¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl)....

38

Transcript of ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl)....

Page 1: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,
Page 2: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

¿Tlen tlanamakah tiankisko?

¿Qué venden en el tianguis?

Tiankisko tlanamakah miak tlamantli: eetl, sintli, tlakualistli, xitomatl,

zakawilli, chilli, chankaka, yoyomitl, pantzi, ayohtli, kamohtli, iyatl,

tlapiyalmeh.

En el tianguis venden muchas cosas: frijol, maíz, comida, jitomate,

zacahuil, chile, piloncillo, ropa, pan, calabaza, camote, tabaco, animales

(domésticos)

Kinnamaka chilli onkak ne totlayi: El señor vende chiles en dos lugares.

¿Keski ipati iyatl?

¿Cuánto cuesta el tabaco?

Ipati kaxtolli tomin onsa.

Cuesta quince pesos la onza.

Ma xinechnamaka ome onsa.

Véndame dos onzas.

¿Kenochi ipati ne eetl?

¿Cuánto cuesta el frijol?

Ipati senpowalli tomin litro.

Cuesta veinte pesos el litro.

Page 3: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Kintzontekitoh kuawitl tepeixko.

Ellas fueron a cortar leña arriba del cerro.

Toawimeh kinmamahkeh kuawitl asta ininchan

Las señoras cargaron la leña hasta su casa.

Totlayimeh miltekititih, toawimeh kuahkuawitih, wan okichpilmeh asakatih.

Los señores van a trabajar la milpa, las señoras van a traer leña, y los niños

van acarrear agua.

Page 4: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Atemitl El río

¿Kanin innehnemitih? ¿A dónde van ustedes (van a andar)?

Timaltitih atempa: Nosotros vamos al río a bañarnos.

Timaltiti atlahko pan teotlak: En la tarde tú te vas a bañar en el arroyo.

Matlahtlanki tlahtlamahketl: El pescador pescó con la mano.

Wiptla titlahtlamaseh tlayowa: Pasado mañana pescaremos en la noche.

Achtowi onkayaya miak kuawitl nepa ateno. Antes habían muchos árboles

en la orilla del río.

¡Ahmo xikalaki atemitl¡ Wahkatlan: No te metas al río. Está hondo.

Page 5: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Sekimeh masewalmeh achikihchiwah panpa tlahtlamaseh kosolimeh.Algunas personas hacen canastillas para pescar cosoles (camarones de río)¿Inon inmoachikihwah?¿Esas son sus canastillas para pescar?Sewan se achikiteca tlahko atemitl. Uno por uno acomodan las canastillas en medio del río.

Page 6: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Maltia konetzin/Maltilistli/Tepitza Baño ritual.

Nayopa tihchiwaseh maltilistli Dentro de cuatro días haremos el “baño” (ritual).

Page 7: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Kochilistli VelorioKeman kitlapachotih se masewalli, kalteno kitlapanah se nextekomitl; nohkia

kimiktiah se piyo, tla siwatzin kimiktiah siwapiyo, tla tlakatzin kimiktiah kuapelech:

Cuando van a enterrar a una persona, afuera de la casa rompen una jícara con

cal; también matan un pollo, si es mujer matan a una gallina, si es hombre matan

a un gallo.

Page 8: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Tlachikontilia “novenario”.

Keman mihki se masewalli, ika chiknawi tonalli kichikontiliseh.

Cuando muere una persona, a los nueve días le hace el Tlachikontilia.

Page 9: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Na notoka Peche. Mostla niyas millan iniuaya nochi

nochampoyowah. Tlen se tonalli na nipixkas;

notantzin kitlahchinos panpa sintokas ipan diciembre

meeztli. Noikniwan kafetekiseh wan kitemaseh

koxtalko. Tihwikaseh tochichi itoka “Lobo”. Nonantzin

mokawas tochah tlasenkawas tlen tikuaseh; niman,

ome kawitl tlen teotlak, noawiwah techtlamakatih milla

ma titlakuakah. Kiwikaseh chilpapa, keso, tzopelatl

wan atl. Teipan noawiwah kiwalikaseh kuawitl. Ika

teotlak timokuepaseh tochah; achtowi tipanoseh

ateno ma timaltikah.

Page 10: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Na notoka Peche. Mostla niyas millan iniuaya nochi nochampoyowah. Tlen

se tonalli na nipixkas; notantzin kitlahchinos panpa sintokas ipan diciembre

meeztli. Noikniwan kafetekiseh wan kitemaseh koxtalko. Tihwikaseh

tochichi itoka “Lobo”. Nonantzin mokawas tochah tlasenkawas tlen

tikuaseh; niman, ome kawitl tlen teotlak, noawiwah techtlamakatih milla ma

titlakuakah. Kiwikaseh chilpapa, keso, tzopelatl wan atl. Teipan noawiwah

kiwalikaseh kuawitl. Ika teotlak timokuepaseh tochah; achtowi tipanoseh

ateno ma timaltikah.

Mi nombre es Pedro. Mañana iré a la milpa con toda mi familia. Durante

todo el día yo cosecharé; ni papá limpiará la milpa para sembrar maíz en

diciembre. Mis hermanos cortarán café y los vaciarán en costales.

Nosotros llevaremos a nuestro perro que se llama “Lobo”. Mi mamá se

quedará en nuestra casa, preparará lo que comeremos; luego, a las dos

de la tarde, mis tías nos irán a dar de comer a la milpa para que

comamos. Llevarán enchiladas, queso, café y agua. Después mis tías

traerán leña. En la tarde nos regresaremos a nuestra casa, antes

pasaremos al río para que nos bañemos.

Page 11: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Millan En la milpa.

Dos temporadas de siembra.

Tonalmitl-Tonalmilli Temporada de calor.

Xopamitl-Xopanmilli Temporada verde (lluvias).

Page 12: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Wastekapan ne masewalmeh tokah ipan diciembre meeztli

En la Huasteca las personas siembran en diciembre.

Pan enero meeztli kueponkeh konetoktli, no yolihkeh soyo.

En enero brotaron las matitas tiernas de maíz, también brotaron las plantas

de soyo.

Page 13: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Kitokah ne millan: ayohtli, sintli, chilli, xitomatl, eetl.

En la milpa siembran: calabaza, maíz, chile, jitomate y frijol.

Xitomatl miak tlaki millan.

Se da mucho jitomate en la milpa

Axtlahki awakakuawitl:

No dio el aguacate.

Motlatzkiliah sintoktli ne chichimeketl

El frijol chichimeco se enreda en las matas de maíz.

Achi weyi chilkuawitl

El árbol de chile está un poco grande.

Page 14: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Tlen milchiwah, achtowi tlaxiwitekiseh, teipan tlahchinowaseh.

Para hacer la milpa, primero tumbarán el monte, después quemarán la basura.

Tlen sintoka tikitekiwiah koahtoktli.

Para sembrar maíz nosotros utilizamos el “palo sembrador”.

Owi miltekitl.

El trabajo de la milpa es difícil.

Ma tlaawetzi

Ojalá que llueva.

Page 15: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Encuentra los errores:

Tihpanoh atemitl tlen tiasitih millan.

Nosotros cruzaremos el río para llegar a la milpa.

Inkitokayayah sintli tepeixpan.

Sembraron maíz enfrente del cerro.

Keman yaseh telpokatzitzin millan, kinwikah ininpitzowah.

Cuando los muchachos van a la milpa, llevan a sus perros.

Page 16: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Nitlaxkalkawato ichan ne Andrés, panpa

kitlamakati notatzin tlen itztok millan.

Yo le fui a dejar la comida a la casa de

Andrés, para que le vaya a dar de comer a

mi papá que está en la milpa.

Tenacastlan itztok chichi.

El perro está al lado de la piedra.

¡Xihtlachilitih etl!: ¡vayan a ver el frijol!

Mohmostla tzahtzi tekolotl nepa millan.

Diariamente canta el tecolote allá en la

milpa

Page 17: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Ipan meeztli septiembre weyik elotoktli

En septiembre las matas con elotes son grandes.

Nosiwa kihchiwa xamitl ika elotl.

Mi esposa hace xamitl con el elote

Nechpaktia elotlakakatzolli.

Me gusta el elote asado.

Akahya kinichtehki noelotzitzin.

Alguien robó mis elotitos.

Tiyahkeh wahka tielokuitoh.

Nosotros fuimos lejos a traer elotes

Ipan xiwitl ax tlaawetzki, kinwahkeh miak milli.

Este año no llovió, se secaron muchas milpas.

Page 18: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Elotlamanalistli/elotlaixpiyalli Ofrenda a los elotes.

¿Keman inkichiwaseh elotlamanalistli?

¿Cuándo harán la ofrenda de elotes?

Meeztli septiembre wan octubre elotlamanaseh.

En septiembre y octubre ofrendarán a los elotes.

Ipan kuachiwitl kixochiyotiah elotl.

En los chiquihuites, los elotes los adornan con flores.

Nopa eltok seyok elotl.

Allí está otro elote.

Achi sintli mopixka.

Poco se cosechó.

Page 19: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Tlatzotzonanih tlatzotzonayayah xochikalihtik

Los músicos tocaban adentro del xochikalli.

Tlaixpanteno mihtotiseh seyowal masewalmeh

Las personas bailarán toda la noche frente al altar.

Nihtenkawiliko xochimeh ya Chikomexochitl

Vine a ofrecerle flores a Chikomexochitl.

¡Xihkopalwi tlaixpantli!

¡ Inciensa el altar!

Timotlahtlaniseh ma tlaawetzis miak.

Rogaremos para que llueva mucho.

María Antonia ya tlamatihketl tochinanko.

María Antonia es la “Persona que sabe” en nuestro pueblo.

Sintlakualtilistli ofrenda de maíz cosechado

Page 20: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Elotlaixpiyalli.

Naman titlamakiliseh. Nochi mopalewiah;

toawimeh kinchiwah tlakualli wan tamalli;

piltelpokameh kuatlapanah, totlayimeh

kisenkawah tlaixpantli tlen eltok xochikalihtik, wan

tlamatketl amatehteki. Sekimeh masewalmeh

yawih millan, kinkuitih elotl wan xochimeh. Ika

teotlak titlehkoh tepeko panpa titlaixpantlalitih ne

Chikomexochitl. Ika tlayowa mihtotiah

masewalmeh Xochikalihtik wan tlatzotzonih

tlatzotzonah. Tihtlaskamatilia panpa onkah elotl.

Page 21: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Elotlaixpiyalli.

Naman titlamakiliseh. Nochi mopalewiah; toawimeh kinchiwah tlakualli wan

tamalli; piltelpokameh kuatlapanah, totlayimeh kisenkawah tlaixpantli tlen

eltok xochikalihtik, wan tlamatketl amatehteki. Sekimeh masewalmeh yawih

millan, kinkuitih elotl wan xochimeh. Ika teotlak titlehkoh tepeko panpa

titlaixpantlalitih ne Chikomexochitl. Ika tlayowa mihtotiah masewalmeh

Xochikalihtik wan tlatzotzonih tlatzotzonah. Tihtlaskamatilia panpa onkah

elotl.

Celebración del elote.

Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia” (bailar a Chikomexochitl). Todos se

ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

los señores preparan el altar que está adentro del Xochicali, y el tlamatihketl

corta papel. Algunas personas van a la milpa, van a cortar elotes y flores.

En la tarde subimos al cerro para ir a colocar el altar a Chicomexochitl. En

la noche las personas bailan adentro del Xochicali y los músicos tocan

música de cuerda. Nosotros le agradecemos porque hay elotes.

Page 22: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Xantolo

Na iwaya notatzin tiktokatoh senpowaxochitl millan pan senpowalli wan

nawi tonalli tlen junio meeztli. Achtowi tihtepewatoh yolsempowaxochitl pan

talli, teipa chamaniseh wan eliseh pan Xantolo. Inin sempowalxochitl

tikintekitih panpa tikintlaliseh pan tlaixpantli.

El 24 de junio mi papá y yo fuimos a sembrar cempaxúchitl a la milpa.

Primero, fuimos a esparcir las semillas en la tierra, después crecerán y se

darán en Xantolo. Estas flores de cempaxúchitl son las que cortaremos

para ponerlas en el altar.

Page 23: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Tlaixpantli: Altar

Tlaixpanko: En el altar

Kuawitolli: Arco.

Pankokonetl: Pan de muerto.

Komitl: olla.

Cantelero: Candelero

Kuakuawilotl: Silbatos de barro en forma de animales.

Lalax: naranja

Otonlalax: mandarina.

Kuaxilotl: plátano.

Popochkomitl: sahumerio.

Senpowalxochitl: Cempaxúchitl.

Vela: kantela (teskatlawilli)

Page 24: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Inmohwanteh inkiyehyekchihkeh inmotlaixpan, ika tlakuahkualistli,

kuaxiwitl iwan xochimeh.

Ustedes adornaron muy bonito su altar con alimentos, hojas de palma y

flores.

Page 25: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Tlaixpantli: Altar

¿Tlen onkah tlamantli nikan tlaixpanko?

Page 26: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Pan Chililiko chinanko, tlen altepetl Huejutla, Hidalgo; nepa itztokeh

sokimatinih. Ne sokimatketl, achtowi kitekiti ika chichilsokitl; keman ye

tlanki sokichihchiwalli kinkakatzoa sokikalihtik, teipan kintlapaloa ika

istak tlapalli.

En el pueblo de Chililico, municipio de Huejutla, Hidalgo están los

alfareros. El alfarero, primero trabaja con el barro rojo; cuando termina

las piezas de barro los cuece en el horno, después, los ornamentan

con color blanco.

Page 27: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Ne sokimatinih kinchihchiwah omitl, sokichachapalli, ohyolli,, canteleroh,

kuakuawilotl, popochkomitl wan komalli. Inin kinnamakaseh tiankisko pan

Xantolo. ¡Yehyektzin sokichihchiwalli!

Los alfareros fabrican ollas para agua, ollas para la comida, ollas de cuello

largo para agua, candeleros, silbatos de barro, sahumerios y comales.

Estos los venderán en el tianguis en Xantolo. ¡Son hermosas las figuras de

barro!

Page 28: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Wey Tominko Domingo grande.

Wey Tiankisko Tianguis grande.

Achtowi asiki Xantolo, ne masewalmeh mochihchiwah panpa kinseliseh

ininmihkatzitzin. Tlakowitih tiankisko miak tlamantli tlen kiyehyekchiwaseh

inintlaixpantzintzin.

Antes de que llegue Xantolo, las personas se preparan para recibir a sus

muertitos. Van a comparar al tianguis muchas cosas para adornar sus

altarcitos.

Page 29: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Wey tominko.

Wey tiankistli.

¡Walawiyah tomihkawah! Wey tominko mochiwa

achtowi kemah asiki Xantolo. Masewalmeh nochimeh

tlakowatih tiankisko, kinkowatih nakatl, chikiwitl,

chankaka, xochimeh, chilli, yankuik komitl,

pankokonemeh chokolatl, kantela, kantelaro,

kuakuawilotl. Nohkiya tiankisko kinnamakah yuyumitl,

koskatl, pilpilolli wan tlaxkalyuyumitl, inin nochi

kintlaliseh ipan tlahtlalilistli. Ne konemeh yolpakih

panpa kinkowiliah tlatsopelyotl. Inkinon masewalmeh

kawahkah monemiliah Xantolo.

Page 30: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Wey tominko.

Wey tiankistli.

¡Walawiyah tomihkawah! Wey tominko mochiwa achtowi kemah asiki

Xantolo. Masewalmeh nochimeh tlakowatih tiankisko, kinkowatih nakatl,

chikiwitl, chankaka, xochimeh, chilli, yankuik komitl, pankokonemeh

chokolatl, kantela, kantelaroh, kuakuawilotl. Nohkiya tiankisko kinnamakah

yuyumitl, koskatl, pilpilolli wan tlaxkalyuyumitl, inin nochi kintlaliseh ipan

tlahtlalilistli. Ne konemeh yolpakih panpa kinkowiliah tlatsopelyotl. Inkinon

masewalmeh kawahkah monemiliah Xantolo.

¡Ya vienen nuestros muertos! El Domingo grande se hace antes del que

llegue Xantolo. Las personas van al tianguis a comprar carne, canastas,

piloncillo, flores, chile, ollas nuevas, pan de muerto, velas, candeleros,

silbatos de barro. También en el tianguis venden ropa, collares, aretes y

servilletas; todo esto lo colocarán en la ofrenda. Los niños se ponen felices

porque les compran dulces. Así se preparan las personas para el Xantolo.

Page 31: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Mostla kualkan niyaz tlalpacholisko. Nihtlahtlatilis kampa

toktohkeh noweytatzin wan noweynantzin. Titlakuaseh iniwaya

tomihkatzitzin.

Mañana temprano iré al panteón. Pondré la ofrenda donde

están enterrados mi abuelito y mi abuelita. Comeremos con

ellos, nuestros muertitos.

Page 32: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Pan Xantolo masewalmeh yolpakih. Sekimeh masewalmeh tlatzotzonah,

seyokinok tlapitzah.

En Xantolo las personas están contentas. Algunas personas tocan música

con instrumentos de cuerda, otros, tocan música con instrumentos de

viento.

Page 33: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Keman kichiwah Xantolo. Sekimeh pilokichmeh timosenkawah ika kuaxayaktli

iwan yoyomitl tlen timihtotiseh. Tohwanteh totoka “Wewetzitzin”, wan

inihwanteh inintoka “kuanekromeh”. ¡Miak techpaktia timihtotiseh!

Cuando hacen el Xantolo. Algunos jóvenes nos disfrazamos con máscaras y

vestimenta para bailar. Nosotros nos llamamos “viejitos” y ellos se llaman

“kuanegros”. ¡Nos gusta mucho bailar!

Page 34: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Nonatzin nechpowilih wahkapatl chinanko itztokaya se totlayi, tlen

kiwiwitekiyaya ika sokiayokakawayotl. Kalpanoyaya, kuikayaya se kuikatl

itoka “kokolotzin”; teipan kintlamakayayah tamali wan wino.

Mi mamá me contó que hace tiempo vivía en el pueblo un señor, que

golpeaba el caparazón de tortuga. Pasaba por las casas, cantaba una

canción que se llama “kokolotzin”; después le ofrecían tamales y

aguardiente.

Page 35: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Xantolo.

Ne Xantolo nohkia itoka “Mihkailwitl”. Pan Xantolo techpaxalokih

tochanpoyowah mihkatzitzin. Kaliktik tihchihchiwah se tlaixpantli,

kampa tikinmanaseh tlakuahkualistli: tlakualli, tamalli, cuaxilotl,

lalax, pankokonetl, tzopelatl, chokolatl, atolli, senpowalxochitl,

chichihatl, wino, iyatl wan kantela. Nohkia tihchiwaseh se kuawitolli,

ma tihtlachihchiwah ika xochimeh, pankokonetl, kuaxilotl, lalax,

otonlalax. Ipan se iteki noviembre koneilwitl; ipan ome iteki

noviembre wehweyiilwitl.

Nohkia tikinpaxalotih nepa tlalpacholisko. Kualkan tiyawih

tlalpacholisko, tikinwikiliah tlakuahkualistli: tamalli, pantzin,

xochimeh, kantela, wino, tzopelatl, senpowalxochitl wan iyatl. Nepa

tlalpacholisko titlakuah wan titlaonih iniwaya tomihkatzitzin,

tikintlahpalowah tochanpoyowah wan towanpoyowah. Keman pan

teotlak tlankiya mihkailwitl, nochi mokuepah ininchah.

Page 36: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Xantolo.

Ne Xantolo nohkia itoka “Mihkailwitl”. Pan Xantolo techpaxalokih tochanpoyowah mihkatzitzin.

Kaliktik tihchihchiwah se tlaixpantli, kampa tikinmanaseh tlakuahkualistli: tlakualli, tamalli,

cuaxilotl, lalax, pankokonetl, tzopelatl, chokolatl, atolli, senpowalxochitl, chichihatl, wino, iyatl

wan kantela. Nohkia tihchiwaseh se kuawitolli, ma tihtlachihchiwah ika xochimeh, pankokonetl,

kuaxilotl, lalax, otonlalax. Ipan se iteki noviembre koneilwitl; ipan ome iteki noviembre

wehweyiilwitl.

Nohkia tikinpaxalotih nepa tlalpacholisko. Kualkan tiyawih tlalpacholisko, tikinwikiliah

tlakuahkualistli: tamalli, pantzin, xochimeh, kantela, wino, tzopelatl, senpowalxochitl wan iyatl.

Nepa tlalpacholisko titlakuah wan titlaonih iniwaya tomihkatzitzin, tikintlahpalowah

tochanpoyowah wan towanpoyowah. Keman pan teotlak tlankiya mihkailwitl, nochi mokuepah

ininchah.

El Xantolo también se llama “Celebración de los muertos”. En Xantolo nos visitan nuestros

familiares muertos. En la casa hacemos un altar, ahí ponemos variedad de comida: guisado,

tamales, plátanos, naranjas, panes, café, chocolate, atole, cempaxúchitl, cerveza, aguardiente,

tabaco y velas. También haremos un arco que adornamos con flores, panes, plátanos, naranjas

y mandarina. El primero de noviembre es la fiesta de los niños; el dos de noviembre es la fiesta

de las personas grandes.

También nosotros los visitamos en el panteón. Temprano vamos al panteón, les llevamos la

comida: tamales, pan, flores, velas, aguardiente, café, cempaxúchitl, tabaco. Allá en el panteón

comemos y bebemos con nuestros muertos, saludamos a nuestra familia y a nuestros amigos.

Cuando en la tarde termina la celebración a los muertos; todos se regresan a sus casas.

Page 37: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Paxalolistli.

Mostla nihpaxalotih nosiwaiknitzin itoka Xochitl, ya itztok Kaxtillan

tlalli. Nepa tepostototl patlanis matlahtli kawitl tlen ihnalok. Nimewas

makuilli kawitl tlen ihnalok; achtowi nimaltis, teipan nimokentis,

nimoxilwis wan nihkalakis noyoyon kuetlaxtelekahtik. Pampa niasis

tepostotokalli, achtowi niyas ipan teposkawayo, teipa nitlehkos pan

teposkoatl. Ya nechilwih ma nechchiyas ne tepostotokalko tlen

Madrid altepetl, iwaya inamiktzin. Tlawel niyolpaki pampa nikitas

nosiwaiknitzin; kiwika matlahtli xiwitl tlen ax nikitta. Nihwikilia se

tlahpalolli, se amoxtli tlen nikihkuiloh kanin nikamati tlen itlaneltokilis

ne tochinanko.

Sustantivos: con rojo

Verbos: resaltar con “negrita”

Aplicativos: con azul

Prefijos de posesión: verde.

Direccionales: amarillo.

Adverbios: anaranjado

Adjetivos: morado

Page 38: ¿Tlen tlanamakah tiankisko? · Hoy vamos hacer el “tlalmaquilia”(bailar a Chikomexochitl). Todos se ayudan; las señoras hacen guisados y tamales, los muchachos parten leña,

Paxalolistli

Mostla nihpaxalotih nosiwaiknitzin itoka Xochitl, ya itztok Kaxtillan tlalli. Nepa

tepostototl patlanis matlahtli kawitl tlen ihnalok. Nimewas makuilli kawitl tlen

ihnalok; achtowi nimaltis, teipan nimokentis, nimoxilwis wan nihkalakis

noyoyon kuetlaxtelekahtik. Pampa niasis tepostotokalli, achtowi niyas ipan

teposkawayo, teipa nitlehkos pan teposkoatl. Ya nechilwih ma nechchiyas ne

tepostotokalko tlen Madrid altépetl, iwaya inamiktzin. Tlawel niyolpaki pampa

nikitas nosiwaiknitzin; kiwika matlahtli xiwitl tlen ax nikitta. Nihwikilia se

tlahpalolli, se amoxtli tlen nikihkuiloh kanin nikamati tlen itlaneltokilis ne

tochinanko. Visita

Mañana iré a visitar a mi hermana Xochitl que vive en España. El avión

saldrá a las 10 am. Me levantaré a las 5 am; primero me bañaré, después me

vestiré, me peinaré y acomodaré mi ropa adentro de la maleta. Para llegar al

aeropuerto, primero me iré en auto, después me subiré al metro. Ella me dijo

que me esperará en el aeropuerto de Madrid junto con su esposo. Estoy muy

feliz porqué veré a mi hermana; van como 10 años que yo no la veo. Le llevo

un regalo, un libro que escribí, donde hablo sobre las creencias de nuestro

pueblo.