INGURU GAIAK 2 Esther Vivas 2011k o OTSAILA · Elikadura Burujabetza: nekazaritza eta elikadura...

Elikadura Burujabetza:

nekazaritza eta elikadura

gure eskuetan

Esther VivasI N G U R U G A I A K 2

2 0 1 1 k o O T S A I L A


nekazaritza eta elikadura gure eskuetan

Sarrera .......................................................................................................................................5

Elikagaien segurtasunetik harago .........................................................................................6

Definizio labur bat ...................................................................................................................7

La Vía Campesina .....................................................................................................................9

Elikagai-krisi orokorra ...........................................................................................................11

Irtenbide aizunak ..................................................................................................................13

Nekazaritzako elikagaien sistema ahula ..............................................................................14

Esportatzaile izatetik inportatzaile izatera .........................................................................16

Klima-aldaketa gertaraziz .....................................................................................................19

Monopolioak ..........................................................................................................................20

Aukera gauzagarri bat ..........................................................................................................22

Oharrak ...................................................................................................................................24

Bibliografia .............................................................................................................................24

Argitaratzailea: Manu Robles-Arangiz InstitutuaBarrainkua, 1348009 BILBO

www.mrafundazioa.org

ISBN 978-84-936523-8-8

Lege gordailua

3

Esther Vivas (Sabadell, 1975) Pompeu Fabra

Unibertsitatean Gizarte Mugimenduei buruz-

ko Ikerketan diharduen CEMS Zentroko kide

da, bai eta Bartzelonako Unibertsitate

Autonomoko Gobernu eta Politika

Publikoetarako IGOP erakundearen kolabo-

ratzaile ere. Viento Sur aldizkariaren erredak-

zioan hartzen du parte.

Sakonen jorratu dituen ikerketa-ildoak gaur-

ko nekazaritza-eredu industrial nagusiak

gizartean eta ingurumenean eragiten dituen

inpaktuak, eredu horren ordezko hautabide-

ak eta gizarte-mugimenduak dira.

"En pie contra la deuda externa" (El Viejo

Topo, 2008) liburuaren egilea da, bai eta JM

Antentas-ekin batera argitaratutako

"Resistencias globales. De Seattle a la crisis

de Wall Street" (Ed. Popular, 2009) eta X.

Montagut-ekin idatzitako "Del campo al

plato. Los circuitos de producción y distribu-

ción de alimentos" (Icaria ed., 2009),

"Supermercados, no gracias. Grandes cade-

nas de distribución: impactos y alternativas"

(Icaria ed., 2007) eta "¿Adónde va el comer-

cio justo?" (Icaria ed., 2006) azterlanena ere.

Informazio gehiago:

www.esthervivas.wordpress.com

Gizateriak krisi ekologiko orokorra du aurrezaurre, eta krisi horren adierazpenikagerikoena klima-aldaketa da. Une honetanaurrean duguna erabateko zibilizazio-krisiada, ekonomia, gizartea, ekologia, energia etajanaria batera jotzen ari den krisia. Erahorretan, argi dago kapitalismoak,gizateriaren gehiengoaren oinarrizko premieierantzuteko gaitasunik ez izateaz gain,arriskuan jartzen dituela bai gizateriarenberaren biziraupena, bai izadiaren oreka.

Krisi ekologikoa ezin da banandu beraeragin duen sistema ekonomiko etasozialetik. Horregatik, krisi ekologikoari aurreegiteko, klima salbatzeko, oraingo ekoizpen,banaketa eta kontsumo-eredu kapitalistarenbihotzeraino irits daitezkeen politikak beharditugu, ukitu kosmetiko soilak egitekopolitikak barik. Ildo horretan, krisiekologikoak eta klima-aldaketak klima-justiziaren eta gizarte-justiziaren aldekoborrokan elkartu, kapitalismo berdearen eta

berniz ekologikoaren gezurretatik ihes egineta gizarte-politika liberaletara jo beharradakarte.

Kapitalismo berdeak, klima-aldaketarenlasterketan parte hartu nahian, gizarteareneta ingurumenaren kontrako inpaktuhandiagoak ekarriko dituzten hainbatirtenbide teknologiko eskaintzen ditu:energia nuklearra, atmosferako karbonoaatxiki eta biltegiratzea, bioerregaiak… Horiekguztiak gezurrezko irtenbideak dira, oraingoegoerara ekarri gaituzten egiturazko zioakezkutatu eta krisiaz negozioa egitea bilatzendutenak.

Kapitalismoak ezin dio aurre egin beraksortutako krisi ekologiko orokorrari. Berelogikak, ahalik eta etekinik handienabilatzean eta etengabe zabaltzekobeharrizanean datzanak, izadiaren orekarenaurka jotzen du. Kapitalaren eta politikakudeatzailearen berezkoak diren epelaburrerako mozkinek eta hauteskunde-

5

Hitzaurre gisa...

Antikapitalismoa eta krisi ekologikoa

Esther Vivas

taktikek talka egiten dute gizateria, bizia etaizadiaren oreka epe luzera babestekoaukeraren kontra.

Hortaz, antikapitalismoa eta justiziaekologiko zein klimatikoa elkarloturikazaltzen zaizkigu. Oraingo eredu ekonomikoaeraisteko edozein asmo estrategia okerreanibiliko da, krisi ekologikoaren garrantziaaintzat hartzen ez badu. Eta kapitalismoarenkontrako joerarik ez duen ikuspegi ekologistaoro, halaber, porrotera joango da ezinbestez:aurpegia garbitzeko politiken koartadabihurtuko da, arazoaren gainazaleangeldituko da eta marketing berdearenmesederako tresna izatera ere heldu daiteke.

Sindikalismoaren eta ekologismoarenarteko itunak funtsezko estrategiaren ataldira orain. Sindikatuen erronka ikuspuntuekologista euren eguneroko jardueran, eurenikuspegi orokorrean eta munduaz dutenikusmoldean sartzea da. Alderantziz ere,mugimendu ekologistak bere egin behar dugizarte-justiziaren eta gizarte eta lan-eskubideen defentsa.

Ikuspegi ekologistarik gabe lanpostuendefentsan baino ez diharduen sindikalismoa

ez da irtenbidea. Ez eta gizarte-ikuspegirik ezduen ekologismoa ere. Klima-aldaketarenaurka, adibidez, gizarte-oinarri sendoa etagizarte eta klima-justizia lortzeko aldi berekohelburua dituen mugimendu bat eratzekoaukera sindikatuen eta mugimenduekologistaren arteko antolaera onaren menpedago, neurri handian.

Sindikalismoaren eta ekologismoarenarteko elkarrizketak, hala ere, oraingoekonomia eta gizarte-ereduaren muingogorrari aurka eginez ekologia eta gizarte-krisia errotik amaitarazteko borondate irmoaizan behar du abiapuntu. Ez marketingberdeak, ez merkatuko ekologismoak ezindituzte lorrindura ekologikoa eta klima-aldaketa gerarazi, eta kontzertazioak etadesmobilizazioak ere ezin dute gizarte-eskubide eta lorpenen higadura geldiarazi,ugazaberien murrizketen eta erasoenaurrean. Sistema aldatzeko, munduaoinarritik eraldatzeko eta "bestelako mundubat" defendatzeko helburuak guztioniparrean egon behar du, zalantza barik.

6

ELA INGURUMENA

Sarrera

Globalizazio neoliberalak, bizitzaren esparruguztiak pribatizatzeko bere ibilbidean, beroriegin du nekazaritzarekin eta izadikoondasunekin ere, eta, modu horretan, goseaeta pobrezia nozitzera kondenatu dumunduko biztanleriaren zati erraldoi bat.Gaur egun, munduan, gosea duten 925 milioipertsona daudela kalkulatzen da, Elikaduraeta Nekazaritzarako Nazio BatuenErakundearen (FAO) datuen arabera, nahizeta, paradoxaz, historiako edozein garaitanbaino elikagai gehiago ekoizten diren.

GRAIN nazioarteko erakundeak (2008)adierazi duenez, 1960ko hamarkadatik hona,janari-ekoizpena hirukoiztu egin da,munduko biztanleria, berriz, ordudanikbikoiztu baino egin ez delarik, baina janarienekoizpen, banaketa eta kontsumorakomekanismoek, interes pribatuen mesedetan

erabiltzen direlako, ezinbesteko janariaeskuratzea eragozten diete pobreenei.

Nekazari txikiek ez dute lurra, ura, haziaketa abar lortzeko eskubidea bermaturik.Kontsumitzaileok ez dakigu jaten dugunanondik datorren, eta ezin dugu hautatutransgenikorik gabeko produktuak jaterik.Elika-katea gero eta luzeagoa da, eta, horrela,produkzioa eta kontsumoa gero eta gehiagourrundu ditu bata bestetik. Horrek aukeraeman die nekazaritzako produktuenindustriako enpresa handiei katearen etapaguztiez jabetuz joateko, eta ondorioz, aldiberean, nekazarien eta kontsumitzaileenautonomia galduz joan da.

Diru-etekina pertsonen janari-premien etaingurumenarekiko begirunearen aurretikjartzen dituen agrobusiness eredu nagusihorren aurka, elikadura burujabeanoinarrituriko hautazko paradigma sortu da.Herri bakoitzak bere nekazaritza eta

7


nekazaritza eta elikadura gure eskuetan

Esther Vivas

elikadura-politikak definitzeko, bere toki-merkatua kontrolatzeko, dumping (alegia,produktuak tokiko merkatuko prezioa bainomerkeago saltzea, produktuarenkostaprezioaren azpitik ere, sarritan)mekanismoen bitartez sartzen direnekoizpen-soberakinei bidea eragozteko,tokiko nekazaritza anitza, jasangarria,nekazariena eta lurraldearekiko begirunetsuasustatzeko eskubidea aldarrikatzen duproposamen horrek, nazioarteko merkataritzatokiko ekoizpenaren osagarri gisa ulerturik.Elikadura burujabeak lurraren, uraren, hazieneta beste natura-ondasunen gaineko kontrolakomunitateei itzultzea eta bizitzarenpribatizazioaren aurka borrokatzea dakar.

Elikagaien segurtasunetik harago

1970eko hamarkadan, FAO erakundeak“elikagai-segurtasuna” terminoa sortu zuen,planetako biztanleria osoak janarirakoirispidea izateko duen eskubideadefendatzeko asmoz. Esapide horren jatorriaaurkitzeko, 1974ko janari-krisira jo behardugu, zeinetan zerealen eta hazien prezioahirukoiztu egin baitzen, Estatu Batuek janari-laguntzako programen funtsa izan zirenzereal-soberakinen stockak hustu ondoren.Urte horretan, FAOk elikadurari buruzmundu-mailan antolatutako goi-bileran,

Nazio Batuen Erakundearen helburu esplizitubihurtu zen elikagai-segurtasuna.

Baina elikagai-segurtasun kontzeptuarisarritan kendu zaio bere jatorrizko esangura,eta bai nekazaritzako elikagaien industriak,bai nazioarteko instituzioek aitzakia gisaerabili izan dute, Estatu Batuetan edo EuroparBatasunean diru-laguntza eskergekinekoitzitako janariak Hegoaldeko herrialdeeiesportatzeko, helburu “teorikoa” herrialdepobre horietan gosea desagerraraztea bazenere. Jardunbideok, Hegoaldeko nekazaritzaeta janari-arazoak konpondu beharrean,larriagotu egiten dituzte.

Dumping deritzon jardunak hondameneradarama familiarteko nekazaritza txikia; landa-eremuetatik hiri handietako hiribildutxiroetarako migrazioa areagotu,herrialdeotako elikadura burujabea higatu etanazioarteko merkataritzaren menpe jartzenditu herriok, bertako biztanleen elikagai-segurtasun gabezia handitzen duelarik.

Peter Rosset-ek (2009: 116) dioenez:“Elikadura burujabearen irizpideen arabera,herrialde bateko janaria segurtasunnazionalarekin, edo burujabetzarekin –nahiden bezala– loturiko gaia da. Herrialde batekobiztanleria, hurrengo otordua egin ahalizateko, ekonomia orokorrak ezarritakoprezioen gorabeheren menpe, edo goi-mailako aginte batek janaria arma gisa ezerabiltzeko borondate ona izango duelako

8

ELA INGURUMENA

ustearen menpe, baldin badago (…),herrialde hori ez dago seguru, ez segurtasunnazionalari, ez elikagai segurtasunaridagokienez”.

Elikagai-segurtasuna nekazaritzakoelikagaien industriaren eta politikaneoliberalen ordezko paradigma ez zelaegiaztaturik, 1990eko hamarkadarenerdialdean, elikadura burujabea kontzeptuasortu zen, eskari hori sartu ez ezik, harago erejotzen zuena.

Zer ekarpen berri egiten du elikaduraburujabe kontzeptuak? Bere helburuapertsonen elikagai-segurtasuna bermatzeada, bai eta, aldi berean, nekazaritzakoelikagaien oraingo produkzio-eredua (trinkoa,industriala, deslekutua, petrolioarenmenpekoa eta jasanezina) eta berorisustatzen duten nazioarteko instituzioenpolitikak zalantzan jartzea ere.

Elikadura burujabeak nekazariak jartzenditu erdigunean: elikagaiak merkatuakezarritako baldintzetatik at ekoitzi ahalizateko borrokan laguntzen die, toki- etanazio-mailako zirkuituak lehenetsiz, mundukogosea merkatuek eta nazioartekomerkataritzak bakarrik amaiarazi ahal izangodutelako mitoa hautsi, eta janarienekoizpena, banaketa eta kontsumoa gizarte,ekonomia eta ingurumen arloetakojasangarritasunean oinarrituz.

Definizio labur bat

Elikadura burujabea, Vía Campesina izenekonazioarteko mugimenduak hasieranemandako definizioaren arabera, “kultura etaekoizpen arloetako aniztasunarenikuspuntutik, nazio bakoitzak oinarrizkoelikagaiak ekoizteko duen ahalmenari eustekoeta berori garatzeko duen eskubidea da”(Desmarais, 2007: 56).

Urteak joan ahala, definiziorik hedatuena“Gure mundua ez dago salgai. Lehenengoa,herrien elikadura burujabea da.Merkataritzaren Mundu Erakundeanekazaritzatik eta elikaduratik kanpo nahidugu!” (VVAA, 2003: 1) izenburukoadierazpenean jasotakoa da: “Herri bakoitzakjanariarekin loturiko bere nekazaritza etaabelazkuntza-politikak definitzeko; garapenjasangarriko helburuak betetzeari begira,bere nekazaritza- zein abelazkuntza-ekoizpennazionala eta tokiko merkatua babesteko etaarautzeko; norainoko burujabetza-maila nahiduen erabakitzeko, bere merkatuak besteherrialde batzuetako soberakinekdumpingaren bidez gainezkatzea galarazteko(…) duen eskubidea da elikadura burujabea”.Elikadura burujabeak ez dio uko egitennazioarteko merkataritzari. Zehazki, aitzitik,biztanleriak janari-metodo eta elikagaikaltegabeak, osasungarriak eta ekologikokijasangarriak eskuratzeko duen eskubidea

9

ELIKADURA BURUJABETZA: NEKAZARITZA ETA ELIKADURA GURE ESKUETAN

hobeto baliaraziko duten merkataritza-politikak eta jardunbideak formulatzekoaukera defendatzen du”. Adierazpen hau, VíaCampesina nazioarteko mugimenduak, HerriArrantzaleen Mundu Foroak, LurrarenLagunak GKEak, Focus on the Global Southerakundeak eta nazioarteko beste hainbatantolakundek sinatu zuten.

Elikadura Burujabe kontzeptua La VíaCampesinak sustatu zuen, 1996an, FAOk,Erroman, Elikadurari buruz antolatutako GoiBilerarekin bat etorriz. Mugimendu horrenikuspuntutik, elikadura burujabearen helburunagusiak honako hauek dira: a) Kalitateonekoak eta, kulturaren ikuspuntutik, toki-merkaturako egokiak diren elikagaiosasungarrien ekoizpenari lehentasunaematea. b) Nekazariei laguntzeko preziolehiakorrak ezartzea, salneurri txikikoinportazioen kontra babesteari begira. c)Barne-merkatuen ekoizpena erregulatzea,nekazaritzako soberakinik egon ez dadin. d)Familiarteko nekazaritzan oinarriturikoekoizpen jasangarria garatzea. e) Zuzenekozein zeharkako esportaziorako edozeinlaguntza indargabetzea. (Desmarais, 2007).

Elikadura burujabeak lurraren, uraren,hazien eta beste natura-baliabideen kontrolakomunitateen eta nekazarien eskuetaraitzultzea eta bizitzaren pribatizazioaren aurkaborrokatzea esan nahi du. Desmarais-ek(2007: 60) adierazten duenez: “Landareak,

animaliak eta horien osagaiak patentatzeaktradizioz erabiltzen eta ezagutzen dituztenbaliabideen gaineko kontrola galtzea dakarkienekazariei eta komunitate indigenei”.

Lurrerako irispidea eta benetakonekazaritza-erreforma erabateko lehentasunadira. Horrelaxe jaso zen Elikadura Burujabeariburuz La Habanan (Kuban) 2001ean egindakoMundu Foroaren Azken Adierazpenean:“Elikadura burujabeak herrialde eta lurraldebakoitzaren inguruabarretara egokiturikonekazaritza-erreformako prozesu erradikalakabiaraztea eskatzen du, nekazariek etaindigenek (…) produkzio-baliabideak –lurra,ura eta basoa, batez ere–, ekoizpen zeinfinantzaketa-bideak, prestakuntzarakobitartekoak, eta euren kudeaketa etasolaskidetza-gaitasunak indartzekoak ekitatezeskuratzea izan dezaten” (VVAA, 2001: 1).

Elikadura-burujabetza hori lortzeko,Merkataritzaren Mundu Erakundeak (MMA),Munduko Bankuak eta Nazioarteko DiruFuntsak, nekazaritza eta elikagai-ekoizpenerako eredu jasanezin bat sustatzenduten beroriek, ezarritako nekazaritza-politika neoliberalak eraisteko estrategia batbehar da. “Gure mundua ez dago salgai”adierazpenak ezin argiago uzten du: “MMAez da inondik ere erakunde egokia,nekazaritzaren eta elikagaien ingurukoarazoez arduratzeko. (…) Gure ustez,ezinezkoa da MMAk erreforma sakon bat (…)

10

ELA INGURUMENA

egitea (…). Janariarekin eta nekazaritzarekinzerikusia duen gai oro MMAren aginpidetikkanpo utz dadin aldarrikatzen dugu” (VVAA,2003: 4).

Baina elikadura burujabearen aldarrikapenaez da iraganaldira itzultzeko asmoerromantiko bat, ezagutza eta jardunbidetradizionalak berreskuratzea eta teknologiaeta jakintza berriekin konbinatzea baizik(Desmarais, 2007). Halaber, McMichael-ek(2006) dioenez, behar dena ez da tokiantokiko planteamendu hertsi bat, ez eta“txikitasuna mistifikatu” ere, mundukoelikadura-sistema berriro taxutu eta janarienekoizpen eta banaketarako bidedemokratikoak sustatu baizik.

GRAIN GKEko Henk Hobbelink-en eta bestehainbat ikertzaileren iritziz, elikaduraburujabe kontzeptuak “gero etaezagunagoak eta konpartituagoak diren hirumezu igortzea lortu du: lehenengoa, lehiaIparraldearen eta Hegoaldearen artekoadelako mitoa deuseztatu beharra (...);bigarrena, garapenaren eta ingurumenarenartean oraindik badagoen aldea gero etalausoagoa dela; eta hirugarrena, teknologiabera zalantzan jarri beharra” (Soberaníaalimentaria, biodiversidad y culturas, 2010:9).

Vía Campesina

Vía Campesina 1993an sortu zen,mugimendu altermundialistarenhastapenetan, eta, apur-apurka, globalizazioneoliberala kritikatzen duten erakundeaitzindarietakoa bilakatu da. Gaur egun, 56herrialdetako 150 bat erakunde daude La Vía-n antolaturik.

Vía Campesinaren hazkundea nekazarienerresistentziaren adierazpena da, politikaneoliberalek eta Merkataritzaren MunduErakundearen (MMA) sorreraz politika horiekzorroztu izanak landa-ingurunera ekarriduten hondamenaren aurkakoerresistentziarena, alegia. Bere sorburuaaurkitzeko, 1980ko hamarkadaren erdira jobehar da, GATTekoen Uruguaiko bilera egingozela eta, hainbat nekazari-erakundekmugimendua nazioartekotzeko egin zituztenahalegin itzelen emaitza baita (Desmarais,2007).

Vía Campesina sortu arte, nazioartekoegitura bakarra Nekazaritzako EkoizleenNazioarteko Federazioa (IFAP) zen. 1946aneratua eta lurjabe handien interesenordezkaria, IFAP Iparraldeko taldeen menpezegoen eta liberalizazio-politiken etanazioarteko instituzioekiko elkarrizketarenaldekoa zen. Horren ordezteko hautabideerradikalago gisa sortu zen Vía Campesina.

11


Vía Campesina mugimenduko kidegoanahiko heterogeneoa da, jatorri ideologikoarieta bertan ordezkaritza duten sektoreei (lurrikgabekoak, nekazari txikiak…) dagokienez,baina denek dute ezaugarri erkide bat:globalizazio neoliberalaren aurrerapenakbortizkien kolpaturiko nekazari-tarterikpobreenetakoak dira denak (Borras, 2004).Lorpenik garrantzitsuenetako bat Iparraldekoeta Hegoaldeko nekazarien arteko jauzianahiko modu pozgarrian gainditzea izan da,horretarako, liberalizazio ekonomikokooraingo ereduari aurre egiteko baterakoerresistentzia eraturik.

Sortu zenetik, Vía Campesinak lurrari etaelikagai-ekoizpenari loturiko “nekazari-identitate” politizatu bat sustatu du, oraingoagrobusiness ereduaren aurka eta elikaduraburujabearen alde (Desmarais, 207). La Víaera berri bateko “nekazari-internazionalismoa” da (Bello, 2009),mugimendu altermundialistak ordezkatzendituen erresistentzien internazionalismoberriaren “osagai nekazaria” esan ahaldioguna (Antentas y Vivas, 2009).

Nazioarteko proiektu gisa sendotu ostean,mugimendu altermundista mailaka haztenzelarik, Vía Campesinak beste erakundebatzuekiko aliantzen bila taxutu zuen berebidea, bereziki MMAren aurka borrokatzekoasmoz –Seattlekoaren ostean, batik bat–, etahorrexek eraman zuen Gure Mundua ez dago

salgai! sarean eta horren antzeko nazioartekokanpainetan parte hartzera. Dohan,Cancunen eta Hong Kongen egindakomobilizazioetan, nekazariak aktorerikgarrantzitsu eta ikusgaienetako bat izanziren.

Aliantzak eratzeko politika horren atzean,nekazaritzako gaien industriaren aurkakonekazari-borroka globalizazio neoliberalarenkontrako gatazka zabalago baten barruantxertatzen dela eta, nekazarien interesakbabesteko, eredu osoa zalantzan jarri behardela ulertu izana dago, eta eredu hori gizarte-erakunde eta sektoreen arteko koalizio etaaliantza zabalen bitartez baino ezin daitzularazi.

Vía Campesinak hasieratik hartu zuen parteMunduko Gizarte Foroaren (MGF) prozesuan,zeinen lehenengo edizioa 2001eko urtarrileanegin zen, eta horren antolakuntza-organoetakoak diren Nazioarteko Kontseiluaneta Nazioarteko Idazkaritzan jardun zuen. VíaCampesinak MGFaren antolakuntza-prozesuan zuen inplikazioa urritu egin zendenboraz, eta azken urteetan bere ahaleginakMMAren aurkako kanpaina zehatzaksustatzera eta bere ekimen batzuk garatzera --2007an, Nyélenin (Malin) antolatutakoElikadura Burujabearen aldeko Foroa,adibidez-- zuzendu nahiago izan du.Nazioarteko topaketa hori, besteak beste,Emakumeen Mundu Martxarekin eta Herri

12

ELA INGURUMENA

Arrantzaleen Mundu Foroarekin bateraantolatu zen, eta elikadura burujabearenaldeko aliantzak indartzea eta beste eragilebatzuk erakartzea ahalbidetu zuen.

Elikagai-krisi orokorra

Elikadura burujabea aurrekaririk gabekoelikagai-krisira ekarri gaituen nekazaritzakoelikagai-sistemaren ordezko paradigma gisataxutu da. Izan ere, sistema horren eraginez,munduan 925 milioi lagun daude goseak.Baina oraingo arazoa ez da janari-eskasia,elikagaietarako irispiderik ez izatea baizik.

2007an eta 2008an, munduko gosetealarriagotu egin zen, arto, arroz, gari eta bestezereal batzuen prezioaren igoerarenondorioz. FAOk elikagaien salneurriei buruzezarritako indizearen arabera, preziook %12garestitu ziren, 2005etik 2006ra artean;2007an, prezioaren gehikuntza %24koa izanzen, eta 2008ko urtarriletik uztailerabitartean, %50 ingurukoa. Gehien garestituzirenak garia, soja, landare-olioak, arroza etaoinarrizko beste zereal eta elikagai asko izanziren. Gariaren kostua %130 igo zen;sojarena, %87; arrozarena, %74, etaartoarena, %311 (Holt-Giménez eta Peabody,2008).

Gauzak horrela, Hegoalde globalekoherrialdeetan bizi diren milioika lagunentzat

–zeinek, janaria erosteko, errentaren %50 eta%60 artean erabiltzen duten, eta herrialdetxiroenetan %80 ere izan daitekeelarik–janaria eskuratzea ezinezko egin zen. Horrela,Haitin, 2008ko elikagai-krisiak gehien astinduzituen herrialdeetako bat izan zen horretan,esaterako, lokatz eta gatzez egindakoopiltxoen kontsumoa orokortu egin zen.

Bi arrazoi daude prezioek 2007an eta2008an izan zuten gehikuntza harrigarri horiazaltzeko: bata, nekazaritzako erregaienekoizpenean egiten ari zen inbertsio hazkorra,eta bestea, lehengaietan jazotako espekulaziofinantzarioa. Garrantzitsua da adierazteaprezioen igoera hori, neurri batean, 2008arenamaieran geratu zela, krisi ekonomikoareneztandaz batera, baina gaur egun, 2010arenamaieran, nazioarteko finantza-merkatuakbareturik, merkantzien salneurria berriro arida gorantz.

2007an eta 2008an zehar, petrolioarenprezioaren igoera bikoiztu egin zen. Horrek,ongarrien eta janari-sistemarekin loturikogarraioaren prezioen gehikuntza handi batekarri zuen berekin, eta, ondorioz, gero etainbertsio handiagoa hasi zen egiten,petrolioaren ordezko landare-jatorrikoerregaien eta bestelakoen ekoizpenean.Estatu Batuetako gobernuak, EuroparBatasunekoak, Brasilekoak eta bestehainbatek diru-laguntzak eman zituztennekazaritzako erregaien ekoizpenerako,

13


petrolioaren urritasunari eta planetarenberokuntzari erantzuteko bide gisa. Bainaerregai berdearen ekoizpena elikagaienekoizpenarekiko lehia zuzenean hasi zen.

FAOk 2008ko apirilean onartu zuenez, “epelaburrera, oso litekeena da erregai berdeenmundu-mailako hedapen bizkorrakLatinoamerikako nekazaritzan eragingarrantzitsuak izatea” (Reuters, 08/04/15).Artoa, garia, soja edo erremolatxanekazaritzako erregaiak ekoiztera desbideratuziren neurrian, merkatuko zereal-eskaintzajauzi egin zen eta, ondorioz, berarensalneurria garestitu.

Estatu Batuetako NekazaritzaDepartamentuak adierazitakoaren arabera,nekazaritzako erregaiek %5 eta %20 artekogehikuntza eragin zuten laboreen prezioan.Estatu Batuetako Elikagai PolitikenIkerkuntzarako Nazioarteko Erakundearen(IFPRI, ingelesez) iritziz, portzentaje hori %30ingurukoa izan zen, eta Munduko Bankuakegindako eta ezkutuan jakinarazitako txostenbatean baieztatzen zenez, nekazaritzakoerregaien ekoizpenak %75eko gehikuntzaeragin zuen zerealen prezioan (Holt-Giménez,2008).

Prezioen igoeraren beste arrazoialehengaietako inbertsio espekulatzailehazkorra izan zen, puntocom merkatuek etahigiezinenek izandako amiltzearen ostean.Estatu Batuetan, arrisku handiko hipoteka-

kredituen merkatua behera etorrita,inbertitzaile instituzionalek (bankuek,aseguru-etxeek, inbertsio-fondoek…) etabeste hainbatek euren dirua inbertitzeko tokiseguruagoak eta errentagarriagoak bilatuzituzten. Janarien prezioak gora egin ahala,salgaien eperako janari-merkaturantzzuzendu zuten euren kapitala, eta, horrela,bihien prezioa gorantz bultzatu eta areagotxartu zuten janariaren prezioko inflazioa.

Salgaien eperako merkatuak, gaur egunezagutzen ditugun moduan, XIX. mendearenerdialdean hasi ziren baliatzen, EstatuBatuetan. Salgaien eperako kontratuakmerkantzia fisikoen transakzioak aurretiazzehaztutako geroaldi batean egitekoestandarizatutako akordio legalak dira.Kontratuok ekoizleari gutxienezko prezio batbermatzeko mekanismoa izan dira,merkatuaren gorabeherei erantzutearren,baina mekanismo berori espekulatzaileekdarabilte gaur, negozioa egiteko.

Eperako merkatuetan, espekulatzaileekdute pisurik handiena, nahiz eta eurenerosketa- eta salmenta-transakzioek ez duteninolako zerikusirik benetako eskaintza etaeskariarekin, beraien interes ekonomikoekinbaizik. Horrelako transakzioak balore-burtsetan gauzatzen dira; mundukogarrantzitsuena Chicagoko MerkataritzaBurtsa da.

14

ELA INGURUMENA

Kalkuluen arabera, gaur, nekazaritzasektorean egiten den finantza-inbertsioarenzati handi baten xedea espekulazioa da.Daturik kontserbadoreenek diotenez, zati horiguztizkoaren %55ekoa litzateke, etabolumena areagotuz doa, nekazaritzakoekoizpenaren liberalizazioa sakonago egitenden heinean. Aipatu behar da, halaber,Lehman Brothers korporazioaren azterlanbatean adierazten denari jarraituz, 2003azgero, lehengaietan (horien %30 nekazaritzakogaiak direlarik) dagoen espekulazio-indizea%1900 igo da (García, 2008a).

Irtenbide aizunak

Munduko Bankuak, MMAk, Nazioarteko DiruFuntsak (NDF), FAOk eta nazioarteko bestehainbat instituziok, eta Estatu Batuek,Europar Batasunak eta sektorekomultinazional handiek diotenaren arabera,elikagai-krisiaren sorburua janari-ekoizpenurriegian datza. José María Sumpsik, FAOkobigarren buruzagiak, oso argi utzi zituengauzak: arazoaren mamia kontsumoakIndian, Txinan, Brasilen eta garabideko besteherrialde batzuetan izandako hazkundearenondoriozko eskaintza-eskaria zen (El País,2008/04/21).

Ildo beretik zihoazen NBEko idazkari nagusiBan Ki-Moonek, FAOk 2008ko ekainean

Elikagaien Segurtasunaren inguruan Erromanantolatutako Goi Bileran, egin zituenadierazpenak. Bere iritziz, elikagai-ekoizpena%50 handitu behar zen, eta arbuiagarrizeritzen krisiak jotako herrialde batzuekesportazioari ezarritako mugei. Erakundeokgomendatzen dituzten “irtenbideak” dira,hain zuzen ere, egungo elikagai-krisiarenarrazoia: nazioarteko nekazaritza-merkatuaren liberalizazio handiagoa, paketeteknologiko eta transgeniko gehiago, etaabar.

Eric Holt-Giménezek (2008) adieraztenzuenez: “Neurriok janari-sistema kontrolatzenduen status quo korporatiboa indartu bainoez dute egiten”. Irtenbidea ezin damerkataritza askea sustatzen jarraitzea izan,merkataritza askea areagotzeak gosearenarazoa larriagotzea eta janarirako irispideaareago murriztea baitakar, dagoenekofrogatu den bezala. Ezin da esan gaurkoarazoa janari-gabezia denik, historia osoaninoiz ez baita munduan gaur egun bainojanari gehiago ekoitzi. Ez dago ekoizpen-krisirik, janariak eskuratzeko erabatekoezintasuna baizik, egungo prezioak ordainduezin dituzten biztanleria-maila zabalenaldetik.

15


Nekazaritzako elikagaien sistema ahula

Baina 2007an eta 2008an zehar mundu-mailako gosetea larriagotu zuten abagunezkoelementuetatik harago, oraingo elikagai-krisisakonaren zergatia azaltzen duten funtsezkoarrazoiak daude.

Oraingo egoeraren eragile nagusiak azkenhogeita hamar urteetan bereizketarik gabeaplikatutako politika neoliberalak (merkatu-liberalizazio gogorra, Hegoaldeko herrialdeenkanpo-zorraren ordainketa, zerbitzu etaondasun publikoen pribatizazioa…) etalogika kapitalistaren mesedetan ezarritakonekazaritza-eredua dira. Gaur munduandagoen janari-sistema minberegia da krisiekonomiko, ekologiko eta sozialekiko.

Holt-Giménezek eta Patelek (2010)diotenez, Iparraldeko herrialdeek 60kohamarkadatik aurrera bultzatutako “garapen”ekonomikoko politikek (iraultza berdeak,Egiturazko Doikuntza Programek,Merkataritza askerako lurralde-itunek,Merkataritzaren Mundu Erakundeak etaIparraldeko nekazaritza-sorospenek) janari-sistemen suntsipena ekarri zuten.

1960tik 1990era bitartean, “iraultzaberdea” deiturikoa gauzatu zen, nekazaritza-ikerketarako hainbat zentroren etanazioarteko instituzio batzuen eskutik,industrializatu gabeko herrialdeetakonekazaritza modernizatzeko helburu

“teorikoa” erdiestearren. Mexikon lortutakolehenengo emaitzak eta, geroago, Asiahegoaldean eta hego-ekialdean jazotakoakikusgarriak izan ziren hektareakoekoizpenaren ikuspuntutik, baina lurrarenetekin handiago horrek ez zuen zuzenekoeraginik izan munduko gosea gutxitzekoatazan. Modu horretan, mundukonekazaritza-ekoizpenak %11ko gehikuntzaizan bazuen ere, munduan gosea nozitzenzuten pertsonen kopurua %11 hazi zen, 536milioitik 597 milioira igaroz (Riechmann,2003)2.

Rossetek, Collinsek eta Moore Lappék(2000) adierazitakoari jarraituz: “Ekoizpenahanditzea, iraultza berdearen xede nagusia,ez da gosea arintzeko nahikoa, ez duelakoezertan ere aldarazten botereekonomikoaren, lurretarako irispidearen edoerosteko ahalmenaren kontzentrazio-eskema(…) Gose diren pertsonen kopurua gutxitzekomodu bakarra erosteko ahalmena etabaliabideak gose direnen artean birbanatzeada (…) Pobreek janaria erosteko dirurik ezbadute, ekoizpena handitzeak ez du ezerkonponduko”.

Iraultza berdeak alboko ondoriokaltegarriak ekarri zituen berekin nekazariertain eta pobre askorentzat, bai eta epeluzerako elikagai-segurtasunerako ere.Prozesu horrek nekazaritzako industria-korporazioen boterea areagotu egin zuen,

16

ELA INGURUMENA

ekoizpen-kate osoan; agrodibertsitateareneta biodibertsitatearen %90 galarazi zuen;lurrazpiko uren mailaren jaitsiera masiboaekarri zuen; lurzoruaren gazitzea eta higaduraareagotu egin zituen; milioika nekazari landa-inguruetatik hirietako miseriara aldatzerabehartu zituen… elikagaien segurtasunabermatzen zuten nekazaritza eta janari-sistemak eraitsi egin zituen, finean.

1980ko eta 1990eko hamarkadetan,Munduko Bankuak eta Nazioarteko DiruFuntsak Egiturazko Doikuntza Programak(EDPak) aplikatu zituzten sistematikokiHegoaldeko herrialdeetan, herrialdeok kanpo-zorra ordaindu ahal izan zezaten, bainaezarpen horrek larriagotu egin zituenherrialde horietako biztanle gehienen bizi-baldintza zailak. EDPen helburu nagusiaherrialdeko ekonomia zorraren ordainketarenmenpean jartzea zen, “gehiago esportatzekoeta gutxiago gastatzeko” araua betearaziz.

EDPek ezarritako premiazko neurrien funtsaHegoaldeko gobernuak ogia, arroza, esnea,azukrea eta oinarrizko beste produktuakekoizteko diru-laguntzak kentzera behartzeaizan zen; hezkuntza, osasun, etxebizitza,azpiegitura eta abarretako gastu publikoarenmurrizketa zorrotza eragin zitzaien; dirunazionalaren balioa gutxitzera behartuzituzten, esportaziorako produktuakmerkeagoak izan zitezen, baina bertakobiztanleriaren eroste-ahalmena ere gutxitu

zen horrela; interes-tasak igo egin zituzten,ordainsari handiak ematen zituzten atzerrikokapitalak erakartzeko, espekulazio hazkorraeragin zuena. Neurri-sorta horrek, finean,pobreziarik gorrienean murgilarazi zituenherrialde horietako biztanleriak (Vivas, 2008).

Merkataritzari dagokionez, EDPekesportazioak sustatu zituzten, dibisa gehiagolortzekotan, eta, horretarako, esportaziorakolabore bakarrak (monolaborantzak) areagotueta tokiko elikagaiak sortzeko xedea zuennekazaritza urritu egin zuten. Horrekberebiziko inpaktu kaltegarria izan zuenelikagaien segurtasunean eta nazioartekomerkatuekiko menpetasunean. Horrela,aduana-hesiak deuseztatu eta EstatuBatuetako eta Europako produktuen sarreraerraztu egin zen; produktuok, diru-laguntzahandiekin ekoitziak, kostu-prezioa bainomerkeago saltzen zirenez, baita tokikoproduktuak baino merkeago ere, suntsituegin zituzten tokiko ekoizpena etanekazaritza. Halaber, Hegoaldekoherrialdeotako ekonomiak guztiz irekirikgeratu ziren multinazionalen inbertsioak,produktuak eta zerbitzuak sartu zitezen.Enpresa publikoen pribatizazio masiboakorokorrak izan ziren, askotan salgai-hondarren prezioan eginak, eta batez ereIparraldeko multinazionalei ekarri zietenonura. Politika horiek bete-betean jo zituztentokiko nekazaritza-ekoizpena eta elikagaien

17


segurtasuna, eta merkatuaren menpe,korporazio transnazionalen interesen menpeeta politika horiek sustatu zituztennazioarteko instituzioen menpe utzi zituztenherrialdeok.

Merkataritzaren Mundu Antolakundeak,1995ean eratuak, nazioarteko hitzarmenenbitartez sendotu zituen Egiturazko DoikuntzaProgramen politikak, nazioen legeak bereegitasmoen menpe jarriz. MMAk kudeatutakomerkataritza-itunek –hala nola Merkataritzarieta Muga Zergei buruzko Akordio Orokorra(GATT, ingelesez), Zerbitzuen Merkatuariburuzko Akordio Orokorra (GATS) eta JabetzaIntelektualaren Merkatuari buruzko Akordioa(TRIPs)— are indartsuago egin zutenIparraldeko herrialdeek Hegoaldekoekonomien gainean zuten kontrola.

MMAren politikek inportazioetarako muga-zergak kentzera, nekazari txikientzakobabesak eta laguntzak ezeztatzera etakorporazio transnazionalen produktueimugak irekitzera behartu zituzten garabidekoherrialdeak, Iparraldeko merkatuek osobabesturik jarraitzen zutelarik. Norabideberean, Ipar Amerikako MerkataritzaAskerako Hitzarmenak (NAFTA, ingelesez),Estatu Batuen, Erdialdeko Amerikaren etaDominikar Errepublikaren arteko MerkataritzaAskerako Hitzarmenak (CAFTA) eta eskualde-mailako beste hitzarmen batzuek,merkataritzaren liberalizazioa sakondu eta

porrotera eraman zituzten Hegoaldekonekazariak, bai eta Iparraldeko herrialdeenjanari-esportazioen menpeko bihurtu ere.

Estatu Batuetako eta Europako nekazari-sorospen gehientsuak nekazaritzakoelikagaien industriara zuzentzen dira, tokikoekoizle txikiak ahazturik. Agribusinessariematen zaion laguntza Estatu Batuetakonekazaritza-ekoizpenaren balioaren laurdenada, eta Europar Batasunekoaren %40 (Holt-Giménez, 2008). Espainiako estatuan, diru-laguntza horien gehiena ustiatzailerikhandienek eskuratzen dituzte: zehazki, zazpiekoizle dira, Albako dukesa tartean dela,Europar Batasuneko Nekazaritza PolitikaBateratuaren onuradun nagusiak. Kalkuluenarabera, Espainiako estatuko ekoizle handien%3,2k zuzeneko diru-laguntza horien %40jasotzen du (Intermón Oxfam, 2005); familienustiategiek –Europako landa-inguruari eustendiotenek– eta Hegoaldeko milioika nekazarikez dute ia inolako laguntzarik, eta diru-laguntza handiak jasotzen dituztenenproduktuen bidegabeko lehia nozitzen dute,gainera.

Esportatzaile izatetik

inportatzaile izatera

Nazioarteko instituzioek –bertako gobernuenoniritziaz eta euren korporazio

18

ELA INGURUMENA

transnazionalen mesederako– sustatutako“garapen” ekonomikoko politika horiekhondamenera eraman zuten tokiko janari-ekoizpenerako sistema jasangarria, eta intereskapitalisten esanetara dagoen industria-ekoizpen intentsiboko eredua ezarri zutenharen ordez. Horrexek eraman gaitu oraingoelikagai-krisi eta segurtasun-gabeziakomundu-egoerara.

Duela berrogei urtera arte buruaskiak zireneta mila milioi dolarreko nekazaritza-soberakinak ere bazituzten Hegoaldekoherrialde batzuk nazioarteko merkatuarenmenpeko dira gaur egun, eta, batez beste,hamaika mila milioi dolarreko janari-inportazioak egiten dituzte urtero3. Eric Holt-Giménezen esanetan (2008): “Hegoaldekojanari-defizitaren hazkundea Iparraldeindustrializatuko merkatuaren janari-soberakinen gehikuntzaren eta hedapenarenisla da. 1960ko hamarkadan, Afrikak,adibidez, 1300 milioi dolar inguru janariesportatzen zuen; gaur, berriz, bereelikagaien %25 inportatzen du.

Mexiko, artoaren sorlekua, herrialde batenelikadura burujabearen ebasketaren adibideargia da. “Opilaren krisia” deiturikoa,2007aren hasieran, opilen prezioaren %60kogarestitze bortitzak eragindakoa, artoaren–opilen osagai nagusiaren-- kostuarenigoeraren ondorioz jazo zen, eta krisiekonomikoan amiltzeko zorian jarri zuen

herrialdea, mundu-mailan alarma-argiakpiztu ez ezik. Estatu Batuetako gobernuaknekazaritzako erregaien ekoizpenerabideratutako diru-laguntzek errentagarriagobihurtu zuten artoa etanola ekoiztekoerabiltzea, janaria ekoizteko baliatzea baino,eta, ondorioz, gorantz bultzatu zuten harenprezioa.

Baina opilaren krisiak, gaurko janari-krisiakbezalaxe, sustrai sakonagoak ditu, etaMunduko Bankuak, Nazioarteko Diru Funtsaketa Washingtonek azken urteetaninposatutako merkatu askeko politikeninpaktua aztertuz baino ezin da ulertu,politika horiek ekonomia inportatzaile etaEstatu Batuetako artoaren menpeko bihurtubaitzuten Mexiko.

1982ko abuztuan, Mexikoko gobernuakkanpo-zorra ordaintzeko kaudimen-gabeziaaitortu zuen, baina krisi ekonomiko etasozialak banku komertzial eta nazioartekoinstituzioekin zorpetzera behartu zuengobernua. Zor-zerbitzua ordaintzeko utzitakodiruaren truke, NDFk eta Munduko Bankuakinterbentzionismo zorrotzean oinarriturikohainbat baldintza ezarri zizkioten Mexikori,Egiturazko Doikuntza Programen bidez, halanola: merkatuak irekitzea, muga-zergak etaestatu-mailako araudiak indargabetzea, gastupublikoa murriztea; estatuaren kreditu-sistema, nekazaritzako input ondasunetarakosorospenak eta berme-prezioak desegitea, eta

19


uztak biltzeko, merkaturatzeko, biltegiratzekoeta aseguratzeko estatu-zerbitzuakdeuseztatzea, besteak beste (Vivas, 2008;Bello, 2008).

Kolpe horren ostean, Walden Bello-k (2008)dioenez, are latzagoa izan zen beste bat etorrizen: 1994ko urtarrilaren 1ean indarrean hasizen Ipar Amerikako Merkataritza AskerakoHitzarmena (NAFTA, ingelesez), alegia. Horrenondorioz, Estatu Batuetako artoa, diru-laguntza handiekin ekoitzia, masiboki sartu,eta toki-merkatuak gainezkatu egin zituen.Horrela, tokiko artoaren prezioak suntsitu etakrisi sakonean murgilarazi zuen sektorea.

Mexikon, artoa merkaturatzeko estatu-agentzia itxirik, bai Estatu Batuetatiketorritako artoaren banaketa, bai bertakoartoarena, merkatuko joerekin espekulatzekoahalmen eskerga duten transnazional gutxibatzuen eskuetan geratu zen, Cargill etaMaseca korporazioenetan, esaterako.Artoaren nazioarteko prezioak igo arren,tokiko ekoizle txikiei ordaindu beharrekoprezioak nabarmenki ez igotzea ahalbidetzendie sektorearen monopolioak korporaziooi(Bello, 2008; Patel, 2008).

Egoera horren ondorioz, Mexikoko arto-zein arroz-ekoizle eta ganaduzale txiki askoketa askok landa-ingurua utzi behar izanzuten, Estatu Batuetako produktubabestuekin lehiatzerik ez zutelako, miseria-hirietara joateko (Davis, 2006). Kalkuluen

arabera, 1,3 milioi nekazarik alde egin zutenlandatik, NAFTA hitzarmena indarrean hasieta zortzi urte geroago, eta horietako askokEstatu Batuetara emigratu zuten (Polaski,2004).

Baina kasu hori Hegoaldeko beste herrialdebatzuetara ere estrapolatu daiteke, urtehauetan sistematikoki aplikatutako politikaneoliberalek, nekazaritzako etaabelazkuntzako ekoizpen-sistema eta janariaekoiztekoa ez ezik, bertako komunitateei,industriei eta zerbitzu publikoei laguntzekoeta beroriek babesteko baliabide oro suntsitubaitituzte.

Modu berberean, Sri Lankan, esaterako,Munduko Bankuak arroz-ekoizpena bertanbehera uztea proposatu zuen, nahiz eta bimila urte lehenagotik baliatutako laboretradizionala eta tokiko elikaduraren oinarriaizan, Vietnametik edo Thailandiatikinportatzea merkeagoa zelako (Houtart,2006).

Filipinetan, Estatuaren berregituraketaekonomiko neoliberalak, 90eko hamarkadanzehar burutuak, munduko arroz-inportatzailerik handiena bihurtu zuen janari-esportatzaile neto izandako herrialde hori,gaur egun urtean, bere barne-eskariarierantzuteko, nazioarteko merkatuan milioibat eta bi milioi arteko tona arroz erosibeharrean dagoena (Bello, 2008). Merkatu

20

ELA INGURUMENA

askearen logikak menpekotasun eta lazeriahazkorrera kondenatu ditu herrialdeok.

Klima-aldaketa gertaraziz

Nekazaritzako eta abelazkuntzako industria-ekoizpeneko oraingo ereduak, mundu-mailako krisi ekologikoa larriagotzeaz gain,zuzeneko inpaktua eragiten du klima-aldaketan. Stern txostenak (2006) adieraztenduenez, nekazaritzako produktuen industrianegutegi-efektuko gasen iturri nagusietakobat da, energia eta garraio-sektoreen aurretikere. Garcíak (2008b) Stern txosteneanoinarrituta dioen legez, deforestazioareninpaktua (negutegi-efektuko gasen %18sortzen du) eta oraingo nekazaritza etaabelazkuntza-ereduaren inpaktua (erahorretako gasen %14ren sorrera) aintzathartuta, negutegi-efektuko gasen %32sortzen dituzte bien artean. Portzentaje hori,zalantzarik gabe, nekazaritza intentsibo etaindustrialaren ereduari egotzi behar zaio,mundu-mailan jazotzen ari den klima-aldaketaren lehenengo eragilea baita,energia-sektorearen (%24) eta garraio-sektorearen (%14) aurretik. Datuok agerianuzten dituzte gaurko nekazaritza-ereduakingurumenaren hondamenean egiten dueninpaktu eskerga eta krisi ekologikoari egitendion ekarpena.

Ezin ditugu ahaztu janari-ekoizpenerakooraingo sistemaren berezitasunak:intentsiboa, industriala, kilometrikoa,petrolioaren menpekoa…

Intentsiboa da, lurzoruen eta baliabidenaturalen gehiegizko ustiapena egitenduelako; horrela, basoek, laborantza-lurreketa larreek negutegi-efektuko gasak askatzeaeragiten du. Produktibitatea ingurunearenbabesaren eta lurraren onbideratzearenaurretik jartzean, lurzoruek karbonoahartzeko eta biltzeko behar duten oreka,klimaren egonkortasunari laguntzen diona,hautsi egiten da. Modu horretan, oreka horihautsirik, nekazaritza-jarduera intentsiboabera da, azkenean, CO2-ren sortzaile (Robert,2002).

Industriala da, ekoizpen-eredumekanizatuan oinarriturik dagoelako,produktu kimikoez, monolaborantzaz etaabarrez baliatzeaz gain. Zalantza barik, lurralantzeko erabiltzen diren traktore erraldoieketa janariak prozesatzeko metodoek CO2gehiago sortarazten dute. Gaurkonekazaritzan eta abelazkuntzan saihestezinakdiren ongarri kimikoek oxido nitroso (NO2)ugari sortzen dute, negutegi-efektuko gasenisurpen-iturri nagusietako bat, hain zuzen ere.Ongarri sintetikook lurrera botatzen direnean,erreakzio kimikoa jazo eta NO2 askatzen da(García, 2008b). Labore bakarreko lur edolarre bihurtzeko xedez egiten diren baso- eta

21


oihan-erreketek, halaber, inpaktu larria dutebiodibertsitatean, karbono-askapen masiboaeragin ez ezik.

Kilometrikoa eta petrolioaren menpekoa da,lan-eskurik merkeenak eta ingurumen-legeriarik bigunenak bilatzen dituenmerkantzia-ekoizpena deslekutu egin delako.Erosten ditugun janariek milaka kilometroegiten dituzte gure mahaira heldu aurretik,eta, ondorioz, euren garraioan erabilitakoerregai fosilen ingurumen-inpaktua eragitendute. Kalkuluei kasu eginik, elikagai gehienek2.500 eta 4.000 kilometro artean egitendituzte –1980an baino %25 gehiago–kontsumitzaileen eskuetara heldu bainolehen. Oraingo egoera, beraz, guztizjasanezina da, hiru bider energia gehiagogastatzen baita letxuga batzuk AlmeriatikHolandara bidaltzen, esaterako, letxugaberoriek hazten baino (Fundació Terra, 2006).

Eating oil: food suply in a changing climate

izenburuko azterlanaren arabera (Jones,2001), Britainia Handian igandeetakootorduan hartu ohi diren produktuekin–Kaliforniako marrubiak, Guatemalakobrokoliak, Zeelanda Berriko ahabiak, Italiakopatatak, Thailandiako babarrunak etaHegoafrikako azenarioak– tokian bertanhazitako elikagaiak hartuko balira baino 650bider karbono-isurpen gehiago eragiten dira.Zentzurik gabeko jokabidea da, inportatzen

diren janarietako asko bertan ere egitenbaitira.

Elikadura-eredu kilometriko eta bidaiarihorrek eta petroliotik eratorritako produktukimikoen erabilera handiak baliabidefosilekiko itzelezko menpetasuna sortzendute. Hortaz, nekazaritzako etaabelazkuntzako elikagaien industria-ekoizpeneko ereduak petrolioarekikomenpetasun handia duen neurrian, janari-krisiak eta energia-krisiak oso lotura estuadute elkarrekiko.

Monopolioak

Oraingo nekazaritza eta elikadura-ereduarenbeste berezitasun bat enpresa multinazionalgutxi batzuek kate osoan, ekoizpenetikkontsumoraino, duten monopolioa da.

Prozesuaren lehenengo tartetik hasita,hazietatik, alegia, munduko korporaziorikhandienetako hamarrek (Monsanto, Dupont,Syngenta eta Bayer tartean) hazi-salmentenerdia dute euren kontrolpean. Hazienmerkatuak 21 mila milioi dolar inguru sortzenditu urtean; nahiko sektore txikia da, beraz,pestiziden sektorearekin edo farmazia-sektorearekin alderatuta (ETC Group, 2005a),baina gogoan izan behar dugu nekazaritzakoelikagaien katearen lehenengo maila dela eta

22

ELA INGURUMENA

horren kontrolak ageriko arriskuakdakarzkiola pertsonen elikagai-segurtasunari.

Jabetza intelektualari buruzko legeek,korporazioei hazien gaineko eskubideesklusiboak ematen dizkietenez, areagosustatu dute enpresa-kontzentrazioa etaerrotik lorrindu dituzte bai nekazariek tokikohaziak erabiltzeko duten eskubidea, baianiztasun biologikoa. Berez, hazikomertzialen mundu-merkatuaren %82 hazipatentatuek (hots, jabetza intelektualarenmoduko monopolio esklusiboei loturikoek)osatzen dute (ETC Group, 2008).

Hazien industriak lotura estua du pestizidenindustriarekin. Hazi-korporaziorik handienekpestiziden sektorea ere badute euren menpe,eta, sarritan, bi produktuak batera garatzeneta merkaturatzen dira. Baina pestizidenindustrian, monopolioa are handiagoa da,hamar enpresa nagusiek osoko merkatuaren%84 kontrolatzen dutelarik (ETC Group,2005b).

ETC Groupek (2008) adierazten duenarenarabera, 2007an, munduko hazi-korporaziorik garrantzitsuenak eta enpresakimikorik handienak, hots, Monsantok etaBASFek, hitzarmen bat egin zuten, artoaren,kotoiaren, kanelaren eta sojarenatarramentua eta lehortearekikojasankortasuna areagotzeko ikerketan etagarapenean elkarlanean jarduteko. Hitzarmenhorri esker, enpresa horiek oligopolioen

merkatuen etekin guztiak eskuratu ahal izanzituzten, monopolioen aurkako murrizketeimen egin gabe.

Dinamika berori ageri da banaketahandiaren sektorean ere, non enpresa-kontzentrazio handia baitago. Europan,1987tik 2005era bitartean, hamarmultinazional handienen merkatu-kuotahandituz joan da, gaur egun guztizkoaren%45ekoa izateraino, eta iragarpenen arabera,datozen 10-15 urteetan %75era irits liteke(IDEAS, 2006). Suedian, adibidez, hirusupermerkatu-katek merkatu-kuotaren %95,1inguru dute euren kontrolpean, etaDanimarkan, Belgikan, Espainiako Estatuan,Frantzian, Holandan, Britainia Handian etaArgentinan, esaterako, enpresa gutxi batzuekguztizkoaren %60 eta %45 artekoamenperatzen dute4 (García eta Rivera, 2007).

Nekazaritzako janarien katearen tarteguztiak kontrolatzen dituen multinazional-talde horrek pertsonen elikadura-premiak etaingurumenarekiko begirunea beraienetekinen atzetik jartzen dituzten elitepolitikoen eta nazioarteko instituzioenlaguntza esplizitua du. Korporaziook, finean,itzelezko mozkinak eskuratzen dituzte,nekazaritzako industria-ekoizpeneko ereduliberalizatu eta araugabetu honi esker.

23


Aukera gauzagarri bat

Lehenago adierazi dugunez, eredu horrenaurka, elikadura burujabearen paradigmaordezgarriari eman behar zaio lehentasuna.Horren kontra agertu direnek erabilitakoargudioetako bat eredu hori munduaelikatzeko gai ez izatea da. Aitzitik, hainbattxostenek frogatzen dute baieztapen horifaltsua dela.

Munduko Bankuak –FAO, PNUD, UNESCO,hainbat gobernuren ordezkariak, erakundepribatuak, zientzia-arlokoak, gizarte-arlokoaketa abar bazkide zituela– aholkularitza-ereduhibrido gisa taxuturiko kontsulta sakon bat(IAASTD. Garapenerako Nekazal Zientzia etaTeknologien Nazioarteko Ebaluazioa) sustatuzuen nazioartean. Elikaduraren eta landa-garapenaren arloetako 400dik gorazientzialarik eta adituk lau urtez jardun zutenbera prestatzen. Bada kontsulta horrenemaitzek ere egiaztatzen dute elikaduraburujabea benetako aukera dela.

Azterlan horrek, bere atzean aipatutakoerakunde horiek bazeuden ere,ondorioztatzen zuenaren arabera,nekazaritza-ekoizpen ekologikoak janari-hornidura eta diru-sarrerak zekarzkienpobreenei, eta merkaturako soberakinak eresortzen zituen, elikagai-segurtasuna ereekoizpen transgenikoak baino hobetobermatzen zuelarik. 2009aren hasieran

argitaratutako IAASTD txostenak nekazaritzanoinarrituriko eta familiartean kudeaturikotoki-ekoizpenaren aldeko apustua egitenzuen, bai eta lurrak landa-komunitateenartean birbanatzearen alde ere azaltzen zen.Agribusinessak arbuiatu egin zuen txostenaeta Munduko Bankuak artxibatu egin zuen,nahiz eta 61 herrialdetako gobernuek,diskrezioz, onartu. Estatu Batuak, Kanada etaAustralia, besteak beste, ez ziren herrialdehorietakoak izan.

Michiganeko Unibertsitateak egindako etaJournal Renewable Agriculture and FoodSystems aldizkariak 2007ko ekaineanargitaratutako ikerlan batek ere ildo berekoondorioak ateratzen zituen, nekazaritza-ekoizpen konbentzionala eta ekologikoaerkatutakoan. Ikerlan horren arabera,nekazaritzako haztegi ekologikoak osoproduktiboak dira, eta planeta osoko elikagai-segurtasuna bermatzeko besteko gaitasunadute, nekazaritza-ekoizpen industrializatuaketa merkataritza askeak ez bezala.Zenbatespen kontserbadoreenetanoinarriturik ere, nekazaritza organikoak,gutxienik, gaur egun guztira ekoizten denbeste janariz hornitu ahalko lukeelaondorioztatzen zuen; baina ikertzaileeniritziz, zenbatespen errealistagoei jarraiturik,nekazaritza ekologikoak %50 ere handituahalko luke guztizko janari-ekoizpena.

24

ELA INGURUMENA

Azterlan ugarik frogatzen dute eskalatxikiko nekazaritza-ekoizpenak atarramentuhandia izan dezakeela, erregai fosil gutxiagoerabiltzeaz gain, batez ere elikagaiak tokianedo eskualdean bertan merkaturatzen badira.Ondorioz, familiarteko nekazaritza-ekoizpenean inbertitzea da klima-aldaketarenkontra borrokatzeko eta pobrezia eta goseadesagerrarazteko eta natura-ondasunetarakoirispidea bermatzeko aukera onena, batez eremunduko pertsona txiroenen hiru laurdennekazari txikiak direla kontuan hartuta.

Merkaturatzeari dagokionez, banaketahandiaren monopolioa hauste aldera,ezinbestekoa da merkaturatze-zirkuitulaburrak antolatzea (toki-merkatuak,zuzeneko salmenta, nekazaritza ekologikokoproduktuen kontsumo-talde etakooperatibak…), bitartekariak saihestuz etaekoizlearen eta kontsumitzailearen arteankonfiantzan eta elkarren ezagutzanoinarrituriko harreman hurbilak eratuz,landaren eta hiriaren artean gero etaelkartasun handiagoa egon dadin.

Zentzu horretan, politika publikoek gizarte-mugimendu horien eskarien berri jaso behardute, eta nekazariek artaturiko tokiko eredudibertsifikatu eta organikoa sustatu,transgenikoak debekatu, lur-banku publikoakbultzatu, artisau-ekoizpenari buruzko legeataxutu eta landa-inguruaren bizia bermatu,besteak beste. Finean, herrien etaekosistemaren onura bilatzen dutenjardunbide politikoak behar ditugu.

25


Oharrak

1 2008ko martxoko datuen arabera etaaurreko urtekoekin erkaturik.

2 Zifrei erreparaturik, iraultza berdearenemaitzak, 1970etik 1990era arteko aldian,arrakastatsuak izan zirela pentsa liteke.FAOren arabera, mundu-mailakobiztanleko guztizko janaria %11 hazi zen,gosetien kopurua, aitzitik, urritu eginzelarik, %11, hori ere. Baina azterketaorokor horretan, Txina alde batera uztenbadugu –herrialde horrek, iraultzaberderik egin beharrean, nekazaritzarenerreforma sakona burutu baitzuen-,emaitzek beste errealitate batagertarazten dute, goraipatutako iraultzaberde horrekin ere, urte horietan, gosediren pertsonen kopurua 536 milioitik597ra igaro zen eta; hots, %11kogehikuntza izan zuen, FAOren datuetanoinarriturik (Riechmann, 2003).

3 2001eko datuak (Holt-Giménez, 2008).4 Zifra horietako batzuek aldaketak izan

dituzte 2000. urteaz geroztik.

Bibliografia

ANTENTAS, J.M. Y VIVAS, E. (2009)“Internacionalismo(s) ayer y hoy” en VientoSur, 100, pp. 33-40.

BELLO, W. (2008) Cómo generar una crisismundial de los alimentos: lecciones del BancoMundial, el FMI y la OMC en:http://alainet.org/images/Enfoque%20sobre%20Comercio%20140.pdf

BELLO, W (2009). The Food Wars. Londres.Verso.

BORRAS, S. (2004). La Vía Campesina.Amsterdam. Transnational Institute.

DAVIS, M. (2006) Planet of slums. Londres.Verso.

DESMARAIS, A.A. (2007) La Vía Campesina.La globalización y el poder del campesinado.Madrid. Editorial Popular.

FUNDACIÓ TERRA (2006) “Seguretat ali-mentària” en Perspectiva ambiental, nº 36,pp. 1-32.

GARCÍA, F. (2008a) Especulandia.Introducción a la especulación alimentaria en:http://www.noetmengiselmon.org/IMG/pdf/Especulandia_ACCD-2.pdf

GARCÍA, F. (2008b) Cultivando el desastre enhttp://www.veterinariossinfronteras.org/ProjectDocuments/Denuncia/6/Cultivando%20el%20desastre.pdf

26

ELA INGURUMENA

GARCÍA, F. Y RIVERA, M. (2007) “La revolucióndel supermercado: ¿producir alimentos paraquién?” en Montagut, X. y Vivas, E.Supermercados, no gracias, Barcelona, Icariaeditorial, pp. 33-45.

GRAIN (2008), El negocio de matar de ham-bre en: http://www.grain.org/articles/?id=40

HOLT-GIMÉNEZ, E. (2008) La crisis mundial dealimentos: que hay detrás y qué podemoshacer en:http://www.ircamericas.org/esp/5627

HOLT-GIMÉNEZ, E. Y PATEL, R. (2010)Rebeliones alimentarias. Barcelona. El ViejoTopo.

HOLT-GIMÉNEZ, E. Y PEABODY, L. (2008) Derebeliones por comida a la soberanía alimen-taria: llamado urgente para reparar el destrui-do sistema alimentario en:http://alainet.org/active/24201

HOUTART, F. (2006) “¿Por qué los pequeñoscampesinos arroceros deben desaparecer enSri Lanka?” en Boron, A. y Lechini, G. Políticay movimientos sociales en un mundohegemónico. Lecciones desde África, Asia yAmérica Latina, Buenos Aires, CLACSO.

IDEAS (2006) La gran distribución: supermer-cados, hipermercados y cadenas de descuen-to en: http://www.ideas.coop/archivos/docu-mentos/B15_OCT_Grandesuperficies.pdf

Intermón Oxfam (2005), Goliat contra Daviden:

http://www.intermonoxfam.org/cms/HTML/espanol/520/dc170305_Goliat_%20con-tra_%20David%20.pdf

JONES, A. (2001) Eating oil: food suply in achanging climate, Londres, Sustain.

MONTAGUT, X. Y VIVAS, E. (2007)Supermercados, no gracias. Barcelona. Icariaeditorial.

MCMICHAEL, P. (2006) “Feeding the world:agriculture, development and ecology” enPanitch, L. y Leys, C. Socialist Register 2007.Londres, Merlin Press, pp. 170-194.

PATEL, R. (2008) Obesos y famélicos.Barcelona. Los Libros del Lince.

POLASKI, S. (2004) Mexican employment,productivity and income a decade afterNAFTA en: http://www.carnegieendow-ment.org/publications/index.cfm?fa=view&id=1473

RIECHMANN, J. (2003) Cuidar la T(t)ierra.Barcelona. Icaria editorial.

ROBERT, M. (2002) Captura de carbono en lossuelos para un mejor manejo de la tierra en:ftp://ftp.fao.org/agl/agll/docs/wsrr96s.pdf

ROSSET, P. (2009) “Fixing our global food sys-tem” en Monthly Review, nº61, pp. 114-128.

ROSSET, P., Collins, J., y Moore Lappé, F.(2000) “Lecciones de la Revolución VERDE” enRevista del Sur, nº julio-agosto 2000.

27


Soberanía alimentaria, biodiversidad y cultu-ras (2010) “Recorrido por las luchas campesi-nas” en Soberanía alimentaria, biodiversidady culturas, nº1, pp. 3-10.

STERN, N. (2006) Stern review: the economicsof climate change en:www.sternreview.org.uk

VIVAS, E. (2008) En pie contra la deuda exter-na. Barcelona. El Viejo Topo.

VVAA (2001) Declaración Final del ForoMundial sobre Soberanía Alimentaria de LaHabana (Cuba) en:http://movimientos.org/cloc/show_text.php3?key=741

VVAA (2003) Nuestro mundo no está envenda. Primero está la soberanía alimentariade los pueblos ¡Fuera la OMC de la agricultu-ra y la alimentación! en: http://www.viacam-pesina.org/main_sp/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=345

28

ELA INGURUMENA

INGURU GAIAK 2 Esther Vivas 2011k o OTSAILA · Elikadura Burujabetza: nekazaritza eta elikadura...

Documents

Transcript of INGURU GAIAK 2 Esther Vivas 2011k o OTSAILA · Elikadura Burujabetza: nekazaritza eta elikadura...