∗ Ugalketa deritzo edozein espezietako banak0ek beren antzeko beste banako batzuk sortzen dituzten funtzioari. Bi ugalketa mota:

∗ Asexuala: Banako edo guraso bakar bat aritzen da, eta hark beste banako batzuk sortzen ditu, bere berdin-berdinak. Adibidez: protozooak, algak, onddoak…

∗ Sexuala: Eskuarki, bi banako edo guraso aritzen dira, ar bat eta eme bat. Izaki bizidun zelula aniztunak ugaltzen dira horrela.

Ugalketa eta bizi-zikloa

Ugalketa sexuala landareetan

∗ Bizi- ziklo edo ziklo biologiko deritzo organismo orok bizitza osoan iragotzen dituen aldien multzoari; hau da, zigoto-alditik banako heldu bihurtu eta ugaltzeko gai izan bitarteko faseen multzoari.

∗ Hau da bizi zikloa:

JaioHaziUgalduHil

UGALKETAREN ERAGINKORTASUNA

Izaki bizidun guztiek ugalketa funtzioa dute. Ez da ezinbestekoa banakoek bizirik irauteko, baina bai espeziea irauteko. Ugalketa asexuala edo ugalketa sexuala izan ahal da.

Alde onak eta alde txarrak daude.• Alde onak.• Alde txarrak.

Ugalketa asexuala

aUgalketa asexuala oso prozezu eraginkorra da nonbait finko bizi diren animalientzat.

Alde onak eta alde txarrak daude.• Alde onak.• Alde txarrak.

Ugalketa sexuala

aUgaztun gehien-gehienetan, urteko garai jakin batean gertatzen da ugalketa.

Ugaldu asexuala, animalietan

∗ Ugalketa asexuala izatea oso arrunta da izaki zelulabakarretan, baina ez animalietan.

∗ Bi modutara gerta daiteke ugalketa, nagusiki:∗ Zatiketaz: Banakoa bi zatitan edo gehiagotan hausten da, eta zati

bakoitzetik ondorengo bat sortzen da.∗ Gemazioz: Zatiketa desberdina da, banako gurasoaren gaineko tontor

heziketak osatutako, eta hazterakoan eta garatzerakoan, izaki berriak sortzen duena gurasoen organismotik banantzea edo, harekin elkartuta geratzea da, kolonia bat horrela hasiz.

∗ Arretan: Gonadak testikuluak dira, eta gametoa maskulinoak edo

espermatozoideak sortzen dira haietan.Gameto horiek, eskuarki, txikiak eta mugikorrak dira.

∗ Emeetan:Gonadak obulutegiak dira,eta gameto femeninoak edo

obuluak sortzen dira haietan. Gametoa horiek mugiezinak dira, espermatozoideak baino handiagoak,eta substantzia elikagarriak pilatzen dituzte, lehenbiziko faseetan enbrioi oraindik garatu gabea elikatzeko.

∗ Sexubakarrak:Banakako bakoitzak gonada mota bakarra du. Beraz,

organismoek sexu bereiziak dituzte: batzuk sexu maskulinokoak dira, arrak, alegia,eta testikuluak dituzte; eta beste batzuk sexu femeninokoak dira, emeak, alegia, eta obulutegiak dituzte.

Animali gehienak sexubakarrak dira.

arra emea

∗ Hermafroditak:Banakako bakoitza bi gonada motak ditu, maskulinoak

nahiz femeninoak.Banako hermafroditek bi gameto motak sortzen dituzten arren, oso gutxi ernaltzen dute zeinek ber burua (auto ernalketa). Hermafroditismoa oso ohikoa da substratuari itsatsita bizi diren animalietan mugimendu geldokoetan eta parasitoetan; adibidez, barraskiloak , izainak eta lanpernak.

Ernalketa deritzo obulu bat eta espermatozoide bat elkartu eta bakoitzaren nukleoek bat egiteari; ernalketaren ondorioz, obozelula edo zigotoa eratzen da

ZER DA ERNALKETA?

Zigotoa, sortu ondoren, zatitzen eta zatitzen hasten da, harik eta enbrioia sortzen den arte; orduan, enbrioia garatuz joango da, eta prozesuaren bukaeran, banako oso bihurtuko. Ernalketa gertatzeko, ezinbestekoa da gametoak ur-ingurune egokian askatzea; bestela, izan ere, espermatozoideek ezingo dute obuluraino igeri egin eta hura ernaldu. Bi ernalketa mota daude: kanpo-ernalketa eta barne-ernalketa.

Uretako animalia gehienak ernaltzen dira horrela, eta lehorreko gutxi batzuk ere bai: adibidez, anfibioak eta zenbait intsektu. Amaren organismorik kanpo gertatzen da; kanpo-ingurunean, alegia.

KANPO-ERNALKETA

BARNE-ERNALEKTAItsas zaldiak eta beste arrain batzuk ernaltzen dira horrela, bai eta olagarroak eta lehorreko ia animalia guztiak ere. Ugaltze-aparatu femeninoaren barnean gertatzen da, ingurune nahiko hezea baita hura, ernalketarako ezinbesteko baldintza.

Enbrioi-Garapena

Motak• Obiparoak - Arrautzan garatzen dira - Bi motatakoak • Obobibiparoak - Amaren barnean garatu, baina mantenugaiak arrautzetik lortu.

Kanpo-ernalketa

Barne-ernalketa

Tortoka kumea Arrain arrautzak Musker arrautzak

∗ Bibiparoak - Enbrioia amaren gorputzaren barnean garatzen da. - Amaren umetokian garatzen da, enbrioia plazenta deituriko

organoaren bidez elkartua dago. - Plazentatik zilbor-hestea ateratzen da.

Kanguroa Izurdea

ArraultzakArrautzek atal hauek dituzte:

Oskola - Babestu egiten du

Oskolaren Mintzak - Mikroorganismorik ez sartzeko balio dute

Albumina edo Zuringoa - Enbrioia elikatzeko

Txalaza - Gorringoa eta mintza lotzen ditu

Gorringoa - Zelula bat da, obulutik sortua. - Batzuetannblastodiskoa du

Bi mota daude:∗Zuzena - Jaiotakoan helduen antzeko itxura dute eta haztean datza prozesua.∗Zeharkakoa - Erabat garatu gabe jaiotakoak - Metarmosfismoan zenbait aldaketa jaso

Enbrioi-aldiaren osteko garapena

Metamorfosia Metamorfosis Konplexua

Metamorfosis Bakuna

Heldua

Arrautzak

PupaKrisalida

Larba

∗ Ziklo biologikoa hiru fase ditu:∗ Ugalketa: Fase horretan, organismoek zelula bat edo zelula

multzo bat sortzen dute; hortik, gurasoen ezaugarriak dituen beste banako bat sotzen da.

∗ Enbrioi-garapena: Ugalketan sortzen den zelulatik, zigoto deritzon hartatik, banako oso bat sortzen da, zenbait zatiketa direla medio.

∗ Hazkuntza: Organismoa helduz joaten da, eta gorputza hazi egiten zaio. Bukaeran, organismoak behin betiko neurria hartzen du, bai eta bere espezieko helduek izaten dituzten ezaugarriak ere.

Igela baten bizi zikloa

Landareen bizi-zikloa Landareek, bizi ziklo osoan, bi ugaltze mota egon daitezke:-Esporofitoa: Esporak sortzen dituen landarea edo landare-atala da.-Gametofitoa: Gametoak sortzen landarea edo landare-atala da.

Goroldioen bizi-zikloa

Goroldioetan, normalean, ikusten duguna gametofitoa da. Zigotoa gametofitoan garatzen da. Esporofitoak harizipi luzeak dira, eta kapsula bat dute. Hantx sortzen dira esporak. Lurrera erortzean, beste gametofito batzuk sortzen dira.

Iratzeetan ikusten dugun guztia esporofitoa da.Hostoen atzeko aldean, koskor batzuk dituzte, esporangioak, eta haietan sortzen dira esporak. Era bat eratuta daudenan, esporak lurrera jaisten dira. Gametofitoak sortzen dira: protaloak esaten zaie.

Iratzeen bizi-zikloa

SEXU BIDEZKO UGALKETA LANDARE HAZIDUNETAN

∗ Loreak hermoafroditak dira ∗ Lore orok bi atal ditu: Lore-

bilgarria eta ugaltze-organoak

Pistiloa Petaloak

Sepaloak Estaminea

Loreen egitura

∗ Bi eratakoa izan daiteke: Autopolinizazioa eta polinizazioGurutzatua.∗ Polinizatzeko bi moduazpimarragarrienak hauekdira : Haizeak eramanda etaanimaliak eramanda.

Polinizazioa

∗ Gameto maskulinoak eta femeninoak bat egitean hasten da ebrioiaren eta haziaren eraketa.

∗ Hiru zati daude:1. Polen alea pistilora

heltzen da.2. Obulutegi barruan

obulua ernaltzen da.3. Obolu ernaldua hazi

bihurtzen da.

Ernalketa, enbrioien eta hazien eratze-prozesua

∗ Obulutegia fruitu bihurtzen da. ∗ Bi fruitu mota bereizten dira: -Mamitsuak. -Lehorrak.

Fruituen eratze-prozesua eta fruitu motak

∗ Fruituak heldu egiten direnean bereizi eta sakabanatu egiten dira.

∗ Lurrean erneketa prozesua hasten da.

Hazien sakabanatzea erneketa