Nº 91 – REVISADO por el Instituto de Lengua y Cultura Quechua (ILCQ)

download Nº 91 – REVISADO por el Instituto de Lengua y Cultura Quechua (ILCQ)

of 7

Transcript of Nº 91 – REVISADO por el Instituto de Lengua y Cultura Quechua (ILCQ)

  • 7/25/2019 N 91 REVISADO por el Instituto de Lengua y Cultura Quechua (ILCQ)

    1/7

    Wawakuna awinankupaq

    Pampaq

    hurakunawan

    jampikuna

    Pueblos indgenas originarios

    campesinospataqa

    may jatun yachayninqa, kunan kuti runaqa

    tukuy laya unquywan rikhurin, unquytawanqajampiq runakama phawan, chaypi traganasta,

    tuqsinata, khuchuykunata ima muchun.

    Unayqa kuraq tatakuna,

    kuraq mamakunaqa pampa

    qhurallawan jampikuq kanku.

    Kunanri qhipa runaqa

    qunqarpachkanchiksina.

    Payqa mama Caetana, jampiri

    Raqaypampa chiri jallpakunapi

    karqa, payllapuni wawakunata

    jampispa thaichiq, waupuna.Kay qhipamanqa pisi

    jampirikuna ayllukunapi kanku.

    Runaqa jampiq runa (doctor)

    qhawarisqallasina kanchik.

    Jisqun chunka jukniyuq

    Suplemento Infanl del Almanaque 2016

    N 91Qhapaq InRaymi - diciembre 2015

    D.M.

  • 7/25/2019 N 91 REVISADO por el Instituto de Lengua y Cultura Quechua (ILCQ)

    2/7

    Aaskituman apachimunku

    Sutiy HilaSalazar

    Zeballos, iqi 5A, UE: Betta

    Raqaypampa,Yachachiq:

    Aleyda ColqueTorrico.

    Sutiy Sandra Caero Flores, iqi 5 A, UE: BettaRaqaypampa, Yachachiq: Aleyda Colque Torrico.

    Paray pachapi, kay pisqukunataqhawarinapuni kanman, paranqachu, manachu

    chayta paykunaqa willariwanchik. Ajinata

    jatun tatay yachachiwarqa

    Nuqaykuqa Aya marqay (Todos Santos) raymipi karichkayku,takipayanarikuq (coplas) jamurqayku, yachachiqniykuVidal Torrez acordolata aysarin, nuqaykutaq takiriyku.

    Chillavi,Ayopaya: Aylluypiqaajinata pukllarikuyku. Kay chhiqapi

    a (ladrillo) puchusta tarikuyku, chaywanu wasita pirqachkayku, payri patanman

    patanman tawqachkan, sayanqapuni iwayku.

    Wawap

    ura riqsinarikuna

    2

    Tiataco, provinciaEsteban Arce:

    D.M.

    Silvar: Khuyuy.

    (1)

    2

  • 7/25/2019 N 91 REVISADO por el Instituto de Lengua y Cultura Quechua (ILCQ)

    3/7

    WatatarpuykillachayamullantaqTrojaman saqsachinapaq

    tarpuchkayku

    Aaskitu: achu tarpuchkankichika?Maribel: Ari, kay wataqa tarpuytaqallarichkaykua, wakin pawqar wara killa(octubre) tukukuyta tarpurqankua.Aaskitu: Pitaq tarpunapaq jallpatawakichin?Maribel: Tatay , paypuni jallpata unayawakichirqa, llampuyachirqa, amurqa,qulacharqa.Aaskitu: Mujutari pitaq wakichin?Maribel: Ahh, chaytaqa mamay wakichirqa,

    kachitusninta aqllan, khurusqata,quyusqata wikchun.Aaskitu: Wanuwanchu, abonoquimicowanchu tarpunkichik?Maribel: Oveja wanuwan tarpuyku, tataycamionpimaymantachus ra abonoquimicotaqa mana churaykuchu.Aaskitu: Qamri tarpuypi imata ruwanki?Maribel: uqaqa yachay wasiman rini,manaraq tukukuchkanchu, kuraqniymanaa yachaywasipichu pay tarpuypiqa

    yanapan.Aaskitu: Payri imata ruwan?Maribel: Tataywan wanuta, mujuta,chukchukata burrupi chakra patamanastanku.Aaskitu: Imapi wawakuna tarpuypiyanapanku?Maribel: Tatay yuntawan jallpata llamkan,mamayri qhipanta mujuta takaspa rin,wawakuna wanuta jichayku.Aaskitu: Juqhariytawan wata amikhunapaqchu tarpuchkankichik?Maribel: Aripuni, trojaman saqsachinapaqtarpuchkayku, chaymanta jurqhurispawata mikhukuyku, papataqamanapuni r aqa yachaykuchu.

    Ciclo Agrcola 2015-2016

    Tarpuymanta parlarirqayku Maribelwan,payqa Tiraque llaqta qayllapi tiyakun, tata,

    mamawan papata tarpurichkarqanku.

    2. Abono Qumico: Kara wanuWanuwan papa tarpusqa

    Tatay jallpata phurmurichichkan

    Maribel Rioja

    (2)

    3

  • 7/25/2019 N 91 REVISADO por el Instituto de Lengua y Cultura Quechua (ILCQ)

    4/7

    ILLATACO - AYA MARQAY KILLAPI

    Mastakuqa almapaqkusisqa, saksasqa karikunanpaq

    Iskay punchaw Aya marqay killapi Aaskitu panqa Illataku (Vinto)ayapampaman (cementerio) qhawaykachamunanpaq chusarirqa, imaynata Aya

    marqay (Todos Santos) raymita ruwarinku. May waliqpuni kaq kasqa. Ayapampaqa(cementerio) junta, wawakuna, machu runakuna, takirichkankutaq, maachkankutaq

    (rezar), waupuyniyuqkunataq aya pampasqa pataman may chhika urpukunata,miskikunata, mikhunata, tikakunata, pilluta, phasanqalla jankata mastaq kasqanku.

    AlabadoDel Tronco naci la ramaDe la rama naci la florDe la flor naci MaraDe Mara el redentor

    Todos canten alabado.# # #

    Alabado santsimoSacramento del altar

    Y la virgen concebidaSin pecado original

    # # #

    Campanitas de BelnTquense con alegra

    Cuando pase JesucristoTodos canten alabado.

    Urpukunata apakuq jamuyku

    Cada ao venimosKevin (10 aos), Rodrigo (8 aos), Joel (8 aos), Jhonatan (11 aos)nos cuentan: Somos primos, estudiamos en la UE Heronas, estamosen 6 A, 4, 3 B, 3 A, vivimos en Cotapachi, Quillacollo, venimos cadaao a rezar para las almitas, estamos ganando urpus para llevar a la casa,tendremos comida para un mes, llevamos como dos yutes llenos. Losrezos hemos aprendido con nuestra profesora de religin, lascampanitas hemos aprendido de nuestro abuelito. Mandamos saludospara el Aaskitu y para todos los nios y nias que leen esta revista.

    Mastakuta kaypiataq ruwarichkaykuMastakuta ayapampapiataq ruwarichkayku, nunatakacharpayaq jamuyku, kusisqa, saksasqa patamanwicharinapi (escalera) wicharipunanpaq, imatacha miskitamikhukuq chayta apampuyku, wawakunawan maachiyku(rezar). Nunapaq maayqa, takiykunaqa mikhuy jina, nunapsunqun tikarin, kusisqa ripun. Willariwanchik jukwauyniyuq.

    (3)

    3.Almapaq: Nuna: Alma.

    Aaskitu parlarillantaq Faustino FloresCharawaytu, Ayopaya:Jamurichkaykalmitaspaq maariq (rezar), paykunataqurpitukunata jaywariwayku, chaykunatawawakunapaq aparikuq jamuyku, kaypiphichqa phanikama kasqayku, kaytaliquman juntachisqaykupunich.Mana sapa watachu jamuyku, kay watajamuriyku urpukunata ganarikuq(aparikup).

    ,u

    TIYATHAQU, ESTEBAN ARCE:

    Alma kusisqa ripunanpaq,takirispa wallunkariyku

    Tiyathaquman sapa wata jamuriychik

    Wallukamanta Carlos in: Sapa wata kay Tiyathaqu ayllupi mastakuwallunkata ruwariyku, kawsayninchikta kallpacharinapaq. Aya marqaraymiqa wauq nunakunamanta, kawsaq nunakunamanta ima, mastakuwauymanta, wallunkari kawsaymanta. Wallunkamanqa warmi sapas(solteras) wasarinku, qhari, warmi tarinakunankupaq, Santa Vera Cruzraymipitaq wawataa maakamuchkanku, isankapiqa (canasta)maakusqankuwan junta karichkan.

    Tiatacopi alabados

    kallarqataq:

    Chay sinchi calvariopiripachaykita chuskirqasunki

    Kaypi destinoyki ispaUyaykipi willarqasunki.

    # # #Alabado santsimo

    sacramento del altarY la virgen concebidasin pecado original.

    # # #

    Chay sinchi clavostaPimantaq rikuchirqankiKay mundo wawasrayku

    Pacienciawan akarirqanki.

    U.E. Tiatacomanta

    wawakuna takirillankutaq.

    Wallunka patapi ay palomitayChilin campanita por vos viditay

    Jamuni jamuni ay palomitayakay chayamuni por vos viditay.

    Ay palomitay, por vos viditay

    Estudiantes somos de Tiataco.Chiwanku chiwanku ay palomitay

    Machaykuchiwanku por vosviditay

    Wallunkamantapis ay palomitayUrmaykuchiwanku por vos viditay

    Ay palomitay, por vos viditayEstudiantes somos de Tiataco.

    Triunfadores somos qhallallallitay.

    Paykuna kanku:Ins Puma, Natalie Villca, Jhoselin Mamani, Luz Clara, Araceli Torres,Katherine, Jessica lvarez, Angelina Moya, don Willy, Tony Alan Jimnez, Joel Mathas

    Ovando, Albert Maldonado, John Peredo, lvaro Fernndez.Yachachiq: Vidal Torres Encinas, educacin musical: Somos de la U.E. Tiataco,

    cursos 4 y 5 de primaria, hemos preparado coplas de Todos Santos pararevalorizar la tradicin y las costumbres de nuestros abuelos, las coplas en quechua

    han rescatado los alumnos y alumnas en sus casas, con sus padres de famlia.D.M.

    4.Alma: Nuna.

    (4)

    4

  • 7/25/2019 N 91 REVISADO por el Instituto de Lengua y Cultura Quechua (ILCQ)

    5/7

    Yachayninchiktajuqharikapun

    a

    YachayWasi Beta Raqaypampa

    3 iqimanta wawakuna jampi qhurakunamantallamkarirqanku, paykuna tata, mama, kuraqawichukunawan parlariytawan, kay llamkaykunata Aaskitupanqapaq ruwarispa apachimunku. Pachi yachachiq Grover

    Ampuero Llanos, ajinata wawakunawanllamkarisqaykimanta. Napaykullanchiktaq 3 iqimanta

    wawakunata Recetario de Plantas medicinalesisqata ruwarisqankumanta.

    MulliUMANANAYPAQ

    Mulliqajukjatunsacha,watantintaqumirllapuni,manachakinchu,kaysachaptaqalaqhikunanumananaypaqjampiqa.Umaanchatataqnanan,chaypaqsumaqpuni.

    Wakichikunana

    -UmaPau.

    -Jukmollelaqhiqapi.-Ninakaja(brasas)

    AjinatajampikunaMullilaqhiqapita,ninakajapikankarpana,chaytarimuchunapaqjinakaptinfrentenchikmankaskachina,chaymantaumapauwanwataykukuna,

    thainankamawinkuna, samarina.

    Linaza

    KAJAPAQ

    Linazaga qui thaichiq inku,wawakuna kajawan unqurpanku,

    mana maymanpis pusarquytaatinchikchu,postapisjuchuy

    jampina wasipis wakinchhiqakunapiqa mana kanchu,

    chayrayku uqanchik kikinjampikuna tiyan.

    Wakichikuna- Manka

    - Qiru (vaso)- Wislla (cuchara)

    - Yaku- Linaza

    Ajinata jampikunaNinapi yakuta timpuchina, linazata

    mankapi tumpallata jankarpana,

    chaytari yakuman jichaykuna,tumpallata timpuchina, ninamantaituqarpana, ilayachiytawan upyana.

    Jampi qhurakunatapallariychik,

    tapuykachariychikimapaq waliq

    kanman, chaytataqAaskituman

    Imapaq kukawaliq kanman

    tapuriychik

    uqaqa

    samarisaqraq,chaymantaraq jampi

    qhurakunata maskamusaq.Mua wiksa nanaypaq waliq

    iwanku, chaywanjanpikusaq.

    5. Frente: Mati.

    D.M.

    (5)

    Brayan 3 A

    Adalberto 3 A

    apachimuychik.

    6

  • 7/25/2019 N 91 REVISADO por el Instituto de Lengua y Cultura Quechua (ILCQ)

    6/7

    CORO

    CORO:Mo

    nitoreocomunitariodelAgua

    MONITOREO DEL AGUA

    En el mes de octubre ynoviembre con el apoyo de

    CENDA se realizaronprcticas de monitoreo

    fsicoqumico del agua encinco sectores de la

    comunidad de Jayuma y

    Caquingora dondeparticiparon comunarias ycomunarios, para conocer lacalidad de las aguas en su

    territorio.

    Comunarios de Jayuma y Caquingora se capacitan

    en el monitoreo comunitario del agua

    La comunidad Jayuma y Caquingora, est ubicada en el Municipio de

    Corocoro, departamento de La Paz, es una de las comunidades que tiene

    poca agua dulce para beber porque en la zona existen pequeos salares.

    Hemosvenido a

    capacitarnos tantohombres, mujeres y un nio.

    Este nio est muy interesadoen aprender, escucha muy atento

    la explicacin que realiza eltcnico de cmo hacer el

    monitoreo comunitariodel agua.

    Analizaron en cincolugares: dos ros Cachaca yEscalera; tres pozos en las

    comunidades. Las prcticas serealizaron por la maana y tarde.

    Los comunarios midieron seisparmetros (pH, temperatura,

    dureza, alcalinidad, oxgenodisuelto y turbidez) utilizando

    el kit porttil de la marcaLa Motte.

    Nio

    de la comunidadde Jayuna: Yo tambin

    quiero aprender a controlar

    la calidad de las aguas de

    nuestros ros, por eso he

    venido con mis

    paps

    Qu grave!Los resultados

    demostraron que lasaguas del ro y pozo

    tienen una alcalinidadalta, lo cual es

    peligroso para la vidaacutica.

    Muy atentos aprenden eluso del kit porttil

    Caquingora: He conocido la revistapara nios el Aaskitu, tan bonito es

    Quiero aprender amanejar el kit

    Comunariosanalizaronsusaguas

    Estamos aprendiendo amonitorear nuestras aguas

    Hemos venido a capacitarnoshombres y mujeres

    7

  • 7/25/2019 N 91 REVISADO por el Instituto de Lengua y Cultura Quechua (ILCQ)

    7/7

    Kay panqa lluqsinanpaq yanapariwanchik:

    8

    Qu ser, qu ser...

    qu puede ser?

    Blanco fue mi nacimiento,

    colorada mi niez,

    y ahora que voy para vieja,

    soy ms negra que la

    noche.

    Pukllarikunaaaaa Kaylaqhipiqa

    pukllarina, umata

    tuqpirispa, timpurichina.Kay tawa kuchupi juk sacha

    karichkan, chaypi RESPETO rimay

    isqata tariy, chaytataq raqhanawan

    llimpiy. Sachapi respeto rimayqa

    pakasqajina, taqasqa karichkan.

    Aswan urapi imasmarikuna

    kallantaq, kutichiynin pakasqa kay

    raphipi qillqasqa kachkan,

    maskariychis, tarispataq

    qillqariychis.

    Kaypi chay rimay llimpisqaykita qillqay

    -------------------------------------------------------------

    Imas imas kanman...

    imapuni kanman?

    Sacha may chhika laqhiyuq kani

    puquyniypis chhullchu

    chhullchulla,

    wakin miskita chunqanku,

    wakin jakuta kutaspalawata sinqa challpayta

    mikhunku.

    Qalluwatana

    Una rana se cay a un

    pozo y lleno de gozo

    llamo al oso perezoso

    djole oye goloso ven a

    nadar en el pozo rocoso

    y no seas miedoso

    porque has de tener un

    gran gozo.

    TRABALENGUAS

    Qampis yachaspaqa Aaskituman

    apachimuy.

    Mora

    Thaqu

    Llimpirinapaq

    Respeto: Yupaychay. Pintar: Llimpiy.

    D

    .M.

    D.M.

    I

    masm

    a

    r

    ikuna