui Punjab estatukopoliziaburuak.Publikoki hori esaten du Poli-

ziak, t inkotasuna erakutsinahian. Baina drogazaleen boto-ak lortu nahi dituzten hauta-gaiek badakite horretarako ezdagoela eguneko dosia eskain-tzea bezalakorik. Mahajanek zu-zentzen duen zentroan dagoenIndrajeet opiomanoak adierazidu «oso ohikoa» dela hauta-

gaiak horrelako gaiak eskain-tzea botoaren truke. «Zure he-rrixkara iristen direnean, esatendute: ‘nahi duzuen droga, edo-zein izanda ere, emango dizue-gu gure aldeko botoa emanezgero’, eta ondoren beste norbaitbidaltzen dute, alkohola edo es-tupefazienteak hartuta. Eta jaki-na, zerbait doan ematen badizu-te, hartu egiten duzu», laburtudu egoera.

AUKERAREN AURREAN...Bozketak zein egunetan egingodiren iragarri baino lehen biz-kortzen da drogak banatzekoprozesua, hortik aurrera Hau-teskunde Batzordeak kontrolakjartzen baititu, banaketa horisaihesteko asmoarekin, RomeshMahajanek esplikatu duenez.«Bost axola niri hauteskunde-

ak nork irabazten dituen!», na-barmendu du Rajendarrek. Due-la gutxi hasi du opioa uztekodesintoxikazio prozesua. «Txu-tea lortzeagatik botoa beraieiemango diezula agintzen duzu.Eta hori agintzen zaio edonoretorrita ere. Badakizu hautes-kundeen ostean ez dituzulagehiago ikusiko. Aukera mutu-rraren aurrean duzun bitarteanbaliatu egin behar duzu».

Indiako Polizia drogak etaalkohola ekoizteko legez

kontrako instalazioenaurkako operazio batean.Kontrolak jartzen dituzte

errepideetan hautagaidroga banatzaileak

harrapatzeko. Shammi MEHRA | AFP

Orain bi urte inguru egindako ikerketa batekkalkulatu zuen Punjab estatuan 320.000opiomano inguru zeudela, droga horrekikomendekotasuna zutenak alegia

Boto-emaileei etxetresna elektrikoak, alkoholaedo dirua ematea ohitura bihurtu da Indian.Punjab berezia da, bertan droga dosi batentruke ematen baitute botoa herritar askok

GERO ETAHERIOTZAGEHIAGOERAGITENDU OPIOAKLo-belarrarekin zerikusiaduten drogak, heroinabatez ere, hilgarrienakdira gaur egun, NazioBatuek emandako datuenarabera. Yuri FedotovONUDD bulegokozuzendariak orain seihilabete nabarmenduzuen heroinak berrizgora egin izana osokezkagarria dela etaberehala erantzunbeharko litzaiokeelafenomenoari.Iazko Drogen inguruko

Munduko Txostenak dio2014an 207.000 pertsonahil zirela mundu osoanlegez kontrako drogakkontsumitzeagatik (ezdira kontuan hartzenalkoholak eragindakoheriotzak). Ikerketakeransten du heroinarenkontsumoak gora eginduela planetan,gaindosiek eragindakoheriotzek egin dutenmoduan, batez ere IparAmerikan eta Europakomendebaldean. Xiringatzen diren

drogak dira hilgarrienak,besteak baino hamabostaldiz hilgarriagoak, hiesabezalako gaixotasunaktransmititzen baitiraxiringen bitartez.Estatubatuarrek

okupatu zutenAfganistan da nagusiopio eta heroinarenekoizpenari dagokionez.2016an %43 egin zuengora herrialdeko opioekoizpenak. Munduosoan ekoizten denopioaren %85 inguruAfganistangoa da.Heroinaren kasuan,tankerako proportzioaeskaintzen du talibanenherrialdeak. AEBetakomerkatu erraldoiraLatinoamerikako lo-belarra iristen da.

2017 | otsaila | 18

GAUR8• 6 / 7

Aliatuen bonbardaketek Dresden hiri alemaniarra

guztiz suntsitu zuteneko 72. urteurrena beroa

izan da aurtengoan. Eta ez soilik jada II. Munduko

Gerra azken arnas odoltsuak ematen ari zenean

AEBek eta Britainia Handiak egindako sarraskia

(25.000 hildako tartean) gogoratu dutelako. Ma-

naf Halbouni artistak, jatorriz siriarra, Alepo hiria-

ren aurkako bonbardaketak salatuz, zutik jarrita-

ko hiru autobusez osatutako lana jarri du

egunotan Dresdengo enparantza nagusian. Hiri-

ko Udalak berak bultzatutako ekimenak haserrea eragin du Pegida mugimendu xenofobo eta ul-

traeskuindarrean, azpiko argazkian ikusten den bezala. Artistak Alepoko matxinoek Siriako Ar-

madari bidea ixteko erabili zuten hiru autobusez osatutako barrikada (goiko argazkia) hartu du

oinarri bezala. Antza, Pegidako kideei ez zaie gustatu Dresdengo alemaniar petoak eta siriarrak

nolabait parekatzea, bonbardaketen azpian bada ere. Halbounirena «arte degeneratua» dela sa-

latu dute. Hitler eta bere aldekoen duela 72 urteko hizkera berbera. Dabid LAZKANOITURBURU

ALEPO, DRESDENETA «ARTEDEGENERATUA»

AFP

C IKUSMIRA

atzerria

Heriotza, kultura etaerlijioari (edo az-ken honen ezari)lotuta agertu zai-gun afera da. Mun-duan hemeretzi er-

lijio nagusi eta 4.200 sinismentalde ezberdin daudela adieraz-ten dute hainbat ikerketek. Badi-rudi, beraz, erlijioak kultur erai-kuntzaren ondorio direla.Horrela, heriotza bizitzeko mo-duak oso desberdinak eta ani-tzak dira. Batzuentzat ez da exis-titzen, bizitza ez baita amaitzen,eraldatzen doan zerbait delako.Beste batzuek, ekidin beharrekozerbait bezala ulertzen dute. Erli-jioek onarpen prozesuan lagun-du dezakete, horregatik fedega-

beek zailtasun handiagoak edukiditzakete heriotza asimilatzekogaraian.

Mendebaldean«Horrela, gizon bakar baten bi-tartez sartu zen bekatua mundu-ra, eta bekatuarekin heriotza»(Errom 5, 12). Horregatik, «beka-tuaren ordaina da heriotza»(Errom 6, 23).

Itun Berritik ateratako pasartehorrek heriotza bide okerrarenondorio bezala kokatzen du. He-riotza zerbait negatiboa da. Egiada, kristau erlijioak, Jesukristo-rengan sinetsiz gero bekatueta-tik askatzeko aukera ematenduela eta bide batez salbazioa-ren bitartez betirako bizitza es-kuratzea posiblea dela. Egun, or-dea, kristau jendartean zaila dahori sinisten duen inor topatzea.

Gurean, tradizio judeokristauanagusi bada ere, sistema kapita-listaren pean egoteak heriotzaulertzeko modu materialistanizugarrizko eragina izan du. Ma-terialismoak jabetzaren ideiaerrotu du gure jendartean eta

horrek bizitza atxikitzera bultza-tzen gaitu, heriotzaren onarpe-nerako oztopo bilakatuz.

Heriotzaren onarpen ezak, he-riotzarekin etengabeko borro-kan egotera eraman du Europamendebaldeko jendartea. Ga-rrantzitsuagoa bilakatu da zen-bat bizi garen nola bizi garenbaino. Hor kokatzen da Mende-baldean gero eta ohikoagoa deneutanasiaren auzia. Batzuentzatirtenbide duina eta burujabeta-sunaren ondorio kontsekuenteabada ere, erlijio kristauentzat le-ge naturalaren eta Jainkoaren hi-tzaren aurkako ekintza da. Jain-koak bizitzaren eta heriotzarenburujabetza absolutua omenduenez, suizidioarekin zein eu-

tanasiarekin norberak bere bu-ruarekiko amodio eza erakustenomen du. Mendebaldeko medi-kuntza ere gaixoaren bizitza lu-zatzera bideratua dago, baita gai-xoaren eritasuna sendaezinadenean ere.

Dolua beltzez egiten da, urrutidagoen kanposantu batean lore-ak jartzen zaizkielarik zulo bate-an sartuta dauden hildakoei. He-riotzari beldurra zaiolakoheriotza ez da ikusgarria. Epicu-ro greziarrak, ordea, «ez edukibeldurra heriotzari eta ez diozubizitzari beldurrik edukiko» esa-ten zuen. Horrekin eztabaida batirekitzen da, batzuek uste baitu-te beldur horrekin jokatu izandutela kristau instituzioek kon-

trol soziala ezartzeko, zer dagoenongi eta zer gaizki esanez, dok-trina zehatz bat eta bizitza estilobat ezarriz. Kristautasunarekin kritiko direnek jendartea aske ezizatera eraman dezakeela diote,izan ere, heriotzaren mamua as-tinduz bizitzaren jarduna bal-dintzatzen du.

Varanasin Ganges ibaiaren ertzean gorpu-tzen errausketa ikus dezaketebertaratzen direnek. Indiako Va-ranasi hiri hinduistara erlijio ho-rren jarraitzaile asko joaten dirahiltzera zein bere gertukoei no-labaiteko agurra ematera. Hin-duistek uste dutenez, mokhsa

edo etengabeko berraragiztatze-an murgildurik gaude eta ziklohorretatik askatzeko joaten diraGangesen hiltzera. Ibai sakratuhorretan hiltzen zarenean berra-ragiztatze prozesutik askatzenzara (samsara). Beraz, heriotzaaskapen prozesu bezala ulertzenda. Erritual horrek heriotza era-bat agerikoa egiten du bertaratu-tako ororentzat. Emakume hin-duistak, ordea, ezin dira bertanegon, soilik errituala hasi aurre-ko uneetan izateko baimena du-te. Errausketak irauten duen bi-tartean inork ez du malkorikisurtzen, eta, antza denez, osomodu naturalean ikusten dituz-te gorputzak erretzen bizpahiruorduz. Beraientzat heriotza mo-du fisikoan ematen da soilik etagertaera hori ez zaie zorigaizto-koa suertatzen.

Indiako jendartea kastetansailkatua dago eta hori heriotza-ren orduan ere islatzen da. Gan-ges erriberako eremu altuenakkasta inportanteentzat gorde-tzen dira, eta, behekoak, aldiz,kasta umilentzat. Bakoitzarenegoera sozial zein ekonomikoa

Liburu dendetan jaio berrieiburuzko idatzi asko topatukoditugu. Aldiz, bizitzarenlehenengo urratsak ez, baiziketa azkenekoak jorratzendituzten liburuak topatzeaaskoz ere zailagoa izaten da.

Bizitza, heriotzaren ataria{ analisia } Uberka Bravo

hutsa

hutsa

2017 | otsaila | 18

GAUR8• 8 / 9

azken hatsa bota arte dira alda-ezinak. Hurrengo berraragizta-tzera itxaron beharra dute hin-duistek kasta posizioan igonahi izanez gero. Behin gorpu-tza errauts bihurtuta, errautsakibaian botako dituzte, erritualaamaituz.

FedegabetasuneanHeriotzaren aurrean ez diraerantzun errazekin aurkitzenJainkoarengan sinisten ez dute-nak. Erlijioetan ez bezala, ez da-go ez erreferente nagusirik ezeta jarraitzeko dogmarik ere.Egungo garaiotan jendartea se-gurtasun bila dabilela dirudieta erlijioek babesgune paperajoka dezakete. Ateo zein ez-erli-jiosoen kopuruek, ordea, goraegin dutela diote egindako neurketa ezberdinek. Eredu so-zialistak aldarrikatu dituztenhainbat herrialdetan zein ere-du kapitalista jarraitu dutene-tan ere eman dira fedegabeenigoera nabarmenenak. Txina,Japonia, Txekiar Errepublika,Frantzia eta Islandia ditugu he-

rrialde laikoen lidergoan gauregun.

Ateoek Jainkoaren existen-tzia ukatzen dute eta munduazein bizitza mugatua dela esa-ten dute. Erlijioek, bakoitzakduen ardura alde batera uztenduela salatzen dute. Indibidua-lismoa indartzen ari den ga-raiotan, komunitate ezak balia-bide oso eskasekin uzten dupertsona heriotzaren aurrean.Horri fedegabeentzat eta ateo-entzat errealitatea bereziki gor-dina dela ere gehitu beharkogenioke, ez baitago ezer norba-nakoa heriotzatik salbatukoduenik, ez dago horretan espe-rantzarik. Alabaina, egunerokobizitza indarberriturik etor dai-teke, heriotzaren kontzientziaedukitzeak eguneroko bizitzaaskoz gehiago baloratzera etaaprobetxatzera eraman dezake-elako.

Goiko irudian, Maorenmausoleoaren sarrera,Pekinen. Behekoan, Bilbokokanposantu bat. GAUR8

J. HERNAEZ | ARGAZKI PRESS

hutsa

hutsa

hutsa

hutsa

3 BEG

IRADA:

arki

tekt

ura

/ h

ezku

ntz

a /

kom

un

ikaz

ioa P

lanoek eta mapek ez dute errealitatea ordez-katzen, papera baino ez baitira. Kasu batzue-tan, ordea, errealitatea eraldatzen lagun deza-kete. Eta ez so i l ik era ikuntzaren munduprofesionalean, arkitektoen, ingeniarien eta bes-telakoen eremuan. Proiektu soziopolitikoak ere

osatzeko balia daitezke. Horren adibide gertuena da existi-tzen uzten ez zaion Euskal Herria. Baduena, batetik, bereexistentzia historikoaren berri ematen digun kartografia bat,ukatu ezin daitekeena, eta, bestetik, herritarron artean egu-nero proiektatu, landu eta edukiz bete beharreko beste bat.Ez da kasualitatea Euskal Herriko azkenetariko liburu kar-

tografikoak, Jose Mari Esparzaren “Nazio batentzako mapak”(Txalaparta, 2012) eta Eneko Del Castilloren “Nafarroakoatlas historikoa” (Pamiela, 2016), Nafarroa Garaian argitara-tu izana, hain zuzen ere gure lurraldea egunero ukatua denherrialdean. Batzuei berdin zaie Euskal Herriko zazpi lurral-deak irudikatzen dituzten XVIII. mende hasierako mapakegotea, adibidez, A. H. Jaillot kartografo frantsesarena: Eus-kal Herria entelekia bat da, Espainia edo Frantzia ez bezala.Horregatik dira hain garrantzitsu halako testigantza karto-grafiko historikoak biltzea, egungo diskurtso asimilazionistaugari erabat desmuntatzen dituztelako.

Hala ere, antzinako lekuko grafikoek baino gehiago kez-katu beharko gintuzke egun erabiltzen dugun kartogra-fiak. Eta ez soilik ETBren eguraldi-mapak, egunero-eguneroTrebiñu Euskal Herritik kanpo adierazten tematzen dena,

edo gure seme-alaben ikasliburuetan ageri den estatu han-dien kartografia ofizialak, Euskal Herria bitan (edo hirutan)ebakitzen duena, munduaren sorreratik natural-natural halaizan balitz bezala. Hedabideetako zein hezkuntzako mapakbezain garrantzitsuak edo are garrantzitsuagoak izan daitez-ke mapak sortu ahal izateko datu geografikoak. Geografia In-formazioko Sistema (GIS) delako programa informatikoenbidez eralda daitezkeenak, eta, ondorioz, mapen sorkuntza-rako erabil.

Euskal Herriko datu geografiko espazialak zatikatutadaude. Eusko Jaurlaritzak GeoEuskadi zerbitzua du; Nafa-rroako Gobernuak, SITNA plataforma; eta, Akitania Be-rriak, PIGMA. Ezberdinak oso, haien artean. Euskal Herri-ko osotasuna landu nahi duen mapagileak, hortaz, jaiizango luke, Gaindegia behategiagatik ez balitz. Gainde-giaren Euskalgeo datu espazialen azpiegitura da, hain zuzenere, Euskal Herri osoa espazialki aztertzeko aukera ematenduen plataforma bakarra. Kartografia burujabean sakontze-ko parada ematen duen bakarra. Eta are gehiago garatu be-harko litzatekeena, bestelako tresna batzuen moduan (Udal-biltza, esaterako), nazio ikuspegitik. Datu estatistikoekinbeste hainbeste gertatzen delako: Eustat batetik, NEE/IENbestetik, INSEE… Gaindegia da Euskal Herri osoko datu esta-t ist ikoak kontuan hartzen dituen behategi bakarra .Kartografia askea gehiago indartzeko baliabide gehiago bi-deratu beharko lirateke. Gure zergak horretarako erebadira.•

Ilustrazioa: UNAI FERNANDEZ DE BETOÑO

Unai Fernandez de BetoñoArkitektoa

Kartografia burujabea

2017 | otsaila | 18

GAUR8• 10 / 11hutsa

her

ria

Mundua ulertarazi eta eraldatzen laguntze-ko eginbehar zinez ederra da kazetaritza,baina ez da ahalguztiduna. “Laugarrenboterea” omen den/zen honek bere mu-gak eta ezintasun nabariak baditu. Azkenbolada historikoan eta Euskal Herrian ka-

zetari gisa guztiz etsipengarri bilakatu diren bi arazoizendatu beharko banitu, hauexek izango lirateke: bate-tik, indarkeria matxista; bestetik, tortura. “Estruktura-lak” deitzen diren bi gaitz, indarkeria basatiaren adieraz-le, milaka biktimaren eragile eta biak mendekotasunsistema banaren seinale.Nahi eta ezin horrek barrenak astintzen dizkigu gizon

batek emakume bat hil edota erasotzen duen bakoitzean.Lehen unetik albistea premiaz eta duen larritasuna ema-nez zabaldu behar da, baina albistea bera osatzeko gu-txieneko datuak faltan izaten ditugu. Morbo hutsa bainoez dakarten zehaztapen ilu-nak bazterturik, nor zen bik-tima? Nolakoa ordura arte ja-san duen jazarpena? Zergatikezin izan da gertatutakoaekidin? Erantzunik gabekogaldera gehiegi. Hilabeteedota urte batzuen bueltanepaiketak iristen direnean,gainera, hasieran hedaturikobertsioak goitik behera alda-tu direla ikusten dugu, frus-trazio sentsazioa areagotuz.Bestalde, indarkeria matxis-taren izurritea behingozamaitzea gizonezko eta ema-kumezkoen arteko berdintasuna lortzetik etorriko delajakin badakigu, baina bitartean kazetaritzak egunerokoa-ri erantzun behar dio eta tragedia bakoitzak gure ekarpe-na egiteko ezintasunak berpizten ditu.Antzekoa da oso torturarekin gertatu ohi dena. Edo oke-

rrago oraindik, bi ñabardurengatik. Batetik, eraso matxis-tak ez dira iragartzen, gertuko esparruan soilik suma dai-teke arriskua eta abisua eman; aldiz, tortura indarkeriaprogramatua izan da, atxiloketa gertatu den unetik nahi-ko erraza –eta makabroa– baitzen pertsona hori tortura-tua izango zela aurreikustea. Eta horrekin batera bestefrustrazio iturri bat: albistea bera ukatua izan da, ez soilikerakundeen partetik, baizik eta hedabide gehienen eta gi-zartearen parte handi baten aldetik ere. Hamabost urtepasa dira jada baina ez zait ahaztu Unai Romanoren aur-pegi desitxuratuak erredakzioan eragin zigun astindua.

Azkenik torturaren proba ukaezina egon bazela sentitugenuen. Baina ukatu ezin zena ez ikustea erabaki zutenhemengo eta hango agintariek (alferrikako lana izan zenhurrengo egunetan EAJko hainbat ordezkarirengana gal-dezka joatea). Eta horrek bide eman zion ukazio zuzenari:Romanok ate baten kontra buruz kolpea jasango ote zuenirudikatu zuen auzitegiak, lotsagabeki.Gauzak horrela, etsipena etsipenaren gainetik pilatzen

da indarkeria matxista eta tortura batzen direnean. Biosagai horiek ondoan jarrita, eskandalua biderkatu eginbeharko litzatekeela pentsatzekoa da: izan ere, nolatanda posible ia gaurdaino (2010ean gertatu zitzaion SandraBarrenetxeari) ustez esparru seguruena izan beharko li-tzatekeen polizia-etxe bat kaleko edozein “puntu beltz”bezalakoa izatea, eta eragile ezberdinek horri ez-ikusiare-na egitea? Nolatan hori beste edonon gertaturiko erasomatxista bat baino oharkabeagoa izatea, adierazpen ins-

tituzionalik gabe, protesta elkarretaratzerik gabe, albisteirakurriena bilakatu gabe? Aurrekariak badira: Nekane Txapartegi, Kristina Gete,

Amaia Urizar... eta zer esanik ez Rita M. brasildarra, epai bi-dez frogatu zenez Indautxuko polizia-etxean bortxatu zu-tena, errudunik izan ez bazen ere! Azken urteotan indarke-ria matxistaren aurkako sentsibilizazioa asko zabaldu da,kalea hartu du gaitzespenak, baina salbuespen sinesgaitzbatekin: kalabozo batean gertatu ez bada. Matxismoarenaurka ari diren gehienentzat ez da indarkeria matxista gi-sa salatzen, eta torturaren kontra jarduten duen zenbai-tentzat sexu mailakoa beste gehiegikeriekin nahasita gal-durik gera liteke. Biderkatu egin beharko lirateke, bai,indarkeria matxista eta tortura, baina oraindik batu ere ezdira egiten; akaso, kenketa bihurtu. Martxoko epaiketa au-kera paregabea da arazo bitxi honekin amaitzeko. •

{ asteari zeharka begira }

«Tortura+indarkeria matxista=0» ote?

Barrenetxearen aurretik asko izan dira:Nekane Txapartegi, Amaia Urizar, Rita M., Kristina Gete... Eskandalua biderkatu egin beharko litzateke, baina bi gaitzak ez dirabatu ere egin ohi; akaso, kenketa bihurtu

hutsa

hutsahutsa

Ramon Sola

herria

EHUko irakaslea da BittorRodriguez eta Gasteizkocampuseko FarmaziaFakultatean topatu dugu.Dietista-nutrizionista da,Elikagaien Zientzia etaTeknologian doktorea, baitaunibertsitateko Elikadura etaGizentasuna Ikerketa Taldekokidea ere. Berarekin hasi nahiizan dugu elikadurari etaosasunari lotutako erreportajehau. Jan behar dugunari eta ezdugunari buruz jasotzenditugun mezuez galdetu diogulehenbizi, eta hala erantzundigu: «Informazio gehiegiheltzen zaigu, iturriak ez dirabeti fidagarriak eta askotangehiegi arduratzen gara haingarrantzitsua ez denaz».

Bere ustez, adibide garbienaelikagaiak “txarrak” eta “onak”bezala sailkatzea da, edo elikagaibakarrei osasunerako propietateonak edo txarrak ezartzea.«Osasuna ez da elikagaiisolatuen ondorioa, baizik etaohituraz jaten ditugun elikagaimultzoaren eta beste ohiturabatzuen araberakoa, jarduerafisikoa kasu».

Erraz, seguru eta merkeagoEsplikatu duenez, ohiko etabetiko mezu eta proposamenekaspertu egiten gaituzte etaalternatibak bilatzen dira dietan,medizinan... «Gauza berriakbilatzea ona da, baina alternatiba

eraginkorrak, fidagarriak eta ezarriskutsuak aurkitzenbaditugu». Elikagaienindustriaren eragina ere aipatudu. Azkenaldian osasun arazoaksaihesteko edo sendatzeko(kolesterola jaisteko, adibidez)elikagaiak merkaturatzen dira,dieta osoaren aurrean «elikagaiisolatuak onak izan daitezkeensinesmena bultzatuz. Unepuntualetan erabilgarriak dira,baina, gure elikadura egokiabada, ez ditugu behar».

Nutrizionistaren iritziz, aldebatetik proposamenak guztizsinesten eta jarraitzen dituztenpertsonak daude, eta, bestetik,sinesten ez dituztenak. «Edonolaere, arduratzekoa da elikaduraedo dietetika hezkuntza ez dutenpertsonek elikaduraaholkularitza egiteko daukatenaskatasuna (gogora dezagun lauurtez ikasia behar delaunibertsitatean arloko osasunprofesional bilakatzeko). Askotanosasun publikoko arazo batsuposatzen dute eta benetakohezkuntza jaso dutenentzatiraingarria da».

Rodriguezek dio badakigulafuntsean zer jan behar dugun:landare jatorriko elikagaigehiago (fruta eta barazkiak) etaharagi eta elikagai prozesatugutxiago. «Aldaketa horiexekinosasunera urrats izugarriaegingo genuke». Dieta osoaaldatzeko hainbat pauso eman

JATEN DUGUNA GARAMakrobiotika, paleo dieta eta beganismoa

Elikadura ingurunearekin erlazionatzea da. Sekulakoplazer iturria ere bai. Partekatzeko denbora preziatua.Aipatu beharrik ez da gurean mahaiak duen estimua.Lau lagun gonbidatu ditugu bertara, bakoitzak beremenua jar dezan. Bittor Rodriguez EHUko dietista-nutrizionistak figura honen papera aldarrikatu du;Luis Pelluz paleo dietaren jarraitzaileak ehiztari-biltzaileak izaten segitzen dugula defendatu du;Naiara Uriarte makrobiotika aholkulariak «slow food»eran kozinatzera gonbidatu gaitu eta Nora Barraguesbeganoak bere jarrera politikoa azaldu digu.

JENDARTEA / b Maider Iantzi Goienetxe

Mezu bon-bardaketahandia ja-sotzen du-gu: esneaona dela

diote batzuek; bertzeek, berriz,txarra dela. Ogiarekin, zereale-kin eta kafearekin, gauza bera.Nori kasu egin? Bittor Rodri-guez dietista-nutrizionistakdio informazio gehiegi ailega-tzen zaigula, iturriak ez direlabeti fidagarriak eta sarri gehie-gi arduratzen garela hain ga-rrantzitsua ez denaz. Agertuduenez , f ruta eta barazki

gehiago eta haragi eta elikagaiprozesatu gutxiago jatea askida «osasunera urrats izuga-rria» egiteko.

Luis Pe l luzen eta NaiaraUriarteren bizia aunitz hobetuzen elikadura aldatzearekinbatera eta ikasitakoa jendearitransmititu nahian ari dira. Pa-leo dieta erakusten du batek,makrobiotika bertzeak. Hagitzdesberdinak dira, gauza ba-tzuetan kontrajarriak. Azkenik,Nora Barraguesek bertze ani-maliak ez direla zerbait, nor-bait baizik barneratzean bega-no nola egin zen agertu du.

BITTOR RODRIGUEZ, DIETISTA-NUTRIZIONISTA

«Zorakeria da dietista-nutrizionistakhezi eta osasun zentroetan ez egotea»

Jaizki FONTANEDA | ARGAZKI PRESS

2017 | otsaila | 18

GAUR8• 12 / 13

behar da; ez da egun batekoprozesua. «Profesional batenaholkua eta jarraipena behardira entzun edo irakurtzenditugun gomendio horiekgauzatzeko». Mediterranearelikadura da, bere ustez, dugunonenetarikoa. Oinarritik hasteagomendatzen du (fruta etabarazki gehiago jatea) pausozpauso beste elikagai taldeengarrantzia handituz (lekaleak,oliba olioa, proteina iturrigarbiak...). «Elikadura aldatu nahibadugu, lasai hartu behar dugueta dietista baten eskuetan ipini.Errazagoa, osasungarriagoa etamerkeagoa izango da luzera».

Umeentzako programaAipatu dugu badakigula zer janbehar dugun, baina ez duguegiten. Are gehiago, badakiguzer ez dugun egin behar, etaegiten dugu (erre, sedentarioakizan, elikagai prozesatuak etaazukredun gehiegi jan...).«Dakigunak gure jokabideanduen eraginak ematen digu arlohonetan informazioak duenbalioa: gutxi. Zientziarenhainbat faktorek dauka eraginagure jokabide guztietan, baitaelikagaien aukeraketan etairensketan ere. Elikadurajokabidearen determinatzaileakdeitzen dira. Adibidez,komenigarria ez dela dakigunarren, elikagai bat jango duguoso gozoa edo gozagarria bada,merkea eta eskuragarria bada etagure ingurukoek normaltasunezjaten badute. Alkohola eta janariazkarrarekin hala gertatzen da».Ohitura toxikoak ez izatea

(tabakoa, alkohola eta bestedrogak), baizik eta osasungarriak(jarduera fisikoa) elikadurabezain garrantzitsuak diraosasunerako. Emozioak lantzeaere bai. «Askotan ahaztu egitendugu elikatzea ingurunearekinerlazionatzea dela, batez ereelikagaiak mantenugaien,molekulen eta osasunaren iturribezala tratatzean. Bainaplazeraren edo konpartitzeareniturri ere badira». Gasteizen martxan den

programa baten sustatzaile dadietista. Umeek fruta eta barazki

gehiago jatea xede, aipatutakoelikadura jokabidearendeterminatzaileetan oinarritudute ikerketa proiektua. «Ezditugu osasun mezugehiegirekin aspertzen (umeekez dute osasuna arriskuanikusten, beraz, ez dira gehiegiarduratzen). Gehiago lantzendugu jatearen plazera(dastatze saioekin), partehartzeak sortzen duenmotibazioa (fruta etabarazkien erosketa etaprestaketan parte hartzen duteeta jateko gogoaareagotzen du horrek), etaezagutzeak sortzen duenmotibazioa (bertako ekoizleenproduktuak erabiltzen ditugueta ortua eta berau lantzendutenak ezagutzeak jateko gogoaareagotzen du)».Gustura daude emaitzekin.

«Aleatorizatutako etakontrolatutako ikerketa batenbitartez umeek fruta eta barazkigehiago jatea lortuko dugu, etahonakoa da onena: hamarorduko programa laburra denez,erabili nahi duten eskoletarazabalduko da amaitzen denean».

Obesitatean, txarrera goazObesitatearen arazoari aurreegitea da Rodriguezen lanarenardatzetako bat eta horri buruzere galdetu diogu. «Ez da lasaiegoteko gauza bat,aurreikuspenak ez direlako onaketa beti bete izan direlako:txarrera goaz. Osasun arazo batda eta ekonomikoa ere bai,gastua asko handitzenduelako».Defendatu duenez,

nutrizionistak osasun zentro etaospitaleetan egonen baliraelikadura arazoakkonpontzen hasiko lirateke, ezobesitatea soilik. Dioenez, dietadesberdin ugari frogatzen dirainformazio gehiegi dagoelakoeta elikadura aholkulariprofesional gutxiegi eskura,nahiz eta eskubidea izan.«Zorakeria da dietista-nutrizionistak unibertsitateanheztea gero populazioarenosasuna hobetzeko aukerarik ezemateko», adierazi du.

Luis Pelluzek 38 urte ditu.Fisioterapeuta eta osteopata daBarañainen, baitaPsikoneuroinmunologian (PNI)aditua ere. Azken hori ikastenhasi zenean, 2008an,deskubritu zuen paleo dieta.«Ezagutzen ez nuen mundu batzabaldu eta bizitza eman zidan.Orduan 12 kilo gehiago pisatzennituen, migrainak nituen, etanire bizitzak ez zuen zerikusirikorain dudanarekin. Zaharragoaematen nuen. Elikaduraohiturak aldatzean migrainakdesagertu zitzaizkidan etaaunitzez energia gehiago izatenhasi nintzen».Dieta ebolutiboa deitzea

maite du, oinarria eboluzioadelako. «Bi milioi urtez gauzabera egin dugu, naturakoelementuak dauden bezalahartu ditugu. 40.000 urtetangure genetikaren %0,05 soilikaldatu da, alegia, ehiztari-biltzaileak izaten jarraitzendugu. Zerealak Mesopotamiansortu ziren duela 10.000 urteeta denbora horretan gure

genetika ez da aldatu.Horregatik dago hainbertzejende glutenak on egiten ezdiona edo alergia eragitendiona», esplikatu du.

Zer da benetan moda?«Beti egin duguna egitea dagure bidea. Horregatik, graziaegiten dit jendeak paleo dieta modako dieta dela errateak.Harvarden nutrizio piramidefamatua da denek saldu nahidigutena. Nekazariestatubatuarrek sortu zuten1992an. Beti egin dugun dietadela erraten digute, baina 25urte ditu. Zer da orduan moda,piramide hori edo bi milioiurtetan egin duguna? Guretzatgaurko dieta da moda.Karbohidratoak ditu oinarri,ogia, pasta, arroza eta zerealak,historian inoiz jan ez ditugunak.Zerealek ez lukete gure ohikoelikagai izan behar, eztaazukreak ere. Ez gaude ohituta,ezta pasa eta ogia jaten ere.Horregatik dago hainbertzejende energia gutxirekin».

Bigarren ideia bat plazaratudu: «Humanitatearen historiansekula ez dugu egunean bostaldiz jan, ez genuelakoelikagairik horretarako.Egunean bost aldizkarbohidratoak jandaintsulinarekiko erresistentziasortzen da. Horregatik jendealodiago dago eta hori hagitzongi datorkio elikagaiindustriari eta oraindik hobekifarmazeutikoari».Hirugarren puntua

gosariarena da. «Bi milioiurtetan gizakiak ez du gosaldu.Jaiki eta ehizara joan da etaehizatu ondotik jan du.Ernatzen garenean sei hormonasortzen ditugu fisikoki etamentalki aktibatzeko. Hiruhormona ditugu aktibatzeko,bat erronkentzako, bertze batgrasa erabiltzeko energia iturribezala eta bertze bat muskuluaez gastatzeko etaerrekuperatzeko. Zazpigarrenhormona dopamina da,motibatzen gaituena.Gosaltzean zazpi hormona

LUIS PELLUZ, PALEO DIETA EDO DIETA EBOLUTIBOA

«Gosaria Kellogg’s jaunak asmatuzuen. Gizakiak ez du inoiz gosaldu»

Jagoba MANTEROLA | ARGAZKI PRESS

herria

Bost urte pasa dira NaiaraUriarte makrobiotikanbarneratzen hasi zela,pertsona batek erranda,osasun arazo txiki battarteko. Poliki-poliki ohiturakaldatzen hasi, eta aholkularimakrobiotiko batengana joanzen. Hilabeteak pasa etahobekuntza sumatu zuen, ezbakarrik bere osasun arazoan,fisikoki eta mentalki erehobeki sentitzen zen.Sekulako haustura izan zen.Aldaketa handia. Orduanpentsatu zuen: «Hau ikasibehar dut eta jendeari zer denerakutsi».Aretxabaletarra da eta 32

urte nahikoa izan ditukazetari, irakasle, ile-apaintzaile etamakrobiotikako aholkulariformazioa lortzeko. Gustukoditu abenturak, jendearekinharremanetan egotea, eta betigehiago ikasteko grina dubarrenean. Horrek bultzatuzuen makrobiotika ikastera.Hau bizitza estilo bat dela

azaldu digu, ez dieta bat. «Ezda hobeto sentitzeko etaosasun hobea izateko jateabakarrik. Osotasunean hartubehar da, inguruarekin daukalotura. Bertako partaide garaeta hala izanik errespetuaeduki behar dugunaturarekiko eta inguruandagoen guztiarekiko, baianimaliak bai lurra… Askotanlurrarekin dugun amatasunhori galdu dugu. Erlazio horiikustea da makrobiotika, etazentzudun jokatzea.Norberaren eboluzioa erebada».Naturarekin harremana

izateak erran nahi du,janariarekin lotuta, naturakematen dizkigun produktuei

erreparatu eta horiekkontsumitzea. Era orekatubatean eta kontzienteki, ezmekanikoki.

Hasteko, zereal krema batElikaduraren oinarria dalehenengo zopa edo kremabat hartzea gure hesteak etadigestioa prestatzekojanarirako. «Gero platerkonbinatu bat jango dugu:zerealak, proteina begetalaketa barazkiak. Hori izangolitzateke bazkari bat. Hiruotordu gomendatzen ditugu,baina goizekoak zereal kremabat izan behar du. Jaikitzengarenean ordu asko egon garaezer ere jan barik eta gurehesteek lubrifikazioa behardute. Hori lortuko duguzereal krema urtsu eta likatsubatekin. Hesteei lagundukodiegu ondo funtzionatzenhasteko eta energia sentitukodugu». Uriartek agertu duenez,

organo bakoitzak ordu bat dueta urdailaren ordua goiza da,zazpiak-zortziak inguruan.Orduan, gosaltzean energiaeta indarra hartzen dituguegunari aurre egiteko.Aipatutakoa ordu orokorrada; pertsona bakoitza mundubat da eta denok ez duguordu bera.Kontuan izan behar da

makrobiotikan jaten denakadinako garrantzia duelakozinatzeko erak. «Energiabat ala bestea emango digueta hori da osasuna lortzekogakoa. Kozinatzean dagoosasuna, ez bakarrikelikagaietan. Eta kozinatzekomodu asko daude: lapikoarina, lurruna, egosia,salteatu azkarra, salteatumotza, urarekin edo ur barik,

niximea, kinpira, mituke…Bakoitzak energia mota batdauka. Pazientea kontsultaradatorrenean bere egoera ikusieta zer jan aholkatzeaz gain,zelan prestatu behar duenesaten diogu». Makrobiotikan ez dira

egunero-egunero gauzagordinak, egosi gabekobarazkiak edo gutxikozinatuak jaten. Pertsonarenarabera aldatzen da, berekondizioaren eta osasunarenarabera. Ahul eta hotzezbagaude ez zaigu entsaladakomeni, hoztu eginen gaitu.

Yin eta yangYin eta yang-ekin lotuta dagohau. «Yin zabaldu egiten da,hotza da, kanporantz doanindarra; yang, aldiz,kontraktiboa da, beranzkoindarra, barruranzkoa.Pertsonak konstituzio batdauka eta konstituzio hori

NAIARA URIARTE, MAKROBIOTIKA

«Kozinatzean dagoosasuna, ez bakarrikelikagaietan»

horiek inhibitzen ditugu,intsulina produzitzen dugununean gorputzak ulertzenduelako jada ehizatu dugula etaez duela aktibatu beharrik».Pelluzen iritziz, gosaria ez da

fisiologikoa. «Kellogg's jaunakasmatu zuen XIX. mendearenamaieran. Zer da, orduan, moda,gosaria edo dieta ebolutiboa?».

Oinarria, arbasoen araberakoaDieta ebolutiboaren oinarriaarbasoen araberakoa dela agertudu. Horiek lur beroetakoakbadira barazki eta tuberkulugehiago izanen ditu gure dietak.Gure arbasoak Europaiparraldera edo Asiara, lurhotzagoetara joan badira eta azalzuriagoa eta begi argiagoakbaditugu, berriz, gure elikadurakproteina oinarri handiagoa izanbeharko luke. Esnea hobekidigerituko dugu, gure arbasoekesnea edaten baitzuten.Afrikarrei ez diete on egitenlaktosak eta esneak. Europaiparraldekoak ohituago daude. Jendea bata eta bertzea

probatzera gonbidatzen du:hilabete batez dieta ebolutiboaegitera, edo glutena duen dietabat. Dioenez, egunean ogi puskabat jatean sistemaimmunologikoa aktibatzen daeta hestea puztu. Beraz, ogiauztekotan erabat utzi behar dahilabetez.

GoseaAzaldu du gosaldu eta bi orduraberriro gosetzen garela odolekoglukosa kopurua jaisten delako.«Bestalde, esnatu eta hormonaonak sortzen ditugunean (lehenaipatu ditugun zazpiak) guregorputzak 100.000 kilo kaloriaditu grasa moduan erretzeko.Gosalduz gero, ezinezkoa daerretzea. Hirugarrenik, garunakikasten badu gose garen aldirokarbohidratoak jaten ditugula,gose garenean ez dugu letxugaedo lekarik nahi izanen, baiziketa galletak edo zerbait gozoa». Dieta ebolutiboan hormonak

erabat kontrolatuta omendaude. «Karbohidratoak kentzenditugu eta proteina eta grasa igo.Horiek aunitzez gehiagoestimulatzen dituzte asetasentitzeko hormonak. Arroz edo

pasta plater bat jan eta bi orduragose gara. Txuleta bat janda,berriz, aseta gelditzen gara».Fruta, barazkiak, entsaladak

eta tuberkuluak dira dietaebolutiboaren oinarria, baitaharagia, arraina, arrautzak etaitsaskiak ere. Esnekiak gureeboluzioaren arabera hartukoditugu. Batzuei on egiten dieteeta bertzeei ez. Goizean infusioak hartzen

ditu Luis Pelluzek, eta gero kafebat azukrerik gabe. «Gibelabotikak kentzen edo digestioaegiten laguntzen ari ez deneanerrekuperatzeko gaitasunikhandiena duen organoa da.Grasa erabiltzen du energiaiturri gisa. Hormonak etaaminoazidoak erregulatzen ditu.Hazteko hormona ere ematendu. Goizez gibelari libre laneanuztea gaztetzea da».Eta, erantsi duenez, mugi

bagaitezke, hobeki. «Ehiztari-biltzaileak bagara ariketabaraurik egin beharko genuke».Naturalista Team taldean dabilbera paleo dieta egiten dutenbertze zazpi kiderekin. Oztopolasterketan garaile izan diraEstatuan eta bigarren gelditudira Londreseko mundukotxapelketan.

Energia kentzen duen espirala“Be paleo” diote, bizimodu batdelako. «Kirola funtsezkoa da.Hobeki edo okerrago jan,ariketa aunitz egiten badugu,gorputzak gutxiago sumatukodu. Baina ariketa intsulinabaxu dugunean egitea komenida. Gorputzak energia gutxidugula detektatzen dueneanmugimendu ardatzakaktibatzen ditu, estresarenhormona eta aipatutakoguztiak sortzen ditu. Hortaz,aunitzez aktiboago gaudeegunean bost aldiz jaten duenpertsona bat baino». Gaurko dietak espiral

batean sartu gaituela uste du:«Zenbat eta gehiago jan,energia gutxiago dugu».Gaineratu duenez, lehenbelaunaldia gara egunaunitzetan eguzkia ikusten ezduguna, ez dakigu eguzkia nondagoen ere, eta horrek gurebioerritmoa puskatzen du.

2017 | otsaila | 18

GAUR8• 14 / 15

yinagoa edo yangagoa izandaiteke. Gero, kondizioa dago,momentu honetan pertsonakegin duen kondizio fisikoa,ying eta yang izan daitekeena.Pertsona batek konstituzioyanga eduki dezake bainamomentu honetan yin egon».Hori ikusi behar da eta horrenaraberako elikadura eman.«Gaur egungo jendartean

jendea oso azidifikatua dago.Mutur batean ala besteandago, ez erdibidean, gauza osomuturrekoak jaten direlako.Adibidez, okela, arraina, gatza,hestebetea… muturreko yangdira eta asko jaten ditujendeak. Orduan, orekarieusteko muturreko yin behardute: alkohola, azukrea, kafea,opilak… Baina zerealintegralak, lekaleak etabarazkiak jaten baditugu,horiek erdian daude. Horrek ezdu esan nahi ez ditugunik yineta yang behar. Pertsona

guztiok behar ditugu. Bainakalitate onekoak izan behardute, organikoak etaekologikoak. Adibidez,lurrunean prestatutakoazenarioa edo sagar konpotakalitate oso oneko yin dira. Etamiso zopa bat kalitate osooneko yang da».Lehen esan bezala, naturari

erreparatu behar zaio:«Mikrouhin labea, aparatuak…Sekula ez da horrela prestatujanaria. Gaur egungomodernitatea da. Slow fooderan kozinatu behar da, horida indarra ematen duena etaenergetikoki betetzengaituena. Horrek ekartzen dugero estresa eta beste minbatzuk ez pairatzea».

Gelditu, eta gogoeta eginAholkulariak dioenez, janariazaparte, pertsona bakoitzakgogoeta egin behar du berebarruan, bere burua nola

ikusten duen aztertu eta bereegoeraz kontziente izan behardu. Hori yogaren etameditazioaren bitartez landudaiteke. «Jendeak ez du ‘zerpasatzen da hemen?’galdetzen. Gorputza jakintsuada eta ‘hemen zer edo zerpasatzen da’ esaten digu.Katarro bat edo gaixotasun batdatorrenean gorputza ‘neska,aldatu zerbait hemen barruan,ez doa ondo-eta’ esaten arizaigu. Eta aldaketa horijanariaren bitartez lortzendugu. Buruak ere asko egitendu eta lagundu egin beharzaio. Zein da horretarakoaktibitaterik indartsuena?Meditazioa, yoga, chi kung-a…Kirola ere gomendatzen dugu,neurrian».«Hau egitea ez da zaila;

behar dena gogoa eta ohituraaldaketak dira. Ez da besterik.Kozinatu egin behar duzu,baina osasuna nahi baduzu zer

edo zer jarri beharko duzuzure aldetik. Pilula bat hartzeaedo kozinatzea nahiago duen,hori norberak ikusiko du».

Ekialdeko diagnostikoaMakrobiotikan diagnostikoekialdetarra ere ikasi du. «Ezdu zerikusirik Mendebaldekomedikuntzarendiagnostikoarekin. Intuizioaerabiltzen da. Pazientearekinzaudenean zelan dagoenesaten dizu eta berarekinelkarrizketan gauza batzukzelan dauden igartzen duzu.Bere bizitza zelakoa izan denkontatzen dizu, non igartzenduen mina, bere historiakontatzen dizu, bere iragana.Zentzu denak pazientearenganjarri behar dituzu gauzaguztiak hautemateko».Iruñean, Euskal Eskola

Makrobiotikoan, hasi zituenikasketak Uriartek etaEspainiako InstitutuMakrobiotikoan, Valentzian,jarraitu. Azken eta hirugarrenurtea, baita espezializazioaere, Portugalgo InstitutuMakrobiotikoan egin zituen,Lisboan. Egun Galizian,Santiago de CompostelanEkialdeko diagnostikoansakontzen ari da.Ondarroan eta

Aretxabaletan aholkulari dabil. Sukaldaritzakolehenengo kurtsoa ere emandu eta proteina begetaleiburuzko tailerra antolatu dumartxorako (ArrasatekoBedoña auzoan, Errastikojatetxean). «Nire helburua dajendea kontzientziatzeajanariak daukan garrantziaz.Elikaduraren bitartez gauzaasko osatu eta hobeto bizidaitekeela erakustea. Jendarteazelan doan ikusi eta bakoitzakgogoeta egitea, gelditzea etapentsatzea. Norberak izanbehar du bere buruarenarduradun eta norberak ikusibehar du zein den horretarakobidea. Makrobiotika bide batda. Baina ongi joan dadinhorrek osatuko zaituela sinetsibehar duzu. Gauza denetan dahorrela, ez baduzu egitenduzunean sinetsi eta gogoajartzen ez zoaz inora».

«Nire helburua da

jendea janariak

daukan garrantziaz

kontzientziatzea.

Elikaduraren bidez

gauza asko osatu

eta hobeto bizi

daitekeela

erakustea»

Naiara Uriarte

aholkulari dabil

Aretxabaleta

eta Ondarroan.

Bedoñako Errastiko

jatetxean janari

makrobiotikoa

eta tailerrak

ematen ditu.

Informazio guztia

www.bionaia.com

helbidean dago

Marisol RAMIREZ | ARGAZKI PRESS

herria

Nora Barragues 24 urteko neskadonostiarra da. Begano egin zenorain dela bi urte eta erdi. ArteEderrak ikasi ditu eta orain 3Danimazioan espezializatzen arida, klase partikularrak ematendituen bitartean. Animazioestudio batean lan egitekoametsa du.Lehenik eta behin, argitu dubeganismoa ez dela dieta bat,ezta bizitza estilo bat ere, jarrerapolitiko bat baizik. «Gureegunerokotasunean egitenditugun gauzek besteenganeragina dute, eta besteanimaliak diskriminatzenditugunean, beste espezieakgizakiak baino gutxiago direlapentsatuz, espezie batzukmaitatu edota babestuz etabeste batzuk, berriz, objektuakbezala erabili eta esplotatuz,gainontzeko animaliengansortzen dugun eragin negatiboakontuan hartu gabe bizi gara»,esplikatu du.Beraz, «beganismoa besteanimaliengan dugun eraginakontuan hartuz, aske bizitzekoduten interesa errespetatu etaanimaliok erabili gabe gurebizitza egiteko hartzen dugunjarrera da». Horrek ekartzen du animaliajatorrizko produkturik ezkontsumitzea elikadura arloan,baina baita animaliak erabiltzendituzten ikuskizunetara ezjoatea, euren larruarekin ezjanztea eta animaliekinesperimentatutako produkturikez erabiltzea ere.

Zerbaitetik norbaiteraOrain dela zazpi urte jakin zuenBarraguesek zer denbeganismoa, Askekintzasortzerakoan ezagutu zituenpertsonei esker. «Informatzeneta gaiari buruz hausnartzenhasi nintzen eta gizakiok

animaliei egiten diegun guztiazjabetu nintzen. Ondorioz, argieduki nuen ez nuelazapalkuntza horren parte izannahi». Eta beganoa egin zen bereburua pausoa emateko prestikusi zuenean. «Ez naiz inoizdamutu. Egia esan, bizitzanhartu dudan erabakirikgarrantzitsu eta onenetarikoaizan dela esango nuke», adierazidu gazteak.Begano izatera iristen denpertsona bakoitzak bereprozesua izaten duela agertu du.«Nik, adibidez, urte batzuk pasanituen begetarianoa izaten

beganoa izan aurretik; bestebatzuk, aldiz, beganoak egitendira zuzenean. Baina guztiokpuntu berean hasten gara:kontzientziazioan. Besteanimaliak ez direla zerbait,norbait baizik barneratzenduzunean, zure ohiturak etaingurunean duzun eragina bestegarrantzi maila batera pasatzendituzu». «Gizakia jaio izanagatik, besteanimaliengan dituzunpribilegioak alde batera uzteaerabakitzerakoan, badakizu ezduzula ordura arte bizitakoerosotasuna edukiko. Bainaberdin zaizu, zure lehentasuna

inor zapaldu gabe bizitzeadelako. Eta erosotasunetikateratzea, aldaketak,horrelakoak dira beti, hasierankostatzen da, baina ohitzeabesterik ez da. Eta esan beharrikez da, aldaketak onerako dira etagauza berriak ekartzen dituzte,baita beganismoan ere».

AskekintzaBide horretan kokatzen daAskekintza. Nora Barraguesekkontatu duenez, 2010ean sortuzen jendeari gainontzekoanimalien egoera erakusteko etaanimalien askapenarenbeharraz kontzientziazioazabaltzeko helburuarekin. Dietabeganoaren inguruan proiektuugari egin dute: Donostiakotabernen aukerak erakustendituen gida beganoa osatu dute,eta Aste Nagusiko txosnagunean parte hartuz afaltzekoaukera beganoak eman dituzte,errate baterako. Izan ere,«elikadura izaten da jendeari

aldatzea gehien kostatzenzaiona beganoa izaten hastendenean. Guk prozesua erraztenlagundu nahi dugu». Baina elikaduraz aparte gauzagehiago antolatzen dituzte:hilabetearen azken ostiraleanmahai informatiboak egitendituzte Bulebarrean; “FestakOspatu, Animaliak Askatu”kanpaina ere badute, herrikobestetan animaliak erabili gabeongi pasatzen ahal delaerakusteko. «Borroka guztiaktransbertsalak direla uste dugu,horregatik beganismoaren etabeste diskriminazio motenerlazioa erakusten saiatzen gara,bai beste borrokenmanifestazioetan parte hartuz,bai beganismoak eta besteborrokek dituzten puntukomunen inguruan hitzaldiakemanez, hala nolafeminismoaren edotaekologismoaren inguruan»,azaldu du.

NORA BARRAGUES, BEGANISMOA

«Berdin da erosotasun bera ez izatea,lehentasuna inor ez zapaltzea delako»

Jon URBE | ARGAZKI PRESS

2017 | otsaila | 18

GAUR8• 16 / 17hutsa

iRRITZIA:

{

}

Ainara AzpiazuAXPI

herria

Urtar r i l a r e n30ean izenik ja-rri ezin izanzaien 36ko ge-rrako gorpuz-kiak hartzeko

Duintasunaren Kolunbarioa ire-ki zuten Elgoibarren. Egun bere-an, Gasteizko Udalbatzak pausobat eman zuen hiriko memoriahistorikoa berreskuratzeko. EHBildu, EAJ, PSE, Ahal Dugu etaIrabaziko zinegotziek MemoriaHistorikoaren Lantaldeak Gas-teizko Udalari bidalitako irizpe-na onartu zuten. PPko zinego-tziak abstenitu egin ziren. Udalbatzak onartutako mo-

zioan azaltzen zenez, MemoraHistorikoaren Lantaldeak aur-keztu eta zehaztutako hainbatekintza gauzatu dira azken urte-etan. 2015eko martxoaren 18an,esaterako, Estepan UrkiagaLauaxeta idazlearen bustoa Kar-meldarren Komentuaren sarre-rako plazan jarri zen, hortxeizan baitzen kartzela frankista.Eta Martxoak 3 elkartearekin ba-tera, 1976ko sarraskia gogora-tzeko monolitoa jarri zen2013ko azaroaren 18an.Baina egindakoa ez da nahi-

koa, eta lantaldeak Valentin deForonda Institutuaren laguntza-rekin egindako dokumentuanmemoriaren tokiak adierazteagomendatzen da. Santa Isabelhilerriko atzealdeko horma txu-kuntzea eta duintzea, bertako historia azaltzen duen monoli-toa jarrita, eta Bakea kalean,Gasteizko kartzela zaharra zego-en kalean, monolito bat jartzeaproposatzen da. Halaber, MariaSortzez Garbia Katedralean da-goen ikur frankista bertan zer-

gatik dagoen azaldu beharra da-goela dio lantaldeak, «une his-torikoaren testuinguruan etasinbologia horren iraupeneanarreta jarrita». Olagibel kaleandagoen ikurra kentzea edo ha-ren presentzia azaltzea ere pro-posatzen du, eta Olarizu men-diaren tontorreko gurutzearenizatea testuinguruan jarri behardela ohartarazten du.

KALE IZENEN GAINEKO EZTABAIDA

Lantaldeak ohorezko karguetaneta kale izendegi frankistan es-ku hartzea ere proposatzen du.Zehazki, frankismoari lotutakopertsonei eskainitako titulu,ohorezko kargu, domina eta ai-pamen guztiak kentzea propo-satzen du, eta zenbait kalerenizenak aldatzea edo testuingu-ruan jartzea gomendatzen du.Ballester Apezpikuaren kalea,Bueno Monreal kalea, Pedro Or-bea kalea, Jose Lejarreta kalea,Vicente Abreu Margolariarenkalea eta Luis Maria Uriarte ka-lea aipatzen dira zehazki. Sei kaleon izenak aldatzeko

aukerak eztabaida sakona sortuzuen Gasteizko Udalean. Izanere, Gorka Urtaran alkateak da-goeneko iragarri du ez dituelaizenok ukituko. «Ez dut usteGasteizko kaleen izenak aldatubehar direnik. Alkate bezala, ezditut hiriko kaleen izenak alda-tuko. Are gutxiago Jose Lejarretabezalako pertsonei aitortza egi-ten dieten kaleen izenak; nahizeta Francoren garaiko alkateaizan, pertsona ona izan zen etagauza asko egin zituen hiriareneta gasteiztarren alde», azalduzuen sare sozialetan zabalduta-ko mezuan.

Goian, Olabigel kalean oraindikere begi bistan den ikurfrankista. Behean, MariaSortzez Garbia Katedraleanestalita dagoen ikurra eta JoseLejarreta izena duen kalea. Matthew CAVANAUGH | EFE

FAXISMOAREN AZTARNAKGasteizen politikari frankisten izenadaramaten sei kale daude oraindik ere

Ion Salgado

Pasa den hilean Memoria Historikoaren Lantaldeakegindako txostena onartu zuen Gasteizko Udalbatzak.Testuak frankismoarekin zerikusia duen sinbologia kentzeaedo testuinguruan jartzea gomendatzen du. Halaber, kaleizendegia aldatzearen aukera agertzen da, baina GorkaUrtaranek iragarri du jada ez dituela kaleen izenak aldatuko.

JENDARTEA / b

2017 | otsaila | 18

GAUR8• 18 / 19

EH Bilduren udal taldeak kri-tikatu egin zuen alkatearen ja-rrera, eta Urtaranek memoriahistorikoaren inguruan dagoenadostasuna arriskuan jarri zuelasalatu zuen. «Alderdi politikoguztiek, PPk izan ezik, adostudugun txostenean argi azaltzenda Gasteizko sei kaleren izenakaldatu edo testuinguruan jar-tzeko borondatea. Kontsentsuhori kolokan jarri du Urtaranek,bere kabuz hartu duen erabakia-rekin bi urteko lana hondatuz.Adierazpen horrekin alkateaPPrengana hurbildu da eta ba-liorik gabe utzi du bilkurara era-mango den txostena», salatuzuen Ane Aristi zinegotziak. Udal Gobernuko iturriek adie-

razi zutenez, Urtaranek ez dituaipatutako kaleen izenak alda-tuko, baina testuinguruan jarri-ko ditu, Memoria Historikoarenlantaldearen irizpideak jasotzenduen bezala. Hala, 30eko Udal-batzan PPk bakarri geratu zen,abstenitu egin zen eta bere pro-posamenaren alde bozkatuzuen. Beraien testuan ez zirenfrankisten izenak daramatzatenkaleak aipatzen.Ernaik kalean erantzun zuen

Urtaranek hartutako erabakia.

Gazteek frankisten izenak jaso-tzen zituzten plakak kendu zi-tuzten kaleetatik eta Araba BuruBatzarraren egoitzaren ateanutzi zituzten. «Gasteizko zen-bait kaleren izenak aldatzekodeiari uko egin eta frankismoa-ren babesle izandakoak goraipa-tzen jarraitzearen alde eginduen honetan, Gorka Urtaranalkatea interpelatu nahi duguzuzenean, eta, aldi berean, gaia-ren inguruan herriaren aldeba-karreko erabakitzeko eskubideaaldarrikatu», esan zuen Ernaik.

«Horregatik, Urtaranek gaia-rekiko hartutako jarrera ikusita,gure hiriaz lotsatzea eragitenduten kaleen izenak kentzeaerabaki dugu. Hark ez baditu ka-leen izenak aldatzen, herriak be-rak aldatuko ditu: argi daukagufrankismoaren arrastorik mini-moena ere behin betiko suntsi-tzea ezinbestekoa dela. Horrega-tik, Ballester Apezpikua edoPedro Orbea bezalako frankis-tak, beste batzuen artean, gogo-ratzen dituzten kaleen plakakkendu ditugu», nabarmenduzuen Ernaik ohar batean. Testu horretan adierazi zue-

nez, «Gasteizek bat egin zuenMaroto bezalako alkate faxista

bat botatzeko, baina halako era-bakien bitartez argi ikus daitekeaurpegi aldaketa besterik ez zelaizan: espainola ikurrinagatik,baina elite berdinen mendeko.Horrenbestez, argi utzi nahi du-gu diktaduraren aldeko keinurikegiten duen edonork aurrez au-rre izango gaituela, erdibidekojarrerarik ez dugu onartuko: ezda justifikaziorik frankismoa-ren alde egin zutenak gogora-tzen jarraitzeko».Lander Garcia Memoria Gas-

teiz ekimenaren koordinatzaile-ak parte hartu du Udalbatzakonartutako txostena idatzi zuenlantaldean. Frankisten izenakdaramatzaten kaleen izenak ezaldatzeko aukera testuan ager-

tzen dela onartu zuen AleaFMirrati saioan, baina, bere iritziz,«frankistek ez dute inolakoomenaldirik izan behar». «Argi daukagu frankismoa

diktadura bat izan zela, giza es-kubideak sistematikoki urratuzituen diktadura bat. Hortaz,diktadura horretan ardurak izanzituztenek ez dute inolako ome-naldirik jaso behar», azalduzuen. Ildo horretan, Juan MariAburto Bilboko alkateak, EAJkoabera ere, frankisten izenak zera-matzaten hiru kaleren izenak al-datu dituela gogoratu zuen. Al-daketa horrek ere eztabaidasortu du, PPk Sabino Araba EAJ-ren sortzailearen izena, DoloresIbarrurri buruzagi komunistahistorikoarena eta Tomas Zu-malakarregi jeneral karlistarenaere hiriko kale izendegitik ken-tzea proposatu baitzuen. Azke-nean, PPk atzera egin eta mo-zioa kendu zuen sortutakoerreakzio «sutsuak» ikusita.

BESTE NEURRIAK

Gasteizen onartutako mozioakgomendio gehiago ere jasotzenditu. Esaterako, oraindik plakafrankistak dituzten etxebizitza-blokeen errolda eguneratzeaplakok kendu ahal izateko. UdalGobernuak eskutitza bidalikodie auzotarren elkarteei etaetxejabeei Memoria Historikoa-ren Legea betetzeko gonbidape-na luzatu eta sinbolo horiekkentzeko eskatuz. Urtebeteko epean frankismo-

ak Gasteizen eragindako bikti-men errolda ofiziala lantzea ere proposatzen du irizpenak, gauregun ez baitago horrelakorik.Baita zigortutako eta eraildakoudalbatzako kide guztiei, eta,hedaduraz, errepresio frankista-ren biktima izandako gasteiztarguztiei omenaldia eskaintzekodata zehatza ezartzea ere. Zen-tzu horretan, Teodoro Gonzalezde Zarate falangistek fusilatuta-ko alkatearen oroimenez zeinerrepresio frankistaren biktimaizandako gasteiztar guztienoroimenez plaka edo monolito-ak jartzea proposatzen du. Neurriok errepresioa pairatu

zuten herritarrak omentzea du-te helburu. Gertatu zena gogo-ratzea, berriz errepika ez dadin.

EH Bilduren udal taldeak Gasteizko alkatearenerabakia kritikatu du. Urtaranek memoriahistorikoaren inguruko adostasuna arriskuanjarri duela salatu du koalizio subiranistak

Udal Gobernuaren arabera, Urtaranek ez ditukaleen izenak aldatuko, baina testuinguruanjarriko ditu, Memoria HistorikoarenLantaldearen irizpideak jasotzen duen bezala

hutsa

3 BEG

IRADA:

Hizkuntza denakeskubidez berdinak

arki

tekt

ura

/ h

ezku

ntz

a/

kom

un

ikaz

ioa A

urreko batean genion Hizkuntza EskubideakBermatzeko Protokoloa osatu dela. Protokolo-ak, Bartzelonan 1996an onartu zen HizkuntzaEskubideen Deklarazio Unibertsalaren printzi-pio guztiak bere egin eta han jasotako eskubi-deak bermatzeko neurri-zerrenda jaso duela ai-

patu genuen: 185 neurri, horietatik 52 hezkuntza eremuaridagozkionak.Protokoloak, ezbairik gabe, jendarte eragileen ahalduntze

historikoari hasiera eman dio. Eta tamainakoa izan zen Proto-koloa aurkezteko Donostiako Kursaal jauregian 2016ko aben-duaren 17an egin zen ekitaldia. Oraingoan, ekitaldi hartan pla-zaratutako zenbait ideia ekarri nahiko nituzke argitara.Maria Do Pilar Garcia Negredok zenbaiti aspalditik Hizkun-

tza Unibertsalaren ideia erakargarria egiten zaiola aipatu zuen.Haren aburuz, «hizkuntza aniztasuna, kultur aniztasunarekinbatera, gure espeziearen bereizgarria da. Animalien gainetikjartzen gaituena, hain zuzen. Turkiako txakur batek eta Dani-markako batek berdin egiten dute ulu. Argentinako Panpetakozaldi batek eta Bretainiako batek berdin egiten dute irrintzi. Etabadakizue zergatik? –galdetuzuen– Bada, animalia gajoakoraindik ere hizkuntza uni-bertsalean soilik mintzatzendirelako», erantsi zuen.Aureli Argemi Roca Bartze-

lonako Deklarazioaren osa-tze eta zabaltze lanetan arituzen Maria Do Pilar Garciare-kin batera. Hizkuntza eskubi-dea Giza Eskubide gisa har-tuta aritu zen. Ikuspegihorretatik, hizkuntza gutxi-tu eta hizkuntza nagusi arte-ko sailkapena baztertu eginbehar dela aldarrikatu zuen.Izan ere, «pertsona guztiekeskubidea dugu gure norta-suna gure hizkuntza propio-an adierazteko. Hizkuntzak,pertsonak bezala, banakazein taldeka adierazten dira.Banakako hizkuntza eskubi-deak aitor daitezen guztiz ezinbestekoa da komunitate-aren eskubide horiek ere be-te-betean aitortzea. Hizkun-tza gutxitu/nagusi ikuspegihorrek, funtsean, bazterkeriamantendu, iraunarazi egitendu, eta berdintasun ez bate-tik egiten du eskubideen ba-lorazioa». Bere ustez, «horida, funtsean, AdierazpenUnibertsal horren edukia eta

originaltasuna. Baina ez du lortuko nahiko genukeen eragin-kortasuna baldin eta munduko erakunde publiko nagusienekez badute bere egiten», amaitu zuen.

Donostia 2016ko zuzendari kultural Xabier Payak «naua»esanez (mandan hizkuntzan «kaixo») hasi zuen bere hizke-taldia. Egun batzuk lehenago, Giza Eskubideen Nazioartekoegunean, hain justu, Edwin Benson hil zela gogoratu zuen,mandan hizkuntzako azken hiztuna, baina ez mandan herri-ko azken kidea. Izan ere, badaude herritar gehiago baina jadaez dute mandan hizkuntza hitz egiten, «nahiago omen duteesatea beren hizkuntza lozorroan dagoela». Hizkuntzak osasunbidean jar daitezen tratamendua behar dutela gaineratu zuen,eta tratamendu horrek ezinbestekoa duela konpromisoa.Joan Mari Torrealdaik Protokoloaren aurkezpen ekitaldiaren

balio sinboliko handia azpimarratu zuen, eta tamaina berekobalio erreala izan dezala eskatu zuen. Euskararen Gizarte Era-kundeen Kontseiluko idazkari nagusi Paul Bilbaok, bere alde-tik, ekitaldian parte hartzen ari ginenok aurkeztu gintuen: gurehizkuntzan artatzen ez gaituzten pediatrak ditugunak, gida-

baimena gure hizkuntzanatera ezin dugunak, derrigo-rrezko ikasketak egin ezin di-tugunak, filmak gure hiz-kuntzan gozatu ezinditugunak, eta abar. Eta hori,«Europako bazter guztietangertatzen da» aipatu zuen. Aurrekoan Kursaaletik he-

ziguneetara Protokoloakegingo duen bidea gure eskudagoela esan genuen. Etxera-ko lanak ditugu, hortaz. Le-henik eta behin jakinik hiz-kuntzak ez direla berez ezgutxituak eta ez nagusiak,eskubidez denak berdinakdirela, hainbeste hedatu denerabilera aldatu beharko ge-nuke, hizkuntza eta giza es-kubideen balorazioa berdin-tasun ikuspuntu batetikegiten has gaitezen. Bestalde, badakigu hizkun-

tza bateko azken hiztuna de-sagertu arren, herritarrak ezdirela desagertzen. Globali-zazioa azken muturrera iris-ten denean zaldiak, txaku-rrak eta gainerako animalieigertatzen zaien gisan, gu ereHizkuntza Unibertsala hitzegiten ariko gara, haietatikbereizten gintuen aberasta-suna ahazturik. •

Hizkuntza txikiek mundua handitzen dute. Juan Carlos RUIZ | ARGAZKI PRESS

Arantxa UrbeHezitzailea eta Hik Hasi-ko kidea

2017 | otsaila | 18

GAUR8• 20 / 21hutsa

her

rita

rrak

Maltzagaz idatzi behar nuela otu zitzaidan,eta artikulu hau amaituta nuela ikusi dutZuzeu.eus webgunean artikulu andanaeskaini diotela gai berari. Gaia bolo-bolodabilen zantzua. Seinale ona. Baina zerda Maltzaga? Izatez, Gipuzkoan kokatuta

dagoen auzoa da, Eibarreko auzoa, baina segun nori gal-detu, esango digu Soraluzeko auzoa dela, distantzia berabaitago Eibarrera ala Soraluzera. Ia inor ez da bizi Mal-tzagan. Azken erroldaren arabera, biztanle bakarra du,gizonezko bat. Eta azken hamazazpi urteotan pertsonabat edo bi bizi izan dira auzoan, inoiz ez hiru bainogehiago. Maltzagan ez dago eraikin berezirik, ez da inoizbilera politiko nabarmenik egin eta ez dio aterperikeman talde edo proiektu politiko bati. Orduan, zer esa-nahi du Maltzagak?Telesforo Monzonek egin zuen metaforatik datorkio

esanahia: «Bergaratik Eiba-rrera joateko Maltzagatikigaro beharra dago. Gurehelmuga Eibarrera heltzeada, ez dugu ezkutatzen. Bai-na gustura asko onartukodugu, Eibarrera heldu gabe,Maltzagan jaisteko asmoadutenen laguntza». Bestemodu batera esanda, «elka-rrekin joan gaitezen abertza-le guztiok independentzia-ren bidean, nork nahi duenpunturaino, eta gerokoak ge-roko utzi».Maltzagaren gainean gal-

detzen (eta erantzuten) denean, kazetariak ari dira gal-detzen ea posiblea den abertzaleek estrategia komunakegitea estatu propioa lortzeko, eta behin independente-ak izanda, orduan eztabaidatu gizarte ereduaz. Maltzagaraino heltzeko bi ahalegin serio egin dira Bi-

garren Errepublikatik hona. Lehena izan zen Xibertan1977an, Franco hil eta bi urtera. Telesforo Monzonek lor-tu zuen mahai berean jartzea alderdi abertzale guztiak,eta ETA m eta ETA pm erakundeetako ordezkariak. Hila-bete batez astero elkartu ziren, baina taldea desegin zenAdolfo Suarez presidentearekin elkartu ziren ordezka-riek iragarri zutenean ezinezkoa zela Madrilekin adosta-sunera heltzea. EAJk utzi zuen bilera eta egun batzuk ge-roago ETA V.ak borroka armatuari ekin zion berriz.Bigarren saioa 1998an izan zen, Lizarra-Garazin, eta

alderdi abertzaleek, sindikatuek eta elkarte andana ba-

tek testu komuna sinatu zuten, Lizarra-Garaziko Ituna,orain arte abertzaleen artean egon den hurbilketarik se-rioena. Baina hark ere porrot egin zuen. Luze joko lukezergatia azaltzeak, eta, gainera, nork azaltzen duen, ezda berdin ulertzen Lizarra-Garaziren porrota.2007an Euskaria elkarteak Maltzagako Ituna eman

zuen ezagutzera, eta urtebete geroago Maltzagako Ma-haia aurkeztu zuen jendaurrean, ekintzale talde txikibatek osatua. Bultzatzaileek esandakoaren arabera, ikus-ten zuten bazegoela baldintza egokirik Lizarrako Itunaberresteko. Baina ekimenak ez zuen aurrera egin, nahizeta 1.320 sinadura bildu.

AUKERA ALA MEHATXUA JELTZALEENTZAT?Monzonek uste zuen posible zela geroko uztea gizarteeredua eta abertzaleek lehentasuna eman behar ziotelaberaien arteko akordioari: bidearen zati handia elkarre-

kin egin zezaketen, eta gero batzuk Maltzagan jaitsikoziren –nahi izanez gero– eta gainerakoek bideari eutsikozioten Eibarrera heldu arte. Baina beste batzuek uste du-te gizarte ereduari buruz alderdiek duten ezberdintasu-na sakonegia dela, eta ezberdintasun horrek eragoztendiela elkarrekin abiatzea. Iritzi horren arabera, klase in-teresak (a priori, ez a posteriori) eragozten dio EAJriapustu independentista egitea, autonomian aserik bai-tu bere beharrizan ekonomikoa; “abentura” indepen-dentista ez zaio komeni. Ez du premiarik Maltzagarainoheltzeko, Bergaran geldituta ere, Kontzertuarekin aserikduelako anbizio ekonomikoa. Iritzi horren ustez, Mal-tzaga ez da aukera, mehatxua da jeltzaleentzat.Ez dakit zein den Maltzagaren parekidea Katalunian.

Sils? Maçanet? Batzuk bertan jaitsiko dira, baliteke, bai-na oraingoz Gironarako bidetik doaz gehienak. •

{ koadernoa }

Zer da Maltzagarainojoatea?

Klase interesak eragozten dio EAJri apustuindependentista egitea, zenbait iritzirenarabera, autonomian aserik baitu berebeharrizan ekonomikoa; «abentura»independentista ez zaio komeni

Laura Mintegi

hutsa

hutsahutsa

herritarrak

Rosa eta Ana Izizahizpak “Historiade las mujeres deEuskal Herria”(Txalaparta) trilo-giako lehen libu-

ruaren egileak dira. 500 orrial-detik gora dituen trilogiarenlehen liburuak historiaurrea,erromanizazioa eta Erdi Aroaaztertzen ditu, Nafarroako Erre-sumari arreta berezia eskainiz.Harrera ezin hobea izan du le-hen liburu horrek, eta bigarrenedizioa ere kaleratzear da dago-eneko. Hori bai, Iziz ahizpak tri-logiako hirugarren zatiarenprestaketan guztiz murgildutadaude uneotan, XIX. mendetikabiatuta. Emakumea historiatikbertatik ere desagerrarazia da-goela salatzen dute Iziz ahizpek eta populazioaren erdiak bizita-koa berreskuratzearen garran-tzia aldarrikatzen dute.

Euskal Herriko emakumeenhistoria biltzea ez da lan txi-kia. Nolatan hasi zineten?ANA IZIZ: Beste lan batzuk egi-nak genituen, herri mailakoak.Emakumeak ez zirela agertzenikusten genuen. Ez zegoen ema-kumeen inolako arrastorik topa-tzeko modurik. Gabezia horikonpontzea beharrezkoa zelaikusi genuen. Izugarrizko gabe-ziak daude eta oso zaila da horikonpontzea. Adibidez, ezin duzuprozedura judizialen aktetarazuzenean jo, emakumeak ez di-relako agertzen. Hori dela eta,beste bide batzuetara jo beharizan dugu: margoak, eskulturak,arkitektura... Legeak, foruak etaabar ere aztertu izan ditugu.Oso zaila izan zen dena kokatze-ko lehen eskema egitea. Eta es-kema hori betetzea ere zaila da,beti gizonen ahotsa entzunaraz-ten digutelako. Zeharkako itu-rriak dira, baina egoera deskri-batzen dute.ROSA IZIZ: Askotan, lerro arteanere irakurri behar izan dugu. A.I.: Erdi Aroari dagokionez, fo-ruen azterketa oso sakona egindugu. Nafarroako foruetan zen-tratu gara. Donostiakoak etaGasteizkoak ere aztertu ditugu,Nafarroakoetatik eratorriak di-relako. Arauak eta ordenantzakere aztertu ditugu.

R.I.: Baina abiapuntua EuskalHerrian garaiotako emakumeenegoerari buruz ez dagoela ezeridatzia izan da. Frantzian eta In-galaterran landu izan dute ema-kumeen historia. Frantzian his-toria soziala eta genero-historiaaskoa landu dute, emakumeekidatzita. Baina gure artean ez. A.I.: Egia esan, genero-historiaedo emakumeen historiaren az-terketa oso berria da. Korrontehau 80ko hamarkadan hastenda, anglosaxoiekin. Eta garatzenari da orain. Estatu espainolean,berriz, katedratikoak oso atzera-koiak ziren eta emakumeen his-toria espezifikorik ez zela esatenzuten. Mespretxatu eta baztertu

egiten zuten, maila eskasekoaizango balitz bezala. Eguneroko-tasunaren historia ere baztertuizan dute R.I.: Unibertsitateetan egin izandena, eta horretan segitzen du-te, historia politikoa da, alde so-ziala baztertuz. Arlo ekonomi-koa ere asko landu dute.A.I.: Guk jendea nola bizi zenkontatu nahi izan dugu: zertanegiten zuen lan, nola dibertitzenzen... Etnografiarekin loturaduen historia da. Oso idatzi gu-txi daude. Baina arauak izan ba-dira. Eta arauak ezartzen bazi-ren behar bati erantzutenziotelako da. Jarduera batzuk zi-gortzea kasu. Hortik jo dugu.

R.I.: Foruen azterketari dagokio-nez, emakumeei ezarritakoarauak aztertzea oso lan nekezaizan da. Baina informazio askolortu dugu. Zigorrak nolakoakziren azaltzen da. Beraz, jendar-tea nolakoa zen adierazten da.Oso interesgarria izan da. Sor-presa izan da. Ez genuen esperoinformazio hori eskuratu ahalizatea.A.I: Bai, gauza asko espero geni-tuen, baina espero ez genituenbeste asko ere topatu ditugu.XVI. mendeko informazioa uga-ri topatu dugu. Prozedura judi-zial asko ditugu eta emakumeenahotsa entzun ahal izan dugu.Kargu publikorik izan gabe segi-

«Emakumeen

historiaren

azterketa oso berria

da, 80ko

hamarkadakoa,

eta batez ere

anglosaxoiek

egindakoa. Estatu

espainolean

katedratikoek

mespretxatu egin

dute»

«Ez dugu uste

euskal

matriarkaturik

eman zenik,

gizonak alboratzea

suposatuko

lukeelako. Baina

historiaurrean

matrismoa eman

zela uste dugu,

non denak maila

berdinean ziren eta

ez zen mendekorik»“

2017 | otsaila | 18

GAUR8• 22 / 23

tzen zuten. Artisauak izateko es-kubidea ere ukatua zuten.

Gaztelaren 1512ko konkistarenostean artisau izatea lortu zu-ten emakumeen kasuak aipa-tzen dituzue liburuan, bainaoso kasu ezohikoak dira. R.I.: Bai, 1512ko Gaztelaren kon-kistaren ondoren, badaude 300nafar emakume senarren nego-zioak mantentzen saiatzen dire-nak. Negozio horiek semeentza-ko mantentzen saiatzen dira,ezin ziren-eta beraientzat izan,semeentzat baizik. Trikimailubat zen, denbora tarte jakin ba-tez lanean jarraitu ahal izateko.Baina ezohiko egoera batez ari

gara, 1512an izandako konkistaz.Egia esan, maiz gertatzen zirenhorrelako hondamendiak. Bainaezohiko egoerak dira. Euskal sa-simatriarkatuan ere azken hitzagizonak zuen. Emakumeek behibat saltzeko ahalmena zuten,baina lursail bat erosteko eraba-kia gizonezkoarena zen.

Artxiboetan lan eskerga eginduzue. Bost urte behar izan di-tuzue liburua prestatzeko.A.I.: Nafarroako Artxibo Oroko-rrean izan gara. Elizbarrutikoanere bai, eta azken hori oso inte-resgarria da, Nafarroa ez ezikDonostia eta Gipuzkoa osoa ere biltzen baititu. Nafarroa aztertudugu gehien, baina beste he-rrialdeetako informazioa ere es-kuratu dugu. Bizkaian, adibidez,1200. urtetik Gaztelaren menpedaude eta legeak arrotzak dira.Bizkaian eta Araban Toroko le-geak ezartzen dizkiete. Nafarro-an, berriz, lege propioak ditugu,Gorteak edo erregeak egindako-ak. Zentzu horretan, Nafarroakolegedia askoz ere interesgarria-goa da. Herrietako artxiboetaraere jo dugu. Donostian ere izangara. Baita Madrilen ere.

Zer-nolako egoeratan aurkitudituzue artxiboak?A.I.: Dokumentu asko desagertuegin dira. XIX. mendeko gerrakaztertzen ari gara orain eta ema-kumeak ez dira azaltzen, ez izanez zirelako, paperak desagertuegin direlako baizik. Familiaren«izen onaren kontra» jotzen zu-ten dokumentuak desagerraraziegin dituzte, batzuk XX. mende-an. Gerra Zibileko artxiboak ere suntsitu egin zituzten. Berdinkarlistaldietako edo Indepen-dentziako gerrako artxiboekin.Zailagoa da XIX. mendeko infor-mazioa eskuratzea XVI. mende-koa baino. 1840 baino lehen Na-farroako Gorteko artxiboakziren, gero epaitegietara pasa zi-ren. Orain San Roken dira etahor informazioa ukatzen dute.Gerra Zibileko dokumentazioaukatzeko aitzakia ehun urte ezdirela pasa da. R.I.: XVI. mendeko dokumentue-kin izan dugun arazoa desager-tu egin direla da. Denbora askopasa da eta paperaren kontra

aritzen dira xomorroak, hezeta-suna eta uholdeak. Artxiboenegoera kezkagarria da. Oibarrenetxe bat dugu eta bertako artxi-bora joan nintzen lehen aldianoso gaztea nintzen. Bada, «he-men duzu artxiboa» esan zida-ten. «Non?», erantzun nien.«Hemen duzun pilo hau da. Harezazu nahi duzuna». «Ez dutezer hartu nahi, liburuak nondauden baino ez dut jakinnahi», esan nien. Uholde batizan zen eta idazkariak gela be-rotzeko sua ematen zien pape-rei. Guk hori ikusi dugu... A.I.: Ez zen ezohikoa. Herri guz-tietan antzekoak pasa dira. R.I.: Izugarria da. Gure historiaosoa erre da! Dramatikoa da.Orain jende ugari etxera era-man zituen paperak itzultzenari da. Norbaiten aitonak etxeraeraman zituen paperak etaorain ez dakite zer egin horie-kin. Idazkariek, alkateek edo zi-negotziek nahi zutena hartzenzuten. Edo udal langileek.

Desastre hutsa, beraz.BIAK: Bai. Eta 80ko hamarkadabitarte izan da horrela. Beraz,dokumentazioa aurkitzea osozaila da. Ondasun komunalekingertatu dena itzela da. Fotoko-pia asko egin ditugu behintzathori mantentzeko asmoarekin.Bestela galdu egingo direlako.

Liburuaren hitzaurrean popu-lazioaren erdia ez dela ikustenaipatzen duzue. Azken urteo-tan eskubide berdintasunarenaldarrikapena indartzen ari da,baina historian bazterketa osoerrotuta dago.A.I.: Egin beharreko bidea luzeada. Azken ehun urteotan aurre-ra asko egin dugula dirudi, etahala da, baina atzera egitea ere erraza da. R.I.: Nire ustetan atzera egitenari gara eta historiak erakustendu badirela horrelako garaiak.Oso zibilizatuak eta garatuakgarela dirudi hezkuntza uniber-tsala delako, baina balio atzera-koiek bere horretan diraute. Zer-bait gaizki egiten ari gara, ezbaita normala egun oraindik ge-nero indarkeria hain bortitzaizatea. Egia da orain emakume-ak toki guztietan gaudela, bainaArgazkiak: Iñigo URIZ | ARGAZKI PRESS

«Euskal Herrikohistorian

emakumeenarrastorik ez

zegoela ikusita,gabezia horikonpontzen saiatu gara»

ROSA ETA ANA IZIZ

«Historia de las mujeres de Euskal Herria»

(Txalaparta) trilogiaren lehen alea idatzi

dute Iziz ahizpek populazioaren erdiaren

bazterketarekin amaitzeko asmoarekin.

Martxelo Diaz Aristizabal

HISTORIALARIAK

herritarrak

benetan erabakiak hartzen di-ren lekuetan ez gaude. Botereekonomikoaren guneetan ehungizoneko emakume bat dago.Gehien jota. Politikagintzan au-rrerapausoak eman dira eta Eus-kal Herrian emakume politikarioso onak izan ditugu.

Euskal matriarkatua aipatu du-zue. Zapalkuntza estaltzekoerabiltzen den topikoa al da? R.I.: Bai, hala da. Dena den, his-toriaurreko jendartean berdin-tasuna handiagoa zela uste du-gu. Ez dugu uste matriarkatuaeman zenik, horrek gizonen al-boratzea suposatuko lukeelako.Eta horrelakorik ez zen eman.Matrismoa aipatzen dugu. Bizi-modua komunitarioa zen eta ro-lak berdintasunean oinarritutabanatzen ziren. Gizonak ehizanaritzen ziren, eta, emakumeak,ehungintzan, nekazaritzan(emakumeek asmatu zuten),buztingintzan (gero hortik botabazituzten ere). Lanen banaketabazen, baina denak maila berdi-nean ziren eta ez mendekorik.Ez zegoen jabego pribaturik. In-doeuroparrak etorri ziren, eta,haiekin, gerra, indarkeria eta

emakumeen bazterketa. Histo-riaurreko kulturan badira alorfemeninoak garrantzia zuelaerakusten duten margoak. Ezzuten ernalkuntza ulertzen etaemakumea mitifikatu egin zu-ten. Lurrarekin lotzen zuten.Horregatik zituzten jainkosak.Bizitza gurtzen zuten. Gero, gre-ko eta erromatarrekin parekota-sun hori gehiago desegin zen, eta oraindik ondorioak paira-tzen ditugu. Patriarkatuaren ba-loreak ezarri ziren, bikotearenkontzeptua sortu zen, seme-ala-ben aita dela ziurtatzeko gizo-nak emakumea kontrolatzendu... Lehen haurrak komunitate-arenak ziren.

Nafarroako Erresuman ere emakumeen egoera ankerrazen: miseria, sarri behartutako prostituzio, soldata txikiagoa... A.I.: Bai. Ezin zuten kargu publi-korik izan eta hezkuntza ere ezzuten. Beraz, etxe barnean bai-no ezin ziren aritu. Poliki-polikiXIII. mendean hasten dira etxekanpoan lan egiten, baina gizo-nen mende: peoi, mahastietankimatutako adaxkak biltzen,jornalari, zerbitzari... Jendartean

«Erdi Aroan bizitza

guztientzat zen

latza, baina bereziki

emakumeentzat:

jendartean zeuden

lanik okerrenak

egiten zituzten,

okerren ordainduta

zeudenak. Askotan

janaria baino ez

zieten ematen»

zeuden lanik okerrenak. Eta oke-rren ordainduta zeudenak. As-kotan janaria baino ez zietenematen. Zubiak eta gazteluakeraikitzen lan egiten zuten, pos-turik okerrenetan; lohia kentzenzuten, ura eraman, adreiluak ga-rraiatu... Eta beti gizonezkoenerdia ordaintzen zieten. Horiaraututa zegoen Kontuen Gan-beran. Emakume batek mahas-tiak kimatzen zituzten zazpi gi-zonen adaxkak biltzen zituen.Hori asko da. Indar asko beharzuten lan astunok egiteko.R.I.: Iruñeko Katedraleko lane-tan aritu ziren emakumeak ba-dira, harriak eta hondakinakeramaten. Horrekin batera, ur-tero seme-alaba bat izan beharzuten. Hiltzen ziren arte. Osogaraiz izaten zen hori.

Bitxia egiten da egungo garaia-rekin alderatuta sexualki as-koz askeagoak zirela. A.I.: Bai. Hain latza eta motzazen haien bizitza ez zutela ezer-tarako astirik. Ez zuten inolakoentretenimendurik. Sexuan,edonon aritzen ziren. Elizetanbertan. Normala zen. Bost egu-neko penitentzia ezartzen zie-

ten. Kontuan izan behar daegun osoan argia eta beroa zuentoki bakarra zela eliza. R.I.: Askeagoak ziren alor horre-tan. Baina ez zuten beste auke-rarik. Ihesbide bakarra zen. En-tretenimendu bakarrak haienartean harreman sexualak izate-an, jatea eta edatea ziren. Ez ze-goen besterik. Oinarrizkoa zen.Ez zuten asko jateko ahalmenikere. Sexua hor zegoen beti.A.I.: Ezin dugu imajinatu ereegin zein latza zen bizimodu hu-ra. Eguzkia ateratzen zenean es-natzen ziren eta ezkutatzen ze-nean lokartzen ziren. Emakumebakoitzak etengabe atzetik zi-tuen hiruzpalau seme-alaba. Ezzegoen eskolarik. Ez zegoenezer. Inork ez zuen etxerik. Fa-milia osoarentzako gela bat alo-katzen zuten. Eta ordaindu ezinzutenez, bota egiten zituzten.Kalean edo txaboletan lo eginbehar zuten. Denok batera. Sua-ren garra mantentzea lan esker-ga zen eta auzokoen artean ba-natzen zuten. Egur bila egunerojoan beharra zuten. Zaharrei ja-nari gutxiago ematen zietenproduktiboak ez zirelako... Osobizimodu zail eta gogorra zen.

2017 | otsaila | 18

GAUR8• 24 / 25

Izerditutako eskuek gehiegi kontatzen dute. Eskuaren jabeak kontatu nahi ez dituen gauza asko

agerian utzi ohi dituzte izerditutako eskuek.

Harria hotza egonagatik, bere buruarekin lehian dagoenaren eskuak sutan daude, bihotza biz-

kor, hankak dardararen altxamendua muga-mugan eutsiz. Segundoak pisutsuak dira, astunak.

Mugimenduak ondo ikasiak, askotan entrenatuak eta, era berean, hauskorrak. Norabide okerrean

eroritako izerdi tanta horrek pitza dezake entrenamenduetan hainbestetan egindako mugimen-

dua; hanketan dardara gailen daiteke eta harriak har dezake agintea.

Horregatik itxi ditu begiak begira dagoenak, hori guztia kontatu diotelako izerditutako eskuek.

amagoia.mujika@gaur8.info

IZERDITUTAKO ESKUEK GEHIEGI KONTATZEN DUTE

Jagoba MANTEROLA | ARGAZKI PRESS

C IKUSMIRA

herritarrak

Samuel Epstein geo-logoak argi eta garbi esan zuen: «Jatenduguna gara». Isoto-po egonkorren az-terketa metodoak

garatu zituelako egin zen eza-gun Epstein eta, bere hitzetan,«irensten duguna gure gorpu-tzen zati bilakatzen da eta guregorputzean grabatuta geratzenden balio handiko informazioaeskaintzen digu». Bide horretandoa EHUko ikertalde batek eginduen ikerketa. Ondorioztatuduenez, «dieta eta mugikortasu-na gure hezurretan eta hortze-tan grabatuta geratzen dira». Iranzu Laura Guede geologoa

doktorego tesia egiten ari daIberiar penintsularen iparralde-an Erdi Aroan zuten dietari etamugikortasunari buruz. Hainjuxtu doktorego tesi horren zatibat da aipatutako ikerketa. Lanhorrek Tausteko (Zaragoza) az-tarnategi batean aurkitutako gi-zabanako islamiarren dieta az-tertu eta sexuaren eta adinarenarabera elikaduran dauden ez-berdintasunak zehaztu ditu.

TAUSTE, AZTARNATEGI GARRANTZITSUA

Tausteko aztarnategia bide pu-blikoan egindako lan batzuenondorioz aurkitu zuten. Bertanegindako indusketa batzuei es-ker VIII. eta X. mendea bitarteanbizi izan ziren 44 gizabanako is-lamiarren eskeletoak azaleratuziren. Aurkikuntza horretatikabiatuta, EHUko Geologia atale-ko Mineralogia eta Petrologiasaileko ikertalde batek giza az-tarna horien hortzak aztertu di-tu, Erdi Aroko komunitate isla-miar horren elikadura zehaztuahal izateko. Emaitza klinikoekagerian utzi dutenez, alde naba-riak daude gizon helduen elika-duraren eta emakume eta gazte-en elikaduraren artean. Ikusiahal izan denez, gizon helduekanimalia jatorriko proteinagehiago jaten zituzten. Emaku-meek eta gazteek, aldiz, lekaleeta barazki gehiago jaten zituz-ten. Ikerketa horrek mahai gaine-

an jarritako datuak historiagile-en, antropologoen eta arkeolo-goen azterketetan oinarritu etahoriekin alderatu beharra dago.

Ikerketak dentinan jarri duarreta, Iranzu Guede geologoa-ren iritziz hortzetako esmalteabaino «egokiagoa» baita dietazehazteko: «Dentinaren kimikaosaera bizitzan zehar birmolda-tzen joaten da, eta, ondorioz,norbanakoen azken bizitza urte-etan, beraien elikadura osatzenzuten osagaiak grabatuta gera-tzen dira».

BELARRITAKOA ZERAMAN EMAKUMEA

Elikadurarekin lotuta egindakolanaz aparte, ikerketak besteaurkikuntza garrantzitsu ba-tzuk ere azaleratu ditu: lau es-keletoren dentinan aurkitutakoberun kontzentrazio handiak,esaterako. «Pentsa, berun kon-tzentrazioa hain da handia,ezen osagai horrekin intoxika-tuta zeudela uste baitugu», na-barmendu du ikertzaile gazte-ak. Osagai horren jatorriaantropogenoa da, eta, ikerketaezberdinen arabera, berun mi-neralak maneiatuz egiten zutenlanaren ondorio izan daiteke,zeramikentzako beiradurak egi-ten ziurrenik. Bada beste berezitasunik.

Aurkitutako eskeletoen arteanbelarritako bat zeramala lurpe-ratutako emakume bat dago.«Gauza oso bitxia da hori, isla-miarrek ez baitzuten bitxirikedo bizitzako osagairik lurpera-tzen hildakoekin batera», azal-du du Iranzu Guedek. Egin di-tuen mugikortasun azterketenarabera, «emakume hori Taus-ten jaio zela, denbora luzez he-rritik kanpo bizi izan zela etahil baino urte batzuk lehenagoherrira bueltatu zela frogatuahal izan dugu; bidaia horrenarrazoiak, ordea, ezezagunakizango dira betirako».Ikerketa horiei esker jakin

ahal izan da ere komunitate is-lamiar hori komunitate egonko-rra zela, norbanako gehienakTausten jaio eta hil baitziren,kanpoko bi gizon eta bi emaku-me kenduta. Tausteko aztarnategia oso in-

teresgarria da. Bertan indusketalanetan aritu diren adituek ustedute bi hektareako azalera izandezakeen nekropoli bat egondaitekeela eta 4.500 hilobi ingu-ru jaso ditzakeela.

GAUR8

IKERKETA GEOLOGIKOAJaten duguna eta mugitzen garena,hortzetan eta hezurretan grabatuta

Gure hortzek eta gure hezurrek jaten dugunareninguruko gauza asko kontatzen dituzte. Hala jaso duEHUko ikertalde batek egindako lanak: «Dieta etamugikortasuna gure hezurretan eta hortzetan grabatutageratzen dira». Tausteko (Zaragoza) aztarnategiantopatutako 44 eskeleto aztertuz aritu dira lanean.

Iranzu Laura Guede geologoaIberiar penintsulareniparraldean Erdi Aroan zutendietari eta mugikortasunariburuzko doktorego tesia egitenari da. GAUR8

HISTORIA / b

«Zenbakizko datu hutsek ez du-te baliorik, baina funtsezkoakdira arkeologoen eta historiagi-leen hipotesiak eta aurkikun-tzak babesteko», nabarmendudu Guederen doktorego tesiarenzuzendarietako bat den MariCruz Zuluaga doktoreak. Ho-rrenbestez, «analisi horiek ani-malia jatorriko proteinaren ja-torri zehatza ezagutarazten ezbadute ere, idatzizko testuetaneta Erdi Aroko komunitate isla-miarraren inguruko antropolo-gia ezagutzan oinarrituta,gehienbat ahuntz eta ardietatiketorriko litzatekeela esan gene-zake».

2017 | otsaila | 18

GAUR8• 26 / 27hutsa

Gutun batek denboran atzera era-man nau. Kotxeko gidabaimenaberritu behar dut eta psikotekni-koa berriz egin behar dudala esa-

nez idatzi didate. Gutuna irakurrita, nireburuak hamar urte atzera egin du. Oroi-tzapen pila bat etorri zaizkit. Gidabaimenalortzeko azterketa praktikoa hirugarrenahaleginean gainditu nuen, Basauriko in-dustrialdean bikain aparkatuta. Gutuna-ren ondorioz, lagunarteko kontakizunetanaskotan egin dut salto 2007ra eta ordukoinozentziari ere barre asko egin diot.2007an Bilbon bizi nintzen, Uribarriko

ikasle pisu batean. Osteguneroko parran-dek ez zuten hutsik egiten. Kazetaritzakoikaslea eta Udako Euskal Unibertsitateko

bekaduna nintzen. Markeskoako bulegotikGipuzkoako Bertsolari Txapelketan izenaeman nuen eta irailean Legazpiko kanpo-raketan abestu nuen. Amagoia Mujikak el-karrizketa egin zigun bertso eskolakooi“Bertsolari” aldizkarirako eta, oraindik, or-duan bezain lotsatia naizela dio. HamaikaBertute bertso mugimendua sortu zen etalagun talde politarekin ibili nintzen Eus-kal Herriko txoko desberdinetan bertso-tan. Gidabaimena atera arte autobusekineta trenekin moldatzen nintzen saio asko-tara joateko. Lantziegora joateko, adibidez,Estellesa hartu eta antolatzaileak Logroño-ra joan ziren bertsolarion bila.Garai hartako lagun asko mantentzen

ditut eta beste batzuen arrastorik ere ez

dut. Horixe da bizitza, arrastoa uzten dizu-ten pertsonen puzzlea. Hamar urte pasata,unibertsitateko lagun minen seme-alabenizeba ere banaiz, forma desberdinetan, ja-kina: Iurretako Hurren eta Maiaren izekoMirari edo Azpeitiko Urritzen eta Izarrentia Milalitos. Uztailean jaioko denak zeintitulu emango didan zain nago. Hamar urtean gauzak, batzuentzat asko

eta besteentzat gutxi, aldatuko ziren. Ba-tzuentzat asko aldatuko nintzen eta beste-entzat berdin-berdin nago. Gauza batzukongi egingo nituen, beste askotan hankasartuko nuen. Ez diot nire buruari perfek-zioa eskatuko, ez bizitzan, ezta psikotekni-koan ere, baina espero dut oraindik gain-ditzeko gaitasunarekin jarraitzea. •

0hutsa

Psikoteknikoa

Mirari Martiarena

hutsa

Halabeharrak baldintzatu ditu nirebizitzako une erabakigarrieneta-ko batzuk. Hamazortzi urte beteberritan, garai hartako usadioa-

ren arabera, herri arrotz bateko armadanderrigorrez zerbitzatu behar ote nuen zoz-keta bidez erabaki nahi izan zuen norbai-tek. Loteria makabro haren aurkako jarreraizan zen intsumisio mugimenduarekikonire lehenengo kontaktua eta nire kon-tzientzia politikoa esnarazi zuen akuilua.Gerora, urte batzuk geroago, 8812 ekimene-ko militantea izan nintzen. Gasteiztar as-kok ondotxo gogoratuko dute hiria astin-du zuen espekulazioaren aurkako herrimugimendu hura. Orduan babes ofiziale-ko etxebizitzen zozketak ziren gure sala-

ketaren xedea. Izan ere, etxebizitza esku-bidea dela aldarrikatzen genuen, eta nekezberma daitekeela eskubide bat merkatua-ren logikaren parametroetan kokatzenden bitartean, eta erakundeek eskubideakbermatu egin behar dituztela, eta ez zoz-ketatu.Egun, beste oinarrizko eskubide bat da-

kusat kolokan halabeharraren kapritxoenmenpe, edo zehazkiago esanda, nire bi ur-teko alabaren hezkuntzarako eskubidea.Datozen egunotan jakingo dugu auzokoikastetxe publikoan eskolaratzeko zoriaegokitu zaigun; izan ere, eskaera guztieiaurre egiteko plaza nahikorik ezean, zoz-ketaren bidez banatuko dituzte daude-nak. Pentsa genezake Hezkuntza Sailaren

prebisio falta dela gutxienez ume adinaplaza ez eskaintzea, baina erakundeek ba-liabideak dauzkate auzune batean bi urte-ko zenbat haur dauden jakiteko, eta zen-bat plaza beharko diren aurreikusteko.Hala egiten ez badute, ume guztiak sarepublikoan eskolaratzeko eskubidea ezbermatzeko hautu estrategikoa egiten ba-dute, itunpeko ikastetxeak balizko beze-roez elikatzeko delakoan nago. Eta, bidebatez, haurrak ahalmen ekonomikoareneta jatorriaren arabera sare publikoan etapribatu-itunpekoan bereizteko. Errealita-teak horixe erakusten du, behintzat. Bi-tartean zozketaren esperoan gaude, esku-bide-loteriak oraingo honetan zoriaekarriko ote digun zain. •

hutsa

Halabeharraren kapritxoen menpe

Koldo Sagasti

herritarrak

Antzerkiak nola-bait zentzuaeman dio berebizitzari, berepertsonalitateanitzak agertze-

ko aukera eman baitio. «Gero, be-ti pertsonaia bera egiten duzulaematen badu ere!», dio barrez.Edonola ere, oso dibertigarriairuditzen zaio «jolaserako auke-

ra» hori Txubio Fernandez deJauregi aktore gasteiztarrari. Kale antzerkiarekiko grina be-

rezia du. Oraindik ere egiten du,gogokoa baitu jendeari zerbaiteramatea, doan. Antzerkia iritsiohi ez den lekuetara eraman izandu Txubiok bere kale antzerkiaurte askoan, Trapu Zaharra talde-arekin batez ere. «Leku sinestezi-netan izan gara», ijito auzoetatik

Jugoslavia ohiko iheslari espa-rruetara. Kale antzerkiak lekurikxumeen eta marjinalenetarahurbiltzeko aukera ematen dueladio, eta hori gogobetegarri du.Frankismoaren ondoren hur-

bildu zen Txubio antzerkira. Go-goan ditu urte haietako Gasteiz-ko Nazioarteko Antzerki Jaialdiaeta Denok kooperatiba. Urteanzehar oso programazio ona era-maten zuten Gasteizko Floridaantzokira, eta 18 urte eskasekomutil hura obra haiekin katigatuzen, horregatik sartu zen La Fa-randula talde amateurrean. Tal-deko kideak lanetik irtendakoanelkartzen ziren entseatzeko, ikas-teko. Eta Txubiori «zerbait bita-la» bihurtuko zitzaion. Bere lagun bat moto istripuz

hil zenean, nahi zuena egitekoastia behar zuela pentsatu zuen,honako gogoeta hau eginda: «Etahilko zaituen istripuak laneanharrapatzen bazaitu?». Hain zu-zen ere, «ahal duzun neurriannahi duzuna egitea» da arrakastaTxubiorentzat, «gutxi gorabehe-ra nahi duzuna egin eta horrekinbizirautea». Eta batzuetan porrotegitea ere txarra ez den uste osoadu, berak ikuskizun batekin izan-dako porrotetik «arrakastatik»baino gehiago ikasi izan duelabaitio. Bere egiten ditu, hortaz,Becketten hitzok: «Porrot egizuberriro, porrot egizu hobeto».Edonola ere, Txubio inoiz ez da

ospe eta dirutza gisa ulertutakoarrakastaren bila ibili. Jendeak te-lebistatik ezagutzen du gehien-bat, eta bertan lanen bat eginduenean, jende askok geldiaraziizan du kalean. Hasieran horrekgainezka egiten zion; hala ere, ezomen zuen molestatzen: «Ni erejendearen etxeetara sartzen bai-nintzen abisatu gabe, afaltzen arizirela. Baina hasieran harrigarrisamarra gertatzen da». Jendeakbitartekoa, kasu honetan telebis-ta, balioesten duela dio. «Telebis-tan bazaude, balio duzula ustedu, eta batzuetan ez da horrela»,dio, gaur egun telebista gutxiagoikusten dela uste badu ere. Azke-naldian ETBn Txubiok orain delazortzi urte egindako zenbait es-ketx ematen ari dira, eta zenbaitlagunek «ondo doakizu, e?» esa-ten diote, «baina nik horretatikez dut ezer kobratzen, halako

kontratua egin genuen eta!». Bi-tartekoa arrakasta edo porrotaneurtzeko erabiltzen dela dio,«baina hori faltsua da. Itxurake-riaren gizartean bizi gara». Ez da nork deituko zain egoten,

ezta diru laguntzak noiz ailegatu-ko zain, baldin badaude, oso zailabaita lortzea. Uste du ekin beha-rra dagoela, gauzak egin. Horre-gatik, Txubiorentzat inurriek be-zala sasoi txarretarako zertxobaitaurrezteko aukera ere bada arra-kasta. Estutasunean bada ere,irauteko aukera delako. Azkenal-dion, zeregin horretan urte mor-doa daramala pentsatu izan du,eta beste hainbatek bezala gu-txienez urte sabatikoa hartukolukeela, baina ezinezkoa du. Be-rak argi du jarraitu behar duela,«suertez, gainera, jarrai dezake-zulako».Nahi zuena egitea erabaki eta,

lana utzita, Hordago konpainiarasartu zen 80ko hamarkadan. Be-re prestakuntza osatzen jarraituzuen Gasteizko Antzerki Eskolan,Alfonso Sastreren dramaturgiaikastaroetan, zirku teknikak ikas-ten, ahots edo entrenamendu fi-sikoko ikastaroak egiten… Ondo-ren Galizian ibili zen konpainiabatekin, gero Italian eta bestehainbat lekutan, antzezten etaprestakuntza hobetzen, batetikbestera, «antzerkiak zaramatzanlekuan». Duela urte batzuk berri-ro Gasteizen finkatu zen, noiz-behinka denboralditxoren batkanpoan ematen badu ere. «Krisia hasi zenean, eta ez da-

kit noiz hasi zen, denbora luzeajoan da ordutik-eta, sinesgaizta-sun sentimendua izan nuen ha-sieran. Jendeak esaten zuen: 'ezda posible hau guri gertatzea,hau beste leku batzuetan gerta-tzen da, baina gu ondo geunden'.Ba, ez, izorratu gaituzte, kapita-listek ziria sartu digute, txiki-txi-ki egingo gaituzte. Baina ezin za-ra kexu hutsean geratu, horrelaikusten nuen nik». Jason Gerra,Andres Bezares eta Jon Elolarekinbatera Monstrenko Kolektiboaabiatu zuen garaiaz ari da Txu-bio. Beren lehen ikuskizuna gaz-teen lonja batean egin zuten.Obra bat zuten, baina ez antzez-teko lekurik, eta bazekiten teatrobatean ez zituztela kontratatuko;beraz, euretako baten anaia gaz-

infraganti

Aktore arrakastatsua da, nahi zuena egiteko astia lortuzuelako, estutasunak gorabehera. Txubio Fernandez deJauregi gasteiztarrak hiru hamarkadatik gora daramatzaEuskal Herriko eta Europako agertokietan umorea etazerbait gehiago eskaintzen, bere aktore eta sortzaile lana.

TXUBIO FERNANDEZDE JAUREGI

Txubio Fernandez de Jauregi, La Monstrenka aretoan. Juanan RUIZ | ARGAZKI PRESS

2017 | otsaila | 18

GAUR8• 28 / 29

tearen kuadrillak Gasteizko auzobatean lonja bat zuenez, eskatuegin zieten, pare bat egunetara-ko. Gabon osoak eman zituztenobra harekin, jende asko joatenbaitzen emanaldietara, «gauzaarraro samarra zen arren». Ondoren lokal bat alokatu zu-

ten, gaur egun Antepara kaleandutena, entseatzen jarraitzekoeta asmo handirik gabeko gauzakegiteko. Hainbat sentsibilitateta-ko jendea biltzen da lokal horre-tan, entseatzen, tailerrak egiten,talde batzuek publiko aurrekosaioak ere egiten dituzte proba-tzeko, noizbait kontzerturen batere izaten da... «Auzoa egitea» daasmoa, inguruko jendeak gustu-ko badu, zerbait ikusi nahi badu,bertara joan dadin. Azken bate-an, pentsatu zuten garrantzitsua-goa dela zirkulu hurbilak sortzea.«Merkatuan borrokan ibili beha-rrean, hobe gauzak egin eta sus-tatzea zirkulu txikitan, horiek hobeto aprobetxatzen dituenjendea baitago». Txubiok bertan«zentzugabeko ideiak» gauza di-tzake; esate baterako, ezinezko

proiektuak, horrela iragarrita:«Zatoz beste inon egingo ez ze-nukeena egitera». Mosntrenko Kolektibokoa ez

ezik, aktore gasteiztarra L’alakraneta Zanguango taldeetako kideere bada. L'Alakran konpainiaIrungoa da berez, baina, proiek-tuak aurrera ateratzeko zailtasu-nak tarteko,Suitzara jotzeaerabaki zuen,hango kulturp o l i t i k a kproiektuak au-rrera ateratzeaerrazten baitio.Taularatu du-ten azkenengolana “La con-quista de loinútil” da. Gogoa, bero-

tasuna berres-kuratu beharrasumatu zuten50 urtetik gorako hiru lagun el-kartu ziren, gogoa, garra oso ga-rrantzitsua baita, Txubiok dioe-nez, ezin baitira nekagarri agertu

jendea, gazteak bereziki, antzer-kira hurbiltzea nahi badute. Etagogoa, garra berreskuratzeko zerbehar da? «Gauzekiko, ingurua-rekiko jakin-mina». Eta hori ezzutela galdua ikusita, alferrika-koa konkistatzera abiatu ziren. Normalean sorkuntza kolekti-

boan jardun izan du Txubiok.Ideia batetikabiatu etaekarpen pro-zesu bat egi-ten dute, eta,ondoren, pu-blikoarekin,azken doikun-tzak egiten di-tuzte. Ideiabatetik istoriobaterainokobidea. Edokont a t z ekomoduak aur-kitzen saia-tzen dira.

Orain Zanguangorekin obrabat sortzen dihardu. «Nik eznuen hau espero» esaldia hartueta hortik abiatuta hasi dira lane-

an. Zenbait laguni esaldi horrekzer iradokitzen dien galdetu die-te, materiala biltzen hasi dira,eta, zerbait ikusten dutenean, en-tseatzen hasiko dira, eszenan bil-dutakoa askatzen joango dira etaistorioa sortzen. Ez dute aktorea-ren ohiko papera egiten, testubat jaso eta halako pertsonaia an-tzeztu, eraiki egiten dute pertso-naia, haren testua barne. «Zurelagunentzat lan egiten duzu, zu-gandik zerbait hurbilagoa da, be-netakotasun handiagokoa, eta zuhorren guztiaren motorra zara». Txubio umorearekin identifi-

katzen den aktorea da, nonbait.Baina ez du umorea bakarrikegin. Berak ez dio umoreari ukoegiten, ezta hurrik eman ere, bai-na umorerik gabeko lanetan zeinumoretsuetan, osagarri gehiago-ko istorioak kontatu izan ditu,batzuetan halako poetika dutenobrak. Umorea gauzak kontatze-ko modu ona dela uste du, moduastunean egitea baino hobea,baina «abusatu gabe eta umoremotaren arabera», eta beste gau-za batzuei uko egin gabe. Umo-rea ez da berarentzat premisabat, ez da betebeharra. Sekula ezdute aldez aurretik esaten obrabatek barre eragin behar duela;hala ere, askotan bururatzenzaizkien egoerak barregarriak di-rela konturatzen dira eta erabilibeharrekoak.Zineman ere lan batzuk egin

izan ditu, normalean lagunen ba-tek horrela eskatuta. Eta gogokoadu, baina «kontrolatzen» ez duenmundua omen da. Korapilatsuairuditzen zaio ordezkariekin-etaibili beharra. Hala ere, errespetuhandia dio zinemari. Antzerkiaeta zinema lengoaia desberdinakdirela uste du, «ez baita gauza be-ra makina bati hitz egitea edojendeari hitz egitea». Eta zine-mak ez du antzerkiaren «mo-mentua», publikoarekiko uneerrepikaezina. Obra bat, askotanantzeztuta ere, «hurrengo egune-an ez da berdina izango». Txubio Fernandez de Jauregi,

bera dibertituz jendea diberti-tzen dakien laguna. Baita pentsa-tzen eta pentsarazten dakienaere, GAUR8rekiko solas ezin atse-ginagoan erakutsi duenez. •

«Zatoz beste inon egingo ez zenukeena egitera». Horra Mostrenko Kolektiboaren gonbita Gasteizko Antepara kalean duten lokala ezagutzeko. Juanan RUIZ | ARGAZKI PRESS

hutsa

Zinema eta antzerkia lengoaia desberdinakdirela uste du. Zinema gogokoa du etaerrespetu handia dio, baina, bere ustez, ez dupublikoarekiko momentu errepikaezina

Xabier Izaga Gonzalez

«Leku sinestezinetara» eraman du antzerkia.Kale antzerkiak lekurik xumeen etamarjinalenetara hurbiltzeko aukera ematenduela dio, eta hori gogobetegarri du

hutsa

3 BEG

IRADA:

arki

tekt

ura

/ h

ezku

ntz

a /

kom

un

ikaz

ioa E

TB2 kateko «El Conquista-dor del Caribe» saioak gi-zon bat kaleratu berri du,jokabide matxista izan due-lako. Matxismoaren oinarriaemakumeekiko gutxiespe-

na da. Horrela, andreon lekukotza za-lantzan ipintzen dute, gure irizpideaklelokeriatzat hartzen dituzte, ume ba-gina moduan hitz egiten eta tratatzengaituzte, eta abar. “El Conquis”-ek joka-bide matxista izan duen gizon bat kalera-tu berri du, baina zeharka emakumearenjokaeraren zalantza utzi du:

• «Marcelo Ferreira, expulsado de ‘ElConquis’ por haber empujado a Idoia: Elboxeador brasileño ha sido expulsadopor la organización del programa por ha-ber empujado a Idoia. Acepta su expul-sión, pero dice que nadie nunca lo ha sa-cado de quicio tanto como Idoia» .(Eitb.eus, 2017/02/14).

Begi-bistakoa denez, “El Conquis”-ek ezdu erabat emakumeen aurkako indarke-ria gaitzesten. Are gehiago, zalantzazko-tzat jotzen du, eta, horretarako, ikusleeniritzia sustatu du, erasoaren berri telebis-tan izan badute ere:

• «¿Es correcta la decisión de expulsar aMarcelo Ferreira?: Responde si la expul-sión del capitán azul te parece correcta ono, y gana una mochila Ternua» .(Eitb.eus, 2017/02/15).

Ezinezkoa da “El Conquis” saioak eragi-ten digun gastua argitzea. Kapitulu ba-koitzak 28.900 euroko kostua duela kal-kulatu da. Denboraldi bakoitzak miloibat euroko balio du gure poltsikoentzat:

• «Etb gasta 8,2 millones al año en con-tratar producciones externas» (“El País”,2015/04/24).

Eraso sexistak borrokatzen dituen iru-dia eman nahi izan du “El Conquis”-ekasteon. Saioak daukan parte hartzailebeltz bakarra kanporatzean, baina, sexis-moa atzerritarrek ekarri diguten arazoadela aditzera eman dute. Ikusi dugu “ElConquis”-en jasaten ditugun eraso ma-txistak saioko arduradunek egikaritzendituztela. Hasteko, “El Conquis”-ek ema-kumeak gutxiesten gaitu, gure ogibideaazaldu beharrean, mutil-lagunaren ara-bera definitzen gaituenean:

• «Unai Salegi, remero que participacon su novia Nerea».

• «Nerea Badiola, ondarrutarra [rech-te: remera y estudiante de Laboratorio]que participa de pareja con su novioUnai».

• «Enara Suárez, novia [rechte: estu-diante de producción de audiovisuales]de Artzai, de ‘El Conquistador del Amazo-nas’».

Gainera, «El Conquis»-eko arduradu-nek saioan parte hartu nahi izan ezduten emakumeak mespretxatzen di-tuzte. Esaterako, Aner Gorrotxategi Oña-teren aurkezpen bideoan, haren casting-aren zati bat erakutsi nahi izan digute:

“El Conquis”-eko arduradunak: «¿Eresde caserío?».”

Aner Gorrotxategi Oñatek [AG]: «Sí».Arduradunak: «¿Y qué tienes? ¿Anima-

les?».AG-k: «Cerdos. Sí, Txomin».Arduradunak: «¿Txomin? Jajaja».AG-k: «(…) Sí, sí, sí, yo estoy abierto al

amor. Si me viene cualquier ‘neskita’ yosoy [rechte: estoy] abierto a todo. Eso sí,‘neskitas’ elegantes, eh! (…) Morenita, ru-bia, bien proporcionada y tal. Elegante,ya sabes».

Arduradunak: «¿Pero has tenido no-via?».

AG-k: «¿Eh? Sí, sí tuve, pero nooo (...).No era mi perfil, aquella estaba un po-co… estaba un poco p’ allá. Ya te digo.Aquella me cago en sos…».

Arduradunak: «¡Aquello que ya pasó!Jajaja».

AG-k: «Jajaja».Arduradunak: «¡Aquella pa’ Txo-

min!».AG-k: «Jajaja. ¡Aquella ni pa’ Txomin!

Me cago en… Le quiero más al cerdo,¡no me jodas!».

Arduradunak: «Jajaja».AG-k: «Jajaja. ¡Pobre animal, me cago

en sos, no me lo tortures! Jajaja».Arduradunak: «Jajaja».“El Conquis” ETBren saiorik garestie-

na da. Ikusleek ondoen hartu ohi du-ten saioa ere bada; Gorrotxategirenneskalagun ohia txerriarekin parekatuzuen arduradunaren “txantxa” emanzutenean %16,8ko audientzia izanzuen, ia ETB2 katearen bikoitza. Gorro-txategi bera ez da “neskita” eleganteengustukoa.

Gorrotxategi emakumezkoa balitz, ezlitzateke “El Conquis”-en agertuko. ETBktelebista publikoaren gaineko eredurikbalu, ez luke “El Conquis” bezalako saiomatxistarik emitituko. •

Emakumezkoa balitz, ez litzateke «El Conquis»-en agertuko.

«El Conquis», matxismoarensalatari sexista

Maria Gonzalez Gorosarri - @albistetanEHUko irakaslea

2017 | otsaila | 18

GAUR8• 30 / 31

HERIOTZA ZIGORRA IRUÑEKO KARTZELAN, 1924AN

Juantxo EGAÑA

KUTXATEKA. PASCUAL MARIN FUNTSA. PASCUAL MARIN

1924ko azaroaren 6an, 42 militante anarkista Donibane Lohizunetik irten ziren Primo de Riveraren diktaduraren aurka jarduteko. Be-

rara iristean Guardia Zibilarekin topo egin zuten. Bi guardia zibil eta lau gerrillari hil eta beste hamazazpi zauritu ziren. Beste batzuk

atxilotu egin zituzten. Enrique Gil Galaz, Julian Santillaz eta Pablo Martin Sanchezi, heriotza zigorra ezarri zieten gerra-kontseilu bate-

an. Zigorra garrotez gauzatu zuten abenduaren 6an, Iruñeko kartzelan. Pablo Martin Sanchez barakaldarrak, urkamendira zeramatela,

zaindarietatik askatu eta kartzelako patioko lehen solairura igota, bere burua bota zuen. Berehala hil zen. Julian Santillazek, hil baino

lehen, hauxe esan zuen ozenki: «Esan nahi dut ez dudala neure burua erruduntzat jotzen, eta ez dudala protesta egiten justiziaren

aurka, tiraniaren aurka baizik». Dolu gisa, Iruñeko Euskal Jai pilotalekuan ez zuten partidarik jokatu. Irudian, senideak eta lagunak ageri

dira Iruñeko kartzelaren parean, bandera beltza altxatuta. Argazkia Donostian bizi zen Pascual Marin argazkilari tuterarrak egin zuen.

97

71

88

76

75

00

1

70

21

8