Larrun (132): Kristiane Etxaluz": Herraren gainean ez dugu herria eraikitzen ahal"

132

www.argia.com/larrun

Kristiane Etxaluz

E L K A R R I Z K E T A

«Herraren gainean ez duguherri bat eraikitzen ahal»

PELL

OZ

UB

IRIA

[Hasteko, eskertu diogu etxerako kon-bitea, eta LARRUNerako hitz egitekoprest egotea].Garaiotan badut transmisioaren grina. Baitakitgure historia bestek kontatuko dutela, berenmaneran, historia beti irabazleek kontatzen baitu-

te. Eta nola hain segur ez dudan ikusiko garaipe-na... Planifikatu izan dut garaipena, baina tronpa-tu ere bai [irribarrez]. Oraingo tresnak baliatuzbehar ditugu gure ixtorioak kontatu, egunen batezjendeak ohartu daitezen badirela gauzak irabaz-leek kontatu gabeak.

2 E L K A R R I Z K E T A

Kristiane Etxaluz (Domintxine, Zuberoa, 1941) Afrikan eta Europan bizi daerdi eta erdi: bere senar Alfontso Etxegaraik mende laurden darama SaoTomeko ugarte-errepublika txikian deportaturik, eta harekin pasatzen du

emazteak urte erdia. Medikuntza eta biologia ikasketak eginez irakasle aritu zengazterik Hazparneko lanbide eskolan. 1965ean ETAren garraiolari lanak egiteazakusatuta espetxeratu zuten Iruñean. Ateratakoan, 1967ko hauteskundeetanzerrendaburu eraman zuen Enbata mugimenduak. Antzerkiaz eta kulturaz gainmilitantzia politikoak egin zuen ezagun Euskal Herri osoan; Hegoaldean, HerriBatasunaren ekitaldietan hartu zuen parte. 1986an bere senar Alfonso Etxegaraierrefuxiatua ordurako deportaturik zegoen Ekuadorren bahitu eta torturatu eginzuten eta bidaia nahasi baten ondoren Sao Tomen azaldu zen. Ordukogertakizunak kontatuak ditu Etxegaraik “Regresar a Sara. Testimonio de undeportado vasco” liburuan (Txalaparta, 1995). 1990eko hamarkadan ARGIAkelkarrizketatu zuenean, Kristiane Etxaluz nekazaritzan ari zen Domintxinen etaEkin aldizkarian. Bere buruan gordetzen du ezker abertzalearen azken mendeerdiko memoriaren zati ederra. Horretan jasotako batzuk Manu Robles ArangizFundazioaren Sustraiak aldizkarian publikatu ziren 2008an, “Iparraldekomugimendu abertzalearen Historiaren haritik” sailaren barruan. DomintxinekoSorhabilia etxalde lasaian bizi den arren, agenda betea dauka Etxaluzek,herrigintzako gaiak jorratzen diren bilkurak direla, antzerki edo bestelako kulturekitaldiak, eta abar sarria.

Pello Zubiria

Iraultza egunero egitea,emeki, emankortasunez

Garaipenean sinesten duzu? Zer litza-teke garaipena zuretzako?

Joan den astean pasatu ditut zortzi egun Bizkai-ko herri txiki batean, eta pentsatu dut egunenbatean garaipen bat baldin bagenuen ere ezlukeela deus aldatuko herri horretan. Han euska-raz ari dira jendeak, ez da ikusten lan problema-rik, patxadan bizi direla ikusten da, arratsaldeanemazteak ostatuan kartakan, gazteak arratseangaztetxean sekulako parrandak egiten... Plazerada hori niretzako.

Egun horietan ari izan naiz pentsaketan ea zeripentsatzen ote genuen gaztetan esaten genioneanjendeari Euskal Herria askatuko zela. Nik bainogehiago zekitenek izango zuten imajinario aberatsa-goa, baina nik funtsean nire argazkietan ikustennuen Iruñeko manifestaldia, ikurriña buruan, jendeeuskaldun guztiak ondotik... eta egin dezaten gerobesteek egin dutena: boterea hartu, politikoa etaekonomikoa. Ez nuen besterik pentsatzen. Baina

eguneroko bizitza ez zela aldatuko, egiturak zirelaaldatuko.

Zer sentitu duzu zehazki, aipatu duzunegonaldi horretan?Sentitu dut gaurko gazteak... ez denak, noski, bainamultzo polit bat... gu baino aurreratuagoak direlahorretan. Guduak beren bizia hobekitzen du. Guregazte garaian militante izatea zen pixka bat kolpeakerrezibitzea maite izatea...

... orain ere hala da batzuentzat...

... baina horiek gutxiengoa dira. Bada beste olatubat, funtzionatzeko era ezberdina dutenak. Ez duteonartzen beste inork esatea zer egin behar duten,ez doaz tronpetaren atzetik. Badituzte sare zabalbatzuk. Gu gaztetan bezala sinetsi eta bizi direnekinez dute fitsik moztu, harremanetan segitzen dutehaiekin, baina maite dute sorkuntza, elkarrekilakolotura zaintzen dute. Beste manera batean.

3K R I S T I A N E E T X A L U Z

PELLO ZUBIRIA

Aldiz, zuk gazte denboran bultzatuzenuen erresistentzia mota esan lite-ke lur jota dagoela...Ez dakit. Aipatzen dizkizudan gazte horiek ereberen imajinarioan sentitzen dute guk sentitzengenuena. Umore gehiagoz, nahi baduzu. Erresis-tentzia beharrezkoa ikusten dute baina ez hainmilitarra, gehiago “Robin de bois” edo ez dakit...zerbait kokina. Buruan atxikitzen dituzte Carrero-ren hilketa bezalako ekintzak, beste asko bazter-tzen dituzte. Ikusten dute ETAko militantea txoribat balitz bezala, ez dute ikusten zakur. Bestehitzez esateko, Demo mugimenduaren uhinhorretakoa bezalako jendeak aurkitu ditut, emandidate bizipoza eta uste dut horientzako mereziduela nork bere bizia kontatzeak. Amonarenpaperean sartzeak.

Gauza asko kontatuak dituzu eta gureirakurleak ezagutu ahal izango ditu(frantsesez) Robles Arangiz fundazio-ak duela pare bat urte plazaratu zuenSustraiak aldizkarian. Ipar EuskalHerriko ezker abertzalearen sorrerazhitz egiteko bildu baitzineten mili-

tante historiko andana bat. Zure leku-kotasunetik, hunkigarri egin zitzai-dan zure amatxiren eta aitatxirenhistoria...Amama eta aittitti ziren amaren aldetik, eta aitarenaldetik amañi eta aitañi, aitak Zuberoko euskaraegiten baitzuen. [Domintxine Zuberoa da, bainakantonamenduz Nafarroa Behereko Donapaleurilotua. Domintxindarren bizitza Amikuzen egitenda]. Amamak eta aittittik kontatzen zituzten ixtoriobatzuk inork kontatzen ez zituenak. Oroitzen naizlau urterekin pneumonia harrapatu nuela, oso gaiz-ki nintzela eta etxekoek kontrabandan Suitzatikekarrarazi zituzten antibiotikoak Arranbilet pilota-riaren bidez eta aittittik arratsaldeak pasatzen zituennire ohearen inguruan niri irri eginarazteko, bateanzakurra zela, bestean zaldia. Pentsatzen dut terapiabat dela...

Esistitzen da bai, �risoterapia� edo�barreterapia� famatua, liburuakbadaude horretaz.Ah, bai? Aittittik horretan eman zituen, bada, egunaknire ondoan. Aittittik bazuen alderdi aspergarri bat,beti norbait zetorrelarik berehala galdetzen baitzion:


�Garaiotan baduttransmisioa-

ren grina.Baitakit gure historia bestek

kontatuko duela, bere maneran,historia beti irabazleek kontatzen

baitute. Eta nola hain segur ez dudanikusiko garaipena... (...) Oraingo

tresnak baliatuz behar ditugu gureixtorioak kontatu, egunen batez

jendeak ohartu daitezen badirelagauzak irabazleek kontatu gabeak�

“Beti mistika hori bazen gure etxean: ez zela apaldu behar etsaiaren aurrean”.

PELL

OZ

UB

IRIA

“Vous avez faite la guerre de 14?”, izaten ahal zituen80 urte edo 17. Biziki harro zen 1914ko gerraz. Gero-ago amak kontatu zidan bere aitaren ixtorioa.

Gerran zelarik, egunero igortzen zion karta posta-la emazteari, pasatzen zen edozein lekutatik, fran-tsesez, beti “Ton mari qui tem” bukatzen zirenak,horrelaxe idatzita. Eta gero utzi zion idazteari.Amari galdetu nionean zergatik aldatu zen hori,esplikatu zidan bere gurasoak gerra aurretik ezkon-du zirela, 1909an edo horrela, sasoi ederreko gaz-teak, eta lagun batzuek dirua aurreratuta etxaldeaerosi zutela. Zorrak ari ziren kitatzen ongi, bainagerra jiten da. Amamak segitzen du etxeko lanetaneta sartzen da zaldien hazkuntzan, gero Oloroensaltzeko, gerrarako zaldiak.

1916an permisionearekin etxeratu zen aittitti, beregaineko ofizial batek esanik: “Hobe duk Espainiarajoan eta ahaztu frantsesa hizala”. Xede horrekin jinzen, baina amañik esan zion: “Et, et, et, aperentzia-rik ere. Nik iada etxea pagatu diat bi urtez lana egi-nez eta orain ez nuk Elizondora joanen haurrekin”.Aittitti itzuli zen gerrara eta ez zuen gehiago idatzipostalik. Soldadu bizitza egin zuen handik aurrera.Gerran guduketan aritzeari “suan izatea” esaten zio-ten: “Baduzue suaren berririk?”. Gure ama ikusi dutnik Lehen Mundu Gerraren biktima.

Beti esan da Iparraldea asko markatuzuela 1914ko gerra hark, hau fran-tsestu zela orduan. Zuk, askoz beran-duago sortua izanagatik, sentitu duzugerra haren zama?Bai. Hemen herrian, gure haur denboran, bazirenbizpahiru gizon zinez itsusiak, gasarekin erreak,edo bonbak aurpegi erdia eramanak. Pertsonaiakziren herrian, pentsio handia zuten, leku publikoazuten... Historiaren erresta itsusi bat zen guretzako.Gainera gure aittitti beti gerraz mintzo...

Geroago, nire gurasoak ez ziren batere nire kon-promisoaren alde berekoak, baina oso ondo konpre-nitzen zuten zer zen gerra. Horregatik nire buruariaskotan galdetu diot nolaz, Iruñean preso nintzelarik,egiten zuten erabat nire alde balira bezala.

Aita eta ama baitziren.Bai, baina gehiago ere bai. Biziki duintasun handiaerakutsi zuten. Ez zirela apalduko etsaiaren aintzi-

nean. Beti bazen mistika hori gure etxean: ez zelaapaldu behar etsaiaren aurrean. Baina etsaia norzen, hor dago kontua.

Nire etxean galtzaile ziren 1914ko gerratik. Aittittibeti ari zen gerraz, irabazle agertu nahi zuen, bainahainbeste nabarmendu nahi zuen bere irabazleizate hori ezen eta susmagarria baitzen.

Zure haur eta gaztetxo denbora 1950ekohamarkadari dagokio. Zein dira ordukozure oroitzapenak?Hamar urterekin gurasoek Baionara igorri ninduten,mojen kolejio batera. Mojek nirekin egin zutenlehenbiziko gauza izan zen frantsesa ontsa mintza-tzea, frantses azentuarekin. Astero hogei bertsolerro eman behar nituen baina ez lehendik nekienfrantsesarekin, frantses azentu onarekin baizik. Gai-nera igandeetan ez ateratzera nintzen zigortua. Hiru


Domintxineko Sorhabilia etxaldekoatarian. Etxaluzek loreak eta baratzazaintzen ditu, Sao Tomen ez dagoenhilabeteetan.

PELL

OZ

UB

IRIA

hilabetez sartu zidaten frantses azentua. Gero itzulinintzenean azentu harekin, eta nire harrokeria suigenerisarekin, herriko besteengandik apartatua nin-tzen. Badakizu nolakoak diren herriok, eta ni bur-ges alaba, frantses azentu arrotz harekin...

Noiz ohartu zinen herrian bazirela�xuriak� eta �gorriak�?Ah, betidanik! Gure etxean xuriak ziren. Bon, aita-ñi zuberotarra gorria zen, baina amañiren etxeanginen eta amañi Petainen aldekoa zen, “petainiste”.Herrian, gorritasuna zen etxetiarren kontua, maizte-rrena. Orain gauden etxekoak hala ziren. Norma-lean etxetiarrak ziren gorriak eta nagusiak xuriak.

Hegoaldeko euskaldunari nola esplika-tuko zenion zer zen xuri edo gorriizatea 1950ko hamarkadan?Bozketan zen desberdintasunaz gain, kulturala erebazen. Xuriak apezaren aldekoak ziren eta gorriakerrientaren aldekoak. Normalean apeza euskaraz arizen eta aldiz maisua arrunt frantsesa zen. Gorriakfrantsesagoak ziren. Morala egiten zutenak xuriakziren, zer den on eta zer den txar erabakitzen zute-nak. Hegoaldearekin paralelismoa egitekotan, kar-listak. Eliza eta Errepublikaren loturaren aldekoak,juduen kontra, banketxeen kontra, funtzionarienkontra... badakizu, “paper-jendearen” kontra.

Gorriek ostiralean zozizona jaten zuten [saltxitxoia;Elizak agintzen zuen ostiraletan bijilia egin beharzela, haragirik jan gabe]. Gorri gehienak joaten zirenmezatara, baina maisua ez zen joaten. Gorriak errien-taren gibeletik ibiltzen ziren. Euskaran ere bazirenezberdintasunak: xuriak euskaraz mintzo ziren bainabeste euskara bat, badakizu, apezen euskara; gorriekaldiz herriko euskara, “sakreka”, badakizu “debria sarbalakio” eta hola... Arruntagoak ziren. Amikuzen etaZuberoan horrela zen. Klase sozialak ageri ziren bez-titzeko maneraz, jateko maneraz... ez zuten hainbes-teko edukazionerik gorriek.

Xurien eta gorrien arteko borrokak ikusidituzu zure haur denboran?Bai, bai, aharrak eta guzti, joka, bozketako denbo-retan. Domintxine biziki herri beroa zen, bazenfuria. Gero, esan behar dut eskola publikoan ibilinaizela hamar urte artio. Gure maisua biziki ona

zen matematika, frantsesa eta abar erakusteko,baina ere goiz guztiz egiten zigun “instruction civi-que”. Ni egunetik egunera ari nintzen “gorritzen”.Arrazoin horrengatik ere igorri ninduten Baionaraserorekin ikastera.

Seroretan ez zuten konprenitzen nik nola bane-kien hainbeste politikaz. Xuri-gorri kontuak eskolankonprenituak nituen. Serorak Ursulinak ziren etabazuten pedagogia aski ona, jendeari hitza emateneta beste. Nire lagunak oraindik oroitzen dira hama-bi urte nituelarik serorek eskatu zidatela “bon,esposaketa bat eginen duzu, denei esplikatzeko zerden eskuina eta zer ezkerra”. Aitarekin prestatunuen esposaketa, hemizikloa, partiduak, bozak,bozemaileak, eta beste azaltzeko.

Garai horretan hasi zen laborantzamekanizatua hemen. Ezagutu al zenuenaldakuntza hori?Oso ondo ezagutu nuen, 1951n hasi baitzen. Arbe-ratzeko Jean Errekart kontseilariak abiarazi zuen.Lehenbiziko aldaketa izan zen lur berrien egitea:traktoreak azaldu ziren eta lurra iraultzen hasi ziren,oihana erauzi eta goldatu. Ordura arte behiekin etaidiekin egiten zen lana.

Beraz, paisaia ere aldatuko zen... Ezzen izango gaur ezagutzen dugun Ami-kuzeren antzekoa...Ez, ez. Oihanez betea zen! Pentzeak txikiak ziren,hesiz inguratuak. Hesiak ziren mugak eta zaharrakhorietako zuhaixkak eten gabe mozten eta tenkatzenaritzen ziren. Gatazka asko ziren hesien inguruan.Handik laster sortu zuten “Lur Berri” izeneko artokooperatiba, Donapaleun. Horren inguruan hedatuzen hainbeste artoa, zeren eta lehenago soroetan ogiaegiten baitzen, garia. Uztaren ondoren soro horietanbertan ñagoa egiten zen, arbia. Orduan egiten zenarto pixka ez zen saltzen, kabalentzako zen.

Errekartek ekarri zituen Frantziako “conseilleragricole” direlakoak laborarier erakustera artoanola erein eta landu, artoarekin nola dirua irabazi.Han bukatu zen alor berean urtean jarraian hiruuzta biltzeko sistema. Beranduago hasi ziren hazita-rako artoa egiten, teknologia aski aurreratuarekin.Laborari guztiak biltzen ziren Lur Berrin formakun-tzak ukaiteko, gero Crédit Agricole heldu zen,


ondoren aseguruak... Eta paraleloan bukatu zenetxetiarren gudua.

Frantziak atera zuen lege berri bat nagusiakbehartzen zituena maizterrei etxaldea saltzera.Baziren nekazariak nagusiari uztaren eta kabalenerdia edo beste zatiren bat ordaintzen ziotenak,eta baziren beste batzuk dirutan pagatzen zute-nak. Eta baziren beti istiluak, laborariak esatenzuela aratxea hil zitzaiola, batak egia zela, besteakezkutatu egin zuela...

Nik gauza horiek nagusien artetik ikustennituen, noski. Honetan bazen beste gauza batpolita. Nik beti, haur denboran, maiteago nituenplazako lagunak, gu ere plazakoak ginen. Bainabaziren gero beste mutiko batzuk arrunt basak,etxetiar semeak, biziki irri egin arazten zidate-nak... eta ederragoak beti.

Eta emigratu beharra ere iritsi zenhorrekin batera.Berehala. Jende gutxiago behar baitzen lanerako.Gure haur denboran etxetiarren umeak lana zutela-rik ez ziren azaltzen eskolan. Absentismoa zen

arazo nagusia. Ni hamar urterekin nintzen hamalau-ko neska-mutikoekin. Etxean lanik ez zutelariketortzen ziren, ez bestela, eta ez zuten fitsik ikasten.Hamalau urterekin mutil [morroi] joaten ziren edoneskame, beranduago ezkontzea pentsatzen bazu-ten behar zuten beste etxe bat... Bazuten bizitza bataitzinetik egina eta bet-betan hasi ziren Pariseratjoaten. Pentsatzen ari naiz 12 haur baziren familiabatean. Zortzi joan ziren tanpez.

Neskak Parisera, sehi, eta mutil asko “valet dechambre”. Urte beteren buruan jiten ziren alda-tuak: arropa berriekin, fin-finak, beren etxekoan-dereen hitz egiteko manera harturik. “Zer neskaplantakoa bilakatu den!” esaten zen. Gogoratzennaiz amak nola esaten zidan baten partitzerakoan:“Beharbada ez da itzuliko”. Oso gogorra zen.Urtebeteren buruan itzultzen ziren, bakantzekin,baina urtebete luze da.

Zu ez zinen Parisera joan ikastera.Ez, nik beste bide bat hartu nuen. Bordelera joannintzen, medikuntza ikasketak egitera. Ez nintzenbiziki ikasle ona, errepikatzen, festa egiten... Nire


Kristiane Etxaluz 1980ko hamarkadahasierako argazki batean.

KR

IST

IAN

EE

TX

ALU

Z �Bada beste gazteolatu bat,funtzionatzeko

era ezberdina dutenak. (...) Ezdute onartzen inork esatea zeregin behar duten. (...) Demomugimenduaren uhinhorretakoa bezalako gazteakaurkitu ditut, eman didatebizipoza eta uste duthorientzako merezi duelanork bere bizia kontatzeak.Amonaren paperean sartzeak�

jomugan “Etudiants Basques” elkartekoak zeuden,beren festekin, beren mugimenduekin, aipatu ditu-gun emigranteak baino burgesagoak. Hor nuenezagutu abertzaletasuna.

Nolakoa zen Bordeleko abertzaletasunhura?Oso folklorikoa. 1960-61 urteez ari naiz. Erreferen-tzia nagusia festa zen. Hizkuntza ere frantsesa zennagusi, jende burgesa baitzen.

“Etudiants Basques”en kontuan niretzako inpor-tantea zen biltzea. Ezberdinak ginen landestarreta-tik, biarnesetatik eta besteetatik. Diasporak egitendituen loturak sortzen ziren. Abertzaletasunerakojauzia ere hor egin nuen Claire-Argitxu Nobliarekin.Honekin deskubritu nuen Hegoaldea.

Zuen erreferentzia abertzalea zeinzen urte haietan, PNV?Ez, iadanik ETA zen. Madariagak eta Txillardegikkaptatu gintuzten, guretzat ohore handia. OrdukoETA ez zen noski geroko urteetakoa. Bon, esanbehar da gauzok gehienik azaletik sentitzen geni-tuela. ETAko lehenbizikoak burges baino areagoaristokratak ziren, itxura ematen zutenagatik.Madariaga, Txillardegi, Benito del Valle edo Elo-segiren ondoan, noski, baziren bestelako ihesla-riak, ez hain ezagunak, langileak... ederragoak[irriz ari da]. Eta deia ETAkoak ideietan sozialis-moaz ari ziren

Beste erreferentzia Enbata zen. Bazen “m” hizkizidatzitako Embata ere, gazte mugimendua, eta bibazirenez, oroitzen naiz Bordeletik heldu ginela bil-kura batera, izena gurea zelakoan. Ohartzen nin-tzen hor, Enbatan, zela nik xekatzen nuena.

Aljeriakoak abertzale guztiengan izanzuen eragina garai hartan. Iparral-dean zuk sentitu zenuen deserosotasunhori askok sentitu zuten?Gauzak aldatu dira gerra aurrera joan den arabera.Une batez jendeak aseak ziren gerraz: egunero irra-tian eta telebistan esaten zuten arrestatu zutelaFLNko “numéro 1”, edo “numéro 2” edo “numéro3”. Orain hemen egiten duten bezala. Eta gerrakbeti segitzen zuen, jendea hiltzen zen. Kalean alje-riar izatea ez zen batere goxo, biziki gaizki ikusiak

ziren, baziren atentatuak haien kontra... baina unebatean, ez dakit nola, altxatu ziren, ez ziren gehiagobazterretik pasatzen. Gogoratzen naiz nola etorrizen Paristik Bordelera, anfiteatro batera, aljeriar batberen eskubideak esplikatzera. Eta horrek aldatuziden pentsakera.

Ordura arte banekien frantsesek ez zutela eskubi-derik han segitzeko, baina banituen lagun “pied-noirrak” eta ezagun aljeriarrak, baina “pied-noir”reiematen nien konfidantza gehiago. Han sortuakziren, haien gurasoak ere bai, ez zuten berenburuak Frantziako frantses bezala ikusten, eta gukere ez. Anfiteatro haren atarian baziren halakorugbyman erraldoi batzuk makilekin, jendea kolpa-tzeko, eta hala eta ere sartu zen jende anitz. Tipohark esplikatu zigun, Franz Fannonen gisan, Alje-rian zer gertatzen zen. Han aldatu nintzen


Etxaluz 1991n, ARGIArako IxabelEtxeberriak egin zion elkarrizketa

irudiztatzen zuen argazkietako batean.

AR

TX

IBO

A/

A.B

AY

O

Laster etorri zen zure arrestatze etaIruñeko presondegian sartzea. Ez Enba-takoa izateagatik, noski. Harrigarriegingo zen 1965ean, Etxebarrieta etaManzanasena gertatu baino lehenago,Burgosko prozesua baino askoz lehena-go, neska gazte frantses bat ETArenpostari izateagatik preso ikustea...Biziki fite hasi nintzen autoa gidatzen, eta bestetikkontuak bazuen zerbait “romaneskoa” niretzako:autoa hartu atzean “pipa” zahar bat hartuta, norbaitlaguntzera joan, bideak ikusten....

Beldurrik ez zenuen?Ez, ez. Ezin dut esan “batere-batere”, baina hogeitagutxi urterekin sekulako segurantza... Filmetan bezalazen, hori esan nahi dut “romaneskoa” esatean, goar-

dia zibilen artetik pasatu eta beste, nire film txikia bizinuen. Ez nituen zangoak aski lurrean.

Bestalde, beti izan dut sekulako errespetoa etaadmirazioa kontrabandistentzako. Muga ezkutukapasatzen zuten haiez bada mitologia bat...

Arrestatzeaz eta kartzelaz zein oroi-tzapen gordezten dituzu?Arrestatzeaz hotza, dardara, beldurra sentitu nuenhor. Baina kartzela denbora guztiko beldur handie-na pasatu dut jalgi nitzelarik. Irteteko eguna finka-tua zuten baina egun osoan ez ninduten askatu.Arratseko hamaiketan sartu auto batean eta muga-raino ekarri ninduten arrestatu ninduten polizia ber-berek. Arnegin egun osoan niri igurikatzen egonakziren laguntza taldekoak, baina ni heldu nintzelarikinor ez zen hor. Eta autoan berriz hasi ziren galdez-ka, halako bonba, beste hura... Bi tipo haiekinberriro, bat bolantean eta bestea hor, ni atzean...hor bai ukan nuen beldurra.

Gose grebarik ere egina zara espe-txealdi hartan.Bi bederen, bat luzeagoa, hogeitamabost egunekoaedo. Nire kalkuluen arabera kanpoan behar nuenbaina ez zidaten ematen jalgitzeko data. Eta delibe-ratu nuen ez bainintzen jalgitzen xutik jalgiko nin-tzela entzanik. Gose greba aipatu eta medikuazgogoratzen naiz.

Gaiztoa zelako?Ez batere. Gaixoa, harritua zen beti, ez zuen konpre-nitzen: “Una chica como tú”... Soriakoa zen, aita fami-liakoa, eta nahi zuen konprenitu, gaixoak. Eguneanbi aldiz etortzen zitzaidan, mintzatzeko pixka bat.

Greba uzteko konbentzitzera?Ez, ez, berak galdegiten zuen dena, ez zen lezioneemaile. Ez dut uste frankista zenik. Hizketan ari izateabesterik ez zuen nahi. Bera zen ikusten nuen bakarra.Lortzen zituen gauzak niretzako. Serorek eguneroekartzen zidatenez janaria, esan nion ez nuela horre-lakorik ikusi ere egin nahi. Eta lortu zidan.

Ordurako zure aldeko sostengu taldeaantolatua zen. Haiekin harremanikbazenuen?


�Beldur handienakartzela denboraguztian izan dut jalgi

nintzelarik. Irteteko eguna finkatuazuten baina egun osoan ez nindutenaskatu. Arratseko hamaiketan sartuauto batean eta mugaraino ekarrininduten, arrestatu ninduten poliziaberberek. Autoan berriz hasi zirengaldezka...(...) Bi tipo haiekinberriro, bat bolantean eta besteahor, ni atzean... hor bai ukan nuenbeldurra�

Guti. Bestalde, nire lagunei eskatzen nien ekintza-ren bat egin zezaten. Gu talde oso bat erori baigi-nen, erakusteko gu ez ginela izan eskatzen nuenekintzaren bat. [Irriz ari da] Apez baten bidez igor-tzen nituen oharrak.

Gero, kontatu behar dut kanpotik jatetxe bateanegindako otordua sartzen zidatela egunero. Iruñekojende dirudunak bidaltzen zuen, oso otordu onak,eta hotza zelarik jantziak ere bai. Baina hauek ino-

rekin ez zuten kontakturik, ez nire gura-soekin, ez taldearekin.

Epaiketa militarra egin zizu-ten zuri.Bai, hogeitamar hilabeteko zigorra eza-rri zidaten. Galdera fiskala zen hamabiurtekoa. Xantza aski ukan nuen. Infanteeta Miralles abokatuek defenditu nindu-ten, Bilbokoa bata eta Madrilgoa bestea.Ez ziren abertzaleak, ez bata eta ez bes-tea, baina lan ona egin zuten. Garaihorretan indulto handi bat ere izan zen.Azkenean urte t'erdi egin nuen.

Zure familiak denbora guztihorretan gorderik eduki omenzuen autoa, �mandoa�, itzuliegin behar izan zenien harenjabeei. Irri egin genuen ira-kurriz nola eduki zuten belaridorretan ezkutaturik.Inork ez zekien non zen. Poliziek ezzuten atzeman. Nik autoa eraman bai-zik ez nuen egin Iruñerako bidaietan,sekula ez nuen ez kargatu eta ez des-kargatu. Ez dakit zer eramaten nuen.Dakidana da oso gasolina gutxi har-tzen zuela, Iruñerainoko joan-jineanbehar nuen hiru edo lau aldiz gasolinabota. Ni astero joaten nintzen, ofizialkiunibertsitatera ikastera, eta hor Dan-txariako goardia zibilek ikusi zutenbazutela asteazkenetako ikaslea haienfamilia Iruñera eramateko: “¿No pue-des llevar a mi mujer?” eta nik “¡Cómono!”. Horregatik ez nuen gehiago segi-tzen ahal, errea sentitzen nintzen, beti

goardia zibilen familia batekin joaten nintzen...[irriz].

Espetxetik jalgi eta hauteskundeetanEnbatako zerrendaburu, hautagai kan-paina bete-betean. (Aurretik MixelLabeguerie pasatua zen). Nor zennagusi zu izendatu zintuen Enbatahartan?


Enbata aldizkariaren azala, 1967ko hauteskundekanpainan plazaratua. Irudietan ageri direnKristiane Etxaluz eta Arnaud Hegiaphal izan ziren hautagai abertzaleak.

ENBATA

Jaki Abeberri, Ximun Haran eta Michel Burukoa.Bazen zuzendaritza batzordea, baina hiru horiekzuten ematen norabidea. Abeberri eta Haran betielkarrekin mokoka, ez genekien zergatik, ni ez nin-tzen nor horri arraposturik emateko. Bestalde, nirealdeko batzordean ibilitako jendeekin harremanakhestuagoak nituen. Eta hauek esplikatu zidaten ninintzela pertsona egokia, behar nuela presentatu...

Gaur egunetik ikusita, zergatik usteduzu hautatu zintuztela?Komunikazio operazio bat: emazte, gazte... Nikhorrela ikusten dut.

Kanpaina hura nola bizi izan zenuen?Dinamika handi bat zegoen, jende asko bilduakhemendik eta handik. Gero agertu da asko ez zirelahain atxikiak abertzaletasunari, maite zutela kanpai-na “bistoso” bat egitea, eta hala izan zen, ikusgarria.Zazpi-zortzi kotxerekin joaten ginen herriz herri,musika eta guzti, afitxak leku guztietan... Bazirenkontrabandistak, baziren ikasleak... “mintxa” zute-nak. “Mintxa” da barneko energia hori, pizten dena.

Zuen mezua zein zen?Ni baino lehenago Abeberri mintzatzen zen: “Eus-kal Herria, herrialde aberats bat bi basamorturenerdian”. Iparraldetik Landetako desertua eta hegoal-detik Kastillakoa. Historia ekonomikoaz aritzen zen,gure industria, meategiak, eta beste, eta guztia ozto-patuz muga bat: “Muga hori apurtzen badugu, gara-tuko gara”. Hori zen Abeberriren solasa. Muga ken-tzeko behar zena zen nahi izatea, nahi izanez gerokentzea lortuko genuen. Hori pentsatzen genuen.

Eta ezker-eskuin kontuez zer?Gurea zen federalismo europarra. “Gu ez gara ezeskuinekoak ez ezkerrekoak: gu gara europarfederalistak”. Eta horrelakoetan nik zer esatennuen ez dut gogoan. Ez genuen hitzaldia prestatu-rik eramaten, ideia haietan blai ginen. Gogoan dutnire miltzaldia bukatzen nuela esanez honelakozerbait: “Ez du balio niretzako bozkatzea, nik ezdut balio honetarako. Baina ez eman boza nire-tzat: eman Enbatarentzako”. Aldi bakoitzean Abe-berrik “tak” ematen zidan ostiko bat [irri lasaianari da].

Laburbilduta: esplikatu kanpaina hurazer izan zen gaur hogei urte dituengazte bati.Kanpaina hura apoteosikoa izan zen. Jendeek ustezuten ez pasatuko ginela baina bai lortuko genuela%20 edo horrelako zerbait. Jende asko azaltzen zenmitinetan, irudi zuen gure alde zirela haiek denak.Baina gero, bozketan ez ginen %5era heldu. Izanzen fosforoz egiten diren su horiek bezala, piztuzen, egin zuen su eder bat, “pap”, eta gero fitsik ez,ezta brasarik ere. Espektakulu bat bezala izan zen.

Militantziarentzako ere inflexio puntu bat izanzen. Ordura arte militantzia ugarituz joan zen, bainahortik aurrera ez, ez bederen abiada berean. Askokfrustrazio handia sentitu zuten. Horren ondotikEnbata zartatu zen. Laguntzen aritu ziren gazteekgaldu zuten fedea Enbatan, batzuek utzi zuten,beste batzuek kristalizatu zuten gehiago klaseborrokan, abertzaletasunarekin batean, bestebatzuk eskuinera jo zuten. Ilusioa sobera handiaizan zen eta emaitza sobera ttipia.

Garai hartakoa da Piarres LarzabalenIbañeta antzezlana, berrogei urteberanduago Euskal Herriko dozena bat


�1967ko hauteskundekanpaina apoteosikoaizan zen. Jendeek uste

zuten, ez pasako ginela baina bailortuko genuela %20 edo horrelakozerbait. Jende asko azaltzen zenmitinetan, irudi zuen gure alde zirelahaiek denak. Baina gero, bozketan, ezginen %5era heldu. Izan zen fosforozegiten diren su horiek bezala. (...)Espektakulu bat bezala izan zen�

herritan eraberriturikostera eskaini duzuena,zu tartean hemen ere,Ander Lipusekin. Ibañe-taz hitz egiteko gogoaikusi genizun elkarriz-keta hau proposatzeraheldu ginenean.1969an egin genuen “Ibañe-ta”. Guretzako Piarres Larza-bal eta Telesforo Monzonekosatzen zuten bikote mitikoa,biak abertzale, biak beti prestlaguntzeko, errefuxiatueibereziki, Anai-Artea elkarteamuntatua zuten... eta gainerabiek teatroa idazten zuten.Monzonek egiten zuen Larza-balen piezen kudeaketa etabazuen bere tropa antzekobat, Heletan.

Aipatu baitugu 1967ko kan-paina, gero heldu zen 68famatua Parisen, eta hemen ere berotzen ari zirengauzak. Hemengo seminarioan baziren ixtorioakapezpikuaren kontra, baziren seminarista abertza-leak eta talde handi bat atera egin zen seminario-tik. Garai hartan idatzi zuen Larzabalek Matalaz,biziki obra ederra, eta obra hori muntatzeko osatugenuen talde bat. Lehen aldia zen egiten zenaeuskal antzerki bat parrokietako markoaren gai-netik, 18 lagun baginen Matalaz muntatzeko etabaziren Urruñakoak, baziren Hazparnekoak, Bes-koitzekoak, eta abar.

Baionako estreinaldia izan zen antzerki obrazgain halako akontezimentu bat, “un événémentpolitique”. Zeren eta eman zuen ikusterat semina-rioko arazoa ez zela seminariko afera soilik, Eus-kal Herriko askatasun mugimenduari lotua zela.Eta izan zen biziki jende. Bederatzi orenak bainohamar minutu lehenago Baionako antzokian ezzen hamar katu baino. Baina bederatzietarakojende guztiak heldu ziren brauki, eta pusatu zutenhainbeste ezen eta hor zen sarreren takila ereerori zen. Oren erdi beranduago hasi ginen,noski. Izan zen... jendea berotua!... Nola erraitenden zinema hasi zelarik jendeak parte hartzen

zuela? Horrelako zerbait izan zen Baionakoa ere,jendea berotua, adin guztietako jendeak... zerbaitigurikatzen ez zena. Ez genuen anitzetan eman.

Larzabal horrela untsa ezagutu nuen. Tarrapata-ka idazten zuen, eta hurrengo urtean presentatuzigun Ibañeta. Obra hau lotua da Manzanaskomisarioaren hilketarekin... hilketa baino gehia-go, nola esaten da “abatre”?... erailtzarekin.

Pieza horren egiteko nik banituen Parisen laguneuskaldunak Mixu Irarregi, Harriet Mendi... Pari-seko bohemian bizi ziren, errateko molde bat da,haiena bohemia “chic” baitzen. Haiek bazekitenuntsa zentzua ematen gauzei. Gu Ibañeta lantzenari ginela azaldu ziren hemen eta esan ziguten:“Hori ez da horrela muntatu behar, teatro natura-lista apezek egiten duten bezala... Ez, aldatubehar dira gauzak”. Iraultza ttipi bat egin genuentaldean eta modu modernoan muntatu genuen. Ezgenuen izan batere arrakastarik.

Orain egin duzuenaz esan da Ibañetaera moderno eta ausartean aurkeztuduzuela. Duela 40 urtekoa hain moder-noa zen ordurako?


Negu-udaberri honetan, Ander Lipus buru, PiarresLarzabalen Ibañeta antzerki obra eskaini duen taldea,

prestaketa lanetan. Etxaluz, eskubitik hasita bigarrena.

HA

IZE

BE

RR

I

Hala izan zen, bai. Baziren ideiak hartuak pastora-letatik, graffittiak azaltzen ziren, jantziek bazutengarrantzia bat, denak berdinak ziren.... Baina ezgenuen arrakastarik izan. Uste dut Larzabal ere hun-kitua izan zela, bere pieza histu genuela irudituzitzaion, ez geniola bere edertasun guztia eman.Arazoa izan zen publikoarekin ez genuela konplizi-taterik lortu, halako gauza “gauchista” bat egingenuen.

Geroago Parisera joan nintzen antzerkia ikastekoestakuruarekin nire buruan. Baina ez nuen nehorezagutzen, ez nuen daturik, eta uste nuen aski zelaParisera joatea bertan gauza horiek atzemateko.Gauza batzuk atzeman nituen, bai, presentatu nin-tzen leku batzuetan, eta onartua izan nintzen ere.Horietako batean lehen ariketak ziren maskarekinlan eginez. Garai hartan gure teatroa arras espresiboazen, eta nik pentsatu nuen maskarak zirela grekoenaspaldiko kontuak, ez gureak. Laster utzi nuen.

Hala ere beti segitu izan duzu nola edo halaantzerkiari lotua.

Bai, Parisen segitzen nuen antzerkia hurbiletik, ezegiten baina bai ikusten, antzerkiaz asko zekienjendearen inguruan ikasten... Gero itzuli nintzelarik,hemen IK agertu zen, IKren inguruan antolatuakginen jendeek pentsatu genuen frontetan osatzea:kulturala, militarra eta politikoa. Ni fronte kultura-lean nintzen, eta nire eginbeharra zen ekitaldiakantolatzea, jendearen kontziarazteko.

Parisen ezagututako ideia eta autoreetatik intere-satzen zitzaidan karrikako antzerkia, eta ohartuanintzen Toberak ere hori zirela. Entzuna nuen zerziren baina hemen ez zen izan toberarik 1946tik.Beraz, Iholdin egin nahi zuten urtegi baten kontra-ko mugimenduaren barruan antolatu genuen Tobe-ra. Goiburua zen “Lurra gurea da”. Taldearen anto-latzeaz eta testuez okupatu nintzen, denaorganizatzeaz, hemendik Domintxinetik, DanielLandartek euskaratu zuen obra.

Kontaiguzu zerbait gehiago ekintza hartaz.Iholdi zen orduan herri bakarra non ez ginen onar-tuak izan. Izan genituen inkluso bi arrautze ustel


�Uste nuen'Ibañeta'k piztukozuela eztabaida,

eta horren ondorioa izango zelagure gizarteak onar zezanborroka armatuaz mintzatzeaargi eta garbi. Lortu dugu obraeder bat egitea, erakustea PiarresLarzabalengan klasiko batdugula antzerkian (...), lortudugu ere talde lana egitea...Baina ez dugu lortu helburunagusia, eztabaida piztea�

Kristiane Etxaluz mintzaldian, 1978inguruko emakumeen bilkura publikobatean.

KR

IST

IAN

EE

TX

ALU

Z

autoaren gainera igorriak, aipatu dugun hauteskun-de kanpainan. Iholdin sartzea ez zitzaigun erraz.Hala eta ere, lagun batzuen bidez, bildu genuenjendea. Hor agertu zen lehen aldikotz Ernest Alk-hat, gero bertsolari ezaguna izan dena. Denuntziaz-ko teatroa zen, baina herrian berean behar zen tal-dea osatu. Orain Iholdi da Baxenafarroako herriabertzaleenetarik. Ikusten duzu antzerkiak ere berelana egiten duela.

Hurrengo urtean ber gisako beste tobera bat egingenuen Baigorriko jendeekin, Etxe sartzea deitugenuena. Lur, etxe eta ixtorio horiei buruz zen huraere, bertan gertatutako afera baten inguruan. Horizen antzerkia egiteko nire manera garai hartan.

Geroztik pasatu dira urte batzuk, eta aurtenaurkitu zaitugu Ibañeta egiten. Nolaz hori?Antton Lukurekin... Horra, gaur antzerki gauzendakoAntton Luku eta Mattin Irigoien dira gure “sandios”.Iruditzen zait euskal antzerkian bizi dugula urrezkoaro bat, idazten dutenen aldetik. Orain dela bi urteLuku ari izan da Garaziko bere ikasleekin prestatzenlan bat Piarres Larzabali buruz. Eta jin zitzaidan, zu jinzaren bezala, kontatu niezaion nola ezagutu nuen etabeste. Orduan izan nuen horrelako “klik” bat: “Ibañe-ta berriz egin behar da. Larzabali zor diot hori”. AnderLipus ere ezagutu nuen bere emanaldi batetik landa,Lipus eta Larzabal biak behar zirela juntatu pentsatu

nuen. Lipus ez zen normalean batere “larzabalkerieta-rat” emana, bera abangoardista hutsa izaki. Bainaberehala esan zidan baietz.

Egin duzue, beraz, Ibañeta, 40 urteberanduago. Eta azken emanaldiarenondoren, zein sentsazio utzi dizkizu?Antzerkiari nik beti helburu politikoa ematen diot,beste batzuek helburu “antzerkilaria” ematen diotenbezala. Nahi nuen jendeak ikus dezan borrokaarmatuak pizten baditu egun ezbeharrak, situaziotxarrak, hastapenetik horrela zela. Eta borrokaarmatuak baduela bere etika berezia.

Uste nuen Ibañetak alde horretatik piztuko zuelaeztabaida, eta eztabaida horren ondorioa izangozela gure gizarteak onar zezan borroka armatuazmintzatzea argi eta garbi. Baina lortu duguna ustedut izan dela obra eder bat egitea, lortu dugu era-kustea benetan Larzabalengan klasiko bat dugulaantzerkian, merezi duela gizon hori ezagutu deza-ten antzerkia maite dutenek, lortu dugu ere taldelan bat egitea... Baina ez dugu lortu nire helburunagusia zena, eztabaida piztea.

Zerbait gehiago zehaztu nahi duzupiztu nahi zenuen eztabaidaz alanahiago duzu bere horretan utzi?Nahiago dut jendeak Ibañeta irakur dezan.

... ez baitu ikusi ahal izango...Bai baina idatziz eskuratu daiteke. [Interneten,Mikel Martinezen www.teatro-testuak.com guneanWord formatuan eskura daiteke, doan] Hastape-nean ikusten nuen pieza “aiatolesko” bat bezala,non apezak baduen paper nagusi bat, ez handienabaina bai “kruzial”. Apez horren galdera da gutxigora behera: puxanten, boterea dutenen gibeletikibiltzen baldin bagara gure herria ez da inoiz aska-tuko, eta askatzeko beharbada onartu beharko dagerra egitea. Apez bezala esaten du. Batzuek ezdute batere maite apezek hitza har dezaten, bainauste dut inportantea dela gure gizartearentzakomoralaren oreka ezagutzen duen gizon batek esandezan “batzuetan gerra justifikatua da”.

Baina ez da izan behar edozein manerako gerra.Hor bada pertsonai bat, Opil, gerraz profitatzen dena,aberasten da Euskal Herriko etsaiekin. Gudari batek


�Horrelako gauzak duelaberrogei urte jadanik

planteatu zirelaoraingo gazteek ikustea inportanteazen enetzako. Oraingo gazteek uste

dute euskal borroka armatuabetidanik izan dela orain den

bezalakoa. ETAk ere ez du indarrikegin esplikatzeko zein eboluzio egin

duten beren borrokan�

nahi du hiltzera kondenatu itsuski eta besteak esatendu ezetz: “Nafarroaren urak ezin ditugu euskalduna-ren odolez gorritu”. Geroago esaten dio: “Opilekbadu seme bat gurekin ari dena. Hik izanen dukbalorea esateko semeari hik bere aita hil dukala?”.

Horrelako gauzak duela berrogei urte jadanik plan-teatu zirela oraingo gazteek ikustea inportantea zenenetzako. Zeren eta oraingo gazteek uste dute euskalborroka armatua betidanik izan dela orain den beza-lakoa. Uste dut ETAk ere ez duela inoiz indarrik eginesplikatzeko zein eboluzio egin duten beren borro-kan. Beharbada normala da militarrek ez kontatzea.Baina ingurukoek kontatzen ahalko zuten zerbaitgehiago. Beste adibide bat ipintzeko, ETA politiko-militarraren eta militarraren arteko frikzio eta zatiketanola pasatu ziren dakitenak oso gutxi dira.

Horretaz badira liburuak, baita entzi-klopediak ere... Ba ote dira gauza fun-tsezkoak oraindik esan gabe daudenak?Esan gabekoak ez, baina jendeek jakin beharkolituzketenak eta ez dakizkitenak bai. Nork irakur-tzen ditu entziklopediak? Ez dakit. Gure formakun-tzan kantuek asko egin dute, pastoralek. Nola ikas-ten ditu jendeak gertatu diren gauzak, hura ezagutuduen bat ezagutuz ala nola?

Transmisioaz ari zara, beraz.Transmisio arazoa izanen da. Hortarakoz, antzer-kiak egiten du transmisio hori. Baina... ez dugulortu “Ibañeta”rekin.

Obra horrekin eztabaidatu nahikozenituen erreflexioekin doa loturikduela pare bat urte Sustraiak aldiz-karian aipatu zenuen barkamenarenideia hori?Dena lotua da, eh? Minbizia pasatu nuen duela urtebatzuk, eta homeopata batengana joan nintzen beraklagun nintzan tratamenduaren jasaiten. Bere metodoada gaixoaren zaintzea, ez eritasunaren kontra aritzea.Garai hartan atentatu batzuk izanak ziren eta horieneragin kolateral moduan haren kontsultan ere pazien-te batzuk agertzen ziren alde, beste batzuk kontra...Mediku horrek, giro horretan, esan zidan: “Ikusi dutjende pila bat manifestazioan oihuka 'Herriak ez dubarkatuko' zioen pankarta baten gibeletik eta pentsa-

tu dut barkatzen ez duen herri bat ez dela inoiz sen-datzen”. Sendatzeko behar da barkatu, edo norbereburuari, edo min egin dizunari, bestela ez zara senda-tzen. Nire mediku ixtorio horretan, nik ere ikasi beharizan dut nire buruari esaten: “Barkatu”.

Hori nire lagunei aipatu diedalarik, irri eta trufanhasi dira, badakizu Jesukristoren ixtorio hura, kol-patzen zaituenari erakutsi behar diozula beste mate-la eta abar. Saiatu naiz esplikatzen ideia ez zetorre-la hortik. Beharbada Jesukristok edo bere elizakhartu dute humanitatearen lehenagoko errezetaona, esanaz “hau gurea da”. Baina humanitatearenada, barkamena beharrezkoa dela aurrera joateko.Gainerakoan, herraz bizi zara, gorrotoz. Herran bizidena atzeratzen da, beti, ez da aurrera joaten. Badi-ra gerrak herragatik egiten direnak eta badira aska-tasunaren bila egiten direnak. Askatzeko egitendiren gerrak joaten ahal dira zerbaiti buruz, bainasuntsitzea beste helbururik ez duten gerrak...

Esan nahi duzu Euskal Herrian bizidugun gatazka hein batean herrakmugiarazten duela?Une honetan kezkagarriena indiferentzia da,gehiengoaren indiferentzia. Nik hori sentitzen du.


�Barkamena beharrezkoa daaurrera joateko.Gainerakoan herraz bizi

zara, gorrotoz. Herran bizi denaatzeratzen da beti, ez da aurrera joaten.Badira gerrak herragatik egiten direnaketa badira askatasunaren bila egitendirenak. Askatzeko gerrak joaten ahaldira zerbaiti buruz, baina suntsitzeabeste helbururik ez duten gerrak... (...)Ez dugu herri bat eraikitzen ahalherraren gainean�

Ni ez naiz nor, baina baditut nire antenak denekbezala, eta naizen xomorro txiki honek hori senti-tzen du. Ni ere hunkitua naiz, orain gehiago gaine-ra. Ez ditut gehiago berriak entzuten, iruditzen zaitberriak direla frankismo garaikoak bezalakoak,dena gezurra dela era bulgarrean esanda, bainabenetan zerbait gordetzeko sortua, eta gordetzekosortu dena segitzeak ez du balio. Hobe da bestebide batzuetatik joan informatua izateko.

Herra sentitu dut, bai, gure arteko jendeetan.Eman dezagun, eztabaidatzen dugunean indar guz-tien metaketaz, horretan denok ados gara, aurrerajoateko denok behar dugula bildu. Baina hastengarenean zehazten norekin behar dugun bildu,jende batek ezin du pentsatu ere egin bere eskui-nean kontsideratzen dituztenekin biltzea, ez etaurrats erdia egiteko ere. Ber gauza gertatzen dabeste aldean. Ibarretxerentzako banuen aski sinpa-tia, esate baterako, baina Martxoaren 11 hartanentzun nuelarik esan zuela telebistan, goizean,ETAkoez mintzatuz “alimañas” zirela... Horrelakohitz bat esateko beroan, kazetarien aurrean, esannahi du sabela zolan baduela herra. Nik “alimaña”ez nuke esango ez eta guardia civilendako ere...jendeak dira!

Herra hori gainditzeari balio politi-koa ere ematen diozu.Ez naiz herraz ari zentzu moralean, zeren eta mora-lari dagokionez bakoitzak berea egiten du. Bainabeharrezkoa baita politikoki. Ez dugu herri bat erai-kitzen ahal herraren gainean. Ez du balio etsenplu-rik ematea.

Eman dezagun etsaiek egun batean esaten dute-la “Bon, konpon zaitezte zuen artean”... egunhorretan hasiko ginateke bata bestearen kontra,elkarri ñakaka. Ez da posible. Zerbait aldatu beharda oso zolan dagoena. Hainbeste bide egiteahorren ikusteko orain... Ez dakit den zahartua nai-zelakotz edo zahartzeak ez ote duen ematen ereurrunago ikusteko parada. Aurreko batean, sola-sean ari ginela, galdetzen zenidan ea gu militantegazteak ginelarik nola pentsatzen genuen gureideien gauzatzea eta uste dut arrapostu eman nizu-la ez genuela pentsatzen, berdin zitzaigun, ustegenuen eginen zela. Baina orain, zahartuta, ikus-ten dutt hori huts handia zela baina gure entusias-

moak eta sinesmenak mugiarazten gintuela. Bainaherri baten askatzeko badira egin beharreko lanak.Etsaien kontra ari behar da, hori bai, baina beharda barnean ere baldintzak prestatu jendeak elka-rrekin bizitzeko maneran.

Torturarena da beste gai bat zurigaldetzekoa. Familian ezagutu duzu,torturaren inguruan lan asko eginaduzu zure lan politikoan...... teknikoki, bai, salaketak itzultzen, bilatzen sarebatzuk non gure salaketak sartzen ahal genituen,eta horrela...

Gorrotoaz eta barkamenaz esan dituzu-nak lotzen dituzu torturarekin?Ez da lasterbiderik horretan. Bakoitzak ikusten du.Ezin duzu esan “nahi nuke nire senarrak barkadezan bera torturatu duena, baina nahi nuke erebarka dezaten, jende bezala, ez espainol bezala edoabertzaleen kontrako bezala, egin diedan mina”.Guk ere galdegin beharko dugu barkamena gogor-ki momentu batez, baina hori oso-oso urrun da. Oraingo eginbeharra da gure artean minimo bategitea sare soziala berriro indartzeko, euskaltasuna-ren inguruan. Euskaltzaleen artean.

Ipar Euskal Herriko politikara eto-rrita, hemen ere ezker abertzaleagogor zatitua ikusten da. Hegoaldetikzu ezagutu zaitugu gehienik HerriBatasunaren eta errefuxiatuen ingu-ruan. Zer moduzko harremanak dituzugaur egun Batasunakoekin?Gaur egungo Batasunakoek ez naute bortxaz ondoikusten ene historiaren arabera. Zeren eta hemenegin zelarik haustura Abertzaleen Batasunaren bar-nean, batzuek Batasuna muntatu zutelarik hemenIparraldean, ene izena eman nuen erraiteko haustu-ra horren kontra nintzela eta ez nuela untsa ikustenAB hor zelarik hemen Batasuna sortzea. Badirudihori ez didatela batzuek barkatu, baina bestebatzuek bai, ez da gauza orokorra.

Dena dela, zurrumurruak zurrumurru, badakithorrelakoak ez dituztela sinesten. Eta segur da lortzenbadugu ezker abertzale bat muntatzea Iparraldean etaHegoaldean, ni ezker abertzalekoa naizela.


Abertzaleen Batasunakoekin zer moduzmoldatzen zara?ABn nire burua ikusten dut ardi arrunt bezala, etahaiek ikusten naute ardi beltza bezala. Abertza-leen Batasunakoekin oso ados naiz orokorrean.Badira gauza batzuk... Eman dezagun, egunkarianikusi dut Aralarrekin egin duela ABk aliantza tak-tiko bat. Zein behar dago horretarako? Gure pro-blema nagusia da berriz denak biltzea, eta badaki-zue hori egiten duzuela Batasunakoakizorratzeko, futbolean egiten den bezala aurkariazangotrabatzeko... Politikoki pittilinkeria bat ikus-ten dut. Horregatik ez dut karta hartu, bainabozka beti ematen dut.

Laster izango dira Europako hautes-kundeak, eta hauetan ere abertzaleaksakabanaturik aurkeztu dira.Hemen hauteskunde barrutiak Frantziako hegoal-dearen zati handi bat hartzen du. Eta abertzaleenartean badira hiru jarrera. Bat EAJ-PNBko, presenta-tzen da Frantzia guztian. Batasunakoek hego Fran-tzia osoan beren zerrenda aurkezten dute. Eta Aber-tzaleen Batasunak egiten du zerrenda partidualtermundialista eta ekologista batekin, ordezkari

nagusi izango duelarik Jose Bové, gure aldetikMenane Oxandabaratz laguntzaile.

Eskaini didate honi babesa emateko sinaduraeman dezadan, eta arrapostu eman dut: “Ene izenakez du boz bakar bat ere aldatuko, baina segur naizBatasunakoak ‘ikusten duzu, esaten nizun...’ etahau eta bestea hasiko dira”. Nik boza Jose Bovériemanen diot, ez dut iritzia gordetzen, uste baitutBovék egiten ahal duela lan on bat guretzat etahauteskundeetan pasatzen ahal dela. Pasatzea edoez pasatzea ez da izan beti nire ardatza politikan,baina une honetan maiteago dut Jose Bové pasadadin eta ez ezagutzen ez dugun beste nornahi.

Badakit Ixabel Etxeberria ez dela pasatuko, eta ezdakit zenbat kostatuko den broma. Milioi erdi euro...Ez baduzu bozen %5 ateratzen, ez duzu gastuetarakodirurik eskuratzen. Ipar Euskal Herri mailan %10 lor-tzea marka ederra izango zen, horrek departamenduanegiten du %3 edo %4. Pentsa ezazu Frantziako hegoal-dean... Niretzako ABk dauka jarrerarik zintzoena.

Hegoaldekoekin izan dituzuen harrema-nak esplikatzeko �lehen auzoa�renideia erabili izan duzu. Esplikatukoal diguzu?


“Sendatzeko beharda barkatu, edonorbere buruari,edo min egindizunari, bestelaez zarasendatzen”.

PELL

OZ

UB

IRIA

Gure haur denboran lehen auzoaren kontzeptuaoso bizirik ezagutu dugu. Lehen auzoa da zureetxetik elizarat abiatuta bidearen alderdi bereandaukazun lehen etxea. Beraz, bidean hurrengoetxekoak dira nire lehen auzoak, eta ni naiz ondo-ko etxearen lehen auzo. Zu hilgo zarelarik, hilerrirabidean lehen auzoak ekarriko du gurutzea. Lehenauzoarekin badituzu betekizunak eta eskubideak.Lehen auzoak behar zaitu lagundu, zuk ez eskaturikere. Nik jakin behar dut nire lehen auzoari noizlagundu, izanik adiskide ala ez, hori derrigorrezkoada. Eta zuk behar duzu onartu zure lehen auzoarenlaguntza. Beraz, hartuko duzu batengandik eta ezdiozu deus ordainduko, doakoa baita. Eta emangodiozu besteari eta ez dizu deus ordainduko.

Hori etxetik jaso dut, baina ez da gehiago manten-tzen. Guk Hegoaldeko errefuxiatuekin egin dugunahorixe izan da, lehen auzoarena. Ez diegu eman erre-fuxiatuei, eman diogu Hego Euskal Herriari. Emanegin dugu, ez itzuliko diguten esperantzarekin. HegoEuskal Herriak zerbait behar baldin badu, beti horegongo gara hemengo abertzaleak. Baina haiek erejakin behar dute haiek ere ematen ahal dutela, bainaez ordainketa moduan, ez aprobetxatzeko moduan.

Eta gauza guztiok nola ikusten diraSao Tometik?Hori drama bat da. Sao Tometik hemengoa ager-tzen da eritasun degeneratibo bat balitz bezala.Gure bereizteko mania hori gero eta gehiago senti-tzen dugu. Gero, hitz ematen edo eskaintzen dizki-gutenak, eman dezagun Anoetako proposamenabezalakoek... ez dute gehiago sinesgarritasunik.Beti badira eskaintza berriak, su artifizialak bezala,zerbait egin behar dela eta.

Bestalde, gu hemen gaude eta hemen zaudetenokez duzue imaginatzen zer den han egotea deporta-turik. Ni hemen naizelarik mendia beti hor dut, bela-rra berdin handitzen da, auzoek berdin onartzennaute edo ez naute. Esan nahi dut, gure biziak etagure euskaldun biziak segitzen du. Baina moztuazarelarik hemendik, edo espetxean, edo urrundua,eta zure biziaren ardatz nagusia euskal gauzei lotuadelarik, eta ez duzularik ez mendia, ez lagunak, ezusainak... Zure biziaren %90 azken finean horiekdira, zure sentsazioak. Eta horiek guztiak falta dire-larik... gogorra da!

Gatazka honek hain luze joko zuenikuste zenuen?Uste, uste... Egia esateko, gaztetan ez ginen gauzakonkretuetan sartzen, sinesmenean ginen. Uste etasinets ez da gauza bera. Orain gara errealitaterajausten. Jausten ari naiz egun oroz, eta Sao Tomeranoan aldi oroz, eskailera maila bat aldi bakoitzean.Eta Alfonsoren lekuan jarrita, pentsatzen duzularikhan hiltzen ahal zarela, edo presondegian pentsa-tzen dutenak han hilgo direla... hori gogorra da.Halaz ere, horrek ez du aldatzen zure biziaren egi-teko manera. Berriz egin behar balitz, hain segur ezgenuke berdin-berdin eginen, baina bai ber norabi-dean. Eta irentsi behar baldin bada, irensten dugu.Norbaiti tokatu behar zaio.

Zer aurkitu duzu Sao Tomen? Lortuduzu maitatzea leku hori?


“Gure prozesuan biziki garrantzizkoa dagauzak lortzea emekiño,emeek bezala, ahal

bada goxatuz,gauzak emankortasunarekinlotuz, hartu emankortasunarekin, ematen

duzun arabera hartu”.

PELL

OZ

UB

IRIA

Pentsatzen dut berrogeita hamar aldiz joan naizelahara. 23 urte, urtean bi aldiz... Nik ez dut lortu huramaitatzea, Alfonsok bai. Ni burgesegi naiz hori maita-tzeko, ez erosotasunen aldetik, baina ez dut aski tole-rantzia han ikusten den giza miseria soportatzeko. Ezbakarrik miseria ekonomikoa, giza miseria baizik,“misère humaine”: buruetan, bihotzean, denetan.Miseria da gauza bat hunkitzen duena orokorki.

Bestalde, Afrikan mendebaldeko jendeak eta ekial-dekoak ezberdinak dira. Mendebaldekoa zuregana-tzen da, ez zaitu bazterrera uzten, merkatuetara zoazeta jendea hurbiltzen zaizu. Sao Tomen deitzen dizu-te “prima”, “amiga”... Eta halata ere, ez dizute sekulaeskainiko haiek sakonago ezagutzea. Ez dira irekiak.Ez dut uste egiazko adiskiderik egin dudanik SaoTomen, lagunak trumilka, ezagunak gehiago, eta“prima” eta beste, baina hemen bezalako adiskiderikez, barruan pentsatzen duena azalduko dizunik.Alfontsok uste dut badituela adiskide batzuk eginik,baina bera ni baino askoz toleranteagoa da.

Sao Tomera joateak eskemarik aldatudizu? Ala bazenekien zer zen hiruga-rren mundua eta...

Ez nekien, ez. Hor ikasi dut zer diren GobernuzKanpoko Erakundeak. Ez dira den-denak berdin,baina GKEak neokolonialismoaren tresnak dira,baina benetan. Pentsa, adibidez, probatu nahikozenukeela emakumeekin lan bat egitea haurren egi-teko kontrolaren aldetik: aski da GKE bat horretazarduratzea dena gaizki ateratzeko.

Kontraesan handi bat dago hor tartean. GKEek lanegiten dute ordainduz. Komertzioa da. Baina hunki-tzen dituzten gaiak hil ala bizikoak dira. Uste dut antzi-nako misionestek, jainko bakarraren fedearen izeneanjoanik ere, askoz lan hobea egiten zutela GKEek baino.Hauek boluntario laikoen itxura egiten dute, baina ezdira, normalean GKEetan boluntario sari bat dago, hila-betean gutxi gorabehera 1.000 dolarrekoa. Baina kon-tsiderazioa ere hor dago... Zara “kooperantea”.

Bertako jendeak ez ditu ondo ikustenGKEetako kooperante horiek?Oso ondo ikusten dituzte, hori da problema. Ondoikusten dituzte faboreak lortzeko, gero eta gehiagoizan daitezen nahi dute.

Militantzia politikorik ez da?Ez. Bada oposizio politikoa, bada joko politikoa,baina gureen karikaturak direnak. Militantzia da bote-re postuen eskuratzeko. Boterean direlarik batak edobesteak berdin egiten dute. Boterean sartzen direlariklehen ardura dute nazioarteko kooperazio gehiagoukaitea. Komisioen sistemak funtzionatzen du. Ope-razio bat ona da ekartzen dituelarik kotxeak, konpu-tadoreak... zenbat eta handiago hobeto.

Guk ere hastapenean bagenuen proiektu bat,besteek bezala egiteko, sinesten genuen. Nekazari-tzako proiektu bat nahi genuen egin, fruitu arbolaksortu mintegian eta jendeen artean banatu. Donos-tiako nekazaritza eskola batekin hasi ginen, munta-tu genuen proiektua baina ez zuen arraposturikizan Sao Tomeren aldetik. Ezin duzu zure aldetiknolanahi joan proiektu batekin, behar duzu onartuaizan. Gero konprenitu dut gure proiektua ez zelaaski handi, ez zuela komisiorik ematen, uste baike-nuen proiektuek merkeak izan behar zutela.

Jende xehearen aldetik, haien ametsik handienada xuri batekin ezkontzea handik joateko. Hau-rrak ere eskaintzen dizkizute, handik munduhobera atera ditzazun.


�Lehen auzoarekinbadituzu betekizunaketa eskubideak. Lehen

auzoak behar zaitu lagundu, zuk ezeskaturik ere. Nik jakin behar dutnire lehen auzoari noiz lagundu,izanik adiskide ala ez, derrigorrezkoada (...) Guk Hegoaldekoerrefuxiatuekin egin duguna horixeizan da, lehen auzoarena. Ez diegueman errefuxiatuei, eman dioguHego Euskal Herriari�

Bukatzeko, Kristiane. Zein da zureesperantza gaur egun?Nola esango dizut (irribarrez ari da)... pixka batmistikoa da, edo metafisikoa. Nik sinesten dutbarne indarra badugula egun batez benetan euskal-dun izatera iristeko, erran nahi baitu ukaitea entepolitiko sozial bat non ezagutua izango garen legal-ki euskaldun bezala, ez erdi-frantses edo erdi-espai-nol, ez eta ere europar lehenik, baizik eta lehenikeuskaldun bezala. Barne indar hori bada.

Uste dut ere gure belaunaldiak egin duela lanhandia asmo hori gauzatzeko. Froga bat da LARRUN

hor izatea, eta zuek hor izatea idazteko, eta ira-kurleak edukitzea: orain dela 100 urte ez zen egi-ten, duela 50 urte ere ez. Beraz, ideien mailan,hartu-emanen mailan anitz aurreratu gara. Bainaez dut gehiago sinesten progresorik izanen delamanera iraultzaile batean, erran nahi dut, egunbatetik bestera gauzak konponduko direla, ez etaurte batetik bestera ere. Aldiz, uste dut prozesubat dela, bere erritmoak dituena. Eman dezagun,egunotan Europako hauteskundeek sekulakogarrantzia badutela iduri du, eta enetako ez dubatere garrantziarik prozesu luze horretan.

Azken finean, prozesua da interesantea, prozesuiraunkor hori, ez eta lortu nahi duguna. Prozesuhorretan ez gara gu zerikusia daukaten bakarrak,izan ingurumenarekin zerikusia duten mugimen-duak, emazteen papera eztabaidatzen dutenak, etaabar, beste mugimendu progresista zabalago batean

sartzen gaituztenak, eta mugimendu zabalagohorrek beharbada lagunduko du gure errekonozi-mentu nazionala lortzen.

Genero askapen borrokari, edo zehaz-kiago feminismoari, zein garrantziaematen diozu?Ni betidanik izan naiz “un garçon manqué”, euskaraz“mari-mutiko” esango genukeena. Emazteek deitzenzidaten mari-mutiko, ez bainintzen sometitua berenikusmoldeei, ez bainintzen barne lanetan laket. Gizo-nek ez ninduten kategoria horretan sartzen. Bainabehin ere ez naiz ibili mugimendu feministen militan-te. Feministak biziki ongi ikusten nituen, baina nolapasatu nituen zazpi urte “interna” serorekin eta nes-ken artean, eta gero beste urte eta erdi kartzelan sero-rekin eta nesken artean, aski denbora eman dutmonosexismoan. Gauza mixtoak maite ditut. Bainagehien maite ditudanak dira gizon feministak.

Baldin badaude...Ah, bai, nik etxean badut.

Zure anaia? [zirikatu dugu broman]Ah, orduan bi baditut: anaia eta Alfonso. Beren barneansentitzen direnak feministak. Gaur pentsatzen dut gureprozesuan biziki garrantzizkoa dela gauzak lortzeaemekiño, emeek bezala, ahal bada goxatuz, gauzakemankortasunarekin lotuz, hartu emankortasunarekin,ematen duzun arabera hartu. Ez konskistatuz, ez ban-dera ezarriz erranez “hau nirea da”, “egin dut beharzena hau ukaiteko”, “hau ordaindu dut”. Ez da soilikgizonen manera da, badira ere emazte anitz horrelako-ak direnak. Baina horrela ez. Aldiz, “patria” egiteabaino “matria” egitea, ez dena sufrikarioarekin eta sakri-fizioarekin eginez baizik eta emankortasunarekin. n


�Hemen zaudetenok ezduzue imajinatzenzer den egotea

deportaturik. (...) Moztua zarelarikhemendik, edo espetxean, edourrundua, eta zure biziaren ardatzaeuskal gauzei lotua delarik, eta ezduzularik ez mendia, ez lagunak, ezusainak... Zure biziaren %90 zuresentsazioak dira�

LARRUN pentsamendu aldizkariaARGIArekin batera banatzen daZuzendaria: Xabier LetonaJabea: Komunikazio Biziagoa S.A.L.Helbidea: Zirkuitu ibilbidea, 15. pabiloia 20160Lasarte-Oria Posta Elektronikoa:[email protected] Telefonoa: 943 37 15 45Inprimategia: Antza S.A.L. Informatika: ASPSCOOP.

( ARGIAko 2.186. zenbakiarekin banatua, 2009ko maiatzaren 31n)

Larrun (132): Kristiane Etxaluz": Herraren gainean ez dugu herria eraikitzen ahal"

Documents

Transcript of Larrun (132): Kristiane Etxaluz": Herraren gainean ez dugu herria eraikitzen ahal"