B-PRESENT-ACCESO GS EUSKERA• Lurraren barne-sistemak: − Lurraren egitura eta osaera. −...

ATZERRIKO 2. HIZKUNTZA (ingelesa, frantsesa, edo alemana)

INGELESAFRANTSESA

MODULUA

ARIKETAK

PROBA

BALIABIDEAK ETAPROGRAMAZIOA

ERANTZUNAK

ERANTZUNAK

MODULUA

ARIKETAK

PROBA


ERANTZUNAK

ERANTZUNAK

ATAL OROKORRA

EUSKARA

ATAL ESPEZIFIKOA

EKONOMIA ETA ENPRESA ANTOLAMENDUA

A AUKERA: Gizarte Zientzien Esparrua

Goi Mailako HeziketaZikloetarako SarbidePROBA


MODULUA

ARIKETAK

PROBA


ERANTZUNAK

ERANTZUNAK

MODULUA

ARIKETAK

PROBA


ERANTZUNAK

ERANTZUNAK

ATAL OROKORRA

MATEMATIKA


MODULUA

ARIKETAK

PROBA


ERANTZUNAK

ERANTZUNAK

ATAL ESPEZIFIKOA

FISIOLOGIA ETA GIZA ANATOMIA

A AUKERA: Gizarte Zientzien Esparrua


MODULUA

ARIKETAK

PROBA


ERANTZUNAK

ERANTZUNAK

ATAL ESPEZIFIKOAA AUKERA: Gizarte Zientzien Esparrua


ATAL ESPEZIFIKOA

MARRAZKETA TEKNIKOA

B AUKERA: Esparru Teknologikoa


MODULUA

ARIKETAK

PROBA


ERANTZUNAK

ERANTZUNAK

ATAL ESPEZIFIKOA

TEKNOLOGIA INDUSTRIALA



MODULUA

ARIKETAK

PROBA


ERANTZUNAK

ERANTZUNAK

ATAL ESPEZIFIKOA

FISIKA



MODULUA

ARIKETAK

PROBA


ERANTZUNAK

ERANTZUNAK

ATAL ESPEZIFIKOA

LURRAREN ETA INGURUMENAREN ZIENTZIAK

C AUKERA: Esparru Zientifikoa


MODULUA

ARIKETAK

PROBA


ERANTZUNAK

ERANTZUNAK

ATAL ESPEZIFIKOA

KIMIKA



MODULUA

ARIKETAK

PROBA


ERANTZUNAK

ERANTZUNAK

ATAL ESPEZIFIKOA

BIOLOGIA



MODULUA

ARIKETAK

PROBA


ERANTZUNAK

ERANTZUNAK

co00167eRectángulo

co00167eRectángulo

LURRAREN ETA INGURUMENAREN ZIENTZIAK C AUKERA: Esparru Zientifikoa Goi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal espezifikoa

1

Modulua

LURRAREN ETA INGURUMENAREN

ZIENTZIAK

C AUKERA (Esparru zientifikoa)

Oinarrizko Prestakuntza – 3. maila

Goi-mailako heziketa-zikloetarako sarbidea: atal espezifikoa

Iraupena: 90 ordu


2

AURKIBIDEA

1. C AUKERARAKO HASTAPENAK: ESPARRU TEKNOLOGIKOA (Atal espezifikoa) 2. MODULUA: LURRAREN ETA INGURUMENAREN ZIENTZIAK

Edukiak

1. MULTZOA: SARRERA: (20 ordu)

− INGURUMENAREN KONTZEPTUA − LA HUMANIDAD Y EL MEDIO AMBIENTE

Ezagutza-adierazleak

2. MULTZOA: LUR SISTEMA NAGUSIAK: HORIEN ETA GIZA SISTEMEN ARTEKO

ELKARREKINTZAK (50 ordu) Ezagutza-adierazleak

3. MULTZOA: INGURUMENAREN KUDEAKETA (20 ordu)

Ezagutza-adierazleak


3

1. ESPARRU ZIENTIFIKOKO HASTAPENAK (atal espezifikoa) “Kimika” eta “Biologia” moduluekin batera, “Lurraren eta ingurumenaren zientziak” moduluek esparru zientifikoaren atal espezifikoa osatzen dute, eta pertsona hartzaileek 3 modulu horietako 2 aukeratu beharko dute goi-mailako heziketa-zikloetarako sarbide-probaren atal espezifikoa egiteko. “Lurraren eta ingurumenaren zientziak“ moduluaren kasuan, ikasleek honako gaitasunak lortu beharko dituzte:

Lur-sistemen funtzionamenduaren kontzeptu, lege eta teoriarik garrantzitsuenak ulertzea, ingurumen-arazoak ikuspegi orohartzaile batetik ikertzeko, datuak jasoz, ondorioak atereaz eta alternatibak proposatuz.

Ikasitako ezagutza zientifikoak giza jardueraren eta sistema naturalen elkarrekintzaren

ondoriozko benetako eguneroko egoera problematikoei aplikatzea.

Baliabide naturalak erabiltzearen ondorioz lortutako onura ekonomikoak ebaluatzea –beren ezaugarriak kontuan izanik–, eta horien ustiapenaren ondoriozko eraginak ebaluatzea.

Planetaren adierazpen energetikoek giza sistemaren gainean sortzen dituzten ondorio

negatiboei aurre egiteko hartu behar diren neurri prebentiboak eta zuzentzaileak ezagutzea, eta, hala, ingurumena hobetu nahi duten ekintzetan modu aktibo eta arduratsuan parte hartu ahal izatea maila pertsonalean, tokikoan eta mundu-mailan.

“Kimika”, “Nekazaritza eta abere-hazkuntza”, “Elikagaien industriak”, “Gorputz eta kirol-ekintzak”, “Itsasoko eta arrantzako jarduerak” eta “Osasungintza” lanbide-arloetako goi-mailako lanbide-arloetako goi-mailako heziketa-zikloak egingo dituzten pertsonei berariazko modulu hau egitea gomendatzen zaie (eman daitekeen kasu guztietan). 2. MODULUA: LURRAREN ETA INGURUMENAREN ZIENTZIAK Modulu honen berariazko esparrua lur-sistemek eta giza sistemarekin dituen elkarrekintzek, hots, ingurumenak osatzen dute. Horrenbestez, modulu hau beste zientzia batzuen laburpena eta aplikazioa da, natur zientzien esparruko Geologia, Biologia, Kimika eta Ekologia zientziena, eta gizarte-zientzien eta giza zientzien esparruko Ekonomia, Geografia, Psikologia, Historia eta Filosofia zientziena. Parte-hartzaileek modu orokor eta sistematikoan ulertu beharko dute beren inguruko errealitatea, erabakiak hartzea eragingo duten egoeretan jakinaren gainean jarduteko aukera emateko moduan. Gainera, ingurunea eta gizakiak inguruneaz egiten duen ustiapena hautemateko eta baloratzeko ahalmena areagotuko duen bitartekoa izan beharko du. Diziplinarteko gai sistematiko bat da, sistema naturalaren eta giza sistemaren elkarrekintzaren ondorioz sortzen dena. Gai honek bilakaera handia izan du, diziplinen corpus teorikoaren ikuspegi murriztaile eta analitikoetatik bi sistemak lurraren sistemaren parte direla aintzat hartzen duen ikuspegi orokor eta holistera arte. Esparru zientifikoaren barruan, honakoak dira lanbide-trebakuntzarako berezko heldutasunarekin lotzen diren Lurraren eta Ingurumenaren Zientzien gaiak: • Ingurumenaren kontzeptua eta sistemen teoria. • Lur-sistema nagusien antolamendua eta funtzionamendua, baita horien eta giza

sistemen arteko elkarrekintza. • Giza sistemaren erantzuna.


4

Hortaz, ingurumena sistemen teoriaren barruan barne hartzen duen kontzeptutzat jotzen duen gunea proposatzen da. Ondoren, lur-sistema nagusien antolamenduan eta funtzionamenduan oinarritzen da, baita horien eta giza sistemen arteko elkarrekintzan eta oreka arriskuan jartzen duten aldaketetan. Hori dela eta, ingurumenaren arazoak ebatzi ahal izateko jarrera arduratsuak bultzatuko dituzten ezagutza zientifikoak eman beharko zaizkie ikasleei. Modulu honen eskaintza aintzat hartuko duen edozein prestakuntza-prozesuetarako programazioa egitean, ondoren zerrendatzen diren “edukiak” hartu beharko dira kontuan, eta “ezagutzaren adierazleak” atalean deskribatzen diren maila eta hedadura izan beharko da aintzat. Izatez, azken horiek ebaluazio-irizpideak dira, eta, eduki-multzo bakoitzerako gai eta ereduzko ariketa diren aldetik, pertsonek jakin behar duten edo egiten jakin behar duten alderdirik funtsezko eta kritikoenak adierazi nahi dituzte. EDUKIAK: 1. MULTZOA: SARRERA (20 ordu) • Ingurumenaren kontzeptua eta sistemen teoria:

− Diziplinartekotasuna ingurumen-zientzietan. − Sistemen osaera, egitura eta mugak. − Sistemen aldaketak. − Ingurumena, sistemen elkarrekintza gisa.

• Gizateria eta ingurumena:

− − Baliabideak:

♦ Motak: berriztagarriak eta berriztaezinak. ♦ Baliabideak: energetikoak, mineralak, hidrikoak, elikagaietakoak, arrantzakoak. ♦ Paisaia baliabide natural gisa.

− Hondakinak: ♦ HHS (hiri-hondakin solidoak). ♦ Industria-hondakinak. ♦ Nekazaritza-hondakinak.

− Arrisku naturalak eta ingurumen-arriskuak. − Ingurumenaren gaineko eraginak.

EZAGUTZA ADIERAZLEAK:

1.1. Sistemen teoria aplikatzea, ingurumenaren kontzeptua definitzeko. 1.2. Ingurumenaren konplexutasunaz jabetzea. 1.3. Denborarekin sistemetan gertatzen diren aldaketak azaltzea. 1.4. Paisaia bateko elementuak ondorioztatzea. 1.5. Baliabide berriztagarriak eta berriztaezinak bereiztea. 1.6. Baliabide energetikoen, mineralen, hidrikoen, elikagaietakoen eta arrantzakoen

kontzeptuak azaltzea. 1.7. Hondakin-mota desberdinak zerrendatzea. 1.8. Arrisku naturalak eta ingurumenaren gaineko eraginak identifikatzea.

2. MULTZOA: LUR SISTEMA NAGUSIAK: HORIEN ETA GIZA SISTEMEN ARTEKO ELKARREKINTZAK (50 ordu)

• Lurraren barne-sistemak:

− Lurraren egitura eta osaera. − Energiaren balantzea.


5

− Kanpoko geodinamika. Lotuta doazen arriskuak, prebentziorako neurriak. − Barneko geodinamika eta lotuta doazen arriskuak. − Prozesu petrogenikoak eta hobien eraketa. − Baliabide mineralak eta energetikoak. Energiaren arazoa.

• Kanpoko sistema jariakorrak: − Atmosferaren funtzio arautzailea eta babeslea. − Klima eta aldaketa atmosferikoa. Aldaketa klimatikoa. − Berotegi efektua. Poluzio atmosferikoa. − Hidrosfera: uraren zikloa, baliabide hidrikoak, erabilerak, ustiapena eta eraginak.

• Ekosfera:

− Ekosistemak: ♦ Osagai biotikoak. ♦ Osagai abiotikoak. ♦ Elkarrekintzak.

− Ekosfera, biosfera. Biomak. − Materiaren zikloak eta energia-fluxua. − Ekosistema denboran:

♦ Segida. ♦ Auto-erregulazioa. ♦ Atzera egitea.

− Biomasa eta produkzio biologikoa. Baliabide deribatuak. − Dibertsitatea. Dibertsitatearen galera.

• Lur-sistemen arteko fasearteak:

− Lurzorua. Osaera, egitura eta ehundura. − Lurzoruen arazoak:

♦ Degradazioa. ♦ Poluzioa. ♦ Higadura. ♦ Basamortutzea.

− Itsasbazterreko eremuak. Itsasbazterreko eremuen arazoak.


2.1. Prozesu petrogenikoak eta hobi mineralen sorrera azaltzea. 2.2. Baliabide mineralen eta energetikoen motak identifikatzea. 2.3. Energia-iturriekin lotzen diren arazoak aztertzea. 2.4. Atmosferaren funtzioak zerrendatzea. 2.5. Giza jardueren eta poluzio atmosferikoaren arteko lotura aztertzea. 2.6. Uraren zikloa grafikoki deskribatzea. 2.7. Uraren erabilerek sortzen dituzten eraginak deskribatzea. 2.8. Ekosistemen funtzionamendua deskribatzea. 2.9. Energia-fluxua eta errendimendu energetikoa maila bakoitzean nola sortzen den

azaltzea kate trofiko batean. 2.10. Biodibertsitatearen galeraren ondorioak azaltzea. 2.11. Baliabideen kudeaketa ez iraunkor baten ondorioak aztertzea. 2.12. Itsasertzeko sistemen eta giza sistemaren arteko elkarrekintzak azaltzea. 2.13. Lurzorua mehatxatzen duten arazo nagusiak deskribatzea.

3. MULTZOA: INGURUMENAREN KUDEAKETA (20 ordu)

• Giza sistemaren erantzuna:

− Hiri-ekosistema.


6

− Planetaren egoera balioesteko adierazleak − Garapen iraunkorra. − Lurraldearen antolamendua. − Ingurumenaren gaineko eraginaren ebaluazioa.


3.1. Hiri-ekosistema baten osagaiak eta funtzionamendua aztertzea. 3.2. Herritarrek baliabideak hobe aprobetxatzeko, eraginak murrizteko eta ingurumen

osasungarriagoa lortzeko jarrai ditzaketen neurriak proposatzea. 3.3. Ingurumen-arazoak garapen iraunkorraren ikuspegitik aztertzea. 3.4. “Lurralde-antolamenduaren” eta “ingurumenaren kudeaketaren” arteko erlazioa

aztertzea. 3.5. Ingurumenaren gaineko eraginaren ebaluazioaren funtzioak deskribatzea, eta

ebaluazio hori aplikatu behar duen proiektu-motaren bat deskribatzea.


EDUKI BLOKEEN EZAGUTZA ADIERAZLEEI DAGOZKIEN ARIKETEN ADIBIDEAK

BLOKEA EZAGUTZA ADIERAZLEAK ADIBIDEAK

1.1. Sistemen teoria aplikatzea, ingurumenaren kontzeptua definitzeko.

1, 2

1.2. Ingurumenaren konplexutasunaz jabetzea. 1, 3, 15

1.3. Denborarekin sistemetan gertatzen diren aldaketak azaltzea.

3, 6, 26

1.4. Paisaia bateko elementuak ondorioztatzea. 30

1.5. Giza jarduerek lurraren aldaketan duten eragina azaltzea.

5

1.6. Baliabide berriztagarriak eta berriztaezinak bereiztea. 12, 27

1.7. Baliabide energetikoen, mineralen, hidrikoen, elikagaietakoen eta arrantzakoen kontzeptuak azaltzea.

1

1.8. Hondakin-mota desberdinak zerrendatzea. 32

1

1.9. Arrisku naturalak eta ingurumenaren gaineko eraginak identifikatzea.

5, 10, 11, 15, 31

2.1. Prozesu petrogenikoak eta hobi mineralen sorrera azaltzea.

12, 13

2.2. Baliabide mineralen eta energetikoen motak identifikatzea.

12, 27

2.3. Energia-iturriekin lotzen diren arazoak aztertzea. 13, 14

2.4. Atmosferaren funtzioak zerrendatzea. 4

2.5. Giza jardueren eta poluzio atmosferikoaren arteko lotura aztertzea.

13, 15, 16

2.6. Uraren zikloa grafikoki deskribatzea. 6, 7, 8, 9

2.7. Uraren erabilerek sortzen dituzten eraginak deskribatzea.

8, 9

2.8. Ekosistemen funtzionamendua deskribatzea. 21, 22, 23

2.9. Energia-fluxua eta errendimendu energetikoa maila bakoitzean nola sortzen den azaltzea kate trofiko batean.

22, 23

2.10. Biodibertsitatearen galeraren ondorioak azaltzea. 19, 20, 21

2.11. Baliabideen kudeaketa ez iraunkor baten ondorioak aztertzea.

28, 11, 41

2

2.12. Itsasertzeko sistemen eta giza sistemaren arteko elkarrekintzak azaltzea.

17, 18

Modulua: Lurraren eta ingurumenaren zientziak Esparru zientifikoa Goi Mailako Heziketa Zikloetarako Sarbidea: Atal espezifikoa

2

2.13. Lurzorua mehatxatzen duten arazo nagusiak deskribatzea.

24, 25, 29, 31

3.1. Hiri-ekosistema baten osagaiak eta funtzionamendua aztertzea.

16

3.2. Herritarrek baliabideak hobe aprobetxatzeko, eraginak murrizteko eta ingurumen osasungarriagoa lortzeko jarrai ditzaketen neurriak proposatzea.

31, 41, 42,

3.3. Ingurumen-arazoak garapen iraunkorraren ikuspegitik aztertzea.

33, 34, 41, 42,

3.4. “Lurralde-antolamenduaren” eta “ingurumenaren kudeaketaren” arteko erlazioa aztertzea.

38, 39, 40

3

3.5. Ingurumenaren gaineko eraginaren ebaluazioaren funtzioak deskribatzea, eta ebaluazio hori aplikatu behar duen proiektu-motaren bat deskribatzea.

35, 36, 37


3

1. Baliabideez hornitzeko, hondakinak metatzeko eta giza jardueren euskarri fisiko izateko ingurumenak duen garrantzia azalduko dituzten bi adibide aipa itzazu.

2. Zeintzuk dira geosfera sistemaren eta hidrosfera sistemaren artean ezartzen diren erlazioak? 3. Zein da kanpoko eragile geologikoak mugitzen dituen motorra? 4. Biziaren garapenerako atmosferak dituen lau ezaugarri adierazi eta labur deskribatu. 5. Zer da berotegi-efektua? 6. Ba al dago erlaziorik glaziarretan biltzen den ura eta itsasoaren mailaren artean? Zure

erantzunaren arrazoiak azaldu ditzakezu ondorengo grafikoen analisia eginez.

7. Azaldu laburki zer den arro hidrografikoa. 8. Zer dira akuifero fosilak? Zer gertatzen da birkargatzen dena baino gehiago ustiatzen bada?

Ezagutzen al duzu horrelako adibideren bat? 9. Zer da emari ekologikoa?

10. Harrobi baten ustiaketak sor ditzakeen bost inpaktu adieraz itzazu. 11. Zeintzuk dira ondorengo jarduerek sortzen dituzten inpaktuak?

a) Autopista bat eraikitzea b) Petrolioaren garraioa c) Eremu mediterranear batean golf-zelaia mantentzea.

12. Zein da petrolioaren jatorria? Eta ikatzarena? Baliabide berriztagarriak al dira? 13. Zeintzuk dira erregai fosilak ekoizte eta erabilpen maximoarekin lotzen ditugun ingurumen-arazoak? 14. Adierazi EAEn sortzen diren energia berriztagarrien hiru mota. 15. Zeintzuk dira planetan atmosferak dituen ingurumen-arazo nagusiak?

Itsaso eta ozeanoak

Lurrazaleko ura

Lurrazpiko ura

Airea eta lurra

Ur geza Poloak eta glaziarrak


4

16. Atmosferaren hainbat kutsadura-iturri agertzen dira ondorengo irudian. Azaldu horietako bakoitza, eta hirietan atmosferako kutsadura murrizteko proposamenak egin.

17. Zeintzuk dira itsasertzak eremu kontinentaletik nahiz itsasotik jasaten dituen inpaktu nagusiak? 18. Zer dira marea beltzak? Nola sortzen dira? Nola ekidin daitezke? 19. Zer da bioaniztasuna? Azaldu bioaniztasuna galtzeko hiru arrazoi antropiko. 20. Otsoa eta tigrearen antzeko espezie arriskutsuak babestu behar direla uste al duzu? Zergatik? 21. Zeintzuk dira landaredi-mota bakoitzaren hedapena mugatu duten ingurumen-faktoreak? 22. Defini ezazu kate trofikoaren kontzeptua. Adierazi grafikoki kate trofikoko energia-fluxuak eta

materia-fluxuak. 23. Ekosistema bat ageri da ondorengo irudian. Zeintzuk dira ekosistema honetako

osagaiak?Zeintzuk dira euren arteko erlazioak? Ekosistema honetako kate trofikoaren eskema bat egin. Deskriba ezazu energia-fluxua.


5

24. Lurraren degradazioan laguntzen duten lau faktore antropiko aipatu. 25. Zer da kutsadura barreiatua? Zein da jatorria? Nola ekidin daiteke? 26. Ondorengo irudietan oinarrituta, azaldu zer den segida ekologikoa. Zein motakoa da irudikoa?

27. Azaldu zer diren baliabide natural berriztagarriak eta ez-berriztagarriak. 28. Pagadi baten ustiaketa energetikoa entresaka eginez burutzen da (urtero zuhaitz zaharrenen

kopuru txiki bat moztu, basoa kontserbatzen utziz). Pago batek, garatzeko, 100 urte baino gehiago behar izaten duela kontuan hartuta, zein baliabide mota da. Konifera exotikoen ustiaketa matarrasa teknikaren bidez burutzen da (25 urteko aldian baso osoa mozten da). Zeintzuk dira baso-praktika hauei dagozkien arazoak? Bi tekniketatik zein da egokiagoa, garapen iraunkorraren ikuspegitik?

29. Zeintzuk dira deforestazioaren eta higaduraren arteko erlazioak? 30. Zeintzuk dira paisaia bateko osagaiak? Aztertu ondorengo koadroa eta aipatu agertzen direnak.

31. Osa ezazu ondorengo koadroa:

LURRAREN ERABILERAK DAGOKION INPAKTUA EKIDITEKO MODUA Nekazaritza

Energia-ekoizpena

Industria

Herriko gune berdeen ureztapena

Aisialdia: golf-zelaiak…


6

Etxerako

32. Hondakin-mota ezberdinak agertzen dira ondorengo koadroan. Aipatu euren jatorriak eta

definitzen dituzten ezaugarriak.

HONDAKIN MOTA JATORRIA EZAUGARRIAK Bizigabeak

Arriskutsuak

HHS, herrietako hondakin solidoak

Osasun-hondakinak 33. Zeintzuk dira hondakinak zabortegietan jaurtitzeak edo errausteak dituzten abantailak eta

desabantailak? 34. Zer dira hondakinen tratamendu fisiko-kimikoak? 35. Familiabakarreko etxebizitza-urbanizazio bat eraiki nahi dute estuario baten inguruan, eta

proiektuaren barruan kirol-kai baten eraikuntza ere sartzen da. Ingurumenaren Gaineko Eraginaren Neurketa bat egin beharko zaio proiektu honi? Nork eskatzen eta ordaintzen du Ingurumenaren Gaineko Eraginaren Neurketa? Nork kaleratzen du Ingurumenaren Gaineko Eraginari Buruzko Deklarazioa?

36. Autobide bat eraikitzeko proiektuaren Ingurumenaren Gaineko Eraginari Buruzko

Deklarazioan hainbat zuzenketa-neurri proposatu dira. Adieraz itzazu izan daitezkeen neurrien arteko bi.

37. Duela 10 urtetik martxan dagoen elikagaien transformaziorako enpresari ere egin behar al zaio

Ingurumenaren Gaineko Eraginaren Neurketa? 38. Zer da erabilera zehatz baterako lurralde batek duen harrera-gaitasuna? 39. Zer da “Lurralde Antolamendua”? 40. Aipatu eta azaldu lurraldearen kudeaketarako hiru neurri. 41. Irakurri arretaz ondorengo testua eta erantzun galderak:

2004ko EKAINAREN 1a Mundua: ur-eskasiagatik urtero bost milioi pertsona hiltzen dira Urarekin erlazionatutako eritasunen ondorioz urtero bost milioi pertsona hiltzen dira. Horrela adierazi du Nazio Batuetako “Habitat” programaren zuzendari exekutiboa den Anna Kajumulo Tibaijuka-k. Bartzelonako Forum 2004-ean burutu den “Ura: Bizia eta Segurtasuna” elkarrizketan parte hartu duenean egin ditu adierazpenok. Afrikako 15 herrialdetan “ur-eskasia larrian bizi dira” adierazi du Kajumulo-k, eta kontinente honetan emakumea baztertzeko baliabide erabiltzen dela ere adierazi du, ur-putzuen bila kilometroak egin behar dituztenez, ez dute hezkuntzara heltzeko modurik. Parte hartu zuten hizlari guztiek Nazio Batuen “Milurtekoa” dokumentuaren garrantziari buruz bat egin zuten, dokumentu honetan munduko herrialde garrantzitsuenek helburu bat ezarri baitzuten: 2015. urtea baino lehen ur edangarria izatera edo oinarrizko higiene-instalazioak izatera iritsi behar dute


7

gutxienez orain iristen ez direnen portzentajearen erdiak. Munduko 2500 milioi gizabanakok ez du inolako higiene-zerbitzurik.

a) Zein da Nazio Batuak erakundeak 2015erako ezarri duen helburua? b) Artikuluaren analisia egin, garapen iraunkorraren ikuspuntutik. c) Zeintzuk dira ura edangarria ez izateko arrazoiak? Zein neurri hartu beharko dira lehen

aipatutako helburua bete ahal izateko? 42. Irakurri arretaz ondorengo testua eta erantzun galderak:

2004ko EKAINAREN 2a EB: sektore nagusietan ingurumen-ekintza berriak behar dira azkeneko joeren arabera − Lurrean nahiz ozeanoetan klima aldaketaren inguruan egiten diren frogak ugaldu dira: glaziarrek

atzera egiten dute eta itsasoko espezieak kaltetzen hasiak dira. − Nekazaritzatik datozen nitratoen ondoriozko kutsadurak bere horretan dirau: esku artean dugun

informazioaren arabera, kontsumitzaileak dira uraren arazketa-gastuen zati handiena ordaintzen dutenak.

− Giza osasuna babesteko gomendatzen den atmosferako kutsadura-maila baino handiagoa jasaten dute Europako herrietako populazioaren gehiengoak: airean dauden partikulak eta ozonoa dira kezkagarrienak.

− Paketatze-hondakinak gehitzen ari dira eta, aurreikuspenen arabera, horrela jarraituko du; hondakinen sorrerari buruzko bilakaera orokorra ez da iraunkorra eta tresna politikoak ez dira egokiak.

Hauek dira Europako Ingurumen Agentziako urtero bere 31 herrialde-kideetako ingurumen-joerari buruz argitaratzen duen txostenetik atera daitezkeen ondorio nagusienetako batzuk. Txosten hau atzo atera zen (ekainak 1), AEMAko Ingurumen Zantzuak 2004. a) Zeintzuk dira artikuluan aipatzen diren ingurumen-arazoak? b) Artikuluaren analisia egin, garapen iraunkorraren ikuspuntutik c) Zein neurri hartu beharko dira aipatutako arazoak ekiditeko?


8

KALIFIKATZEKO IRIZPIDEAK PROBA PUNTUAZIOA IRIZPIDEAK

IRUDI BATEN EGITURAK IDENTIFIKATZEA

16, 23, 30, 31, 32,

1 puntu Ongi izendatutako egitura bakoitzeko.

PROZESU BAT GRAFIKOKI ADIERAZTEA

22, 23

1 puntu Ongi kokatutako elementuak:

Bozetoaren kalitatea:

− Ongi erlazionatutako elementuak

− Ongi kokatutako prozesuak

− Ongi erlazionatutako prozesuak

ZERRENDATZEA, AIPATZEA

1, 4, 10, 14, 19, 24, 36, 40

1 puntu Ongi aipatutako egitura bakoitzeko.

KAUSA-EFEKTU ERLAZIOAK ZEHAZTEA

2, 6, 8, 11, 13, 23, 25, 29

2 puntu Ongi definitutako erlazio bakoitzeko:

− Kontzeptua − Funtzioa − Mintzaira zientifikoa erabiltzea − Hitzen erabilera − Ideiak adierazteko ordena − Adierazteko heldutasuna

AZALTZEA, TERMINOAK DEFINITZEA

5, 9, 19, 22, 27, 34, 36, 38, 39

2 puntu Ongi definitutako termino edo egitura bakoitzeko:


DESKRIBATZEA, AZALTZEA, AZTERTZEA

3, 4, 7, 8, 12, 13, 15, 16, 17, 18, 20, 21, 23, 25, 26, 28, 33, 35, 37, 40, 41, 42,

2 puntu Ongi aztertu edo deskribatutako termino edo egitura bakoitzeko:



1

EDUKI BLOKEEN EZAGUTZA ADIERAZLEEI DAGOZKIEN ARIKETEN ADIBIDEEN ERANTZUNAK

1. Baliabideez hornitzeko, hondakinak metatzeko eta giza jardueren euskarri fisiko izateko

ingurumenak duen garrantzia azalduko dituzten bi adibide aipa itzazu.

Erantzuna: Izaki bizidunengan eta giza jardueretan epe laburrean eta epe motzean zuzenean edo indirektoki eragiteko gai diren osagai fisikoen, kimikoen, biologikoen eta sozialen multzoa da ingurumena. (Ingurumenari buruz Stockholmen 1972an Nazio Batuen Batzarrak emandako definizioa). Izaki bizidunak, ekosistemak, biosfera osoa, Lurra, Unibertsoa… sistema konplexuak dira, eta euren osagaien artean erlazio anitz sortzen dira. Sistema hauetakoren batean aldaketaren bat sartzen badugu zaila izaten da ondorioak nolakoak izango diren aurrez esaten. Ekosistemetan asko eragiten dute petrolioaren eta gasaren ustiaketak, ikatzaren eta bestelako mineralen meatzaritzak, eta lehengaien edo burututako produktuen garraioak. Errepideak eraiki behar dira, lur-higidura handiak sortzen dituzte (aire zabaleko meatzaritzan bereziki), eta substantzia toxikoen kontzentrazio eta produkzio handiak sortzen dituzte lur eta itsaso guztietan. Hondakinak botatzeak ere eragin handia izaten du Naturan. Batzutan ekosisteman pilatzen den produktu toxikoen kontzentrazioa oso handia izaten da eta izaki bizidunetan kalte larriak sortzen dituzte. Gizakiek sistema naturaletan utzi izan dute beti euren hondakinak garbitu eta arazteko ardura, eta ibai, itsaso nahiz lurrera bota izan dituzte. Materialak birziklatzeko, toxikoak diluitzeko eta airea eta ura garbitzeko Naturak duen gaitasuna handia bada ere, industri jarduerak sortzen duen kutsadura kopuru handiak eta anitzak atmosferaren eta ur-sistemen arazteko gaitasuna gainditzen du.

2. Zeintzuk dira geosfera sistemaren eta hidrosfera sistemaren artean ezartzen diren erlazioak?

Erantzuna: Konposizio, egitura eta lodiera ezberdineko geruza zentrokideetan banatzen diren haitz eta mineralek osatzen dute geosfera. Prozesu sortzaile eta suntsitzaileak jasaten dituzte material hauek. Hainbat energia-fluxuk eragiten dute geosfera sisteman: Barne-energiak: grabitate-energia (Lurraren higiduraren ondorioz), geotermikoa (Lurraren barneko

materialetatik kanporatzen da) eta elastikoa (lurrikaretan askatzen den energia). Kanpokoak: eguzki-energia da fenomeno klimatikoak sortu eta erliebea moldatzen duena. Eguzki-energiak eta barne-energiak mantentzen dute materiaren higidura, eta − masa jariakorrek (hidrosfera, atmosfera) zonazio klimatikoa zehazten duten, erliebea moldatzen

eta bizia banatzen duen kanpoko zikloa sortzen dute. − lurrazaleko higiduren eta honekin erlazioa duten fenomenoak (magmatismoa, metamorfismoa,

mendien formazioa, etab.) zehazten dituzten barneko zikloa sortzen dute. Geosferako geruzarik azalekoena atmosferarekin eta hidrosferarekin kontaktuan dago eta euren artean eragiten dute elkar. Horrela sortzen dira haitzen ziklo geologikoa eta klima. Lurreko eta itsasoko ekosistemak geosferan eta hidrosferan ezartzen dira, eta izaki bizidunak garatzeko adinako euskarri eta elikagai eskaintzen dute. Klimaren eta geosferaren arteko eraginaren ondorioz ekosistemak banatu egiten dira eta biomak sortzen dituzte.


2

3. Zein da kanpoko eragile geologikoak mugitzen dituen motorra?

Erantzuna: Eguzki-energia energia potentzialean bilakatzen dute kanpoko eragile geologikoek –atmosferak, urak eta haizeak-, eta horrela meteorizazioaren, higaduraren, garraioaren eta sedimentazioaren bidez eragiten dute lurrazaleko erliebea moldatzeko. Grabitate-indarrak eragiten du agente hauengan, eta horregatik gune altuenetatik baxuenetaranzko garraioa errazten du. Erliebearen moldaketak klimaren araberakoak izaten dira, honek zehazten baitu eragile geologiko mota eta eragin mota. Ezaugarri litologikoen eta hauen egitura-antolaketaren araberakoak ere izaten dira moldaketak.

4. Biziaren garapenerako atmosferak dituen lau ezaugarri adierazi eta labur deskribatu.

Erantzuna: − Bizitzeko beharrezkoak diren gasak ditu: arnasketarako eta fotosintesirako nahitaezkoak dira O2

eta CO2. − Izaki bizidunentzako batez besteko tenperatura egokia mantentzen du. Tenperatura

erregulatzeko funtzioa egiten du atmosferak, eta Lurrean eragiten duen eguzki-erradiazioaren balantzea egiten duenez, biziaren garapenean laguntzen du.

− Uraren zikloan parte hartzen du, lurruntzetik eta transpiraziotik datorren ur-lurrunak sortzen baititu lainoak, ondoren euri- edo elur-prezipitazioak sortuko dituztenak.

− Biziarentzako geruza-babesle moduan jokatzen du: erradiazio ultramoreetatik babesten du bizia estratosferako ozono-geruzak.

5. Zer da berotegi-efektua?

Erantzuna: Atmosferako gasek (oxigenoa, CO2 eta ur-lurruna, beste batzuen artean) erradiazio infragorriaren zati bat lurrazaleraino iristen uzten dute. Erradiazio hori sistema naturalek (geosferak nahiz hidrosferak) xurgatuko dute. Gauez, ordea, infragorrien uhin-luzera duten erradiazioa igortzen dute gas hauek. Uhin-luzera hori uhin erasotzailearena baino luzeagoa denez, atmosfera zeharka dezake eta atmosferako beheko geruzetaraino iritsi. Horri deitzen zaio berotegi-efektua. Fenomeno honi esker konstante (15ºC inguru), baina Industri Iraultzaren ondoren atmosferan dagoen CO2 kontzentrazioa asko hazi da giza jardueren ondorioz (industria-jardueretan, garraioan eta berogailuetan erabiltzen diren erregai fosilen ondorioz bereziki). Lurreko sistemetatik igorritako erradiazioaren xurgapen-maila haztean atmosferako beheko geruzen tenperatura handitu da planeta osoan. Berotegi-efektuaren ondorioz Lurraren beroketa globala gertatu da.


3

6. Ba al dago erlaziorik glaziarretan biltzen den ura eta itsasoaren mailaren artean? Zure erantzunaren arrazoiak azaldu ditzakezu ondorengo grafikoen analisia eginez.

Erantzuna: Lurraren gainazaleko ur-geruza da hidrosfera. Planetan dagoen ur likidoa gazia da itsaso eta ozeanoetan, eta geza da kontinenteetan; egoera solidoan biltzen da ura polo eta glaziarretan. Ur guztiaren %97,2 gazia da eta polo eta glaziarretako ur geza %2,38 da. Beraz, kontinenteetan dagoen ur geza %0,4 soilik da. Ur-biltegi guzti hauek euren artean komunikatuta daude, eta ziklo hidrologikoaren arabera aldaketa-prozesuak dituzte. Lurreko klimaren arabera, glaziarretan bildutako ur kopurua hazi edo murriztu egiten da, eta honek itsasoaren mailan eta uraren gainetik dauden kontinenteetako uraren mailan aldaketak sortzen ditu. Gainera litosfera etengabeko aldaketa-prozesuan dago, subdukzio-guneak eta dortsal-guneak ditu, eta kontinenteen kokapenean eta hedapenean eragiten du. Badaude Kuaternarioko glaziazioetan glaziarren aurrerakadek eta atzerakadek itsasoaren mailan eragin zutenaren froga geologikoak. Erregai fosilen konbustioagatik berotegi-efektua sortzen duten gasen kontzentrazioak gora egin duenez berotegi-efektua areagotu egin da, eta horrela planetako batez besteko tenperaturak ere gora egin du; atmosferaren berotze globala urteko 0,3ºC-koa dela dirudi. Hazkuntza honek mundu guztian aldaketa klimatikoak sor ditzake, tenperatura eta uraren bolumena handitzean kasko polarren urtzeak itsasoaren maila igoko du eta lurraren eta itsasoen hedapena aldatuko da.

7. Azaldu laburki zer den arro hidrografikoa.

Erantzuna: Lurrazaleko urak erreken eta bestelako ibilguen bidez ibilgu nagusi batean (arroari izena ematen dion ibaia izaten da) biltzea sortzen duen sakonunea da arro hidrografikoa. Edalontzi-itxurako gainazala da eta ur guztiak ibai batean bateratzen dira bertan. Hala ere, arroaren eremua eta lurrazpiko uren banaketa ez dira bat etortzen.

Ibaiak eta kasu batzutan gune naturalak kudeatzeko unitatea izan da arro hidrografikoa kontzeptua; baina lurrazpiko urak ez dira horrela kontuan hartzen, eta espero ez diren egoerak suerta daitezke. Adibidez, babestutako eremutik urrun gertatu den poluzioa babestutako eremura iritsi eta kalte handia sor dezake. Arroan gertatzen ez diren fenomenoen ondorioz balantze hidrikoetan aldaketak izatea ere gerta daiteke.

Itsaso eta ozeanoak

Lurrazaleko ura

Lurrazpiko ura

Airea eta lurra

Ur geza Poloak eta glaziarrak


4

8. Zer dira akuifero fosilak? Zer gertatzen da birkargatzen dena baino gehiago ustiatzen bada? Ezagutzen al duzu horrelako adibideren bat?

Erantzuna: Duela milaka urte, klima oso ezberdina zeneko garaian (eremu horretan prezipitazioak gaur egun baino gehiago zirenean) sortutako lurrazpiko uren biltegiak dira akuifero fosilak. Gaur egunean akuifero hauek ezin dira birkargatu, ez modu naturalean ezta artifizialean ere. Akuiferoak jasotzen duen ur-kopurua baino gehiago ateratzen badugu akuiferoa agortu daiteke, eta akuifero hauetatik ura jasotzen duten ibaien ur-emaria ere murriztuko da. Inguru horretako lurra ondoratzea ere gerta daiteke. Euren birkarga-gaitasunaren gainetik ustiatzen ari diren akuiferoen adibideak asko dira. Akuiferoak kostan badaude gainustiaketa honek ura gazitzea ekar dezake, itsasoko ura sartzen bada. Mediterraneoko eskualdetan oso larria da fenomeno hau, baita Kanariar eta Balear Uharteetan ere. Doñana eta Las Tablas de Daimiel Parek Naturalen etorkizuna ere arriskuan dago euren akuiferoen gainustiaketaren ondorioz.

9. Zer da emari ekologikoa?

Erantzuna: Isurketaren ondorioz ibaiek daramaten ur-kopurua da emaria, eta urtaroekin edo eguraldiarekin aldatzen da: uhaldien garaietan, elurra urtzeagatik edo prezipitazioak hazteagatik, emaria handitu egiten da; eta udan gutxitu egiten da. Ibaietako emaria desbideratzea (horniketarako, ureztaketarako, zentral hidroelektrikoetarako, etab.) da ibai-ekosistemetarako azaro handienetako bat. Isuri askotako kutsadura arazteko ahalmena dute ibaiek, baina ur-maila minimorik ez dagoenean, tenperatura handitzen denean eta oxigenoa gutxitzen denean ibaietako ia bizidun guztiak desagertzen dira. Ibai-ekosistemak mantentzeko adinako emari minimo horri deitzen zaio emari ekologikoa.

10. Harrobi baten ustiaketak sor ditzakeen bost inpaktu adieraz itzazu.

Erantzuna: − Paisaiaren aldaketak: haitz gogorrak erauzteko mendiak deuseztatzea, mendoitz artifizialak, lurra

eta landaredia kendu dizkioten lur-eremuak. − Kutsadura atmosferikoa: erauzketa-prozesuetan hautsa eta partikulak aireratzea. − Kutsadura akustikoa: leherketen soinua, materialak erauzteko eta garraiorako makinen zarata. − Uraren kutsadura: materialaren, garraiorako ibilgailuen eta harrobiko hondakinen

garbiketarengatik. − Inpaktuak floran eta faunan: euren eremua hartu eta inguru guztiko baldintzak aldatzeagatik.

11. Zeintzuk dira ondorengo jarduerek sortzen dituzten inpaktuak?

a) Autopista bat eraikitzea b) Petrolioaren garraioa c) Eremu mediterranear batean golf-zelaia mantentzea.

Erantzuna: Honakoak dira jarduera hauek sortzen dituzten ingurumen-inpaktuak:

a) Hainbat inpaktu eragiten ditu autopista bat eraikitzeak:

Lurraren higadura: makinek lurra mugitzen dute, inausketak egin eta berriz bete. Atmosferako kutsadura: hautsa eta partikulak aireratzen dira. Uraren kutsadura: obrako hondakinez zikindutako urak ibaietara edo lurrazpiko uretara

isurtzen dira. Ekosistemak aldatzea: gune naturalak suntsitzea, izaki bizidunei enbarazuak (zarata,

mugimenduak). Paisaia suntsitzea.


5

b) Petrolioaren garraioa itsasoz egiten da, eta istripuak jasan ditzakete itsasontziek: itsasoa hidrokarburoz kutsatzen dituzten marea beltzak sortzen dira horrela, eta itsasoko eta kostaldeetako ekosistemei kalte larriak sortzen diete. Gainera, itsasontziek petrolio gordina isurtzen dute itsasora sentinak garbitzean. Lurretik egiten den garraiorako, aldiz, azpiegiturak eraikitzea behar duten oliobideak erabiltzen dira. Lurrera eta lurrazpiko uretara isurtzea gerta daiteke. Erregaia lortzeko hodi hauek zulatzen saiatu direnen kasuan istripu larriak gertatu izan dira, eta hainbat pertsona hil da horrela.

c) Golf-zelai guztietan soropil-zelai bat (gramineoak) mantendu behar da, hau da, ur asko eta maiz

behar izaten dute. Mediterraneo itsasoaren inguruan gertatzen diren euri-prezipitazioak ez dira nahikoak izaten zelaia modu naturalean mantentzeko, eta ureztatu egin behar dira. Ondasun urria da ura, ordea, eta mantentze-lanetarako beharrezkoa den ureztapenaren kostuek inpakto handia eragiten dute. Mediterraneo itsasoaren inguruan golf-zelai bat mantentzea ez dator bat garapen iraunkorrarekin, oso urria den baliabide bat erabili behar baita.

12. Zein da petrolioaren jatorria? Eta ikatzarena? Baliabide berriztagarriak al dira?

Erantzuna: Uraren tenperatura-aldaketa zakarren edo gazitasun-aldaketa zakarren ondorioz hildako itsasoko planktona basa eta harearekin batera sedimentatzean sortu zen lokatz sapropelikoak izan dira petrolioaren jatorria. Lokatz hauetan eraldaketak jasaten dituzte bi osagaiek: hartzidura-prozesuaz hidrokarburoetan bilakatzen da materia organikoa, eta lohi eta hareak aldiz, arroka sedimentarioetan bilakatzen dira eta arroka ama sortzen dute (hidrokarburo horiez zikinduta gelditzen da). Urtegi, aintzira edo delten hondoan biltzen diren hondakin begetalek sortzen dute ikatza: oxigenorik ez izatean zenbait bakteriok zelulosan edo ligninan eragitean hartzidura-prozesua izan zuten eta ikatza, metanoa eta CO2 sortu ziren. Prozesu hau gertatzeko hondakin begetalak berehala lurperatzea gertatu behar da, usteldu aurretik. Ingurua iragazgaizten duten buztinezko geruzen azpian estalita gelditu ohi dira ikatz-geruzak, eta gerora arbelean bilakatuko dira geruza hauek. Petrolioaren eta ikatzaren formazio-prozesuek milioika urte behar izaten dituztenez, baliabide ez-berriztagarriak dira erregai fosilok.

13. Zeintzuk dira erregai fosilak ekoizte eta erabilpen maximoarekin lotzen ditugun ingurumen-arazoak?

Eranztuna: Kutsadura sortzen dute erregai hauek ekoizterakoan, baita garraiatzerakoan ere. Airea kutsatzen duten hainbat gas aireratzen dira erregai fosilen ekoizpen masiboetan. Gas horien artean daude berotegi-efektua haztearen eta beroketa globalaren arduraduntzat jotzen den karbono dioxidoa; gainera, berotegi-efektua areagotzen duten metanoa eta nitrogenoaren oxidoak ere aireratzen dira, baita (lehen aipatutako nitrogenoaren deribatuekin batera) euri azidoa sortzen duten sufrearen deribatuak ere. Jarduera industrialetan eta garraiobideetan erabiltzen dira bereziki erregai fosilak eta, gas horien kopurua haziz atmosfera kutsatzeaz gain, zarata eta partikula solidoen emisioa sortzen dute, eta pertsonentzako osasun-arazo eta eraikinentzako kalteak sortzen dituzte. Ekoizpenaren eta garraioaren ondoriozko kalteak batez ere petrolio-isuriengatik (nahitakoak ala nahigabekoak) eta petrolio-findegietako lanengatik izaten dira.

14. Adierazi EAEn sortzen diren energia berriztagarrien hiru mota.

Erantzuna: Energia eolikoa da gehien ekoizten den energia berriztagarria (2004. urtean bi parkek funtzionatzen zuten: Elgeakoa Araban eta Oizekoa Bizkaian). Biomasa da energia berriztagarrietan bigarren tokian dagoena: biodiesel-okizpeneko planta baterako laborantzak, biogasa sortzen dute hiriko hondakinak biltzen dituzten hainbat zabortegi eta etxeetako zaborrak energian bilakatzen hasiko den Zabalgarbi erraustegia daude Araban. Eguzki-energiaren (termikoaren nahiz fotovoltaikoaren) ekoizpenak


6

azken urteotan gora egin badu ere, oraindik ere Erkidegoko behar energetikoak asetzeko baliabide txikiegia da.

15. Zeintzuk dira planetan atmosferak dituen ingurumen-arazo nagusiak?

Erantzuna: Planeta osoari eragiten dioten efektuak jotzen dira efektu globaltzat, eta jatorrian eraginez bakarrik arinduko dira. Berotegi-efektua sortzen duten gasak atmosferan pilatzeagatik sortzen den klima aldaketa da efektu horietako bat: Lurreko batez besteko tenperatura handitzen du, baita ozono-geruzako zuloa ere. Atmosferako gas batzuei esker beroa gordetzeko (berotegi batek egiten duen moduan) efektu naturala sortzen da Lurrean. Lurreko batez besteko tenperatura 15ºC da, baina atmosferarik ez balego, ordea, -18ºC ingurukoa izango litzateke batez besteko tenperatura hori. Antzekotasunarengatik deitzen zaio berotegi-efektua, benetan efektua gertatzen duen ekintza fisikoak ez baitu landareen berotegietako efektuaren antzik. Eguzkitik datorren energia, oso tenperatura altua duen gorputz batetik sortutakoa denez, maiztasun altuko uhinek osatzen dute eta erraztasun handiz zeharkatzen dute atmosfera. Lurretik kanpora igortzen den energia, aldiz, askoz hotzagoa den gorputz batetik sortutakoa denez, maiztasun baxuagoko uhinek osatzen dute eta berotegi-efektua sortzen duten gasek xurgatzen dute. Energia gordetze horrek tenperatura altuagoa izatea egiten du, eta horrela sortzen da berotegi-efektua; baina azkenean, baldintza normaletan, Lurrak jasotzen duen energia eta kanporatzen dena berdina dela ulertu behar da. Horrela izango ez balitz, gure planetako tenperaturak etengabe egingo luke gora, eta zorionez ez da horrela izan. Oso modu laburrean esan genezake, beraz, berotegi-efektuak Lurrera iristen den energia astiroago “bueltatzea” egiten duela. Hau da, lurrazalaren inguruan denbora gehiagoz “mantentzen” du energia, eta horrela tenperaturaren gorakada mantentzen da. Fenomeno honi esker planetako batez besteko tenperatura konstante mantendu izan da (15ºC) inguru), baina Industri Iraultza eman zenetik atmosferako CO2 kontzentrazioa asko hazi da gizakien jardueren ondorioz. Lurreko sistemetatik igorritako erradiazioaren xurgapen-mailak gora egitean atmosferako beheko geruzetako tenperatura hazten du planeta osoan. Planeta osoa berotzea dakar berotegi-efektuak. Badirudi planeta osoko klima aldaketan gizakiek duten ardura seinalatzen duten ebidentziak badaudela. Horrela, planetako batez besteko tenperatura 0,3-0,6ºC artean hazi da 1900etik aurrera eta itsasoaren maila 10-15 cm igo da 1900etik aurrera. CO2 da erantzule nagusia, baina ez bakarra, hori baino indartsuagoak diren berotegi-efektuko gasak badaude. Dena den, atmosferan azken hauen kontzentrazioa txikiagoa denez, efektu honetan eragin gutxiago dute. 1977 eta 1984 urteen bitartean atmosferako goiko geruzan (estratosferan) dagoen ozono kopuruak %40 behera egin zuela behatu zen Antartidan. Ozono-geruzaren zuloa deitu izan zaio fenomeno honi. Gerora egin diren hainbat ikerketan behatu ahal izan denez, zuloaren hedadura aldakorra da, eta hego-hemisferioko animali belarjaleetan larruazaleko minbizia areagotzean eta itsumendu larrien sorreran duen eragina frogatu dute. Formazio- eta deuseztapen-erreakzio anitz eta konplexuen bidez sortzen da ozonoa estratosferan. Propultsatzaileetan, aerosoletan, disolbatzaileetan eta hozgarrietan erabiltzen den CFC moduko kloroarekin zerikusia duten zenbait substantzia artifizialek ozono molekulak deusegiten dituztela behatu da.


7

16. Atmosferaren hainbat kutsadura-iturri agertzen dira ondorengo irudian. Azaldu horietako

bakoitza, eta hirietan atmosferako kutsadura murrizteko proposamenak egin.

Erantzuna: Hirietan dauden atmosferaren hainbat kutsadura-iturri agertzen dira aurreko irudian:

a) Trafikoa: gasak (nitrogenoaren eta sufrearen oxidoak, ozonoa, etab.) eta partikulak (PM10, PM5) aireratzen dira; zarata. Garraio pribatua murriztuz eta garraio publikoaren erabilera areagotuz murriztuko litzateke kutsadura hau.

b) Hondakinen errausketa: partikulak eta berotegi-efektuko gasak aireratzen dira; gainera,

zenbait substantzia erretzeak gas arriskutsuak sor ditzake. Hondakinen kudeaketak egokia izan behar du: kontrolatutako zabortegietan edo konpostaje- edo birziklatze-plantetan bota.

c) Eraikinak eraikitzea edo botatzeak hauts (atmosferan esekita dauden partikulak) kopuru

handiak aireratzen dituzte. Berariazko itxierak edo ureztatzeak erabili behar dira hautsa barreiatzea ekidin ahal izateko.

d) Jarduera industrialek gasak eta partikulak aireratzen dituzte atmosferara, eta efektu hauek

murrizteko edo minimizatzeko, ingurumen-kudeaketarako erregelak jarraitu beharko dira. Enpresa askok ezarri dituzte “Ingurumen Kudeaketarako Sistemak” edo “Ekoizpen Garbia” sistemak euren produkzio-prozesuetan.

17. Zeintzuk dira itsasertzak eremu kontinentaletik nahiz itsasotik jasaten dituen inpaktu nagusiak?

Erantzuna: Hauek dira itsasertzak jasaten dituen inpaktu nagusiak:

− Eraikinak, bide-egiturak, kaiak… eraiki izanagatik itsasertza eraldatzea. − Hiriko hondakin-urak, industriako urak, hondakinak… isurtzeagatiko kutsadura. − Itsasertza jarduera turistikoekin hartzeagatiko habitaten aldaketa. − Itsasontzietako isuriengatiko (sentinen garbiketa, tangen betetze-urak…) kutsadura − Gain-arrantzagatiko bioaniztasun-galera.


8

18. Zer dira marea beltzak? Nola sortzen dira? Nola ekidin daitezke?

Erantzuna: Petrolioa itsasora nahita edo nahi gabe isurtzean gertatzen dira marea beltzak. Hainbat faktoreren araberakoak dira sortzen dituen kalteak: a) Isuritako petrolio-kopurua: isuritako kopurua zenbat eta handiagoa izan, eragiten dituen kalteak

handiagoak izango dira. Isuri gehienak ingurumenarekiko errespeturik ez duten kapitain edo armadoreek agindutako tangen eta itsasontzien hondoen garbiketagatik gertatzen direla kontuan izan behar da.

b) Isuritako produktuaren konposizio kimikoa: findu gabeko gordinak (produktu likido lodiak eta zati

solido edo ia-solidoak gehienbat) eta findutakoak (zati likido arinak eta gaseosoak ere izaten dituena) jokaera ezberdina izaten dute. Zati arinenak eta zati gaseosoak lurrundu egingo dira eta beste zenbait produktu itsasoan disolbatuko dira. Zati pisutsuenak, aldiz, hondoan sedimentatuko dira.

c) Kostarainoko distantzia: isuria gertatu den lekutik kostarainoko distantzia zenbat eta handiagoa

izan, itsasertzeko ekosistemetan duen eragina txikiagoa izango da. Gainera, itsasoko dinamikak kutsatzailea dispertsatzen lagunduko du, eta itsasertzeko kontzentrazioa gutxituko du.

d) Itsasoko dinamika: kaltetutako itsasoko ur-masen mugimendua zenbat eta handiagoa izan,

kutsatzailearen dispertsioa ere are handiagoa izango da. Olatu biziak eta itsas-korronte indartsuak kostaldean isuriaren eragina, ekintza dinamiko txikiko itsasoetan baino txikiagoa izango da.

e) Kostaldearen morfologia: dispertsioan eragingo du. Kostalde zuzen eta hondartza zabalekoetan

baino handiagoak izango dira kalteak sarrera-irteera askoko kostalde itxietan. f) Baldintza meteorologikoak: olatuak sortzen dituzten haizeek kutsatzailearen dispertsioan

laguntzen dute. g) Itsasertzeko ekosistemen hauskortasuna: aberatsa ez den eremuetan baino handiagoa izango da

kaltea eremu batean arrezifeak, estuarioak, deltak edo arrantza-plataformak bezalako ekosistema hauskorrak badaude.

Petrolio-trafikoaren kontrola handituz ekidin daitezke marea beltzak. Itsaso zabalean sentinak garbitzeagatiko zigorrek gogorrak izan beharko lukete, eta garraio hauek egiten dituzten itsasontzien segurtasuna ere arautu beharko litzateke.


9

19. Zer da bioaniztasuna? Azaldu bioaniztasuna galtzeko hiru arrazoi antropiko.

Erantzuna: Izaki bizidunen aldaera eta aberastasuna da bioaniztasuna, eta hainbat mailatan ulertu behar da:

Espezieen bioaniztasuna: ekosistema bateko edo planeta osoko espezie ezberdinetako izaki

bizidunen aldaerak. Bioaniztasun genetikoa: espezie bereko banakoen artean agertzen diren aldaera-multzoa da. Ekosistemen bioaniztasuna. Paisaien bioaniztasuna. Planetako bioaniztasun maximoa tropikoetan antzematen da eta minimoa poloetan, baina basamortuak eta gune gizatiartuak salbuetsi behar ditugu, horietan oso baxua baita. Altuerarekin ere aldaketa berberak gertatzen dira, mendi garaietako guneek baino aniztasun handiagoa izaten baitute beheko guneek. Bioaniztasunaren galerak arrazoi hauengatik gerta daiteke: Pestiziden erabilera:

Gaur egungo nekazal-jardueretan intsektuen plagak kontrolatzeko eta laboreekin lehiatuko duten landareen garapena kontrolatzeko substantziak masiboki erabiltzen dira. Intsektuez gain, hegazti eta ugaztunak ere hiltzen dira pestizida eta herbizida hauen eraginez, eta beraz, kate trofikoak larriki kaltetzen dituzte.

Habitatak deuseztatzea: Bizitzeko, laborantzarako edo bideak ezartzeko lurra behar izaten denez, izaki bizidunentzako eremu naturalak murrizten ari dira. Planetan geroz eta gutxiago dira gizakiak eragin ez dituen eremuak. Gainera, bereizketarik gabe baliabide naturalak erauzteak bioaniztasuna arriskuan jartzen du.

Ingurunearen kutsadura: Atmosferaren, lurrazpiko uren eta euri azidoaren kutsadurak, klimaren aldaketak edo ozono-geruzaren suntsipenak habitat naturalak degradatzen dituzte, eta babestuta dauden erreserba naturalak ere eragiten dituzte.

20. Otsoa eta tigrearen antzeko espezie arriskutsuak babestu behar direla uste al duzu? Zergatik?

Erantzuna: Espezie arriskutsutzat gizakiak jotzen ditu, ekosistema guztietan espezie bakoitzak funtzio bat izaten baitu, eta hau desagertzean ekosistemako oreka arriskuan jartzen baita. Harrapari bat desagertzeak ekosistema osoa desagertzea ekar dezake berarekin. Pertsonen segurtasuna eta interes ekonomikoak ekosistemetako aniztasunaren kontserbazioarekin batuko dituen bidea bilatu behar dugu.

21. Zeintzuk dira landaredi-mota bakoitzaren hedapena mugatu duten ingurumen-faktoreak?

Erantzuna: Eguzki-erradiazioa maximoa da ekuatorean eta minimoa poloetan. Horregatik, atmosferako zirkulazio bat sortzen da; hiru zelula ditu eta eremu hezeagoak eta eremu lehorragoak izatearen arduradunak dira. Lurrean hainbat ekosistema-mota daude, zelula hauekin bat datozenak. − Basamortuak: Urteko prezipitazioak 250 mm baino gutxiago eta aleatorioak dira eta egunaren eta

gauaren artean tenperatura-oszilazio bortitzak gertatzen dira. Gainera, hezetasun-indizea oso baxua da eta lurrinketa, aldiz, oso altua. Eremu hauetako aro okerrenetan landarediak ez du jarduerarik agertzen, eta aldi hezeetan, ordea, oso azkar hazten dira.

− Tundra: Ipar hemisferioko eremu polarretan udak oso laburrak izaten dira eta urteko prezipitazioak ez dira 200 mm-ra iristen. Neguak luzeak eta hotzak dira, eta lurra ia urte osoan izoztuta mantentzen da.


10

− Estepa: Kontinenteetan agertzen da ekosistema hau. Neguak gogorrak dira eta udak beroak. Prezipitazioak urriak eta aleatorioak dira, eta urtaro lehor bat eta beste urtaro heze bat nabari dira. Baldintza klimatiko hauekin oso ohikoak izaten dira suteak.

− Sabana: Klima tropikaletan eta azpitropikaletan agertzen dira eta tenperatura altuak izaten dituzte urte osoan. Prezipitazioak urtaro hezean gertatzen dira bereziki, eta urtean 500 eta 1500 mm artekoak dira.

− Taiga: Latitude eta altuera garaietan agertzen dira eta ebapo-transpirazio potentzialaren tasa gainditzen dute prezipitazioek. Latitudea behatuz gero, tundraren azpitik agertzen dira, eta hil beroenetan lurmentze gehiago eta prezipitazio gehiago dute.

− Baso hostogalkor epela: Klima leuna eta prezipitazio iragargarriak dituzte. Lau urtaro, ongi bereiziak. − Baso tropikal euritsua: Euri uniforme eta oparoak dituzte, urtean 1500 eta 10000 mm artekoak.

Tenperatura beroak dituzte, 25 ºC ingurukoak, hezetasun altua eta urtaroak ez dira bereizten. 22. Defini ezazu kate trofikoaren kontzeptua. Adierazi grafikoki kate trofikoko energia-fluxuak eta

materia-fluxuak.

Erantzuna: Elikadura-moduagatik ekosistema bateko izaki bizidunen arteko erlazioak irudikatzen ditu kate trofikoak. Antzeko ezaugarri trofikoak dituzten organismoak adierazten dute maila ezberdinek. Ekoizle primarioak dira lehenengo mailakoak, fotosintesia eta kimiosintesia egiteko gai diren organismo autotrofoak. Belarjaleak (landareez elikatzen diren animaliak) daude bigarren mailan. Kontsumitzaile primarioak dira. Horien gainetik kokatu dira animali haragijaleak, kontsumitzaile sekundarioak. Azkenik, hilotzekin, gorotzekin eta organismo-hondarrekin elikatzen diren izaki bizidunek (deskonposatzaileek) osatzen duten maila trofikoa dago. Ekosistemen barruan, energia-fluxu irekiak izaten dira eta maila trofikoen artean materia-zirkulazioa ahalbidetzen dute. Ekosistemako energia eguzkitik iristen da, eta ekoizleek argi-energia energia kimikoan eraldatzen dute, eta hori erabiltzen dute izaki bizidunek. Energia hau maila trofiko guztietatik doa, baina galtzen joango da, izaki bizidunek arnasketan energia kontsumitzen baitute. Horregatik dira mugatuak maila trofikoak (gehienez bost maila izaten dituzte). Arnasketan, energia bero moduan desagertzen da, izaki bizidunek erabili ezin duten energian hain zuzen ere.


11

ENERGIA-FLUXUA

23. Ekosistema bat ageri da ondorengo irudian. Zeintzuk dira ekosistema honetako

osagaiak?Zeintzuk dira euren arteko erlazioak? Ekosistema honetako kate trofikoaren eskema bat egin. Deskriba ezazu energia-fluxua.

Erantzuna: Baliabide biziak (biotikoak) eta osagai bizigabeak (abiotikoak) elkarren artean jarduten dute, modu konbinatuan; guztien baturari deitzen zaio ekosistema. Ekosistema bat bizidunetan eta bizigabeetan banatzea ezinezkoa da, osotasun bat delako. Eguzki-energiaren fluxua, atmosferako gasak eta lurreko mineralak eta urak parte hartzen duten sistema dinamikoa da. Basoko ekosistemaren zati bat agertzen da irudi honetan: lurrekoa. Baso epel bateko lurra da, eta hainbat maila trofiko agertzen dira. Lurreko maila trofiko garrantzitsuena deskonposatzaileena (bakterioak eta onddoak) da, eta hauek materia organikoaren mineralizazioa burutzen dute, materia ez-organikoan bilakatzen dute. Lurreko gainazalean hazten diren landareak dira ekoizleak;

arnasketa

arnasketa

arnasketa

EKOIZLEAK

DESKONPOSATZAILEAK

KONTSUMITZAILEAK

EGUZKI- -ENERGIA BEROA


12

irudikatutako kontsumitzaileak (animali hedafikoak) lurrean elikatzen dira (zizareak eta intsektuen larbak), eta orbela deskonposatzen dute, onddo eta bakterioek ondoren erasoko duten materialak sortzeko. Materia organikoaren deskonposaketaren eta digestioaren ondoren mineralizazio azkarreko konposatu (nitrato eta fosfatoak) disolbagarriak agertzen dira eta lurrera pasatzen dira. Mineralizazio primarioa da hau. Konposatu organiko erresistenteenak (zelulosak, ligninak) poliki degradatzen dira eta substantzia disolbaezinak ematen dituzte; horietako zati bat mineralizatzen da baina beste zatia ez, eta humusa sortuko du. Maila batetik bestera doan energia-fluxuari esker funtzionatzen jarraitzen du ekosistemak. Elikadura-katean zehar dabilen energia-fluxuak norabide bakarra du: eguzkitik irten, ekoizleetatik pasa eta deskonposatzaileenganaino iristen da. Ekosistemara argi-energia moduan iristen da energia eta beste ekosistema bat mantentzeko erabili ezin daitekeen bero-energia moduan kanporatzen da. Horregatik, ezinezkoa da elementu kimikoetan gertatzen den moduko energia-ziklorik izan.

KATE TROFIKOA

24. Lurraren degradazioan laguntzen duten lau faktore antropiko aipatu.

Erantzuna: − Kontrolatu gabeko hondakin-biltegiak: hondakinak materia organikoz osatutakoak badira ere,

bildutako kopurua oso handia bada, materiaren zikloko asimilazio-gaitasuna gainditzera iritsi daiteke, eta plagak sortu daitezke.

− Isuriek sortutako kutsadura: izaera toxikoa badu, lurra kaltetzen du eta berreskuratze-prozesuak, ahal denean, asko kostatzen du.

− Lurraren okupazioa: giza jarduerak garatzen diren oinarria da lurra eta bertan ezartzen dira etxebizitzak, industria eta bide-azpiegiturak.

− Nekazaritza- eta abeltzaintza-praktika intentsiboak: lurreko ezaugarriak aldatu eta inguruko ekosistema pobretzen duten ongarri kimikoak eta pestizidak erabiltzen dira nekazaritza-jardueretan.

25. Zer da kutsadura barreiatua? Zein da jatorria? Nola ekidin daiteke?

Erantzuna: Lurrazpiko uretan nitrogeno-gatzak (nitritoak) gehitzeari deitzen zaio kutsadura barreiatua. Laborantzarako lurrak ongarri kimikoekin ongarritzeko praktikak dira honen jatorria. Ongarri hauek euriak arrastan eramaten ditu lurrazpiko uretaraino. Distantzia handiak egin ditzake kutsadura-mota honek lurrazpiko urei esker, eta sortu deneko iturritik oso urrun antzeman daiteke. Horregatik deitzen zaio kutsadura barreiatua. Europako ipar eta erdialdean oso hedatua dagoen fenomenoa da, eta gune horietako akuiferoetako ura ez kontsumitzearen arrazoia da. Nekazaritza-praktikak aldatuz eta ongarri kimikoen gehiegizko erabilera alde batera utziz ekidingo dugu. Arazo hau ekiditeko nekazaritza ekologikoa bultzatzen ari da Europar Batasuna.

DESKONPOSATZAILEAK bakterioak eta onddoak

EKOIZLEAK Iratzeak, gramineoak, haritzak…

KONTSUMITZAILEAK satitsuak, zizareak, intsektuen larbak…

HUMUSA


13

26. Ondorengo irudietan oinarrituta, azaldu zer den segida ekologikoa. Zein motakoa da irudikoa?

Erantzuna: Ekosistema bat ekosistema konplexu eta egonkorrago batera aldatzen eta bilakatzen doaneko prozesua da segida ekologikoa. Faktore abiotikoen eta biotikoen artean denboran zehar gertatzen diren elkarreraginen ondorioz aldatzen dira ekosistemak. Irudian agertzen den segida primarioa da, lurra formatzen hasten deneko hasierako etapatik bilakatzen da ekosistema, oso landare soilak dituela, eta ondo formatutako lurrarekin (sustrai handiko goi-landareak dituela) amaituko da. Arroka ama eta berau kolonizatzen duten izaki bizidunen arteko elkarreraginaz sortzen da lurra. Landareak (likenak eta goroldioak) izaten dira lehenengo izakiak, eta animaliek kolonizatzeko moduan prestatzen dute lurra. Segida sekundarioak, zelaiak lantzean, zuhaitzak moztean eta arrantzatu edo abereak haztean sortzen dira adibidez. Jarduera hauekin naturaren gainontzekoa ustiatzen da, eta ekologikoki atzerakada ematen dela esaten dugu; hau da, ekosistema gaztetu egiten da, eta ez du prozesu naturala jarraitzen. Modu naturalean egituraz handitzeko eta konplexuagoak egiteko joera dute ekosistemek, eta heldutakoan, ekoizpen netoa murrizten dute. Nekazaritza-ustiaketetan, aldiz, ekosistemaren etekin maximoa lortzen saiatzen gara, eta ekosistema etapa gaztean mantentzea interesatzen zaigu, ekoizpen netoa handiagoa izaten baita etapa horretan. Nekazaritzako eta abeltzaintzako jardueretan ustiatutako ekosistemako biomasa kendu eta interesekoak diren espezieak sartzen dira, hasierako ekosisteman zegoen espezieen aniztasuna murriztuz.

27. Azaldu zer diren baliabide natural berriztagarriak eta ez-berriztagarriak.

Erantzuna: Kontsumo-moduaren arabera baliabide bat berriztagarria da edo ez. Baliabide bat berriztagarria da ekoizten den abiadura baino txikiagoan ustiatzen bada. Baliabide batek, ordea, ekoizpen-tasa altua badu ere bere sortze-abiadura baino handiagoan ustiatzen bada ez da berriztagarria izango. Baliabide berriztagarri ezagunenak animali edo begetalak edo hauek ekoiztutakoak dira. Nekazaritzako uztak, animalientzako bazkak, basoko uztak animali basati eta etxekoak, ugalketa jarraitua mantendu eta populazioak leheneratu ditzakete ingurumen-baldintza egokietan eta hazien iturria eta kumeen elikadura mantendu dezaketen bitartean. Gainera, labore guztiak segatu daitezke horniketa murriztu gabe, segatutakoak ez badu ekoizpen- edo hazkunde-tasa gainditzen. Hala egingo balitz, baliabideak agortuko lirateke; eta, segatzeko erritmoak birsortze-erritmoa gainditzen jarraitzen badu, baliabideak berriztagarri izateari utziko lioke eta espeziea murriztua geldituko litzateke, desagertzeko arriskuan. Ustiaketa-baldintzek baliabidea berritzea ahalbidetzen dutenean izango da berriztagarria. Baliabide berriztagarri batek behar duen giroa kaltetu edo desagertzen bada, baliabidearen berriztapena arriskuan jartzen da. Mendiko larre batean dagoen ardia baliabide berriztagarria da, ardia elikatzen duen larrearen baldintzak mantentzen diren bitartean. Larrea degradatu, landaredia deuseztatu eta lurra higatuko balitz, ardia ez litzateke egoera horretan baliabide berriztagarria izango.


14

Baliabide bizi baten berriztapena espeziearen eta inguruaren arabera aldatzen da. Horrela, estentsiboki kultiba daitezkeen landare asko urtero heltzeraino hazi eta bildu daitezke; urtero berritzen dira eta erritmo altuan sega daitezke. Hosto iraunkorreko zuhaitz eta landare askok, ordea, berritze-erritmo motela dute; zuhaitz batzuen ziklo kronologikoa hazteko, heltzeko eta uzta berri bat ziurtatuko duten haziak ekoizteko behar duten denboraren araberakoa da.

28. Pagadi baten ustiaketa energetikoa entresaka eginez burutzen da (urtero zuhaitz zaharrenen

kopuru txiki bat moztu, basoa kontserbatzen utziz). Pago batek, garatzeko, 100 urte baino gehiago behar izaten duela kontuan hartuta, ze baliabide mota da. Konifera exotikoen ustiaketa matarrasa teknikaren bidez burutzen da (25 urteko aldian baso osoa mozten da). Zeintzuk dira baso-praktika hauei dagozkien arazoak? Bi tekniketatik zein da egokiagoa, garapen iraunkorraren ikuspegitik?

Erantzuna: Pagoek 100 urte baino gehiago behar izaten dute garatzeko, eta beraz, ez da baliabide berriztagarri bat. Baina basotik ale zaharrenak moztu edo ateratzean datza pagadietako ustiaketa-teknikak, horrela basoa mantentzen dugu eta ale berriak agertzen jarraituko dute. Erauzketa-tasa ekoizpen-tasa baino txikiagoa bada, baliabidea berriztagarria izango da. Matarrasa teknikaren bidez ekoizten diren konifera exotikoen basoak, aldiz, ez dira baliabide berriztagarriak. Teknika honen bidez lurra landaredirik gabe gelditzen da eta oso erraz higatuko denez, lurra galdu egiten da eta akuiferoak kaltetuta gelditzen dira. Entresaka teknikaren bidez basoak ustiatzea hurbilago dago garapen jasangarritik matarrasa teknika erabiltzea baino. Lehenengo teknikari esker basoa kontserbatzen da eta hainbat belaunalditan zehar ustiatu ahal izateaz gain lurra eta bioaniztasuna kontserbatzen dira. Matarrasa teknikaren bidez egindako ustiaketetan basoa guztiz ebakitzen da eta lurra iraultzen da. Mozketa berriak egiteko gutxienez 15 edo 20 urte pasa behar dira. Lurra pobretu eta aniztasuna murritzen da. Lurrak ezin du euritik datorren ura xurgatu eta uholde eta lehorteak sortzen dira.

29. Zeintzuk dira deforestazioaren eta higaduraren arteko erlazioak?

Erantzuna: Baso naturaletako guneetan zuhaitzen ebaketa masiboa egiteari deitzen zaio deforestazio, eta higadura eta desertizazioa dira fenomeno honen ondorioak. Laborantzarako edo larreetarako erabili diren lurrak basamortu-guneetan edo ia basamortu-guneetan bilakatzeari deitzen zaio desertizazioa (produktibitatea %10 edo gehiago galtzen denean). Desertizazioa ertaina da produktibitatearen galera %10 eta %25 artekoa denean. Desertizazio gogorra da galera %25 eta %50 artekoa denean eta hortik gora oso gogorra da. Desertizazio-prozesua munduko zonalde askotan ikus daiteke eta ingurunearentzat eta gune batzuetako nekazaritzako etekinarentzat mehatxu larria da. Basamortuak mugatzen dituzten guneetako gehienetan desertizazioa naturala da. Lehorte garaietan gune hauek deshidratatu egiten dira, landaredia galtzen dute eta lurraren zatirik handiena haizeak edo bestelako higadura agenteek eramaten dute. Baina fenomeno natural hau lurra ahultzen duten giza jarduerek larriagotzen dute, eta lurra higakorragoa egiten da. Lurra ahuldu eta desertizazioa azeleratzen duten giza jarduera nagusiak:

• Gainartzaintza.- Lur-eremu batean abere gehiegi eduki nahi izatea da. Landaredia errotik ateratzen eta zapaldu egiten dute belarjaleek, eta ezin da berriztatu. Kasu gehienetan landaredirik ez duen lurra oso higakorra da. Munduan gizakiaren eraginez ematen diren desertizazio-kasuen arrazoi nagusia da.

• Lurraren eta uraren erabilera desegokia.- Toki lehorrak eta beroak gatzak dituen uraz ureztatzean lurra gazitzen da eta landaredia haztea ekiditen du. Zenbait laborantza-teknikek ere lurraren higadura errazten dute.


15

• Zuhaitzak ebakitzea eta aire zabaleko meatzaritza.- Landaretzak osatzen duen estalkia kentzean eta lurreko galera ez berritzean errazagoa egiten da.

• Lurra trinkotzea.- Landaretzarik gabeko lurretan makineria astuna erabiltzeak edo uraren eraginez (laterizazio-prozesuak) lurra gogortu eta trinkotu egiten da, eta landareen hazkuntza galarazten du, desertizazioa erraztuz.

Espainiako lurraren zati handi batek higadura-arazoak (larriak edo ez hain larriak) jasaten ditu. Urtero penintsulako 1000 milioi tona lur mugitzen dira higadura-fenomenoen ondorioz, eta behin baino gehiagotan agertu dute Nazio Batuek Espainia dela Europan desertifikazio-arriskuko gune gehien dituen herrialdea.

30. Zeintzuk dira paisaia bateko osagaiak? Aztertu ondorengo koadroa eta aipatu agertzen direnak.

Erantzuna: Ikusmolde klasikoaren arabera, giza jardueraren oinarri estetikoa zen paisaia; gaur egun, ordea, baliabide eta ondare kulturaltzat jotzen da, eta bere kontserbazioa barne hartzen duen baliabide moduan jotzea indartzen ari da. Lurra eta erliebea, ura, airea eta landaredia dira paisaiaren osagaietako definizioan sartzen diren faktore nagusiak: − Lurra eta erliebea: Landaredirik gabeko haitzak dituen mendigunea, landarediz estalitako muino-

gunea eta lautadaraino jaisten den laborantza-gunearen ebakidura ikusten da irudian. Lautadan ibai bat dago. Topografikoki, malda handiak eta haitz biziak dituen gune malkartsua, malda txikiagoak eta lur muinotarra duen gunea eta laborantzarako erabiltzen den gune laua ikusten dira.

− Ura: Oso gutxi agertzen da, ibaiertzeko basoa duen eta lautadatik doan ibaia besterik ez da ikusten. − Airea: Zenbait laino agertzen dira, eta landaredi berdeak adierazten duenez, gune epela eta

prezipitazio askokoa da. − Landaredia: Laborantza-lurrak nagusi dira alubioi-lautadan, eta muinoetako lurrak larreetarako,

baso hostotsuetarako eta konifera-basoetarako prestatu dira. Mendigunean haitz biluziak ageri dira.

− Fauna: Ez da animaliarik agertzen. − Egitura edo elementu artifizialak: Oso elementu antropiko gutxi ikusten dira paisaian: baserri bat

eta zenbait errepide ikus daitezke.


16

31. Osa ezazu ondorengo koadroa:

LURRAREN ERABILERAK DAGOKION INPAKTUA EKIDITEKO MODUA Nekazaritza Energia-ekoizpena Industria Herriko gune berdeen ureztapena Aisialdia: golf-zelaiak… Etxerako Baliabideen erauzketa

Erantzuna: LURRAREN ERABILERAK DAGOKION INPAKTUA EKIDITEKO MODUA Nekazaritza Kutsadura barreiatua.

Akuiferoak agortzea. Gaziketa.

Ingurumena errespetatuko duten ongarriztatze-teknikak eta plaga-kontrolak.

Energia-ekoizpena Baliabideak agortzea. Energia berriztagarriak. Industria Kutsadura

Baliabideak agortzea. Legedia bete. Ekoizpen garbia.

Herriko gune berdeen ureztapena

Akuiferoak agortzea. Gune idorretako lorezaintza. Ura berrerabiltzea.

Aisialdia: golf-zelaiak… Akuiferoak agortzea. Ingurumena errespetatzen duten lurren aisialdirako erabilerak sustatu.

Etxerako Lurraren okupazioa. Habitatak suntsitzea.

Lurralde Antolamendua.

Baliabideen erauzketa Baliabideak agortzea. Garapen iraunkorra. 32. Hondakin-mota ezberdinak agertzen dira ondorengo koadroan. Aipatu euren jatorriak eta

definitzen dituzten ezaugarriak.

HONDAKIN MOTA JATORRIA EZAUGARRIAK Bizigabeak Arriskutsuak HHS, herrietako hondakin solidoak

Osasun-hondakinak


17

Erantzuna: HONDAKIN MOTA JATORRIA EZAUGARRIAK Bizigabeak Eraikuntza, industria,

nekazaritza. Ez dituzte eraldaketa fisiko, kimiko edo morfologiko adierazgarririk; ez dira disolbagarriak ezta erregaiak ere, ez dute fisikoki, kimikoki edo bestela eragiten, ez dira biodegradagarriak, eta ez diete kontaktuan jartzen diren bestelako materiei kalterik egiten. Hondakin bizigabeen adibideak: obra-hondakinak, lurrak, adreilu erregogorrak eta txatarra.

Arriskutsuak Industria, etxebizitzak, nekazaritza.

Arriskutsuak dira hondakin sukoiak, korrosiboak, toxikoak edo erreakzio kimikoak eragin dezaketenak, osasunerako eta ingurumenerako arriskutsuak izan daitezkeen kontzentrazioetan daudenean.

HHS, herrietako hondakin solidoak

Etxebizitzak, Industria Etxebizitza partikularretan, komertzioetan, bulegoetan eta zerbitzuetan sortzen direnak dira, baita arriskutsutzat jotzen ez diren guztia eta izaera edo konposizioagatik lehen aipatutako tokietan sor daitezkeenak. Adibideez: janari-hondarrak, papera, kartoia, plastikozko bilgarriak…

Osasun-hondakinak Osasun-zentroak Hondakin infekziosoak, agente infekziosoen kultibo eta erreserbak eta eurekin kontaktuan jarri diren erabili eta botatzeko materialak, agente biziak edo indargabetuak dituzten bakunak, hondar anatomikoak, hondakin zorrotzak eta ziztatzaileak, gorputzeko jariakinak, animali infekziosoen hondarrak, farmakoen hondarrak izan daitezke, beste batzuen artean. Kudeaketa bereizia behar dute hondakin hauek bai zentroetan, baita kanpoan ere.

33. Zeintzuk dira hondakinak zabortegietan jaurtitzeak edo errausteak dituzten abantailak eta

desabantailak?

Erantzuna: Zabortegia.- Prozedura ohikoena, baina ez hoberena, da zaborrak zabortegira jaurtitzea. Birziklatzeko eta errausketarako sistema onak erabiltzen badira ere, zabortegietan jaurti behar diren hondakinak gelditzen dira beti. Zabortegiak ongi eraikitakoak izatea eta egoki erabiltzea ezinbestekoa da euren inpaktu negatiboa minimizatu nahi badugu. Lurrazpiko urak kutsatzeko arriskua handia dute, eta hori ekiditeko, zabortegiko lurra ongi iragazgaiztu behar da eta euritik eta bestela iristen diren urak zabortegitik atera baino lehen tratatu behar dira, kutsatzaileak (lixibiatuak) kanporantz arrastan eraman ez ditzaten. Usain txarrak eta zaborrak hartzitzean sortzen diren gas lehergarrien sorrera dira beste arriskuak. Hau ekiditeko, gasak biltzeko gailuak ezartzen dira, eta gas horiek energia lortzeko erretzen dira gero. Zabortegia egoki estali behar da ere, erabilera amaitutzat jotzen denean bereziki, ikusmen-inpaktuak ekiditeko. Errausketa.- Zaborrak erretzeak baditu bere abantailak, baina baita desabantailak ere. Hondakinen bolumena asko murrizten da erraustu ondoren (errautsak gelditzen dira), eta energia-kopuru handiak lortzen dira. Gas kutsakorrak sortzen dira, ordea, eta batzuk giza osasunerako oso arriskutsuak dira (dioxinak). Teknologia aurreratuko erraustegiak ere badaude eta, ongi funtzionatzen badute, aspektu negatiboak asko murrizten dira. Baina eraikitzeko eta maneiatzeko garestiak dira, eta zabor-kopuru handiak tratatu behar dituzte errentagarriak izateko. Gainera, baimendutako kudeatzaileek tratatu beharreko hondakin arriskutsuak dira errautsak. Substantzia biometagarriak dira dioxinak, eta izaki bizidunetan denbora luzea pasa ondoren susma daitezke efektuak, ekoizleetan sartu eta kate trofikoetan zehar pasatzen baitira.


18

34. Zer dira hondakinen tratamendu fisiko-kimikoak?

Erantzuna: Arriskutsuak dira hondakin sukoiak, korrosiboak, toxikoak edo erreakzio kimikoak eragin dezaketenak, osasunerako eta ingurumenerako arriskutsuak izan daitezkeen kontzentrazioetan daudenean. Hondakin arriskutsuen kudeaketaren bidez hondakinok modu seguruan tratatu eta biltzen saiatzen da, neurriko kostu ekonomiko baten barruan. Hondakin-motaren araberako prozedura ezberdinen bidez lortzen da hau; adibidez, hondakinak prozesu fisiko (iragazpena, zentrifugatua, dekantatua, etab.) edo kimiko (neutralizazioak, mota ezberdinetako erreakzioak) ezberdinez tratatzea, hau da, tratamendu fisiko-kimikoak. Horrela, produktu toxikoak hain toxikoak ez diren beste batzutan eraldatzea lortzen da. Lortzen diren produktu hauek zabortegietara jaurtitzeko modukoak edo bestelako prozesuetan lehengai modura erabiltzeko modukoak izango dira. Tratamendu-planta hauen diseinuak egokia izan behar du, isurtzen duenarekin ez dezan kutsatu.

35. Familiabakarreko etxebizitza-urbanizazio bat eraiki nahi dute estuario baten inguruan, eta

proiektuaren barruan kirol-kai baten eraikuntza ere sartzen da. Ingurumenaren Gaineko Eraginaren Neurketa bat egin beharko zaio proiektu honi? Nork eskatzen eta ordaintzen du Ingurumenaren Gaineko Eraginaren Neurketa? Nork kaleratzen du Ingurumenaren Gaineko Eraginari Buruzko Deklarazioa?

Erantzuna: Etxebizitza-guneak eraikitzeak ez du orokorrean Ingurumenaren Gaineko Eraginaren Neurketa bat egitea eskatzen, baina bai, ordea, kirol-kai bat eraikitzeak, eta beraz, proiektu honetan egin beharko da. Teknikariek burutzen dute Ingurumenaren Gaineko Eraginaren Neurketaren dokumentua, eta bertan biltzen dituzte gerta daitezkeen inpaktuak, zuzentzeko dauden aukerak, sortuko dituzten eraginak, etab. Ahalik eta objektiboena izan behar du, inolako interpretaziorik eta balioespenik gabekoa; datuak bildu besterik ez du egingo. Gainera, diziplina asko hartzen dituen ikerketa da, eta kliman, lurrean, urean nola eragingo duen aztertu behar du. Eragingo duen natura ere ezagutu behar da: landareak, animaliak, ekosistemak; balio kultural nahiz historikoak, etab.; proiektuan eragingo duen legedia ere aztertu beharko da; giza jardueretan izango duen eragina: nekazaritzan, enpleguan, bizi-kalitatean, etab. Proiektua burutu nahi duen enpresak eskatuko du ikerketa hau, eta administrazio eskudunari aurkeztuko dio, honek Ingurumenaren Gaineko Eraginari Buruzko Deklarazioa (DIA). Ingurumenaren Gaineko Eraginari Buruzko Deklarazioa ingurumeneko erakunde edo agintariek egiten dute, Ingurumenaren Gaineko Eraginaren Neurketa, eta publikoak orokorrean edo erakundeek egindako arrazoibideak, objekzioak eta iruzkinak aztertu ondoren. Ikerketa Teknikoa da DIArako oinarria, baina ikerketa hori kontsulta publikorako jarri behar da denbora batez, interesa duen edozein pertsonak edo erakundek ezagutzeko aukera izan dezan, eta nahi izanez gero, objekzioak edo iruzkinak aurkezteko aukera izan dezan. Gero, material guztia eskutan dutela, ikertutako jarduera burutzea komenigarria den ala ez erabakiko du ingurumen-organo eskudunak eta ingurumena eta baliabide naturalak babesteko baldintzak eta hartu behar diren neurriak zehaztuko ditu.

36. Autobide bat eraikitzeko proiektuaren Ingurumenaren Gaineko Eraginari Buruzko

Deklarazioan hainbat zuzenketa-neurri proposatu dira. Adieraz itzazu izan daitezkeen neurrien arteko bi.

Erantzuna: − Inguru naturalaren babes-neurriak: Soinu-barrerak edo barrera paisajistikoak eraikitzea.

Mendoitzak eta eremu biluziak berriz landareez estaltzea. Animaliak pasatzea ahalbidetuko duten neurriak: anfibioak, ugaztun txikiak… Ureztapenerako eta drainatzeko kanalen pasabidea.

− Kontrolerako eta jarraipenerako neurriak: Eraikitzeko fasean jarraipena egin behar zaio, inpaktu handiena orduan sortzen baita. Aztertutako aukeren inguruan ikerketa ekonomikoa egin behar da, hauen kostuaren ondorioz aurkeztu den alternatiba bideraezina suerta baitaiteke.


19

37. Duela 10 urtetik martxan dagoen elikagaien transformaziorako enpresari ere egin behar al zaio Ingurumenaren Gaineko Eraginaren Neurketa?

Erantzuna: Ez, Ingurumenaren Gaineko Eraginaren Neurketa ingurumenean eragin dezaketen zenbait obra publiko edo proiektu edo jarduera martxan jarri aurretik egiten den prozesu administratiboa da. Jarduera horrek, burutzen bada, sor ditzakeen inpaktuak zehazteko, aurresateko eta interpretatzeko Ingurumenaren Gaineko Eraginaren Neurketa egitera behartzen du legediak. Duela 10 urtetik martxan dagoen enpresa bati ez zaio zertan Ingurumenaren Gaineko Eraginaren Neurketa egin behar, IGEN egiteko beharra duten jarduerak zehazki mugatzen ditu legediak, eta instalazioa martxan jarri aurretik burutu behar da beti.

38. Zer da erabilera zehatz baterako lurralde batek duen harrera-gaitasuna?

Erantzuna: Errepideak eraikitzeko, laborantza-lanak burutzeko, edo etxebizitzak eraikitzeko eremu egokiak zeintzuk diren adierazi ahal dira lurralde-antolamenduari esker. Duten balio ekologiko altuarengatik kontserbatu beharrekoak diren eremuak ere zehazten ditu, baita arrisku-eremuak ere (uholdeak, labainketak…). Lurralde-antolamenduaren zeregina, lurraldearen erabilera eta kontserbazioa epe luzean bermatzea da, baita inpaktu eta arriskuak ekiditea ere. Erabilera jakin baterako lurraldeek duten gaitasunean oinarritzen da lurralde-antolamendua. Ezaugarri bereko ingurumen-unitate homogeneotan zatitzen da lurraldea. Aurreikusten diren giza jarduerak hartzeko gaitasunaren matrizeak aztertzen dira ingurumen-unitate bakoitzean, eta laukitxo bakoitzean lurralde-unitate bakoitzak duen harrera-gaitasuna zehazten da, erabilpen mota bakoitzerako.

39. Zer da “Lurralde Antolamendua”?

Erantzuna: Azken mendeko jardueren ondorioz lurraldeen arteko desorekak eta ezberdintasunak sortu dira, eremu bakoitzeko biztanleen bizi-kalitateari dagokionean. Lurraldeko zati ezberdinen artean desorekak edo espazioa antolatzeko eta lurraren erabileran nahasmenduak izango ditugu, ingurumen-arazoak sortzen dituztenak hain zuzen ere. “Lurralde Antolamenduaren” helburua, ingurunearen ezaugarriak ezagutzea eta baliabide naturalak balioestea da, horrela lurraldearen erabilerak ordenatu ahal izango baitugu, murrizketak edo lehentasunak ezarri ahal izango ditugu, eta horrela lurraldearen erabilera dituen ezaugarrientzako egokiena izango da, eta baliabideak kontserbatu ahal izango ditugu.

40. Aipatu eta azaldu lurraldearen kudeaketarako hiru neurri.

Erantzuna: − Babestutako eremu naturalen planifikazioa eta kudeaketa: Ehizarako guneak edo bestelako

erabileretarako izan diren gune pribatuak dira espazio hauek. Balio zinegetikoak babesteko ehiza arautzea izan zen lehenengo egin zena, baina gaur egunean bertako baliabide guztiak, naturalak nahiz bestelakoak (estetikoak, sinbolikoak, historikoak…), babestea da helburua.

− Planifikazio urbanistikoa: Lurraldearen Antolamendurako Artezpideak eta Lurraldearen Arloko Planak eta Zatiko Planak dira etxebizitzetarako, industriarako eta baliabide turistikoetarako lurren banaketa arautzen dutenak, eta herriaren berritze-lehentasunak, inguru fisikoaren ordenamendua eta oinarrizko azpiegiturak zehazten dituztenak.


20

− Ingurumenari buruzko politika komunitarioa: 1972tik aurrera lau urtean behin berritzen diren Ekintza Programen bidez garatu dira, eta bertan, aldi bakoitzean Europako Komunitatean burutu behar diren ekintzak zehazten dira. Zenbait dokumentu egiten dira aplikatzeko: Erabakiak, Arauak eta Arteztarauak. Kide diren herrialde guztientzako lotesleak dira, eta hauetaz gain, lotesleak ez diren bestelako dokumentuak ere egiten dira: Gomendioak eta Irizpenak.

41. Irakurri arretaz ondorengo testua eta erantzun galderak:

2004ko EKAINAREN 1a Mundua: ur-eskasiagatik urtero bost milioi pertsona hiltzen dira Urarekin erlazionatutako eritasunen ondorioz urtero bost milioi pertsona hiltzen dira. Horrela adierazi du Nazio Batuetako “Habitat” programaren zuzendari exekutiboa den Anna Kajumulo Tibaijuka-k. Bartzelonako Forum 2004-ean burutu den “Ura: Bizia eta Segurtasuna” elkarrizketan parte hartu duenean egin ditu adierazpenok. Afrikako 15 herrialdetan “ur-eskasia larrian bizi dira” adierazi du Kajumulo-k, eta kontinente honetan emakumea baztertzeko baliabide erabiltzen dela ere adierazi du, ur-putzuen bila kilometroak egin behar dituztenez, ez dute hezkuntzara heltzeko modurik. Parte hartu zuten hizlari guztiek Nazio Batuen “Milurtekoa” dokumentuaren garrantziari buruz bat egin zuten, dokumentu honetan munduko herrialde garrantzitsuenek helburu bat ezarri baitzuten: 2015. urtea baino lehen ur edangarria izatera edo oinarrizko higiene-instalazioak izatera iritsi behar dute gutxienez orain iristen ez direnen portzentajearen erdiak. Munduko 2500 milioi gizabanakok ez du inolako higiene-zerbitzurik.

a) Zein da Nazio Batuak erakundeak 2015erako ezarri duen helburua? b) Artikuluaren analisia egin, garapen iraunkorraren ikuspuntutik. c) Zeintzuk dira ura edangarria ez izateko arrazoiak? Ze neurri hartu beharko dira lehen aipatutako

helburua bete ahal izateko?

Erantzuna: a) Zein da Nazio Batuak erakundeak 2015erako ezarri duen helburua?

Helburua: 2015erako ur edangarria izatera edo oinarrizko higiene-instalazioak izatera iritsi behar dute gutxienez orain iristen ez direnen portzentajearen erdiak. Gaur egun planetako biztanle garenon 6000 milioitik 2500 milioik ez du inolako higiene-zerbitzurik.

b) Artikuluaren analisia egin, garapen iraunkorraren ikuspuntutik. Lurrak baliabideak birsortzeko duen gaitasuna gainditu gabe baliabideak erabiltzeari deitzen zaio garapen jasangarri. Egungo belaunaldien beharrak asebete, baina etorkizuneko belaunaldiek behar izango dituzten baliabideak arriskuan jarri gabe. Urtero bost milioi pertsona hiltzen da urarekin lotutako eritasunen ondorioz. Gainera, baliabide hau ustiatzeko tokiko eta nazioarteko gatazkak ere izaten dira. Baliabide urria da ura, baina are gehiago hornitzeko kalitatezko ura. Saneamendurako azpiegiturak (edangarri egitea, banaketa neta erabileraren ondorengo tratamendua) garestiak dira, azpiegituretan inbertsioak egitea eskatzen dute eta ondoren mantentzea. Gainera, Giza ekintzen inpaktua hartzen dute ekosistemek. Klima aldaketaren ondorioz prezipitazioak murrizten ari dira, lehorteak edo uholdeak sortzen ditu euriak. Lurrazaleko eta lurrazpiko urak kutsatuta daude, eta hauek erabiltzea arriskutsua da. Nekazaritza-praktika intentsiboak ere lurraren eta sistema hidrikoen kutsadura-iturri dira.

c) Zeintzuk dira ura edangarria ez izateko arrazoiak? Ze neurri hartu beharko dira lehen aipatutako helburua bete ahal izateko?

Lurrazaleko eta lurrazpiko urak kutsatuta badaude, uraren kalitatea txarra da eta eritasunak sortzeaz gain lurraldearen garapen ekonomikoa mugatzen du. Hauek dira ura edangarria ez izateko arrazoi nagusiak:

− Nekazaritza-praktika intentsiboetan ongarri eta pestizida gehiegi erabiltzea. − Industriaren kutsadura.


21

− Energia lortzeko eta erabiltzeko kutsadura. − Herrietako hondakin-uren ondoriozko kutsadura. − Meatzaritza-industriako kutsadura.

Helburua betetzeko hartu beharko diren neurriak hauek dira:

• Nekazaritza-praktika iraunkorrak, ureztatze-programa egokiak (akuiferoen gainustiaketa ekidin). • Lurrazaleko eta lurrazpiko baliabideen osoko kudeaketa optimizatzea. • Herritik itzulitako urak erabiltzea. • Kontrolatutako merkatu-aukerek (ur-bankuak) lurrazaleko uraren kontzesio-sistemak malgutuko

dituzte, lehorteetan bereziki, eta eskaintza handitu behar izanik gabe eskariak aise beteko dira. • Lurralde antolamendurako eta hirigintza antolamendurako estrategia koherenteak, garapen

iraunkorraren ikuspegitik. 42. Irakurri arretaz ondorengo testua eta erantzun galderak:

2004ko EKAINAREN 2a EB: sektore nagusietan ingurumen-ekintza berriak behar dira azkeneko joeren arabera − Lurrean nahiz ozeanoetan klima aldaketaren inguruan egiten diren frogak ugaldu dira:

glaziarrek atzera egiten dute eta itsasoko espezieak kaltetzen hasiak dira. − Nekazaritzatik datozen nitratoen ondoriozko kutsadurak bere horretan dirau: esku artean dugun

informazioaren arabera, kontsumitzaileak dira uraren arazketa-gastuen

B-PRESENT-ACCESO GS EUSKERA• Lurraren barne-sistemak: − Lurraren egitura eta osaera. −...

Documents

Transcript of B-PRESENT-ACCESO GS EUSKERA• Lurraren barne-sistemak: − Lurraren egitura eta osaera. −...