1.- UGALKETA ZELULARRA

1.- ZIKLO ZELULARRA. MITOSIA

Zelulak izaki bizidun guztien

oinarrizko unitateak dira, eta beraz,

bizidunen bizi-funtzioak egiten

dituzte: nutrizioa, erlazioa eta

ugalketa. Atal honetan, aztertuko

dugu noiz egiten duen zelulak

funtzio horietako bakoitza, eta batez

ere, zelularen ugalketa-funtzioan

sakonduko dugu.

Zelula sortzen denetik ugaltzen den

arte gertatzen diren fenomenoen

multzoari ziklo zelularra deritzo.

Zikloaren iraupena zelula motak

baldintzatzen du; gutxienez ordu

gutxi batzuk iraun dezake, eta

gehienez urtebete baino gehiago.

Ziklo zelularrak bi fase ditu,

iraupenaren arabera:

• Interfase zelularra. Aldi luzeena

da. Interfasea gertatu bitartean,

zelulak nutrizio- eta erlazio-

funtzioak egiten ditu.

• Zatiketa zelularra. Aldi laburrena

da. Zatiketa gertatu bitartean,

zelulak ugalketa-funtzioa egiten du.

Interfase zelularra

Interfase zelularrak ziklo

zelularraren guztizko iraupenaren %

90 hartzen du. Prozesu horretan,

zelula handitu egiten da, eta

bereizketa zelularra gauzatzen du.

Bereizketa zelularrean, zelula

bakoitza espezializatu, eta gai

bihurtzen da berak osatzen duen

ehunaren berezko funtzioak

garatzeko.

Interfasearen amaieran, zatiketa

zelularra gauzatzeko prozesuak

prestatzen dira.

Interfase zelularrak hiru etapa ditu:

G1, S eta G2. S etapa ADNaren

sintesiaren etapa da, bikoizketa

garai horretan gertatzen baita.

Honela, zelularen zatiketaren

ondoren sortuko diren bi

zelulakume bakoitzak ADNaren

kopia bana jasoko du. Zelula eukariotoen nukleoa

Zelula eukariotoen nukleoaren oinarrizko

osagaiak honako hauek dira: nukleoaren

mintza, nukleoloa eta ADNa.

ADNa informazio genetikoa gordetzen

duen molekula da. Zatiketa zelularrik

gertatzen ez denean, ADNak zuntz laxo

luzeen forma izaten du; horri kromatina

deritzo. Zatiketa zelularra gauzatzen

denean, aldiz, lehendabizi, ADNa bikoiztu

egiten da, eta ondoren, kromosomak eratu

artean kondentsatu egiten da.

Kromosomak

Ikusi dugun moduan, kromosomak ADNak

zatiketa zelularra hastean hartzen duen

forma kondentsatuak dira.

Honako egitura hauek bereiz ditzakegu:

• Kromatidak. ADNaren bikoizketaren

ondorioz sortutako kopietako bakoitza.

Zatiketa zelularra hasten denean,

kromosoma batek bi kromatida berdin

ditu. Haiei kromatida ahizpak deritze.

• Zentromeroa. Bi kromatida ahizpen

elkargunea.

Kariotipoa

Espezie baten kromosoma multzoa da

kariotipoa. Kariotipoan, bi kromosoma

mota daude:

• Heterokromosomak edo sexu-

kromosomak. Oso desberdinak dira

elkarrengandik eta sexua zehazten dute.

Kromosoma horietako bati X esaten zaio,

eta besteari, Y. Gizakion kasuan,

emakumeak XX dira, bi X kromosoma

dituztelako. Gizonak XY dira, X eta Y

kromosoma bana dutelako.

• Autosomak. Gainerako

kromosomak dira eta berdin-berdinak dira

bi sexuetan.

Gizakiok 46 kromosoma ditugu zelula

somatiko (ugal zelulak ez direnak)

bakoitzean. Kromosoma horietako 22 pare

autosomak dira, eta pare bat, sexu-

kromosomak.

Kariotipoa aztertuz, anomaliak detekta

daitezke kromosoma kopuruan edo

kromosomen forman. Fetuaren kariotipoa

aztertuz gero, anomaliak jaio aurretik

detektatzeko aukera dago.

Zatiketa zelularra

Zatiketa zelularra deritzo zelula

amak bi zelulakume sortzeko

prozesuari. Zelulakume horiek

zelula ama bezalakoxeak dira.

Zatiketa zelularrak ziklo

zelularraren guztizko iraupenaren %

10 hartzen du.

Zatiketa zelularra organismo

zelulabakar eukariotoen oinarrizko

ugalketa-mekanismoa da.

Organismo zelulanitzetan, zatiketa

zelularrak zelulak ugaritzeko aukera

ematen du; hau da, ehunaren zelula

kopurua handitzeko.

Zatiketa zelularrean bi prozesu

bereizten ditugu: mitosia eta

zitozinesia.

Mitosia

Zelula amak nukleoan duen

materiala bi zelulakumeei banatzen

die; banatze-prozesuen multzo horri

mitosia esaten zaio. Zelulakumeek

zelula amaren kromosoma kopuru

bera jasotzen dute banaketa

horretan.

Mitosiari hasiera emateko, aurretik

prozesu hauek gauzatu behar dira

interfasean:

• ADNaren bikoizketa. Kromosoma

bakoitzaren bi kromatidetan ageri

da.

• Zentrioloen bikoizketa, animalia-

zelula eukariotoaren kasuan eta

hauen artean ardatz mitotikoaren

egitura tubularrak sortuko dituzten

proteinen sintesia.

Mitosiak lau etapa hauek ditu:

profasea, metafasea, anafasea eta

telofasea.

Profasea

Etaparik luzeena da, mitosiaren

iraupenaren % 60 hartzen baitu.

Profasean aldaketa hauek bereiz

daitezke:

• Kromosomak ikusgai bihurtzen

dira, ADNaren kondentsazioaren

ondorioz.

• Nukleoaren mintza desegiten hasi,

eta nukleoloak ageriko izateari

uzten dio.

• Animalia-zelularen zitoplasman,

zentrioloak banantzen hasi, eta

zelulen poloetarantz joaten dira.

• Bi zentrioloen artean egitura

tubularrak osatzen hasten dira.

Egitura horiek, geroago,

baliagarriak izango dira

kromosomen mugimendua

gidatzeko. Zentrioloen eta egitura

tubularren multzo horri ardatz

mitotikoa esaten zaio.

• Landare-zelulan ere ardatz

mitotikoa sortzen da, nahiz eta

zentriolorik ez izan.

Metafasea

Etapa honetan, honako aldaketa

hauek ikus ditzakegu:

• Animalia-zelularen zentrioloak

zelularen poloetan kokatu dira

dagoeneko. Ardatz mitotikoa

guztiz osatuta dago.

• Kromosomak zelularen

erdialdean edo ekuatorean daude

lerrokatuta, eta ekuatore-plaka

eratzen dute. Posizio horretan,

kromosoma bakoitza ardatz

mitotikoaren zuntzei lotuta dago,

zentromeroen bidez.

Anafasea

Mitosiaren etaparik lasterrena da.

Aldaketa hauek bereiz daitezke:

• Kromosomei lotutako ardatz

mitotikoaren zuntzak laburtzen

hasten dira.

• Tentsioaren ondorioz,

kromosoma bakoitzaren kromatida

ahizpak banandu egiten dira.

• Kromatida multzo bakoitza

zelularen polo edo mutur baterantz

mugitzen da. Mugimendu hori

abiadura berean egiten dute

guztiek.

Telofasea

Mitosiaren azken fasea da, eta

honako aldaketa hauek gertatzen

dira:

• Anafasean sortutako bi kromatida

multzoak zelularen poloetara iristen

dira.

• Nukleoaren mintza birsortzen da.

Hasiera batean, mintz horren zatiak

kromosomen inguruan agertzen

dira. Ondoren, zati horiek handituz

eta elkartuz joango dira, nukleoaren

bilkin osoa eratu arte.

• Ardatz mitotikoa osatzen zuten

zuntzak zitoplasman diluitzen dira.

• ADNaren egitura kromosoma

izatetik kromatina izatera igarotzen

da.

• Nukleoloa agertzen da nukleo

bakoitzaren barnean.

Zitozinesia

Zelula amak nukleoaren

barnealdean eta kanpoaldean duen

material guztia bi zati berdinetan

banatu behar du zelulakumeen

artean. Zitozinesia deritzo

zitoplasmaren eta haren organulu

guztien zatitze- eta banatze-

prozesuari.

Animalia-zelularen erdialdea

estutzen hasten da, gero eta

gehiago, harik eta tamaina bereko bi

zelula kume sortzen diren arte,

bakoitza bere nukleoarekin.

Landare-zelularen (zelula-pareta

zurruna dute) zatiketa fragmoplasto

izeneko banaketa-trenkada baten

bidez gertatzen da. Fragmoplastoa

zitoplasmaren erdian sortu eta

periferiarantz hedatzen da.

EE: erantzunik ez / EO: Erantzun okerra / OG: Osatu gabea / AT: Adierazpen txarra / ZG: Zentzurik gabea /ZF: Zehaztasun falta

Izen-abizenak:

EE EO OG AT ZG ZF

1

Zertan desberdintzen dira kromatina eta kromosomak? Zer dira kromatidak?

EE EO OG AT ZG ZF

2

Zer gertatzen da da interfaseko S etapan? Zergatik da garrantzitsua?

EE EO OG AT ZG ZF

3

Zatiketa zelularrean bi prozesu jarraian gertatzen dira: mitosia eta zitozinesia. Zertan desberdintzen dira?

1.- UGALKETA ZELULARRA

1.- ZIKLO ZELULARRA. MITOSIA

EE: erantzunik ez / EO: Erantzun okerra / OG: Osatu gabea / AT: Adierazpen txarra / ZG: Zentzurik gabea /ZF: Zehaztasun falta

EE EO OG AT ZG ZF

4

Kromosomak bi motatan sailkatzen dira. Zeintzu dira? Zertan desberdintzen dira?

EE EO OG AT ZG ZF

5

Begiratu marrazki hauei eta erantzun galderei:

a) Ordenatu kronologikoki faseak eta adierazi gertaera bakoitza zein fasetakoa den.

Fasearen izena Hizkia

1 Profasea

2 Metafasea

3 Anafasea

4 Telofasea

FASEA

ADNaren egitura kromosoma izatetik kromatina izatera igarotzen da.

Ardatz mitotikoa guztiz osatuta dago.

Ardatz mitotikoa osatzen zuten zuntzak zitoplasman diluitzen dira.

Ardatz mitotikoaren zuntzak laburtzen hasten dira.

Bi kromatida multzoak zelularen poloetara iristen dira.

Kromatida ahizpak banandu egiten dira.

Kromosomak ikusgai bihurtzen dira, ADNaren kondentsazioaren ondorioz.

Kromosomak zelularen erdialdean lerrokatuta daude.

Nukleoaren mintza birsortzen da

Nukleoaren mintza eta nukleoloak desegiten hasten dira.

b) Adierazitako prozesua zer gertatzen da, landare-zelulan ala animalia-zelulan? Zergatik?

1.- UGALKETA ZELULARRA

2.- GAMETOEN SORRERA. MEIOSIA

Izaki bizidunen ugalketa

Ugalketa da bizia garatzeko

oinarrizko funtzioetako bat.

Espezie bakoitzak bere ugalketa

modua badu ere, bi multzo nagusi

bereiz daitezke haien artean:

ugalketa sexuala duten organismoak

eta ugalketa asexuala dutenak.

Ugalketa asexuala

Ugalketa asexualean, organismo

guraso baten zelula batek edo zelula

multzo batek, hurrenez hurren

gertatzen diren zatiketen ondorioz,

beste banako bat sortzen da,

gurasoa bezalakoxea dena.

Ugalketa asexualaren oinarrizko

mekanismoak erdibitzea,

esporulazioa eta gemazioa dira.

Ugalketa sexuala

Ugalketa sexualean, bi zelula

espezializatuk parte hartzen dute,

gametoek. Kasu gehienetan, bi dira

gurasoak.

Beste banako bat sortzeko, bi

ugalzelulek bat egin behar dute. Bi

gametoen bat-egiteko prozesuari

ernalketa deritzo.

Ernalketaren bidez zelula berria

sortuko da, zigotoa. Zelula berriak,

ondoz ondoko mitosi bidezko

zatiketa zelularren bidez, beste

banako edo ondorengo bat sortuko

du.

Ondorengoa, gurasoen antza badu

ere, ez da haiek bezalakoxea izango.

Ugalketa sexuala, beraz,

aldagarritasun-iturria da, banakoen

ezaugarriak aldatu egiten direlako

gurasoengandik ondorengoetara

igarotzean.

Dotazio kromosomikoa

Zelula baten dotazio

kromosomikoa nukleoak guztira

duen kromosoma kopurua da.

Espezie jakin bateko organismo

zelulanitzen zelula guztiek dotazio

kromosomiko bera dute, ugal-

zeluletan izan ezik.

Dotazio kromosomikoaren ezau-

garrien arabera, zelula diploidea

edo haploidea izan daiteke:

• Diploidea. Mota honetako

zeluletan, kromosoma homologo

bikote edo paretan ageri dira

kromosomak. Bi kromosoma

homologok egitura eta tamaina

bera dute, eta haien ADNak

banakoaren ezaugarri

berberetarako informazioa du.

Homologo bikoteko kromosoma

bakoitzak guraso batean du

jatorria. Zelula hauek 2n gisa

adierazten dira, eta dotazio

kromosomikoa honela idazten da:

2n = (zelularen kromosoma

kopurua).

Adib. (giza espeziean): 2n = 46

• Haploideak. Zelula hauetan,

mota bakoitzeko kromosoma bat

soilik ageri da, eta hortaz, ez dago

kromosoma homologo bikoterik.

Zelula horiei n esaten diegu, eta

haien dotazio kromosomikoa

honela adierazten da:

n = (zelularen kromosoma

kopurua).

Adib. (giza espeziean): n = 23

Organismo zelulanitzetan zelula

gehienak diploideak dira;

gametoak (obuluak eta

espermatozoideak) izan ezik, haiek

haploideak baitira.

Meiosia

Ugalketa sexuala duten espezieetan,

banako guztiek kromosoma kopuru

bera dute zelula guztietan,

gametoetan salbu.

Gametoek organismoaren gainerako

zelulek duten kromosoma kopuru

bera balute, ernalketa bakoitzean

sortuko litzatekeen zigotoak

gurasoek baino bi aldiz kromosoma

gehiago izango luke, eta hori dela-

eta, prozesua bideraezina litzateke.

Meiosia deritzo kromosoma

kopurua erditaratzeko aukera

ematen duen prozesuari.

Meiosia zatiketa zelular mota bat

da, eta gametoak sortzeko helburua

du. Zelulakumeek, hortaz, zelula

amaren kromosoma kopuruaren

erdia izango dute.

Mitosian, bi zelulakumeek zelula

amaren kromosoma kopuru bera

dute. Meiosian berriz, 2n

kromosoma (diploide) dituen zelula

batetik abiatzen gara, eta ondoz

ondoko bi zatiketa zelularren

ondotik, lau zelula sortzen dira,

bakoitzak n kromosoma (haploide)

dituena.

I. zatiketa meiotikoa (Kromosoma

homologoak bereizten dira).

Zelula diploide batean du hasiera

prozesu horrek. Mitosian bezala,

ADNa bikoiztuta du zelula horrek,

eta beraz, kromosoma bakoitzak bi

kromatida ahizpa izango ditu.

Zatiketa meiotiko bakoitzak

mitosiaren fase berberak ditu:

profasea, metafasea, anafasea eta

telofasea. Lehenengo eta bigarren

zatiketa meiotikoen faseak

bereizteko, I. edo II. zenbaki

ordinala gehitzen zaie.

I. profasea.

Kromosomak kondentsatu egiten

dira, ikusgai bihurtu arte.

Homologoak parekatu, eta ADN

zatiak trukatzen dituzte. Prozesu

horri gaingurutzaketa deritzo.

Prozesu horren bidez, ADN-

konbinazio berriak dituzten

kromosomak lortzen dira.

I. metafasea.

Kromosoma homologoak binaka

jartzen dira zelularen ekuatorean.

I. anafasea.

Ardatzaren harizpiek eramanda,

kromosoma homologoak banandu

eta zelularen aurkako muturretara

joaten dira.

I. telofasea eta zitozinesia.

Bi zelula alaba haploide (n) sortzen

dira, eta bakoitzak zelula amaren

kromosoma kopuruaren erdia du.

II. zatiketa meiotikoa (Kromatida

bikiak bereizten dira).

II. profasea.

Interfase-aldirik izan gabe, ardatza

eratzen da berriro, eta kromosomak,

bina kromatidaz osatuak, ekuatore-

plakarantz mugitzen dira.

II. metafasea.

Kromosomak zelularen ekuatorean

jartzen dira.

II. anafasea.

Kromatidak bereizi egiten dira, eta

bakoitza zelularen mutur batera

joaten da.

II. telofasea eta zitozinesia.

Lau zelula alaba haploide (n)

sortzen dira, eta bakoitzak zelula

amaren kromosoma kopuruaren

erdia du.

Mitosiaren eta meiosiaren

esanahia

Mitosia eta meiosia zelulak

zatitzeko bi mekanismo dira, eta

esanahi biologiko desberdina dute.

• Organismo zelulanitzetan, mitosi

bidezko zelula-zatiketaren

ondorioz, banakoa hazi egiten da;

hain zuzen, zigoto izeneko zelula

bakarraren ondoz ondoko zatiketen

ondorioz. Halaber, galdutako edo

hondatutako zelulak berritzeko

modua da.

Organismo zelulabakarretan,

ugalketa asexualeko mekanismoa

da mitosia, eta populazio bateko

banako kopurua handitzeko aukera

ematen du. Kasu horretan,

banakoak jatorrizko zelularen

berdin-berdinak dira.

• Meiosiaren bidez, gameto

haploideak sortzen dira. Ernalketan

sortzen den zigotoa diploidea da.

Horrenbestez, meiosia ezinbesteko

mekanismoa da ugalketa sexuala

duten organismoek kromosoma

kopuruari konstante eusteko.

Horrez gain, ondorengoen

aldakortasun genetikoa bermatzen

du, meiosian pare bakoitzeko

kromosoma homologoek

informazio genetikoa trukatzeari

esker. Halaber, segregazio

independente deritzon prozesuaren

ondorioz, beste konbinazio batzuk

sortzen dira, ama-kromosomak eta

aita-kromosomak ausaz

konbinatzen baitira gameto

bakoitzean.

Gametoen eraketa

Ugaltze-zelulak edo gametoak

zelula haploideak dira eta gonadetan

eratzen dira, meiosiaren ondoren.

Gametoak eratzeko prozesuari

gametogenesi esaten zaio. Bi

gametogenesi mota daude:

• Espermatogenesia edo gameto

arren eraketa. Barrabiletan gertatzen

da. Zelula ama diploide bakoitzak

lau zelula alaba haploide sortuko

ditu, eta azken horiek, zelula-

diferentziazio izeneko prozesu

baten bidez, lau gameto ar edo

espermatozoide sorraraziko dituzte.

Haietako bik X kromosoma bana

izango dute, eta besteek, Y

kromosoma bana.

• Obogenesia edo gameto emeen

eraketa. Obarioetan gertatzen

da.Zelula ama diploide bakoitzak

lau zelula alaba haploide sortuko

ditu, eta horiek gameto eme edo

obulu bat eta degeneratu egingo

diren hiru korpuskulu polar sortuko

dituzte. Obuluak ia zitoplasma

guztia jasoko du. Obulu guztiek X

kromosoma bana dute.

EE: erantzunik ez / EO: Erantzun okerra / OG: Osatu gabea / AT: Adierazpen txarra / ZG: Zentzurik gabea /ZF: Zehaztasun falta

Izen-abizenak:

EE EO OG AT ZG ZF

1

Zer dira kromosoma homologoak?

EE EO OG AT ZG ZF

2

Zertan desberdintzen dira zelula diploideak eta haploideak?

EE EO OG AT ZG ZF

3

Zer dira gametoak? Gametoak sortzeko, zelula modu berezi baten bidez zatitu behar da. Nola izena du

zatiketa honek?

1.- UGALKETA ZELULARRA

2.- GAMETOEN SORRERA. MEIOSIA

EE: erantzunik ez / EO: Erantzun okerra / OG: Osatu gabea / AT: Adierazpen txarra / ZG: Zentzurik gabea /ZF: Zehaztasun falta

EE EO OG AT ZG ZF

4

Pertsona baten gameto guztiek kromosoma- eta genetika-ezaugarri berdin-berdinak al dituzte? Eman bi

arrazoi.

EE EO OG AT ZG ZF

5

Espermatogenesia eta obogenesiaren arteko desberdintasunak azaldu.

EE EO OG AT ZG ZF

6

Osatu meiosiari buruzko ondorengo esaldi hauek:

a) I profasean, _________________________ parekatzen dira eta ADN zatiak elkartrukatzen dituzte.

b) __________________(e)an, kromosoma homologoak bereizi eta zelulako muturretara joaten dira.

c) II anafasean, _____________________bereizi egiten dira, eta zelulako muturretara joaten dira.

d) Meiosian, bi zatiketa gertatzen dira jarraian, eta azkenean, ______________ osatzen dira, genetikoko

elkarren artean ______________________ eta zelula amarekiko ___________________ .