Nafarroako Foru Zuzenbidearen irudiak: herri aldarrikapenetik egungo ahanzturara

Jakintza-arloa: Historia

Egilea: ROLDAN JIMENO ARANGUREN

Urtea: 2007

Zuzendaria: KEPA FERNÁNDEZ DE LARRINOA PABLOS

Unibertsitatea: UPV/EHU

ISBN: 978-84-8438-667-4

Hitzaurrea

Tesiker ez zen existitzen 2007ko urtarrilaren 18an, Nafarroako foruzuzenbidearen irudiak: herri aldarrikapenatik ahanzturara izenburukonire doktorego-tesia Euskal Herriko Unibertsitatean defendatunuenean. UEUren tesien gordailu elektronikoa handik oso gutxirasortuko zen. Nire ikerketak proiekzio publiko hau izango lukeela jakinizan banu, bestelako modu batean burutuko nuen. Arrazoidesberdinengatik, lana bukatu behar izan nuen arrapaladan. Aitortubehar dut une haietan tesiaren emaitzak ez ninduela hainbestearduratzen. Nire helburuak hartatik irtengo liratekeen ondorengoargitalpenak eta doktore titulua eskuratzea ziren. Hortaz, tesia, lanegiten jarraitzeko zirriborro moduko bat zen niretzat. Edukiansakontzen jarraitu behar nuen eta gaztelaniaz zeuden zati ugari (aipudoktrinalak, eta abar) euskarara itzuli behar nituen.

Aipatutako gabeziak konpontzen joan nintzen eta hurrengo urteetannire lanaren lehenengo argitalpenak etorri ziren. Liburu bat plazaratunuen: Nafarroa eta Estatuaren arteko Hitzarmen Ekonomikoaren testuhistorikoak: Erakundearen historiari sarrera eta agiriak (Oñati: HerriArduralaritzaren Euskal Erakundea, 2009, 367 or.); eta tesiaren zatiezberdinetatik zenbait artikulu atera ziren: “Foru Hobekuntzarenerreformaren porrota” (Hermes, 25, 2008, 78-81. or.), “ForuHobekuntzaren 25. urteurrena” (Aldaketa16, 214, 2007ko iraila, 14-15. or.), “Nafarroako Foru Zuzenbidearen irudiak: herri aldarri-kapenetik ahanzturara. Hurbilpen teoriko-metodologikoa” (Eleria.Euskal Herriko Legelarien Aldizkaria, 17, 2008, 19-33. or.), eta“Eskualde, (foru) erkidego eta lurralde historikoak. Kontzeptuenbilakaera historikoa” (Eleria. Euskal Herriko Legelarien Aldizkaria, 21,2011), 13-47. or.).

Doktorego-tesiaren erdia argitaratu gabe dago. Ez dakit zentzurikduen hori argitaratzea, Tesikerren irakurri ahal dugulako. Baina ez dutezkutatuko zati horren hobetutako eta gaurkotutako bertsio batargitaratzea gustatuko litzaidakeenik ere.

Nire doktorego-tesia hain era azkarrean ixteko arrazoia une hartakonire zirkunstantzia pertsonaletan aurkituko dugu. Garai horretan niHistorian doktorea nintzen. Nafarroako foru zuzenbidearen irudiaknire bigarren doktorego-tesia izan behar zuen, oraingoan Filosofia etaHezkuntza Zientzietan (Antropologian).

Historialari bezala nire karrera akademikoak ibilbide urria izango

zuela banekien. Nire lehen tesia bukatu baino lehenago NafarroakoUnibertsitatean lekurik ez nuela jakinarazi zidaten, eta bestealternatiba batzuk bilatu behar izan nituen. Beraz, modu paraleloan,nire bigarren tesia garatzen hasi nintzen, Euskal HerrikoUnibertsitatean, Antropologiako jakintza arloan. Euskaraz egin nahiizan nuen, Iruñeko seme batentzat erronka pertsonal handia, eta aregehiago Nafarroako hegoaldeko eremu “ez euskaldunean” sustraiakdituen batentzat. Nire zuzendaria Kepa Fernandez de Larrinoa izanzen, adiskide mina eta maisu bikaina. Bigarren tesia hura ez zenapeta hutsa. Jakintza-arlo horretara nire etorkizun laboralazuzentzeko asmoak nituen. Horrek eraman nindun, adibidez,Nafarroako Unibertsitate Publikoko Antropologiako irakasle elkartukoplaza baten lehiaketan parte hartzera, arrakastarik gabe.

Etorkizunak ezusteko bide berria ireki zidan. Nire lehen tesia 2001ekoirailean irakurri nuen, eta handik egun gutxitara, EIREren lehenkongresuan, Maite Lafourcade Baionako kanpuseko ZuzenbidearenHistoriako katedradunak, bere laguntzaile gisa joatea proposatuzidan. Pabe eta Aturriko herrialdeetako Unibertsitatean bi urtez egonnintzen, han eskolak euskaraz ematen. Ni historialaria nintzen, bainaez Zuzenbidearen historialaria. Gregorio Monrealen aholkuakjarraituz, Zuzenbidea ikasi nuen eta diziplina honetako doktoregokoikastaroak egin nituen. Baina hori beste istorio bat da –eta bestedoktorego-tesi bat–, orain esku-tartean dugun honekin zer ikustekorikez duena. Urte hoietan nire bigarren doktorego-tesiaren ikerketarekinjarraitu nuen.

Baina patuak ezuste berriak ekarri zizkidan. 2003ko udan NafarroakoUnibertsitate Publikoan Zuzenbidearen Historiako irakasle elkartuarenpostu bat lortu nuen. Nire sorterrira itzuli nintzen, karrera akademikoberri bati hasiera emanez. Nire Nafarroako foru zuzenbidearen irudiakalboratuta gelditu zen. Ez dakit oraindik zergatik, baina urteroordaintzen nuen EHUren matrikula. Nik uste Kepa Fernandez deLarrinoarekiko dudan miresmenak hor mantendu nindula.

2006ko udaberrian jakin izan nuen hurrengo ikasturtean irakaslekontratatu doktoreko postua aterako zela. Beste lehiakide batzukizango nituela uste nuen. Nire curriculuma handitzeko asmoz,Antropologiako doktorego-tesiari berriro ekin nion. Zati batzukidatzirik zeuden, baina beste asko egiteke. Erronka horrekin, gainera,euskaraz idatzitako tesia idaztearen ametsa betetzea lortuko nuen.Gregorio Monreal Zia, Teresa del Valle Murga, JoxerramonBengoetxea Caballero, Josetxu Martinez Montoya eta Fernando

Mikelarena Peña irakasleak epaimahaikideek aho batez bikain cumlaude kalifikazioa eman zioten. Bostek ekarpen interesgarriak eginzizkidaten eta haietako batzuk aipatu ditudan argitalpenetan sartunituen.

Esan bezala, tesiaren erdia edo argitaragabe jarraitzen du.Berrikuspen hori noizbait ailegatuko al da? Momentuz ez dut uste.Bien bitartean, bertsio honekin konformatuko gara.

Roldan Jimeno Aranguren

Iruñean, 2018ko abuztuaren 16an

NAFARROAKO FORU ZUZENBIDEAREN IRUDIAK: HERRI ALDARRIKAPENATIK AHANZTURARA

Roldán Jimeno Aranguren

Balioen Filosofia eta Hezkuntzen Zientzia FakultateaBalioen Filosofia eta Gizarte Antropologia Saila

Universidad del País Vasco-Euskal Herriko Unibertsitatea

Donostia, 2006

Maiderrentzat eta Jakesentzat

Zeruko Jaunak kargu har diezazuela Foruak bazter utzi izanagatikEsteban Pérez Tafalla, 1893ko abuztuaren 28an

1

2

AURKIBIDEA

SIGLAK 7

SARRERA 81. Nafarroako identitatea 82. Memoria instituzionala eta herri-memoria 103. Memoriatik ahanzturara 114. Egi historikoa eta historialariaren objektibotasuna 135. Oinarri metodologikoak 15

I. FORUEN KRISIA 231. Foruen krisiaren aurrekari historikoak 23

1.1. Ondorengotza Gerraren ondorioak 231.2. Independentzia Gerra eta bere ondorioak 251.3. Foruak armekin defendatzea 27

3. Bergarako Hitzarmena, 1841eko Foruen Legea eta geroko erreformak 3.1. Bergarako Hitzarmena eta bere ondorioak 303.2. Bergarako Hitzarmenaren inguruko balorazioak 333.3. 1841eko Foruen Legea 353.4. Tradizioaren asmakizuna? Itunduari buruzko eztabaidaren gaineko

hainbat aburu 393.5. Mon-Santillán Erreforma 423.6. 1847 eta 1849ko Errege Aginduak 433.7. Foralitatearen inguruko bi eredu kontrajarriak 46

4. 1877ko Hitzarmen Ekonomikoaren berrikuntza 494.1. Tejada Valdoseraren Hitzarmena 494.2. Hitzarmenaren ondorioak 52

5. Baskongadekin harremanetan 535.1. Baskongadekiko hurbilketa eta foruak 535.2. Nafarroako Euskara Elkargoa 55

6. Fuerismoaren garaipena: Gamazada 566.1. Gamazada! 566.2. Gamazadaren ondorioak 57

II. ERABATEKO FORU ITZULERAREN ALDEKO SAIAKERATIK HERRI-ALDARRIKAPEN FORALAREN BUKAERARA

1. Foruak XIX. mendearen bukaeran eta XX. mendearen hasieran 631.1. Euskaroen ondarea 631.2. Gamazadaren herri aztarna 641.3. Ezkerraren sorrera eta foruekiko duen jarrera 672. Aldarrikapen autonomikoetatik Amaiurko monumentuaren eraikuntzara

2.1. Aldarrikapen autonomikoak (1917-1919) 682.2. Alianza Foral (1921) 742.3. Amaiurko monumentua (1921-1922) 75

3. Primo de Riveraren diktadura 773.1. Diktadura eta mugimendu erregionalisten bukaera 773.2. Udal administrazioa 783.3. 1927ko Hitzarmen Ekonomikoa 79

4. Bigarren Errepublikako Estatu integralaren aukerak 83

3

4.1. Bigarren Errepublikaren deszentralizazioa 834.2. Autonomia estatutuen proiektuak 844.3. 1931ko Hitzarmen Ekonomikoa 89

5. Frankismoa eta herri-aldarrikapen foralaren bukaera 915.1. Gerra zibila, Frankismoa eta Nafarroako erakundeak 915.2. 1941eko Hitzarmen Ekonomikoa 925.3. Herri-aldarrikapen foralaren bukaera 965.4. Euskal abertzaletasunaren bi aurpegiak 985.4.1. Foru aldarrikapena (EAJ) 985.4.2. Foruen ahanztura (ETA) 100

6. Frankismoaren foralitate teknifikatua 1046.1. 1964ko Tributu Erreforma 1046.2. 1969ko Hitzarmen Ekonomikoa 1066.3. Doktrina garailea: Jaime Ignacio del Burgoren neoberrogeita bat

zaletasuna 1096.3.1. Inspirazio iturriak 1096.3.2. Del Burgoren doktrinaren bilakaera 112

6.4. Nafarroako Foru Zuzenbidearen erromanizazioa 1197. Transizioa: autonomismoa eta/ala foraltasuna 125

7.1. Foraltasuna Trantsizioan: hasiera bateko jarrerak 1267.1.1. Eztabaida politikoak eta intelektualak 1267.1.2. 1977ko hausteskundeak eta bere ondorioak129

7.2. Lehenengo Xedapen Gehigarria 1327.3. Laugarren Xedapen Iragankorra 1347.4. 1839ko eta 1876ko Legeak derogatzeko xedapena 1387.5. Erreferendum konstituzionala 1387.6. Foruen inguruko jarrera politikoak 1397.7. Foruaren Hobekuntzarako bidean 1457.8. Hitzarmen Ekonomikoa Transizioan 149

8. LORAFNA: nabarrismo berrogeita bat zalearen ofizialtasuna1498.1. Nafarroako autonomia foralaren diseinua 1498.2. LORAFNAren neoforalitatea 1538.3. Jaime Ignacio del Burgoren berrogeita bat zaletasunaren garaipena

eta berari zuzendutako kritikak 1559. Hitzarmen Ekonomikoa, Nafarroaren foru berezitasunaren teknifikazioa

9.1. LORAFNAren 45 eta 46. artikuluak 1629.2. 18/1986 Legea 1649.3. 1990ko Hitzarmenaren berrikuntza eta ondoren suertatu diren

aldaketak 1649.4. 2003ko Hitzarmenaren berrikuntza 1679.5. Hitzarmen Ekonomikoaren inguruko liskarrak 169

9.5.1. Paktismoa versus pribilegioa 1699.5.2. Eugenio Simón Acostak sorturiko eztabaida 1719.5.3. José Antonio Labordetak sorturiko eztabaida 1749.5.4. Ermuako Foroak sorturiko eztabaida 1749.5.5. Antoni Castellsek sorturiko eztabaida 1779.5.6. Gamazada berrirako deia 177

IV. FORALITATEAREN INGURUKO IKUSPEGI POLITIKOAK GAUR EGUN 179

4

1. Foralitatearen inguruko ikuspegi politikoak eta Autogobernurako ponentzia2. Unión del Pueblo Navarro 182

2.1. Indar hegemonikoaren ibilbidea 1822.2. Foralitatearen inguruko diskurtsoa 1842.3. Laugarren Xedapen Iragankorra ezabatzearen proposamena eta

Autogobernurako ponentzia 1873. Convergencia de Demócratas de Navarra 190

3.1. CDNren nafar abertzaletasuna 1903.2. CDNren bilakaera politiko-ideologikoa 1933.3. Autogobernurako ponentzia 195

4. Partido Socialista de Navarra 1974.1. Krisian murgilduriko alderdia 1974.2. Autogobernurako ponentzia 198

5. Nafarroako Ezker Batua 1995.1. Federalismoa eta eskubide historikoak 1995.2. Autogobernurako ponentzia 202

6. Nafarroa Bai 2046.1. Nafarroa Bairen sorrera eta bilakaera 2046.2. Aralar 206

6.2.1. Aralarren sorrera eta bilakaera 2066.2.2. Nafarroako foruak aldarrikatzen 2076.2.3. Autogobernurako ponentzia 2096.2.4. Foralitatearen inguruko beste hausnarketa batzuk 217

6.3. Eusko Alkartasuna 2196.3.1. Eusko Alkartasunaren dualitatea: foralitatea-

autodeterminazioa 2196.3.2. Autogobernurako ponentzia 220

6.4. Eusko Alderdi Jeltzalea 2246.4.1. Ibarretxe plana 2246.4.2. Autogobernurako ponentzia 227

6.5. Batzarre 2336.5.1. Batzarreren sorrera eta bilakaera 2336.5.2. Autogobernurako hausnarketak 234

7. Batasuna 2377.1. Euskal Herritarroketik Batasunara 2377.2. Foralitatearen inguruko hausnarketak 238

8. Euskal Karlista Alderdia 2429. Autogobernurako ponentziaren porrota 244

9.1. Porrot baten iragarkia: 2005eko urriaren 13ko eztabaida 2449.2. Autogobernurako ponentziaren amaiera 251

10. Bake prozesua eta eskubide historikoak 25610.1. Eskubide historikoak eta ETAren su-etena 256

10.1.1. Aurrekariak: Argeletik Aznarren gobernuaren elkarrizketetara 256

10.1.2. 1999ko tregoaren hausturatik 2006ko su-etenara 25910.2. Nafarroaren estatusaren inguruko eztabaidak bake prozesuan

V. XXI. MENDEAREN HASIERAKO FORUEN IKUSPEGI HERRIKOIA: ESKUBIDE HISTORIKOEN AHANZTURA 265

1. Nafarren identitatea XXI. mendearen hasieran 265

5

1.1. Nafarren indentitateen inguruko ikerketak 2651.2. Sociedad de Estudios Navarros: Jaime Ignacio del Burgok

abiatutako ekimena, bere identitate tesiak zabaltzeko 2681.3. Pacto y libertad. Neoberrogeita bat zaletasun ofizialaren hedapena

azalpen baten bidez 2731.4. Nabarralde: Nafarroako Estatu subiranoaren aldarrikapena 2771.5. Errealitate sozialarekiko hurbilketa: Nafarroako foralitate

garaikidearen historiari buruzko inkesta 2812. Eskubide historikoen perzepzioa 289

2.1. Eskubide historikoak maitatuak ezagutuak baino 2892.2. Eskubide historikoak mantentzeko arrazoiak 2912.3. Tarteko jarrerak kontraesanezko elementu batzuekin 2942.4. Eskubide historikoak gauza zahar bailiran garai berrien aurrean

3. Herritarrek foraltasun historikoari buruz eta egungo eskubide historikoei buruz duten pertzepzioa 295

3.1. Gaineko ezagutza 2963.2. Populazioaren sektoreen araberako ezaguera-maila 2973.3. Belaunaldiarteko transmisioaren etendura: memoriatik ahanzturara3.4. Ezagutza sakona 3003.5. Gazteen ezaguera-mailaren diagnostikoa 301

4. Egungo eskubide historikoen erronkak 3034.1. Zuzenbidearen teknifikazioa 3034.2. Globalizazioa eta glokalizazioa 3054.3. Sistema politikoaren krisia 3114.4. Europako Batasuna 3124.5. Inmigrazioa 3184.6. Hezkuntza 3244.6.1. Hezkuntza, foruak ezagutzeko ezinbesteko trenza 3244.6.2. Irakaskuntzaren erronkak 3274.6.3. Batxilergoa 3294.6.4. Batxilergoan erabiltzen diren testu liburuak 331

ONDORIOAK 341

BIBLIOGRAFÍA 348

ERANSKINAK 3781. Monteagudoko paloteadoa (1894) 3782. 1982ko Foru Hobekuntza 3873. 2003ko Hitzarmen Ekonomikoaren berrikuntza 3994. Batxilergoko eskuliburuen edukiak 437

4.1. Bergarako ituna (1839) 4374.2. 1841eko Foru legea 4484.3. Gamazada (1893) 4564.4. Bigarren Errepublikako prozesu estatutarioa 4624.5. LORAFNA (1982) 4774.6. Hitzarmen Ekonomikoa 487

6

SIGLAK

AFN: Alianza Foral Navarra. ANV: Acción Nacionalista Vasca.AP: Alianza Popular. APN: Agrupación Popular Navarra.CDN: Convergencia de Demócratas Navarros.CDS: Centro Democrático y Social. CEDA: Confederación Española de Derechas Autónomas.CNT: Confederación Nacional del Trabajo.CTC: Comunión Tradicionalista CarlistaEA: Eusko Alkartasuna.EAE: Euskal Autonomi Erkidegoa.EAJ/PNV: Eusko Alderdi Jeltzalea/Partido Nacionalista Vasco.EB: Ezker Batua. EE: Euskadiko Ezkerra.EH: Euskal Herritarrok. EKA: Euskalherriko Karlisten Alderdia. EMK: Euskadiko Mugimendu Komunista. ESEI: Euskadiko Sozialistak Elkarte Indarra.ETA: Euskadi Ta Askatasuna.FA: Frente Autonómico. FASA: Fundiciones Alsasua, S.A.HASI: Herriko Alderdi Sozialista Iraultzailea. HB: Herri Batasuna. KAS: Koordinadora Abertzale Socialista. LAB: Langile Abertzaleen Batzordea. LAIA: Langile Abertzale Iraultzaileen Alderdia. LKI: Liga Komunista Iraultzailea. LOAPA: Ley Orgánica de Armonización del Proceso Autonómico.LORAFNA: Ley Orgánica de Reintegración y Amejoramiento del Fuero. MCE-EMK: Movimiento Comunista de Euskadi/Euskadiko Mugimendu

Komunista.NBB: Napar Buru Batzar.NEB: Nafarroako Ezker Batua.OIC: Organización de Izquierda Comunista.ORT: Organización Revolucionaria de los Trabajadores.PCE: Partido Comunista de España.PDLN: Partido Demócrata Liberal de Navarra.PDP: Partido Demócrata Popular. PP: Partido Popular. PSN: Partido Socialista de Navarra. PSOE: Partido Socialista Obrero Español.UCD: Unión de Centro Democrático. UL: Unión Liberal.UNAI: Unión Navarra de Izquierdas. UPN: Unión del Pueblo Español.

7

SARRERA Santiago Leoné Puncelek Los Fueros de Navarra como lugar de la memoria

izeneko lana argitaratu zuen 2005ean, non, Frantziako historialari Pierre Norak abiarazitako lieu de mémoire1 nozioa oinarri harturik, nafar foralitatearen historia aztertu baitzuen bertako historialarien bitartez eta, hein txikiagoan, baita bertako juristen bitartez ere. Norak dakarren definizioaren arabera, oroimenaren lekuak oroimen kolektibo horren azken aterpeak dira, betiere tradizio gisa bizi izandako iragan hura historialari kritikoaren jabetzara erabat pasatu baino lehen. Oroimenaren lekuak iragana galdekatzeko modu berritzailea dakarten lanabesak dira, baina gauza gehiago ere bai; horrela, oroimenaren lekuak metakontzeptutzat har ditzakegu, eta horrek aukera ematen du iragan nazionalari balio handiagoa emateko. Zergatik? Bada, esanahi berria dakarkietelako harako oroimen kolektibo haren eramaile diren gauza batzuei. Izan ere, oroimenaren lekuetan ez dago soilik lan kritikoa. Badago, halaber, oraindik loturik gauzkan –soilik sentimenduz bada ere2– iragan baten arrastoak salbatzeko lana.

Leonéren liburuak ezer frogatzen badu izan da foruek edo foralitateak ez dutela beti esanahi berbera izan, gauza aldagarria izan baitira. Lurrera botatzen du beti bere buruarekiko berbera izan den Nafarroaren ikuspegia, hau da, bere sorrera edo jatorrietatik gaur eguneraino osorik eta ukitu gabe iritsi diren ezaugarriez jantzia dagoen ikuspegi hura. Izan ere, Nafarroako egungo foru zuzenbidea –nagusiki Foru Berriko zuzenbide pribatuan edo zibilean (1973) eta Foru Hobetzearen zuzenbide publikoan (1982) jasoa– foralitateari buruzko kontzeptu aldagarri baten azken emaitza da. Lehenbiziko kasuari dagokionez, egungo foru zuzenbidea garaile atera da Nafarroako zuzenbide zibilaren erromanizazioak ekarri zuen desforalizazioaren bitartez eta, bigarrenari bagagozkio, bere azken egituran XX. mendean ernamuindua, bere espainoltasunaren destino historikoak markatutako foruen bitartez. Alde horretatik, nagusi den dotrina nabarristak behin eta berriro gogoratzen du askatasun zibilaren printzipioan oinarrituak daudela nafar foralitatea eta bere autonomia juridikoa. Bada, printzipio horren arabera, Nafarroa, erkidego politiko gisa, Estatuaren aurrekoa da. Hau da, bere autonomia ez dator Estatutu baten emakidatik, forutik baizik. Autonomia Estatutua Estatuaren emakida politikoa da. Aldiz, forua Estatuaren aurreko eskubidea da, askatasun zibilaren kontzeptuan oinarritua. Beste alde batetik, halaber, oso gogoan hartu beharra dago foru erregimenak edo itunduak Estatu eta foru ideiak harmonizatzen dituela, eta burujabetasun propioa Espainiako guztien ongiaren mendean jartzen duela.

1. Nafarroako identitatea

Historia erabili da halako foralitate jakin bat marrazteko, eta erabilera horren gakoa izan da nafar identitate zehatz baten bilaketa. Cuche-k dioen bezala, era kontzientean partaide izatearen arau batean oinarritzen da identitatea, oposizio sinbolikoen gainean oinarritua. Kultur identitatea agertzen da gu-haiek bereizketa kategorizatzeko modalitate bat bezala, betiere kultur desberdintasunean oinarritua3. Lotura estua dago kulturaren eta identitatearen artean. Horregatik, kultura parekatzen bada kontu natural batekin, identitatea ulertzera iristen ahal gara emandakotzat dagoen zerbait bezala, ia ezin ezabatuzko eran markatua gelditzen dena. Horrela, kultur

1 NORA, 1984a eta b.2 LEONÉ PUNCEL, 2005: 22-28.3 SAINSAULIEU, 1985: 322.

8

identitatea nahitaez gizabanakoa partaide izatearen jatorrizko talde batera itzultzen da. Hortik heldu da sustraiak eta kultur identitatearen egiazkotasuna bilatzearen garrantzia, gizabanakoaren funtsa bezala ageri dena. Identitateak kultur ezaugarrien zerrenda bat ezarri nahi du, ezaugarri horiek identitate kolektiboaren oinarria baitira, taldearen funtsa, alegia. Horiek kontzepzio objektibistak dira. Horien arabera, objektibotzat jotzen diren irizpide erabakigarrien kopuru zehatz bat behar da, identitatea definituko bada: jatorri komuna, hizkuntza, erlijioa, psikologia kolektiboa4... eta, guri dagokigunez, foruak. Hori guztia gogor kritikatzen dute identitatearen kontzepzio subjektibistaren aldekoek. Azken horien esanetan, kultur identitatea ez daiteke ezaugarri horietara mugatu eta, gainera, ez da kontu estatikoa. Subjektibistentzat identitate etnokulturala (gutxi gorabehera) irudimenezko kolektibitate batean partaide izatearen sentimendu bat edo identifikazio bat da, betiere gizabanakoek gizartearen errealitateaz eta bere zatiketez egiten dituzten irudikapenen arabera.

Baina foruek, arestian esan dugun bezala, ez dute beti esanahi berbera izan, bereziki aro garaikidean, non, aztertuko dugun bezala, tradizioaren asmaketa bat gertatu baita. Komeni da gogoratzea tradizioa oso kontzeptu zabala dela. Antropologian sakonki deskribatu egin da tradizioa kontzeptua. Horrela, K. Fernández de Larrinoak ohartarazi du hitz hori kontu handiz erabili behar dela. Izan ere, nolanahi ere, aipamena egin diezaioke ez iragan bizi bati –oraina dinamiko eta tenkatua duen iraganari–, baizik eta orainean sortutako irudi batzuei5, eta hori arretaz aztertu dute hainbatek: R. Williams (1980), E. Hobsbawm eta T. Ranger (1983), eta W. Roseberry-k (1989). Bayart-ekin bat, esan dezakegu halako ilusio identitario bat sortzen dela tradizioa asmatzeko prozesuetatik abiatuta, eta prozesu horiek dira identitateak oinarritzat duen egiazkotasuna definitzen dutenak. Egile horren arabera, suposaketa bat da pentsatzea kultur identitate usteko bati identitate politiko bat dagokiola, errealitatean dena ilusorioa baita: eraikuntza bat dira, maiz egin berriak, ez identitate natural bat6, gure kasuan, esaterako, Jaime Ignacio del Burgok nahiko lukeen bezala.

Harremanetan sartzen diren taldeen artean egindako eraikuntza bat da identitatea mugei eta fronterei dagokienez. Alde horretatik, identitatea harremanezko agerpidea da, elkarreraginezko agerpidea, alegia. Ildo horretan, identitatearen mugak azkenean kultur identitateen mugak izan dira, bai eta identitate nazionalen fronterak ere. Izan ere, gizarte garaikideetan, badago monoidentifikaziorako joera, hau da, identifikazio esklusiborako joera. Dena dela, identitatea eraikuntza sozial konplexua da, edozein gizarte talderen heterogeneotasuna bera ere islatzen duena. Horrela, Cuche-k dioen bezala, identitatea ez daiteke gauza monolitiko gisa hartu, horrek identitate mistoaren fenomenoak ulertzea eragotziko lukeelako, eta fenomeno horiek maiz ageri dira gizarte orotan7.

Foruek XIX. mendeko nafar identitatea eratzeko izan zuten garrantziari erreparatzen badiogu, ezin konta ahala azterlan aurkituko ditugu bai Historiatik, bai Zuzenbidearen Historiatik, bai Soziologiatik, bai Antropologiatik egindakoak. Horietariko adierazgarrienak lan honetan zehar agertuko dira. Dena dela, askoz ere lan gutxiagok aztergai izan dute XX. mendeko eta XXI. mende hasierako nafar foru identitatea, doktoretza tesi honen benetako azterketa eremua, hain zuzen ere. Gure arreta

4 CUCHE, 1996: 83-86.5 FERNÁNDEZ DE LARRINOA, 1997: 381.6 BAYART, 1996: 88.7 CUCHE, 1996, 91-92.

9

nafar identitatearen azterketa zehatza xedetzat duten azterlanetan pausatuta, egile hauen lanak nabarmenduko ditugu, ekarpen berrienetatik zaharrenetara: Santiago Leoné (2005), Xabier Zabaltza (2005), Juan Mª Sánchez Prieto eta José Luis Nieva Zardoya (2004), Ana Aliende (2004), Fernando Mikelarena (2003), Amando de Miguel eta Iñaki de Miguel (2002), Ángel García Sanz, Iñaki Iriarte López eta Fernando Mikelarena Peña (2002) –1936an gelditu bada ere–, Miguel Izu Belloso (2001), José Manuel Azcona Pastor eta Joaquín Gortari Unanua (2001), eta Iñaki Iriarte López (2000) –baina liburuaren egitura bitxiagatik, orriz irri ibili beharra dago foralitateari buruzko aipamenak biltzen–. Aitzitik, harritzekoa da zeinen garrantzi txikia eman dioten gaiari ustez kontu hori sakonago aztertu beharko zuten lan batzuek, esaterako, Josetxo Beriáinenak (1998) –badirudi bere ustez, foru identitatea 1893ko Gamazadarekin batera bukatu zela8–, Ángel Aguirre Baztánenak (1998) eta Víctor Manuel Arbeloa Mururenak (1998).

2. Memoria instituzionala eta herri-memoria

Badago identitateei berez lotuta dagoen kontu bat eta ikuspuntu kontzeptualetik foruei heltzerakoan ia kontuan hartu ez dena: memoria instituzionalaren eta herri memoriaren arteko desberdintasuna. Bi ikuspegi desberdin dira. Instituzionalak tinko atxikitzen ditu bere neurrira eta interesera egindako foruak. Herri ikuspegiak, aldiz, ahaztu ditu foruen esanahia, funtsa eta praktikotasuna; herri ikuspegiak gauza bakarra daki, hots, foruak izan badirela, baina gutxik dakite foruak zer diren banan-banan esaten eta bere edukia azaltzen.

Komeni da gogoratzea herri edo herrikoi hitza gizarte maila apalei berez dagokien hitza dela egile batzuentzat9. Oroz gain, herrikoi litzateke Euskaltzaindiaren hiztegiak dakarren definizioa: goi mailakoa edo landua ez den herriaren alderdi edo zatiari dagokiona edo, bestela, herriari dagokiona, askotan goi mailakoa edo landua ez den herri alderdiari dagokiona. C. Gallini-k uste du egokia dela esatea herri xeheari dagokiola klase sozialen egoera aztertzeko erabiltzen denean; era berean, egile horrentzat zilegia da hitza kulturaren argitan ikustean, eta lehentasuna ematen dio azterketan kultur mezua ekoiztu, banatu, jaso eta berregitearen dinamikari10. Gizarte mailen desberdintze horren barnean, egile horrek dio herri xeheak ahozko transmisioa erabiltzen duela, eta elite kultuek, aldiz, bitarteko idatziak11. Erdi Aroa aztertzen dutenak ere bat datoz ikusmolde horrekin eta, ondorioz, herrikoia eskolagabearekin lotzen dute12. Nire iritziz, nahiz-eta argi eta garbi esan daitekeen Erdi Aroko eta Aro Modernoko gizartean gizarte maila apalak eskolagabeak zirela, ez daiteke kategorizatu beste gizarte estamentu batzuei dagokienez. Horrela, P. Bordieu (1983) bezalako soziologoek eta R. Chartier (1992) bezalako historialariek agerian utzi dute ez direla egokiak ikuspegi kultua eta ikuspegi herrikoia (herri ikuspegia) buruz buru erabat elkarren aurka jartzen dituzten ikerlanak.

Herri memoria gero eta gehiago urruntzen joan zen foruetatik, harik eta egungo ahanzturara iritsi arte. Horren aurrean, indarrez azaleratu da foruen kausa bakardadean

8 BERIAIN, 1998: 84.9 COURTAS eta ISAMBERT antropologo eta soziologo ezberdinek duten herrikoi kontzeptuaren analisia egin zuten (1983). Kontzeptu berberaren inguruan BURKEk egindako hausnarketa zabala azpimarratu beharra dago (1991: 22-24, 61-112).10 GALLINI, 1977: 96-103.11 GALLINI, 1977: 104-108.12 POULAT, 1977: 48.

10

aldarrikatzen duen memoria instituzionalizatua. Bada, 1982ko Foru Hobetzetik aurrera, delako memoria instituzional hori nabarrismoaren kausan gelditu zen blindatua edo gotortua, Jaime Ignacio del Burgoren eskutik, frankismoaren bukaera zela eta, berrindartua. Miguel Izu Bellosok13 laburbildu du errealitate ofizial berri hori. 1982ko Foru Hobekuntzaren onespenarekin batera, behin betiko bazterrean utzi zen foruak itzultzearen ideia, eta harez geroztik, ia inork ez du halakorik aldarrikatu. Izen ofizialean bi terminoak erabili baziren ere –Foru Eraentza Birrezarri eta Hobetzeari buruzko Legea– begi bistakoa da ez zela erreintegrazioa izan. 1841eko legetik aurrera ezarritako foru erregimena nabarmen berritu eta eguneratu zen, eta Nafarroak nabarmen handitu zuen bere autonomia; baina inola ere ez zen 1839ko egoerara itzuli, eta era berean ez dira erreintegratu edo berreskuratu Nafarroako erresumak zituen ahalmen eta eskumenak, 1982ko foru mitologia berriaren bultzatzaileek besterik esaten badute ere. Horrela, adibidez, ez ziren Nafarroako Gorte zaharrak berrezarri; Nafarroako Parlamentu bat ezarri zen, baina ez du deus ikusterik Gorte haiekin, batzar errepresentatiboaren izaeran izan ezik, baina ordezkaritza politikoaren ideia ez da inola ere Antzinako Erregimenarena, baizik eta demokrazia liberal modernoarena. Foru Hobekuntzan Nafarroari esleitu zitzaizkion eskumen gehienak berriak izan ziren. Izan ere, eskumen horiek batasun konstituzionalaren kontzeptutik zetozen, 1982an ulertzen zen bezala, eta ez Nafarroako erresumako erakundeek 1839 baino lehen zituzten haietatik. 1841ean gertatu zen bezala, 1982an aldatu zen kontserbatzen zena baino gehiago. Baina hori guztia egin zen jarraitasun historikoaren izenean; tradizioaren asmaketa orotan bezala, eduki berriak molde zaharretara egokitu ziren eta erakunde berri batzuek erakunde zaharren izena mantendu zuten. Foruzaletasun berriak elementu berriak erantsi zizkion mito foralaren mamiari: esaterako, 1841eko legearen izaera itundua eta, horrez gain, elementu hauek guztiak ere bai: foru erregimenaren izaera aurrekonstituzionala eta, hori gutxi zelakoan, baita erregimenaren izaera parakonstituzionala ere, konstituzioaren berrikuntzek ez baitute ezertarako ukitzen (konstituzio oro da iragaiten. Foruak, ordea, bere horretan du irauten); eta, halaber, 1982ko LORAFNAk bestelako izaera duela Autonomia Estatutuekiko eta, horrekin batera, Nafarroa ez dela Autonomia Erkidegoa, adibidez Euskadi den bezala.

3. Memoriatik ahanzturara

Espainiako Gerra zibilean, Nafarroan galtzaile izan zirenen omenez artikulu bat argitaratu nuen 1999an. Gaiari berrelduko diot, baina oraingo honetan foralitatearen ikuspegitik. Foruei buruzko herri ezagutzak bide luzea egin du memoria harrotasunez lantzetik, harik eta egungo ahanzturara iritsi arte.

Memoriaz mintzatzeak berekin dakar hainbat diziplinak jorratutako alor batean barneratzea. Memoria aztertu dute bereziki Neurobiologia, Psikologia, Pedagogia, Psikopedagogia, Soziologia, Antropologia eta Historia bezalako jakintzek. Josefina Cuestak ederki bildu zuen lan batean memoria eta historiari buruzko egoera, bibliografia zabala eta guzti14. Hainbestetan aldarrikatu den zientzien diziplinartekotasunak funtsezko eginkizuna betetzen du alor honetan, baina praktikak erakusten du zaila dela haien guztien arteko elkargunea lortzea. Horrela, ez datoz bat Antropologiak eta Historiak memoriari buruz dituzten helburuak. Izan ere, Historiak objektibotasun bat atera nahi du memoriatik. Bitartean, Antropologiak bereziki arreta jartzen du oroitzapenak berekin dakarren kontu batean, kontakizunaren objektibotasuna alde batera

13 IZU BELLOSO, 2001: 394-396.14 CUESTA, 1998.

11

utzita. Paul Thompson-ek dio subjektiboa dela giza pertzepziotik datorren ahozko iturri oro, baina aldi berean, soilik ahozko iturriak ematen digu aukera delako subjektibotasun horri erronka bat botatzeko, memoriaren geruzetan sartzeko, memoriaren ilunpeetan aztarrika egiteko, ezkutaturik dagoen egia aurkitzeko itxaropenean15. Gainera, kontuan hartu behar dugu memoria mugatua eta selektiboa dela16. Horrela, historialariari arazo bat agertzen zaio: nola interpretatu memoria hori historiari buruz duen fidagarritasunarekiko? Memoria fidagarria al da historiaren aldetik?17. Marc Augé-k metafora baten bidez azaldu zuen errealitate hau:

Ez dugu dena ahazten, jakina. Baina dena ere ez dugu gogoratzen. Gogoratzea edo ahaztea lorazainaren lana da, hau da, aukeratu eta inaustea. Oroitzapenak landareak bezalakoak dira: hau da, oroitzapen batzuk azkar ezabatu behar dira, besteei garatzen, eraldatzen, loratzen laguntzeko18.

Gainera, egile horrek berak dioen bezala, apenas dugun pixka bat zahartzeko betarik, eta geure bizipen indibiduala historiaren zati izatera sartzen da. Azelerazio horrek, gain-modernotasunaren emaitza gisa, berekin ekartzen du gertakari izugarrien oparotasun ikaragarria. Horrek behaketa neurriz gora zamatzen du, eta, ondorioz, ikertzailearentzako zailagoa da pasa berri den iraganari zentzu bat ematea19. Aldi berean, gain-modernotasun horren ezaugarriak dira gertakarien superoparotasuna, espazioen superoparotasuna eta aipamenen indibidualizazioa20.

Memoria berreraikitzen da oroitzapenerako edo ahanzturarako atalak aukeratzearen bitartez. Beraz, esan daiteke memoria egon badagoela, ahanztura badagoelako. Faktore ugarik eragiten dute ahanztura. Foruaren gaineko memoriari dagokionez, familia da ahanztura saihesteko lanabesik garrantzitsuena. Esan daiteke familiari berez datxekiola historian duen bilakaeraren transmisioa, belaunaldien arteko transmisioa21 eta, ikusiko dugun bezala, foruei doakienez, funtsezkoa izan da ezagutza horien familia barneko transmisioan gertatu den mozketa.

Gaur egun, foruen gaineko memoria legelarien talde gutxi batzuetara murriztua dago eta, hein txikiagoan, politikarien taldeetara. Horrela, foruak herri Zuzenbidearen alor bat izatetik teknifikazio juridikoa izatera pasatu dira. Beraz, ez daude jende gehienaren eskura eta ez da kontu ulergarria. Komeni da gogoratzea arlo juridikoan halako ikuskera sozial bat bezalakoa eratu dela foruen gainean. Hau da, esparru pribatua bezalakoa da eta soilik adituak landu dezake alor hori, besteek ez dute sarbiderik. Hitz teknikoen abusuak berekin dakar kontu praktikoak baztertzea. Beraz, arazo juridikoetan aterpetzen dira, eta gauza jakina da arazo juridikoak beti moldatzen ahal direla kontzeptu teknikoen manipulazioaren bidez, teknizismo juridikoak berak sortutako formen arabera22.

Beste alde batetik, foralitatearen oroimenetan, Nafarroako historia osoan izan dira memoria gordetzeko ospakizunak, era askotako ospakizunak, bai herritarrak bai instituzioek antolatutakoak. Bada, era horretako ekitaldiak dira memoriak erabiltzen

15 THOMPSON, 1988: 171.16 CUESTA, 1996: 62-63, 64.17 VANSINA, 1985: 190-193; THOMPSON, 1988: 263-297; THOMPSON, 1994.18 AUGÉ, 1998b: 23.19 AUGÉ, 1998a: 33-37.20 AUGÉ, 1998a: 46.21 BERTAUX eta THOMPSON, 1993: 1-12.22 VES LOSADA, 2002, 157-159.

12

dituen bideetako bat gertakari bat zilegitzeko23. Oroitzapenezko ospakizun24 horietan iragana biziberritzen da, eta iragan horrek oraina ordezkatzen du. Ospakizun horiek, gainera, gure arbasoen memoriari erantzuten diete, bai eta bizitza eredu bihurtu ziren guztien memoriari ere, eta ordena eta zentzua ematen dizkiote denborari25. Azken buruan, era horretako ekitaldiek memoria sozial bat26 finkatzea dute helburu, identitate kolektibo bat finkatzea, alegia. Izan ere, identitate kolektibo hori ez daiteke soilik bermatu errepresentazioen (irudien) fondo tradizional baten gainean, eta sustraitzen da primarioagoa eta sakonagoa den gauza batean, hots, ekitaldietan parte hartzen dutenek iragan bat partekatzen dutenaren kontzientzian. Horrela, iragan berbera (komuna) izatea identitate kolektibo ororen aurrebaldintza da, eta memoria iragan hori berreraikitzeaz arduratzen da27. Horrexegatik, Jacques Le Goff-ek esaten zuen memoria kolektiboa konkista bat izateaz gain, boterearen lanabes eta xede ere bihurtzen dela28. Ospakizunetan garrantzi nabarmena hartu zuten monumentuek (oroitarriek). Iraunkortasunaren adierazpide argia dira edo, gutxienez, iraupenarena. Monumentuek lekuaren funts historikoa aldarrikatzen dute29. Antropologiako kontzeptu honen barnean nabarmentzen dira ahanzturatik pertsonak, gauzak eta ekintzak salbatzera bideratutako ekitaldiak.   Adibiderik   nabarmenetako   bat   kaletegia   da   –gehienetan   aukeraketa arbitrarioa   da–   ondorengoen   memoriarentzat   utzitako   ondarea30.   Gure   kasuan,   alde batetik foruen monumentu eta kaleak eta bestetik Amaiurko monumentua izango ditugu aztergai. 

4. Egia historikoa eta historialariaren objektibotasuna

Errealitate historiko aldagarri baten aurrean gaude, non nagusi den foralitatea inposatzen baita egia historikoa izatearen indarrarekin. Eric Hobsbawm-ek gogora ekartzen du benetako iragana ezagutu nahi ez duten pertsonak ari direla egungo historia berrikusten edo asmatzen inoiz baino gehiago. Soilik beren interesekin bat datorren iragana nahi dute. Gurea mitologia historiko handiaren garaia da31. Gogoeta horiek guztiak beste une historiko batzuetara zabaldu litezke, ez nahitaez egungo garaietara.

Víctor Pradera tradizionalista izan zen egungo nafar foralitatearen bertsio ofizialduaren sortzailea, eta politikari horrek berak erabili zuen lehen aldiz euskal foruen ikuspegi espainolista, geroago Jaime Ignacio del Burgok indarrez berrerabilia eta birsortua, baina soilik nafar foralitatera egokitua. Bi-biak bat datoz esaterakoan haiek beraiek historiaz egindako interpretazioa egia osoa dela, erabatekoa, ñabardurarik gabea. Aldiz, kontrako aukerak faltsutzaileen eskutik datoz.

Gezurretan ari ote ziren haiek bezala pentsatzen ez zuten historialariak edo legelariak? Antzeko galderaren aurrean, Adam Schaff filosofo marxista poloniarrak erantzun zuen historialariengan gezurra agertzen dela zientziaz kanpoko helburuen bila ari direnean eta, era berean, historia erabiltzean egungo behar praktikoak gauzatzeko

23 VELASCO, 1994: 137; GILLIS, 1994.24 Kontzeptu honen inguruan ikus GARCÍA, 1994: 116-199.25 VELASCO, 1994: 133.26 CONNERTON, 1989: 71.27 RAMOS, 1989: 77.28 LE GOFF, 1991: 181.29 AUGÉ, 1998a: 65, 73-74.30 DEL VALLE, 1997: 102.31 HOBSBAWM, 2003.

13

tresna bezala32 –hain zuzen ere Praderak eta del Burgok bilatzen zutena–. Puntu honetara iritsita, komeni da ondoko honen gainean gogoeta egitea: historialariaren eta historia ikertzen duen legelariaren jarrera, eta haiek dauzkaten sineste ideologikoek beren berreraikuntza historikoan duten eragina. Gaia ez da kontu berria, objektibotasun historikoa XIX. mende hasierako filosofo eta historialari alemaniarren mahai gainean egon zelako.

Errealitate historikoaren ezagutza objektiboak nahitaezko osagai batzuk izan behar ditu oinarrian eta, metodologia egokiak lagundurik, ezagutza-xede hori perfekzionatu eta garbituko dute. Badira datu historikoa objektibatzeko eta beren emaitzen egiaztapen zientifikoa ahalbidetzeko balio duten teknikak eta metodoak. Baina berreraikuntza historikoa historialariaren menpe dago beti. Pentsamenduaren zientzia denez, desberdina da historialariaren gogoa, eta interpretazioa eta kritika dira elementu erabakigarriak. Historialari tradizionalak bere teoria eraikitzen zuen lekukotasunak berari agertu ahala. Aldiz, eskola modernoak aurrez gertakariak aukeratu eta horiek galdekatzen ditu iturria bera objektibatzeko aukera ematen dion eskema historiografiko baten arabera. Horrela, objektiboago eginen du gero berreraikuntza historikoa33. Alde horretatik, E.H. Carr-ek historialaria objektiboa dela esaten duenean, mintzo da gizartean eta historian duen egoerari berari dagokion ikuspegi mugatuaz haratago jotzen dakien historialariaz eta, horrez gain, mintzo ere mintzo da bere ikuspegia etorkizunerantz proiektatzen dakien hartaz, halako moduan non historialari hori bera sakonago eta luzaroago sartzen baita iraganean beste historialari batzuk baino, hots, beren ikuspegia orainean (berehalakotasunean) pausatua duten egoeraren beraren mendean daukaten historialariak baino34. Gogoeta horren bidez, Carr-ek giltzarria uzten du agerian, hau da, iturri historikoen interpretazioa eta kritika. Alde horretatik, egungo gertakariak kontatzen saiatzen diren zuzeneko behatzaileek ezin dituzte bere osoan atzeman tartekaturik agertzen diren elementuak, eta ezin dira beren ideietatik askatu, ezta beren sineste edo jarrera partzialetatik ere.

Iduri luke aitortu beharra dagoela zaila dela historiaren ezagutza objektiboa, eta tokia egin behar zaiola nola halako subjektibotasunari historialariak sistema historiko bat eraikitzen duenean. Horrela ulertzen du, esaterako, P. Veyne-k35. Era berean, P. Pagès-en esanetan, historiaren ezagutza objektiboa inola ere ezinezkoa dela esateak, eta, aldiz, subjektibotasuna ezinbestean beharrezkoa dela adierazteak, ez du esan nahi historia lan oro erlatibizatu behar dugunik edota interpretazio mota oro onartu behar denik36. Dotrinak luze eta zabal eztabaidatu du kontu hori. Baina gai horiei buruz gehien eztabaidatu duen batek ere (L. Febvre-k) zioen ez dagoela lan zientifikorik aldez aurreko teoriarik gabe eta, horrenbestez, are gutxiago lan objektiborik37. Iturriak galdekatzetik lortutako datuek –ahalik eta zientzia laguntzaile gehienen galbahetik pasatuta, datu horietan dagoen egia arazteko, eta logikoki ordenatuak– erantzunik asegarriena ematen digute, bai eta berreraikuntza historikorik objektiboena ere.

Berreraikuntza historikoan elementu subjektibo batzuei tokia uzten bazaie ere, aipatu berreraikuntza objektibatu behar da. Lotura zuzena dago historialariak ikerketarako iturri gisa baliagarri zaizkion materialekin duen gaitasun subjektiboaren eta

32 SCHAFF, 1988: 372.33 CARR, 1985: 9-40.34 CARR, 1985: 166. 35 VEYNE, 1984: 11.36 PAGÈS, Introducción a la Historia: 30-31.37 FEBVRE, 1970.

14

berreraikuntza historikoa egiteraino bete behar dituen arau eta jarraibideen artean. Historialariari zer interesatzen ote zaion galdetuta, P. Veyne-k erantzuten du hori hainbat gauzari lotuta dagoela: dokumentazioaren egoera, bere gustu pertsonalak, burutik pasa zaion ideia, editoreak egin dion enkargua, etab. Aldiz, galdera baldin bada: zertaz interesatu beharko luke historialariak? Erantzuna ezinezkoa da egile horrentzat. Bada, inguruabar horiek aukera ematen diote esateko ezinezkoa dela garrantziaren eskala finkatzea subjektibotasunean erori gabe38.

Logikoa da pentsatzea bere orainak berak baldintzatua dagoela historialaria iraganeko gertakariak aztertzean, eta kontakizun historikoarekin gehiegi grinatzeak ere baldintzatzen duela. Hortxe, bada, agertu behar du historialariaren jarrera kritikoak, bere aurreiritziak ere mendean hartzeko gauza izan dadin. Horrela ulertzen zuten zenbait historialarik, esaterako A. Simon-ek39. Baina beste batzuek, ordea, ez dute inolako arazorik beren militantzia ideologikoa berreraikuntza historikoaren objektibotasunera egokitzeko. Egile horren arabera, iritzi historikoaren askatasunean hezteko, egokiena da orainaren ezagutza bidezkoa eta neurritsua, aurreiritzietatik ahalik eta urrutien dagoen ezagutza, alegia. Baina, era berean, uste du ezagutza hori erabat bateragarria dela halako dotrina erlijioso edo politiko jakin bat izateak dakarren sineste eta uste sendoekin40. Zuzenbidearen Historiatik, H. Coing-ek dio nola halako subjektibotasuna onartu beharra dagoela. Sortzailea esaten dio berak subjektibotasun horri. Bere iritziz, berreraikuntza historikorako eta juridikorako behar den oinarri enpirikoa iturrietan dagoenez, horrexek babesten du Zuzenbidearen Historia subjektibotasun hutsetik. Ideia hori euskarritzeko, berak dio nola edo hala baldintzatua egonen dela Zuzenbidearen historialariak abiaburutzat hartzen duen planteamendua, Historia orokorraren historialariarekin gertatzen den bezala eta esperientziak berak erakusten duen bezala, bere bizipen pertsonalengatik, garaiko korronteengatik eta, era berean, interes praktikoengatik, esate baterako egun indarrean dagoen Zuzenbidearen kontuak argitzeko41. Tarteko jarrera defendatzen du H.I. Marrou-k. Egile horrentzat historia soilik da ikerlariak zerbait egiazkotzat sinesteko arrazoigarritzat jotzen duen huraxe. Bere iritziz, historia aldi berean da objektiboa eta subjektiboa, eta subjektibotasuna ez dago azterketa historikoaren kontra, baizik eta huraxe definitzen du42.

5. Oinarri metodologikoak

Historia, Zuzenbidea, Antropologia eta Soziologia jakintzen uztarketaren ondoriozko diziplinartekotasuna da doktoretza tesi hau lantzeko erabiliko dugun oinarri metodologikoa. Helburua foralitateari heltzea da, oinarri juridikoa duen gaia. Soilik iushistorikoa den ikuspegia metodologia soziologikoa eta antropologikoarekin osatuko dugu. Nafarroako kulturaren ezaugarri definitzaile diren foruen garapenean murgilduko gara, horiek gordetzeko eta/ala baztertzeko gizarte politiko eta zibilak aukeratutako estrategien bidez.

Beste aldi batez gogoratu genuen bezala43, Annales Eskolak historia idazteko modu berria pentsatu zuen, egitandi epiko handietatik urrun. Gizarte antropologiarako lehenbiziko urratsa izan zen. Berehalakoan eragina izan zuen delako Mentalitateen

38 VEYNE, 1984: 31.39 SIMON, 1963: 875.40 BAUER, 1967: 29. 41 COING, 1977: 30. 42 MARROU, 1954: 1254-1256.43 JIMENO ARANGUREN, 2002.

15

Historian edo Historia Antropologikoan, eta hori antropologiaren eta historiaren arteko benetako konbergentziazko alorra da. Antropologiaren ikuspuntutik historia idazteko edo aldi historikoen azterketa antropologikoak egiteko modu berri honek aldatu egin zuen betidanik historialariak izan zuen ikuspegi diakronikoa. Hau da, gertakaria bazter utzi zen hitzak duen zentzu positibistan eta gertakari historikoen errepikapenean hasi zen begirada pausatzen, eta hori soilik antzeman zitekeen longue durée delakoaren bitartez. Horrela hainbat gauza gorpuztu ziren, esaterako: egutegi erlijiosoaren festak, pasabideko errituak, elikadura, gorputzak edo generoak. Etnohistoria esaten zaionak bereziki landa mundua (nekazaritza mundua) argitara ateratzen zuen eta, horren barnean, batez ere, herri erlijiosotasunarekin lotutako kontu oro. Era horretako esperientziak garatu dituzten historialarien artean E. Le Roy Ladurie, E.P Thompson, N. Z. Davis eta P. Burke daude.

Antropologoak, beren aldetik, aitzindariak izan ziren bi diziplinen arteko batasunaren aldeko aldarrikapena egiterakoan, eta gizon hauek nabarmendu ziren: A. Van Gennep, M. Douglas, E.E. Evans-Pritchard, B.S. Cohn, V. Turner edo C. Lévi-Strauss44. Egileek eta pentsamendu ildoek arrakasta handiagoa edo txikiagoa izan dute euren planteamenduetan. Ondorioz, modu desberdinean eragin dute beren kide historialariengan. Beharbada, C. Geertz-en lan antropologikoaren inguruko gogoetek izan dituzte oihartzunik handienak egungo historialariengan. Izan ere, bere The interpretation of cultures (1973)45 lanaren bitartez, saiatzen da erantzuna ematen bi diziplinen arteko konbergentziazko puntu horri, narrazio teknika berri baten bidez: deskribapen trinkoa. Bere teoriak praktikara eramaten ditu XIX. mendeko gobernu balinesaren politikaren gaineko ikerketan (Geertz, 1980). Planteamendu horietatik hurbil dago C. Lisón espainiarrak Austrien gorteaz egindako lana (1992). Antropologo espainiar horrek berak beste lan batean gogora ekartzen digu:

Observa y describe la génesis y el ocaso de etapas pretéritas, especializadas en la creación de modos particulares de acción y en la imaginación de singulares mundos simbólico-mentales con toda su riqueza de plurales dimensiones humanas en momentos cumbres de exhibición46.

Dena dela, guztiak ez datoz bat antropologia eta historia azterlanak egiteko moduaren gaineko ikuspegiari dagokionez. Planteamendu horiek ikus daitezke beste askoren artean C. Lévi-Strauss (1964), E.E. Evans-Pritchard (1974), B. S. Cohn (1981) eta P. Burke (1987, 1998) egileen lanetan, eta, zuzenbideari lotuta, Bartolomé Claveroren (1985) hausnarketetan.

Baina foralitateari buruzko historiaz mintzatzen ari gara eta, beraz, Zuzenbidearen Historiari berez lotuta dagoen azterketa-xede batez. Ikuspegi multidiziplinar horretatik, zuzenbidea ere kultura sozialaren aspektu bat gehiago bezala ikusi behar dugu. Zuzenbidearen historialari sektore nabarmen bat saiatzen da bere teoria ius-historikoak eraikitzen beste aspektu batzuei lotuta: antropologikoak, sozialak, ekonomikoak, kulturalak eta ideologikoak. Aspaldiko eztabaida zen hura, hau da, ikerketa historiko-juridikoaren xede materiala zedarritzean, Zuzenbidea beste alor metajuridiko batzuez jantzi beharra ote dagoen, ulergarri izateko, edota, aitzitik, sistema juridikoari buruzko ulermena erabatekoa eta koherentea, eta hutsunerik gabea, ote den, aipatu elementu metajuridiko haien eragina ez jasotzeko modukoa. Zuzenbide

44 Ikus FERNÁNDEZ DE LARRINOA, 2005: 55-66.45 GEERTZ, 1997. 46 LISÓN, 1992: 211-212.

16

historikoaren azterketan errealitate sozialaren osagai horiek ez erabiltzeak gizarte bizitzatik urrun zegoen diziplinari ospe txarra ekartzen ziola irizten zioten egile batzuek. Alde horretatik, interesgarria da García Marinek historiografia frantsesaz egindako azterlana errealitate sozialetik gehiegi isolatutako Zuzenbidearen historialariek eginak zituzten planteamendu metodologikoei buruz47. Historialariek berek kide ius-historialariei egindako era horretako kritikak islaturik ageri dira J. Fontana-rengan kontu fiskalei buruz ari zenean. Horrela, hauxe idatzi zuen 1973an:

Arazo horiei ez zieten axolarik eman eta, horrela, historialariek bazterrean utzi zituzten erudizio instituzionalista mota baten esku, zeina mugatzen baita administrazioaren garapena aztertzera legezko testuen eta erregelamenduen bitartez, zokoraturik utzita erakundearen eta gizartearen artean dauden kateamendu erabakigarriak48.

Orain, nabarmendu nahi dugu iraganeko errealitate sozialen eta mundu historiko-juridikoaren artean nahitaez eman behar diren loturen garrantzia. J.M. García Marínen hitzetan, kontzepzio berri hori ahalegintzen zen zuzenbidea gizartetik datorrela azpimarratzen, zeinean islaturik agertzen baitira hala gertakari ekonomikoak eta sozialak nola gizabanakoen portaera bateratua. Beraz, faktore batzuen emaitza da, eta ezin ditugu delako faktore horiek bazterrean utzi edozein gizarte historikotan zuzenbidea aztertu nahi badugu. Horrela, faktore ekonomikoek eta sozialek, politikoek eta ideologikoek, portaera erlijiosoak eta mentalitate kolektiboak osotasun harmonikoa osatzen dute eta bere osagaiak banaezinak dira49.

Beste alde batetik, Zuzenbidearen Historiarekin batera, beste diziplina batek ere zer ikusi handia dauka foralitatearekin –eta zehazki Hitzarmen Ekonomikoari dagokionarekin–: Historia ekonomikoak50. Historia soziala da hain zuzen ere bi diziplinen arteko lokarria. Bartolomé Claverok esan zuen bezala, Historia instituzionalaren eta Historia ekonomikoaren dibergentziaren ondorioz, ez ziren elkarrekiko aintzat hartu zientzia bereko espezialitate sektorialak, eta horrek emaitzen integrazioa galarazten du. Dena dela, Historia sozialak aukera ematen du gertakari historikoen gaineko ikerketen elementuak integratzeko, bai juridikoak bai ekonomikoak, bakoitza bere aldetik aipatu printzipioa murrizten zutenak. Espezialitateen espezialitate integratzailea da, halako moduz, non, gaur egun, Historia sozialaren barnean dauden gaiez Zuzenbidearen eta Ekonomiaren historialariak arduratu baitziren lehenago51.

Antzekoa gertatzen da Zuzenbidearen Historiarekin Historia orokorrari eta Historia sozialari eta antropologikoari berari dagokienez52. Zuzenbidearen historialaria gizabanakoen egintzetatik eta gertakari sozialetatik bereizten saiatu da, horiek berek berekin dakarten sistema juridikoa, instituzioak ezagutzeko aukera ematen duena. Dena den, bereizita bezala irauten dute iushistorialariek politikari, erlijioari, pentsamenduari edo gizarteari eskainitako lekuek, bai eta Historia juridikoaren beraren ondo-ondoan jarrita ere. Alde horretatik, J.M. García Marínek salatzen du badela beste arazo bat Zuzenbidearen azterketa historikoan, hots, Zuzenbideak ez du beti ongi definitzen bere oinarrian dagoen errealitate konplexua, baizik eta, zenbaitetan, desegokitasun bat gertatzen da bata eta bestearen artean. Aipatzen ditu desegokitasun horren arrazoiak:

47 GARCÍA MARÍN, 1977: 51-67. 48 FONTANA, 1973: 7-8. 49 GARCÍA MARÍN, 1977: 55. 50 Cfr. RICO LINAJE, 1988: 509-512.51 CLAVERO, 1974: 242-248.52 Ikuspegi orokor baterako ikus CLAVERO SALVADOR, 1981: 21-34; ALVARADO PLANAS, 1989: 11-28.

17

arauaren arintasunik eza etengabeko aldaketan dauden egoeretara egokitzeko, nagusi den talde sozialaren borondatea bere interesa nagusitu dadin. Interes hori gauzatzen da zuzenbide ofizialaren arau juridikoetan, gizabanakoen nahiak edo beharrak zeintzuk diren alde batera utzita53. Salustiano de Diosen iritziz argia da erresistentzia horren arrazoia. Horrela, historialariek bazterrean uzten dute Zuzenbidearen Historia, Zuzenbideak gizarte historikoen eraketan, finkapenean eta disoluzioan betetzen duen eginkizuna zein den ez dakitelako. Bien bitartean, Zuzenbidearen historialariak borondatez baztertzen du bere burua, bere ahalegina Zuzenbidearen azterlan soziologikoan disolbatuko ote den beldurrez54.

Ikerketa historikoan aitzinapausoa da edozein diziplina ulertzea zuzenbide historiko guztien ikuspegitik. Espainian, J.M. Pérez Prendes izan zen Zuzenbidearen Historia soilik Historia osoaren barrenean uler zitekeela irmotasunez esan zuen lehendabizikoa. Annales eskola frantseseko kideek babesten zuten delako Historia oso hori. Horrela, Historia osoa jaio zen Gierke-k aurkeztutako Zuzenbidearen Historiaren, Marx-ek hasitako Historia ekonomikoaren, Max-en eta Alfredo Xever-en moduaren araberako kulturen historiaren eta Max Weber, Gurvitch, Mac Iver eta Mannheim-en azterketa sozialen arteko konbergentzia batetik. Oinarritzen zen atalez ataleko eta abagunezko historiaren ulermenean, bai eta iraupen luzeko egiturazko historiaren ulermenean ere, horretan gertatzen baita egitate historikoaren ulermena, eta osotasun historikoa hartzea suposatzen du55. Dena dela, J. Lalinde Abadíak kritika egin zion Pérez Prendes-en eraikuntza horri eta, alde horretatik, esan zuen Historia osoa izena eta antzeko beste batzuk Historia espezializatuen –loturarik gabekoen– nagusitasunaren kontrako erreakzioaren sinbolo hutsak zirela, ez baita ulertzen Historia, Zuzenbidea, Fisika edo Kimika partzialak izatera bideratuak egotea56.

Beharbada, Pierre Vilar-ek teorizatu du hobekienik Zuzenbidearen Historia teorizazio sozialaren barnean ulertzearen garrantziaz. Zehazki, esan zuen Zuzenbidea garrantzitsua dela gizarte baten interpretazio historikoan, izendatzen, kalifikatzen eta hierarkizatzen duelako gizabanakoaren ekintzaren eta gizarte horren funtsezko printzipioen arteko dibortzio oro. Berak defendatzen du historialariak Zuzenbidea ulertu behar duela hiru isurialdetik Zuzenbidearen Historia totalizazioaren bilaketara zuzendu behar horretan. Lehenik, gizarte baten zeinu bezala. Izan ere, historialariak gizarte baten funtzionamendua –haren bilakaeraren une nola edo hala egonkorrean– ikusten duen neurrian, zuzenbidearen bidez egiaztatzen du aipatu funtzionamenduaren elementu adierazgarria. Beraz, era sinkronikoan, Zuzenbidea da une historiko zehatz batean ezarritako gizarte ordenaren adierazgarria57.

Beste alde batetik, Vilar-ek proposatzen du zuzenbidea aztertzea gizartearen ondorio bezala, azterturiko gizarte historikoan gertatzen diren aldaketen emaitza bezala. Beraz, Zuzenbidea Historiaren emaitza bihurtzen da horrela, eta emaitza hori desberdina da gizarte bakoitzean, eta ulertezina gizarte horretatik kanpo, hau da, osotasun bezala ulertutako errealitate sozialetatik kanpo. Orain, kontua da Zuzenbidea era diakronikoan aztertzea, aipatu gizarte errealitateetara moldatu ahala egin izan diren eraldakuntzak nabarmentzeko, historiaren emaitza den aldetik58. Azkenik, Zuzenbide historikora kausa

53 GARCÍA MARÍN, 1977: 57. 54 DE DIOS, 1976: 217.55 PÉREZ PRENDES, 1978: 136. 56 LALINDE ABADÍA, 1977: 321. 57 VILAR, 1983: 106-137.58 VILAR, 1983: 129-134.

18

gisa hurbildu beharra dagoela dio. Izan ere, Vilar-en esanetan, ez dago inolako gertakari historikorik aldi berean bere kausa ez denik (gertakari historiko oro bere kausa bihurtzen da). Horrela, gizarte antolaketaranzko joera duen Zuzenbidea ulertu beharra dago, dauden gizarte harremanak gauzatzeko joera duen huraxe. Bada, Zuzenbideak gertakari historiko guztiak hartu behar ditu, eta osotasun horretatik aztertu beharra dago ikuspuntu metodologikotik. Horri buruzko adibide bat eman zuen Vilar-ek esaldi argigarri batekin:

Historia ikasi beharra dago, Zuzenbidea ulertuko badugu, Zuzenbidea Historiaren osagaia delako. Bere harremanek aukera ematen dute interesen garrantzi historikoa bereizteko59.

Bukatzeko, gogoeta batzuk eginen ditugu Zuzenbidearen Soziologiaz eta Zuzenbidearen Antropologiaz. Horrela, Vicenzo Ferrari-rekin bat, Soziologia oro har eta Zuzenbidearen Soziologia bereziki gizarte industrialaren –eta, geroago, post-industrialaren- arazoei estuki lotutako diskurtso zientifiko bezala garatu da. Era askotako rol, estatus eta espektatiba sozialak izan dituzten testuinguruetan ahalegindu da eta, beraz, oso desberdina baina malgua eta aldagarria den gizarte estratifikazioa izan du xede, eta lotuta egon da ez soilik pertsona bakoitzaren jatorrizko baldintzei, baizik eta baita bere aukerei ere. Soziologia izan da garai batean garatuak izendatzen ziren gizarteen zientzia eta, egun, era neutroagoan, konplexuak deitzen ditugunak. Aldiz, Antropologia garatu da gizarte aurre-industrialak aztertzera bideratutako diskurtso zientifikoaren gisara. Zehazki, batetik, Europako potentzia handiek kolonizatutako herriak aztertzera eta, bestetik, herrialde industrialen barnean, beren identitate etnikoagatik eta/edo atzerapen teknologikoagatik desberdintzen ziren talde sozialak aztertzera, hau da, gizarte primitiboak izendatutakoak aztertzera eta orain, era aseptikoagoan, sinpleak deitzen direnak. Bi diziplinak bereizita hazi ziren, akademia giro desberdinetan. Soziologiak ikerketa tekniko estandarizatuak prestatzen zituen, aukeran kuantitatiboak, prozesu orokorrak deskribatzera eta aurreikustera bideratuak; ikerketa kualitatibora bideratzen zenean ere, gizarte errealitatean osagai ziren eta hartan murgildurik zeuden ikertzaileek formulatutako eskemen arabera egindako behaketetara jotzen zuen. Antropologiak, bere aldetik, teknika libreak eta soilik kualitatiboak garatzen zituen, ikertzaileek zuzenean behatutako gertakarien bilketa zehatzean –eta maiz kasualean– oinarriturik. Ikertzaile horiek desberdinak ziren gizarteetan aritzen ziren, eta haiekiko arrotz irauten zuten nabarmen. Gainera, Soziologia lehentasunez ekonomiari, politikari eta antolaketari lotutako aspektuez arduratzen zen bitartean, Antropologia arduratzen zen kulturari, hizkuntzari eta etniari lotutako haietan60. Bere aldetik, Antropologia juridikoa gizakiaren zientzia gisa jaio zen, gizakia naturalki juridikoa den heinean (homo juridicus)61.

Denbora aurrera joan ahala, Zuzenbidearen Soziologiaren eta Zuzenbidearen Antropologiaren arteko desberdintasuna barne desberdintasun bat izatera pasatu zen gero eta gehiago, hau da, bi espezialitate desberdin dira diziplina beraren esparruan. Egun, Antropologia sozial eta kulturalak kulturen arteko ikuspegia eta ikuspegi konparatiboa ematen dizkio Zuzenbidearen azterketari eta, horrez gain, hauxe ere bai: dogmatika juridikoaz kanpo dagoen marko teoriko bat instituzioa bera aztertzeko, arazo zehatzetara (adibidez inmigrazioa, arrazakeria...) hurbiltzeko bide bat, eta lan metodologia bat62. Azterketa antropologikoak gai politikoen eta gai sozialen beste

59 VILAR, 1983: 134.60 FERRARI, 2000: 81-83.61 CARBONNIER, 1982: 32-33.62 ARDEVOL, 1998: 297-298.

19

dimentsio batzuen inbrikatzea nabarmentzen ditu. Gai juridikoak, ia politikoak bezain beste, gizartean presente ditugu hainbat modu ezberdinetan, eta horregatik, ikertzaileak ahal duen guztiaz baliatu behar du zuzenbidearen bidez lan egiten duten botere-dispositiboak azaleratzeko63. Antropologia politikoan bada modernitatearen antropologiaren alde borrokatzen duen korronte bat, Marc Augéren lanek erakusten duten moduan64. Jarrera metodologiko horrek, beste disziplina batzuekin batera, fenomeno politikoei buruz dugun ezagutza sakontzea du helburu, eta fenomeno juridiko garaikideen azterketarako ere egokia dela iruditzen zaigu, eta bereziki, Nafarroako foralitatearen historiaren irakaskuntzaren analisirako, horrela, foralitateari ahanzturatik irteten lagunduz.

Espezialitate bakoitzak bere metodologia behar du baina elkarren artean lot daitezke65, hainbat ius-soziologoen eta ius-antropologoen lanetan agerian agertzen den bezala, besteak beste honakoetan, esanguratsuak diren batzuk aipatzearren: soziologiako esparruan Robert L. Kidder (1983), Jean Gaudemet (2000); eta antropologian Robert Rouland (1988), Ignasi Terradas (argit., 1999) eta Esteban Krotz (argit. 2002). Lan horiek zuzenbidearen ikerketa sozio-antropologikoaren garrantzia handituz doala nabarmentzen dute, eta horietariko gehienek, zuzenbidearen fenomenoa hausnartzen dute, ezaugarritzat aniztasun kulturala duen gizartean.

Bibliografiaren eta dokumentuen laguntzaz gain, nafar soziologian ere barneratuko gara Nafarroako Unibertsitate Publikoko ikasleak aztertzearen bidez eta, zehazki, haiek historiako eta egungo foralitateaz dakitenaren bidez. Gure planteamendua ez da berria. Azken hamarkadan Zuzenbidearen Soziologiak zuzenbidearen inguruko perzepzioak jorratzen darama. Gure lanerako interesgarriak izan zaizkigu, besteak beste, Instituto de investigaciones Jurídicas de la Universidad Autónoma de Méxicokoek bultzaturiko Mexikoko konstituzioaren inguruko herri-perzepzioak (2004)66, eta Bogumila Puchalska-k komunismoaren ondoren zuzenbidearen perzepzioen azterketa (2006)67. Hezkuntzaren arloan, bestalde, bide horri ere ekin diote. Euskal Herrirako Begoña Molerok eta José María Madariagak azterlan hau egin zuten: Aproximación al estudio de la representación de la identidad cultural, étnica y nacional en el alumnado de la UPV/EHU que comienza los estudios de Magisterio68. Ordura arte, ikerlanak bideratu ziren haurrek eta gazteek nazio identitateaz zuten ezagutzara, baina ez zen halakorik egin unibertsitateko ikasleen artean, bereziki etorkizuneko hezitzaileen artean, Domínguezek eta Cuencak Andaluziari buruz egindako lana izan ezik, lagin murritzean oinarritua69.

Gure kasuari dagokionez, interesa heldu zaio gure begirada bereziki Nafarroako Unibertsitate Publikoko hiru ikasle talde desberdinetan pausatu nahi dugulako (Zuzenbidea, Ingeniari teknikari industrialak eta Esperientziako Gelak). Lehenbizikoari dagokionez, inkesta hainbat taldetan egin genuen, eta horren ondoren gogoeta eginaraz genituen foralitatearen ahanzturaz. Talde hori bereziki interesgarria da, etorkizunean haiek izanen direlako nafar zuzenbidea zaintzeaz edo ez arduratuko diren legelariak. Bigarren taldeari dagokionez, inkesta egin genuen a priori

63 ÁVALOS MAGAÑA eta MADRIGAL MARTÍNEZ, 2005.64 AUGÉ, 1998a.65 FERRARI, 2000: 85.66 FLORES et al., 2004.67 PUCHALSKA, 2006.68 MADARIAGA eta MOLERO, 2004.69 DOMÍNGUEZ DOMÍNGUEZ eta CUENCA LÓPEZ, 2001.

20

lehenbizikoaren antipodetan dagoen taldea delako, gaiari buruzko interesari eta ezagutzari dagokienez. Azkenik, inkesta egin nien Esperientziako Gelako bi talderi, 55 urtetik gorako emakumeez eta gizonez osatua, bata Iruñekoa eta bestea, berriz, Tuterakoa. Inkestak horiek egin nituen 2004-2005 eta 2005-2006 ikasturteetako hainbat alditan, eta anonimoak izan dira.

Metodologia bikoitza erabili dugu. Batetik, metodologia kuantitatibo positibistaren test-inkesta, ezagutza sistematikoa, egiaztagarria eta konparagarria, neurgarria eta erantzuteko modukoa bilatzen saiatuz70. J. Carbonnier-ek adierazi zuen moduan, aurrez definitutako esperientzia da eta teknika zehatza du, emaitzak Soziologia juridikoaren barnean antzemateko71.

Ikerketa teknika kuantitatiboaz gain, azterlan honetan interesatzen zitzaigun ikerketa teknika soziologiko kualitatiboa sartzea, egungo gazteriari memoriaren eta foralitatearen ahanzturaren inguruan duen pertzepzioa eskatzeko. Bat egiten dugu iritzi orokorrarekin eta guretzat ere metodologia kuantitatiboa kualitatiboa bezain baliotsua da, eta bere desberdintasuna datza erabilgarritasun eta gaitasun heuristiko desberdinean. Horregatik dira gomendagarriak kasu eta egoera desberdinetan. Ikertzailearen zentzu ona ez dago erabiltzen duen metodologiaren mendean, baizik eta huraxe erabiltzearen mendean egokituen dagoen kasu zehatzetarako. Bi metodologien arteko konbinazioari triangulazioa esaten zaio eta gero eta gehiago erabiltzen da72.

Komeni da gogoratzea metodologia kualitatiboak diskurtso sozialaren (erre)produkzioari erreparatzen diola diskurtso hori bera sorrarazi eta baldintzatzen duen testuingurutik bertatik. Ikertzaileak –kasu honetan bere ikasleen irakasle paperean babestua– diskurtsoaren probokatzaile baten estatusa hartzearekin batera, ondoren antzezten du gizarte talde bakoitzaren jarrera ideologikoaren argitan. Nafarroako Unibertsitate Publikoko Zuzenbidearen Historiako 2005-2006. ikasturteko ikasleekin eztabaidarako talde handi bat sortu genuen foralitatearen gaurkotasunaren inguruan bere iritzia eman zezan. Lehenbiziko saio batean galdetegi bat banatu zen eta galdera hauei erantzun zieten: Zentzurik ba al du Eskubide Historikoak Nafarroan mantentzeak?, zure iritziz, herritarrek gaur egun badakite zer diren Nafarroako Eskubide Historikoak?, zure ustez, nolakoa da gazteriak duen ezagutza Nafarroako Eskubide Historikoei buruz?, Zer dela eta, herritarren ezjakintasuna nafar foralitatearen funts historikoen gainean? Bigarren saioan, erantzunak eztabaidatu ziren. Alde horretatik, komeni da gogoratzea ez dela ohikoa eztabaida taldeetako kideek berek beren iritzietara sarrera izatea, eta are gutxiago, bere dikurtsoaren analista paperaren aurrean paratzea, ezta diskurtso horrek agertu ditzakeen kontraesan eta adostasunen aurrean paratzea ere. Horrela, behin nik sistematizatuta erantzunak taldeari itzultzean, bigarren azterketa bat lortu nuen, baina erreferentziatik galdu gabe lehenbizikoa zein testuingurutan sortu zen.

Horrenbestez, informazioa lortu nuen Eztabaida taldearen azterketa praktikaren bidez, praktikarik egokiena baita diskurtso libre eta berezkoa libratzeko. Kontua litzateke taldeari ahots integratzailea ematea, inolako aurreiritzirik gabe. Talde horretako Zuzenbidearen Historiako irakaslea nintzen aldetik, taldeko moderatzailea izan nintzen. Testuen eta diskurtsoen hitzez hitzeko transkripzioa baliagarri zaigu material gordin gisa eta, haren gainean, Nafarroako Unibertsitate Publikoko

70 RUIZ DE OLABUÉNAGA, 1996: 29-30.71 CARBONNIER, 1982: 199-200.72 RUIZ DE OLABUÉNAGA, 1996: 17.

21

Zuzenbideko lehen mailako ikasleen (2005-2006) diskurtsoa marraztu ahal izan dut. Komeni da adieraztea gaztelaniazko taldea dela (bigarren lauhilekoa). Zoritxarrez, ez dut euskarazko taldearekin egiterik izan, irakaskuntza ere ematen dugun harekin (lehen lauhilekoa). Iritziak aberastu bidenabar anitzagoak ere eginen zituen.

***

Pertsona ugari dira modu batez ala bestez doktorautza tesi honetan parte hartu dutenak. Zerrenda ez luzatzearren, berezienak aipatuko ditut. 1996. urtetik aurrera Kepa Fernández de Larrinoak antropologiaren munduan murgildu ninduen, eta abentura horren emaitza ikerketa hau dugu. Adiskide eta Antropologiako maisu, bere bultzadarengatik ikerketa hau burutu ahal izan dut.

Alboan beti Gregorio Monreal Zia adiskide, lankide eta Zuzenbidearen historian maisu izan dut. Bere laguntza gertua eta iradokizunak ezinbestekoak izan dira niretzat. Virginia Tamayo adiskideari orain burutzen ari den Autogobierno de Vasconia. Desarrollo y crisis. Documentos (1978-2006) lan mardularen materiala nire esku jartzeak modu berezian eskertu nahi diot, gurea burutzeko ezinbestekoa izan dena. Nire eskerrik beroenak ere bestelako adiskideei luzatzen diet –José Manuel Castells, Juan Cruz Alli, Amparo Zubiri, Kike Diez de Ultzurrun, Marina López Sagaseta, Usoa Wyssenbach eta Koro Garmendia–, bakoitzak bere esparrutik doktorautza tesi hau aberastu baitute.

Antropologiako esparruan, memoria eta ahanzturaren inguruko hausnarketak hein handi batean Teresa del Vallerengandik jaso ditut. Baleren Bakaikoaren eskutik Hitzarmen Ekonomikoarean inguruko ezagutza juridikoan murgildu nintzen –geroago Mikel Aranburuk eta Fernando de la Huchak zabaldu didaten esparrua–, eta Joxerramon Bengoetxea irakasleak Zuzenbidearen filosofia eta soziologian barneratu ninduen. Eskerrak hauei ere. Euskaraz egindako doktorautza tesi honetan ezin dugu ahaztu Antropologiako euskarazko ikerketeta akademikoetan aitzindari izan zen Joxemartin Apalategi, Balioen Filosofia eta Gizarte Antropologia Saileko irakaslea eta aurten utzi gintuena.

Eta esker guztien artean beroena eta maitakorrena Ainhoarentzat da, ikerketan murgiltzen naizenean bere laguntza guztia izan dudalako.

Tiebasen, 2006ko irailean.

22

I. FORUEN KRISIA

1. Foruen krisiaren aurrekari historikoak

1.1. Ondorengotza Gerraren ondorioak

Ondorengotza Gerraren ondoren, Espainiako koroa lortu zuen Borboien dinastiak estatu unitario baten aldeko jarrera izan zuen, eta horrek foru erkidegoen eta monarkiaren artean zegoen oreka apurtu zuen; oreka horren oinarria herriaren eta erregearen arteko hitzarmena edota ituna zen. Ondorengotzaren Gerraren harian, XVIII. mendean, Felipe V.a erregeak, Oin Berriko Dekretuen bidez, kendu egin zien autonomia politikoa Valentzia eta Aragoiri (1707), Mallorcari (1715) eta Kataluniari (1716), lurralde horiek Karlos artxidukeari sostengua eman izanagatik. Eta, aldiz, mantendu egin zituen euskal probintzietako eta Nafarroako foru zein erakunde politikoak, lurralde horiek azaldu zioten fideltasunaren truke. Beraz, zentralismo borboitarra izan bazen ere, lurralde horiek beren ogasuna mantendu zuten. Nafarroakoaren kasuan, monarkek ez zeukaten ahalmen inposatzailerik; beren ekimena fondoa eskatzera mugatzen zen, eta erresumak, Gortean bilduta, legegintzarako objektu bat bailitzan aztertzen zuen eskaera. Eskaerari onespena ematen zion Gorteen legeak, dohaintzatzat jotzen zenak, indarraldi mugatua zeukan, eta adostutako kopurua jasotakoan agortu egiten zuen bere eraginkortasuna. Dohaintza, beraz, borondatezkoa zen, eta Gorteek kopurua zehazteko askatasuna zeukaten. Gastu publikoa, bestetik, Antzinako Erregimeneko sistemetan bezala, oso txikia zen –Gorteak, Foru Aldundia edota errepideen sarea mantentzera zuzentzen baitzen–, eta, beraz, zerga sistema oinarri-oinarrizkoa zen; funtsean, aduanetako arantzelekin mantentzen zen, ohol errealen eskubideak izenekoen bitartez bereziki73.

Hala ere, nahiz eta nafarrek dinastia berriari laguntza eman, XVIII. mendean monarkiaren eta Nafarroako erresumaren arteko tirabirek jarraitu egin zuten. Are gehiago, mende horren ezaugarri dira monarkiak erakunde nafarrekin izandako tirabirak. Nolanahi ere, Borboien erreformismoa batzuetan ez zen hain irmoa izan, eta ez zituen bere erabakiak mantendu. Horren adibide da 1717an aduanak kostara lekualdatzeko hartu zuten erabakia. Nahitaezko neurri horren ondorioz, aduana-lerro tradizionala desagertu egin zen, hau da, lehorreko portuetan kokatzen zena (Balmaseda, Urduña eta Gasteiz), eta, horren ordez, aduanak itsas portuetan jarri ziren (Bilbo, Donostia eta Irun). Neurri horri erantzunez, Bizkaia eta Gipuzkoako mendebaldea matxinatu egin ziren 1718an. Aduanen lekualdatzeak nekazariak kaltetu zituen gehien, lekualdatze horren ondorioz itsaso bidez inportatzen ziren zerealen eta premiazko beste gai batzuen prezioa igo egin baitzen. Baserritarrak eta herrietako jende xumea handikien aurka matxinatu ziren eta traidoretzat jo zituzten, 1631tik 1634ra bitartean izandako Gatzaren Altxamenduan gertatu zen bezala. Matxinada zapaldu ondoren, aduanak barrualdean jarri zituzten berriz. Gauza bera gertatu zen Ebro inguruko aduanekin; gertatutakoa huts politikoa izan zen: 1717an Pirinio nafarrera lekualdatu zituzten nahitaez, baina geroago, 1722an, hasierako tokietara itzuli zituzten. Horrela, 1722ko abenduaren 16ko errege-dekretuan, Felipe V.ak honako hau adierazi zuen:

1717ko abuztuaren 31ko eta 1718ko abenduaren 31ko dekretuen arabera berriz planifikatu ziren eta erresumari, probintziei eta jaurerriari dagozkien itsas portu eta mugetara

73 MONREAL ZIA, 1999: 389-391.

23

lekualdatu ziren aduanak lehengoratzea erabaki dut, hau da, hasiera baten egon ziren barrualdeko pasagune eta iraganbideetara itzultzea74.

Borboiak gobernuan zirela, nafarrek ez zuten euren ustea aldatu eta soldaduak eta dirua emateko erabakia gorteen eskumena zela pentsatzen jarraitu zuten. Militarrak eta zergak emateak eragin zuen arazo horren aurrean, presioa egin zuten Karlos III.ak eta IV.ak. 1772an, Nafarroan kinta bidezko erreklutatze-sistema berria ezarri nahi izan zen, eta erabaki horri gogor egin zitzaion aurka. XVIII. mendean, bestalde, gorteek eskuzabaltasun handiz jokatu zuten zerga-arloko erabakietan. Nola edo hala, erregeak eurak izan ziren –zeharka bada ere– Nafarroako gorteek agintean jarraitzeko baimena eman zutenak. Erregeak ez ziren ausartu gorteen oniritzirik gabe zenbait konstituzio-erreforma aurrera eramaten eta, beraz, gorteak deitzen jarraitu zuten eta, euren nahigaberako bazen ere, gorteen boterea luzatzen. Halere, XVIII. mendearen erditik aurrera, monarkia gorteen instituzioari protagonismoa kentzen ahalegindu zen. Erregeak ez ziren neurri erradikalak hartzen ausartu, baina ez zituzten ez kontraforuak ez gorteek eskatutako legeak onartu nahi izan. Diputazioak, bestalde, une horretan askoz ere protagonismo handiagoa hartu zuen, koroaren onespena baitzuen, azken horrek nahiago zuelako Diputazioarekin negoziatzea, hiru estamentuekin baino. Argi dago XVIII. mendeko Espainian Nafarroak lortu egin zuela bere foruenganako errespetua mantentzea eta gai izan zela Aragoiko foru-sistema desegin zuten Oin Berriko Dekretuak izeneko dekretuak argitaratu ondoren sortu zen ziurgabetasuna gainditzeko. Mendearen bigarren erdian ikusi zen Nafarroaren berezitasun politikoa uhartetxo bat bezala geratu zela, zentralismoaren olatuek harrotutako itsasoan. Berezitasun hori erdeinatzen zuten sektore ilustratuek eta erreformistek gaitzetsi egiten zituzten foru-tesiak, tesi horiek eta erakunde autonomoak balaztatzat hartzen baitzituzten, beharrezko erreformak ezartzerako orduan. Egoera horren ondorioz, Nafarroako erresumako agintariek euren erakundeen eta legeen aldeko oroitidazki eta arrazoibideak sustatu zituzten. Soldaduskari zegokionez, alferrikakoak izan ziren Diputazioak 1772an Nafarroan indarrean jarri zen araudiaren aurka egin zituen protestak; araudi horren bidez, urteroko deialdia ezarri zen, hau da, soldaduak erreklutatzeko kinta-sistema berria. Sistema horrek gaitzespen handia sortu zuen herritarren artean eta, gaitzespen horri esker, Nafarroako erresuman eta euskal probintzietan ez zen zorroztasun handiz ezarri75. Liskarrak izan ziren lau foru administrazioekin. Eta nabarmena zen krisia zegoelako kontzientzia, Manuel Larramendi jesuita gipuzkoarrak bere lanetan argi azaltzen duen bezala, foruak galtzen zirenean izan zitezkeen alternatibak landu baitzituen76.

Nafarroako Gorteek argi eta garbi erakutsi zuten ez zirela erabilerrazak. Karlos III.a, aukera izan zuen bakoitzean, gorteak albo batera uzten saiatu zen. Hala ere, konturatu zen ez zela bide egokia aldaketa erradikalak ezarri nahi zituen bakoitzean errege-zedulen bidez gobernatzea, gorteei galdetu gabe. Godoyk jarrera erradikalagoa hartu zuen Nafarroako foru-sistemaren aurrean, eta jarrera horren ondorioa foru-baimena indargabetu zuen 1796ko Errege Zedula izan zen; nolanahi ere, badirudi zedula hori ez zela zorroztasunez bete. Dena dela, argi dago 1796tik 1808ra Nafarroako foruek krisialdi bat bizi izan zutela. Egia da Nafarroak beste edozein lurraldek baino gehiago egin ziola aurka Borboien zentralismoari, XVIII. mendeko erregeen mugimendu erreformista eta bateratzaileari, eta edozein motatako foru-kantonalismo edota estatu

74 REGUERA, 1995: 157-158.75 REGUERA, 1995: 158-159.76 MONREAL, 1992: 91-135; 2000: 61-65.

24

barruko estatuak deuseztatzeko zegoen joerari. 1841era arte, Nafarroak bere bideari ekin zion, tartean tentsio eta oreka uneak bizi izan bazituzten ere77.

Godoyk euskal probintzietako eta Nafarroako erregimen fiskala Koroako gainerako lurraldeetakoarekin parekatzeko eginahalak egin zituen arren, XVIII. mendearen amaieran, Ingalaterraren aurkako gerrak sortutako behar finantzarien ondorioz, euskal probintziei eta Nafarroari 1799ko uztailaren 17ko Errege Zedulan aurreikusitako kontribuzioak ordain zitzatela eskatu zieten. Nafarroako Aldundiak adierazi zuen sistema tradizionalari helduz gero bakarrik egingo zuela ordainketa hori, eta, beraz, Gorteak bil zitezela eskatu zuen, zegokion dohaintza onets zezaten. Horrela, bada, Gorteak 1801ean bildu, eta erabaki zuten Diputazioa, aurrerantzean, Koroak eska ziezazkiokeen dohaintzak onartzeko gaitua egongo zela. Euskal probintziek ere baiezkoa eman zioten kontribuzioak ordaintzeari, baina, beren foruetan ezarritakoari jarraiki, dohaintza moduan betiere78.

1.2. Independentzia Gerra eta bere ondorioak

Nafarroako oligarkia ederki txertatua zegoen monarkiaren ekintzetan eta bat egin zuen azken horren asmo modernizatzaileekin, lehenbizi Ilustrazioaren ideiei jarraiki eta, XIX. mendea aurreratua zegoenean, ideologia liberalari men eginez. Nahiz-eta prozesuari ekin, absolutismo ilustratuak ez zuen foru sistema ezeztatu, eta ez zuen halakorik egin Karlos IV.aren erregealdian gertatu ziren arazo politikoengatik eta, batez ere, Napoleonen inbasioagatik eta frantsesen aurkako gerragatik (1808-1814). Ondoren, foruen ezeztatzea aurkeztuko da erregimen liberalaren ondorio gisa, baina oinarriak aurretik jarriak zeuden. Foru sistema ez zen liberalismoarekin bateraezina, garapen ekonomiko kapitalistarekin baizik, garapen molde horrek merkatuak irekitzea eta bateratasun juridiko handiagoa eskatzen baitzuen79. Espainian, frantseste garaian, gertatu zen monarkiaren krisi konplexua eta konstituzioaren inguruko eztabaida hura guztia foru erreferentziaz beterik egon zen. Eta Nafarroako eta Baskongadetako foru erreferentziez gain, Katalunia, Aragoi, Valentzia edo Asturiaskoak ere egon ziren. Halaber, itsasoz bestaldeko lurralde amerikarrak izan ziren hizpide, zehazki lurralde haiek monarkiarenak izateko eta erregetzarekin lotuak egoteko modu bereziagatik80.

Napoleonek Espainia okupatu zuen 1808an, eta egoera hartan nabarmen geratu zen arazoak izango zirela Foruak erregimen berriarekin bateratzeko, bai errege Joséren erregimenarekin –enperadoreak bere anaia José izendatu zuen Espainiako errege–, bai frantziarren inbasioari aurre egin zion gehiengoak Cádizen ezarri zuen sistema konstituzionalarekin. Enperadoreak erabaki zuen bere anaia José buru izango zen monarkia berriak konstituzio berria behar zuela, Europako beste herrialde batzuetan egin zuen bezala (Herbehereak, Westfalia, Napoli). Horretarako, 1808ko ekainean Jaun Gorenen Biltzarra eratu zuen Baionan, eta berak eta Murat-ek –Madrilen zuen ordezkaria– prestatutako konstituzioa proposatu zion. Bildutakoen iritziak aintzat hartu ziren eta testuko puntu batzuk aldatu ziren. Gogoan izan behar da Lau Probintzietako erakunde publikoek euren legezko ordezkariak bidali zituztela Baionara eta ordezkari haiek foru aldundien iritziak biltzen zituzten agiriak eraman zituztela. Oso garrantzitsua da ohartzea orduko bilera hura izan zela lurraldeek konstituzionalismo berriaz uste zutena inolako trabarik gabe eta foruei atxikita adierazteko izan zuten aukera bakarra. 77 REGUERA, 1995: 159.78 RODRÍGUEZ GARRAZA, 1974: 250-270; MEDINA GUERRERO, 1992: 417-418.79 IZU BELLOSO, 2001: 116-117.80 PORTILLO VALDÉS, 2000: 41.

25

Diputazio guztiek antzeko jarrera izan zuten: ongi zen Monarkiako gainerako lurraldeek konstituzioa taxutzea, ez baitzuten, baina beraiek bazuten eurena, antzinakoa, erregetzarekin egindako itunak bermatzen zuena. Nolanahi ere, proiektuko alderdi batzuk gaitzetsi zituzten: gorte bakarrak izatea, aduanak eta merkataritza askatasuna desagertzea, eta estatu osoan kode eta jurisdikzio bakarrak izatea eta era bereko ogasuna. Horrez gainera, adierazi ere adierazi zuten foruak errespetatzea ezinbesteko baldintza zela euskal lurraldeetan erregimen politiko berria ezarriko bazen, eta aipatu zuten foruek irautea lagungarri izan zitekeela Ameriketako koloniei eusteko, hango eliteko agintarietako asko jatorriz euskaldunak baitziren. Idazkia burutzeko, aldundien ordezkariek eskatu zuten foru probintzietan ez zedila aplika Konstituzioa eta Nafarroan Erresumako Gorteetarako deia egin zedila gai horretaz jarduteko. Baionako Estatutuko 144. artikuluan gai hori aztertu zen, eta ezarri zen Arabako, Gipuzkoako, Bizkaiko eta Nafarroako foruak Gorte Nagusien bilera batean aztertuko zirela, noizbait81.

Independentziaren gerran, 1812an sortutako Estatuaren kontzepzio konstituzional berriarekin, foru sistema krisialdian murgildu zen. Cádizko Konstituzioaren onarpenarekin, foruak eta Konstituzioa nola uztartu zalantzak sortu ziren. Batasun nazionalaren premisak aurrez aurre egiten zuen tupust lurralde historikoen pribilegioekin, erregimen liberalak ez zuelako pribilegio fiskalik onartzen. Cádizko Konstituzioan aldarrikatutako berdintasun printzipioa ez zen, orduko ideien arabera, lurraldetasunari begira tributu arloan erregimen juridiko ezberdinak egotearekin bateragarria82. Cádizen euskal foruen posizioa oso ahula zen: deialdian Lau Probintziei ez zitzaien aintzat hartu euren berezko nortasun politikoa; aitzitik, Monarkiako gainerako lurraldeen multzo berean sartu ziren. Hego Euskal Herria frantziarren menpean zegoenez, ez zen hauteskundeak egiterik izan, ezta diputatuak izendatzerik ere (Cádizen bizi ziren euskaldunek izendatu zituzten). Foruak proiektua Gorteei aurkezteko aitzin-solasean soilik aipatu ziren, eta aipatu ere gorazarre eginez, balio politiko handia zutela eta, baina onetsi zen Konstituzioaren testuan ez zen aipurik batere egin: Cádizko Konstituzioa Lau Probintzietan foru sistemarik egon ez balitz legez idatzi zuten83.

Alabaina, komenigarria litzateke gogoratzea Cádizko kostituzio liberala egiterakoan, Konstituzio historikoaren, edo hobe esanda, Monarkia espainola osatzen zuten erreinu ezberdinen konstituzioen erreforma egin nahi izan zutela. Gaztelako, Aragoiko edo Valentziako instituzioak berreskuratzeko eta klabe kontituzionalean interpretatzeko ahaleginak paradoxa bat ezkutatzen zuen: Zergatik bilatu garai gotikoetan nazioaren askatasunerako iturria, Nafarroako Erreinuak oraindik ere absolutismoak ezaba ezin zitzakeen instituzioak bere horretan mantentzen bazituen? Galdera hori Galiziako diputatu batek egin zuen, baina berandu zen. Iraultza liberalaren ezatabaida historiko-juridikoak Gorteetan ordezkatutako Nazio subiranoaren botere konstituziogilea abiapuntutzat hartzea erabakia zeukan. Jean-Baptiste Busaall-ek testu bat argitaratu zuen, non diputatu horrek, Benito de Hermidak, Monarkiaren magistratu ohiak, Nafarroako Konstituzioa deskribatzen eta proposatzen zuen Cádizen eredutzat har zezaten, eta horrekin batera, aurreko urtean idatzitako zirriborro bat ere proposatzen zuen, eztabaidarako proposamenak oraindik erabaki gabe zeudenean. Busaallen aburuz, Hermidak konstituzionalizatu ezin izan zuen Pirinioetako erreinuaren legeei emandako interpretazio kontserbadore eta zorrotza kaltegarria besterik ezin zitekeen izan

81 MONREAL ZIA, 2000b: 126-130; 2003: 34-35.82 Cfr. CLAVERO SALVADOR, 2003: 627-636.83 MONREAL ZIA, 2003: 35.

26

Espainian liberalismoa ezartzeko, euren instituzioak bere horretan mantendu nahi zituzten nafarren borondatearen kontra84.

Esanguratsua da Cádizko Konstituzioak, hainbat artikulutan, foru fiskalitatearen aurkako xedapenak jasotzen zituela; 8. artikuluak, esaterako, honela zioen: Espainiar oro ere behartuta egongo da, inolako bereizketarik gabe, bere ondasunen proportzioan Estatuko gastuetarako kontribuzioa egitera. Berebat, 131. artikuluak Gorteen ahalmenak zerrendatzen zituen, besteak beste urtez urte kontribuzio zein zergak zehaztea, eta kontribuzioak probintzien artean banatzea. Kontribuzioen banaketari dagokionez, 339. artikuluak adierazten zuen espainiar guztien artean banatuko zirela, beren ahalmenekiko proportzioan, inolako salbuespenik zein pribilegiorik gabe; eta 344.ak zioen kontribuzio zuzenaren kuota finkatu ostean, Gorteek erabakiko zutela nola banatu probintzien artean, eta bakoitzari bere aberastasunen araberako kupoa esleituko zitzaiola. Nazioko barne aduanen arazoa 354. artikuluan jasotzen zen: Aduanak itsasoko portuetan eta mugetan baizik ez dira egongo. Xedapen honek ez du indarrik izango Gorteek erabakitzen duten arte. Beraz, Gorteak bakarrik zeuden –Nazioaren ordezkari izanez– kontribuzioak finkatzeko ahalmenduta, zuzenak, zeharkakoak, orokorrak, probintzialak zein udal mailakoak (338. art.)85.

Independentziaren Gerran, jadanik, Cádizko lan iraultzailearen kontra zeuden sektore ugari agertu ziren. Mina Apat-ek gogora ekartzen du gerra hark iraun zuen bitartean taxutzen joan zirela ondoko urteetako borrokan aritu ziren hiru aukera politikoak: elizjendea eta nekazariak –frantsesen aurkako gerrillaren protagonistak– berriz ere protagonista izan ziren 1822ko erregezaleen gerra taldeetan, bai eta 1833ko karlisten gerra taldeetan ere, eta Antzinako Erregimena mantentzearen alde borrokatu zuten; nafar noblezia hein handian frantsestua izan zen, eta inbaditzaileekin aritu zen elkarlanean. Geroago, jovellanista eta moderatua izatera pasatu zen; eta, azkenik, hiriko burgesia minoritarioa liberalismo erradikalari atxiki zitzaion86.

1.3. Foruak armekin defendatzea

Agindu konstituzionalei men eginez, Gobernu interinoak, 1813ko irailaren 13ko Dekretuaren bidez, ezabatu egin zituen errenta probintzialen izenez ezagutzen ziren kontribuzio guztiak, eta beren lekuan kontribuzio zuzena ezarri zuen penintsulan, nazioko gizabanako guztien –nobleziako zein kleroko kideak barne– errentaren gain aplikatzekoa. Manu horiek, baina, esekita gelditu ziren 1813ko eta hurrengo urteko inguruabar belikoen ondorioz. Fernando VII.aren itzulerarekin, eta 1814ko maiatzaren 4ko Dekretuaren bidez 1812ko Konstituzioa eta bere babesean sortutako eskubideak indargabetzearen ondorioz, Nafarroako Gorteen eta Euskal Herriko Batzar Nagusien ahalmen fiskalak berpiztu egin ziren87. Erregearen itzulerarekin, foru erregimenak erabat berrezarri ziren, eta Hirurteko Konstituzionala iritsi artean egongo ziren indarrean. Cádizko Konstituzioaren indarraldiaren bigarren aro honetan, Gorteek ez zituzten –ulertzekoa zenez– 1812an izandako erraztasun berberak aurkitu, zeren eta bai euskal probintzietan, eta baita Nafarroan ere, ondo zekiten erregimen konstituzionalak salbuespen fiskalen abolizioa zekarrela berarekin. Horregatik, Fernando VII.ak Konstituzioari zin egiteko asmoa zeukala adierazi zuenetik gutxira, Nafarroako

84 BUSAALL, 200585 MARTÍNEZ DÍEZ, 1976: 34-35; MEDINA GUERRERO, 1991: 418; MONREAL ZIA, 2000b: 130-137; DEL BURGO, 2004: 15-17.86 MINA APAT, 1981: 71. Cfr. IZU BELLOSO, 2001: 118.87 MARTÍNEZ DÍEZ, 1976: 35; SIMÓN ACOSTA, 1994: 109.

27

Aldundiak nafarrei foruak ez arnegatzeko deia luzatu zien, eta, halaber, Bizkaiko Batzar Nagusiek foru bizkaitarren eta Konstituzioaren artean egon zitezkeen usteko ezadostasunak aztertzeko izendatutako batzordeak bere eskubide tradizionalak babestearen arteko jarrera garbia hartu zuen88.

Foru erakundeak jardunean izan ziren, gorabehera batzuekin, 1813-1820 bitartean eta geroago 1823-1836 bitartean. Cádizko Konstituzioa indarrean jartzen zenean, aldiz, indargabetu egiten zituzten (1820-1823 hirurteko konstituzionala eta La Granjako matxinadaren ostean, 1836an). Horren lekuko dugu, adibidez, 1820ko maiatzaren 5ean Gaceta Extraordinaria de Pamplona liberala ofizialistak argitaratutako artikulua:

¿Pueden estos provincianos tener mayor gloria que darse la misma libertad, la misma igualdad que los demás ciudadanos de España? ¿no somos todos miembros de una misma nación? Pues si esto es así y tienen un mismo Rey; que igualmente existe la misma Religión, porque es la que aprendieron de sus predecesores y de sus padres, ¿no deben contribuir lo mismo a conservar la Nación, tanto cuanto a querer [como hasta ahora] y proteger a su Rey? [...] Estoy seguro de que no habrá alguno que conteste en contra, más que algún egoísta que lo más que me responderá es que han sido y son provincias privilegiadas. Pero basta saer que los privilegios de Navarra eran iguales a la historia del andante Don Quixote o la Insula Barataria, eran más quiméricos que reales [...].

Navarra no ha desmerecido ni perdido nada; y la prueba convincente la tenemos en que los privilegios de Navarra han durado mientras los Reyes han querido; de suerte que para echar por tierra algún privilegio u obrar en contra de él han sido necesarios muchos pasos, pero al fin el Rey ha salido con su intento por aquello de... allá van leyes donde quieren Reyes... Por lo perteneciente a las quintas las ha habido varias veces en Navarra, y aún cuando no, han afloxado la bolsa con la izquierda y han alargado muy buenos pesos con la derecha: ahora bien, se apellide donativo, contribución, o se apellide con otro nombre, algunos millones han salido de Navarra y demás provincias, y nadie puede persuadirse de que le han regalado al Rey tan gustosos principios por sólo su real persona89.

Hala ere, ez du esan nahi Fernando VII.ak botere absolutua izan zuen epealdian eta Erregeordetzaren lehen etapan arazorik izan ez zenik; aitzitik, izan zen gatazkarik, monarkia absolutuak Ilustrazio borbondarraren bateratze-politikarekin jarraitu baitzuen, batez ere Godoy buru izan zen aldian90.

Dena den, benetako krisia Karlistadak ekarri zuen. Dinastien eta sistemen arteko gatazka indar handiarekin piztu zen Lau Probintzietan eta lurraldeok hondamendia ekarri zuen gerra zibil anker baten epizentro bilakatu ziren. Fernando VII.a hildakoan (1833), gerra dinastiko bat piztu zen Carlos María Isidroren eta Isabel II.a erreginaren artean, azkenean foraltasunari lotu zitzaiona. Erreginaren altzoan, 1832ko Konstituzioaren alde borrokatu ziren liberal moderatu eta erradikalak bildu ziren, eta pozik onartu zuten María Cristinaren erregeordetza. Gerra karlistak oinordetzaz jabetzeko borroka bat izanez hasi ziren, antzinako erregimenaren eta monarkia konstituzionalaren arteko tentsioa islatzen zutenak, baina, zentralismo bateratzaile eta berdintzailearen aurrean, foru askatasunen aldeko borroka izanez amaitu ziren.

Mina Apatek guda karlista ez du foruen guda bezala definitzen, baizik eta estatu liberal eta errejimen zaharraren arteko guda bezala. Guda honen hirugarren urtean

88 RODRÍGUEZ GARRAZA, 1968: 54, 458-476; MEDINA GUERRERO, 1991: 13-31, 1992: 418-421.89 FERNÁNDEZ SEBASTIÁN, 1991: 352.90 MONREAL ZIA, 2003: 36.

28

hasi ziren foruak maiztasunez aipatzen, eta bere aburuz, honen arrazoi nagusiak hiru izan ziren: alde batetik Karlistek beraiek aurretik defendatzen zituzten ohitura zahar eta foruak, beste gauza batzuen artean, ez zioten uko egin behar. Bestetik, Bizkaiko Diputazio karlistak aurreikusten zuenez, foruen defentsa explizituak, kausari bizitasuna gehi ziezaiokeen. Hortxe ikusten du Mina Apatek guda karlistak ez zuela bere hasieratik behintzak, foruen defentsa kausa nagusitzat. Eta azkenik, 1834 eta 1836 urteen artean gobernu liberalak hasitako foruen desmantelamendua, etsai iraultzaileekiko beste arrazoi bat gehitzen zien karlistei. Ondorio bezala egile honek foruzaletasuna liberala zela dio, eta ez karlista91. Egile honek, Jaime Ignacio del Burgok bezala, gerraren arrazoia ideologiko-dinastikoa izan zela aldarrikatzen du92. Teoria hauen aurka historiagile ezberdin egin dute (Idoia Estornés Zubizarreta, Josep Carles Clemente, Alexandra Wilhelmsen, besteak beste)93, baina, agian zentzudunena karlismoan aditua den Vicente Garmendiaren jarrera litzateke. Bere hitzetan, tan excesivo sería decir que los fueros fueron el único motor del levantamiento carlista, como negarles cualquier importancia94.

Gerra luzatu ahala borrokan ari ziren alderdien artean geroago eta sendoagoa zen bakerako bide bakarra foruen sistemari iraunarazteko modua aurkitzea zelako ustea. Euskaldun gehienak horrexetan ziren eta presio egin zuten horren alde atzerriko agintaritzen aurrean, eta konponbide horren beraren alde egin zuten Madrilgo liberal moderatuek ere. Baina foruek –edo agian hobe esango bagenu haien ondoriozko erakunde batzuek, merkataritza-askatasunak, kasurako– euskaldunen artean ere bazituzten etsaiak. Izan ere, foruen aurkako ziren Donostiako merkatariak eta, batez ere, Nafarroako ahal handiko zenbait talde: batzuek ez zuten aduanarik nahi, Estatuko merkatura heltzea eragozten zutelako; beste batzuek, tituluak zituzten hartzekodunek, uste zuten Erresuma ez zela gauza izango bideak egiteko eta gerrak zirela eta bereganatutako herri zor handia; eta beste batzuk beldur ziren berrezarri ondoren Gorteek Estatuaren desamortizaziorako legeria kontraforutzat joko ote zuten, hau da, ez zuten nahi Elizari desjabetutako ondasun ugari eskuratzeko baliatu zuten legeria bertan behera gera zedin. Foru politikoei eustearen eta uniformazioaren ondoriozko klase interesen artean hauen aldeko hautua egin zuten95.

Bestalde, gerra amaitutakoan Gobernuak euskal foruen inguruan izango zuen jokabidea baldintzatu zuten bi jarrerak deskribatzen ditu Gregorio Monrealek: alde batetik, foruak beren osotasunean ezabatzearen edota sakonean erreformatzearen aldekoak leudeke, Yanguas y Miranda moduko pentsalarien haritik foraltasuna errotik erreforma zedila aldarrikatzen zutenak96. Jarrera horrek Diputazioak 1838an foruen aurkako pronuntziamendua egitean jo zuen gailurra, non adierazi baitzuen Nafarroarentzat nahikoa zela 1837ko Konstituzioa. Horrela, 1838ko martxoaren 5ean, Diputazioak Nazioko Gorteei jakinarazi zien nafar bat ere ez zela, fede onez, foruak berrezartzearen aldekoa, 1837ko Konstituzioan ia hitzez hitz idatzita eta bermatuta daudelako. Beste aldean, herrialdeko sektorerik zabalena zegoen, gerraren ondoren erakundeetan parte hartzerik ez zeukan karlismoa barne, eta, jakina, baita liberalismo moderatua ere. Horiek foruak beren osotasunean mantentzearen aldekoak ziren, edota

91 MINA APAT, 1981: 112-113.92 MINA APAT, 1981: 226-227; DEL BURGO, 1968: 522.93 Ikus haien teorizazioak IZU BELLOSOn, 2001: 124-125.94 GARMENDIA, 1984: 443.95 Ikus Manifiesto de la Diputación provincial revolucionaria de Navarra, talde horien kontroleko Aldundiak Gorte Nagusiei bidalia 1838ko martxoan.96 Cfr. SÁNCHEZ PRIETO eta NIEVA ZARDOYA, 2004: 75-80.

29

ahalik eta aldaketarik txikienekin. Gerraren amaieran, karlistek statu quo tradizionala mantenduko zuten, eta, gainera, huraxe nabarmen hobetuko zuen erreforma baterako konpromisoa hartu zuten. Fiskalitateari dagokionez, berriz, Boletín del Cuartel General karlistak 1838ko maiatzaren 27an argitaratu zuen foru berrespenaren egitasmoan, adierazten zen

[Nafarroako] Gorteek Espainian banatu beharreko subsidioak akordatuko dituela: zerga eta kontribuzioak, eta barne zein kanpo merkataritzarekin lotutako guztia...97

3. Bergarako Hitzarmena eta 1841eko Foruen Legea

3.1. Bergarako Hitzarmena eta bere ondorioak

Lehendabiziko karlistadan (1839) foru bandera eraman zuten karlistak menderatu ostean, Bergarako Hitzarmena sinatu zen. On Baldomero Espartero Armada Nazionalen kapitan jeneralaren eta On Rafael Maroto teniente jeneralaren artean adostutako kapitulazioa izan zen (1839ko abuztuaren 31n)98:

1. Art. On Baldomero Espartero Kapitain Jeneralak interesez, foruen emate eta aldatzea Gorteei formalki proposatzeko bere eskaintzaren betetzea gobernuari gomendatuko dio.

2. Art. Jeneral, nagusi eta ofizialen enplegu, gradu eta kondekorazioak onartuta izango dira, baita On Rafael Maroto teniente jeneralaren agindupearen armadaren menpe dauden gainontzeko indibiduoenak ere; honek, dagozkien armekiko erlazioak aurkeztuko ditu, 1837. urteko Konstituzioa, Isabel II.-aren tronua eta bere augustu Amaren erregeordetza defendatzen jarraitzeko askatasunean geratuz, edo, armak eskutan izaten jarraitu nahi ez dutenek, etxera bueltatzeko aukera izango dute.

3. Art. Zerbitzatzen jarraitzeko lehenengo kasua jarraitzea erabaki dutenak, gudari taldean kokatuta izango dira, eragile bezala, edo supernumerario bezala, dagokien armaren arabera, inspekzioaren eskalan betetzen duten ordenaren arabera.

4.Art. Jeneralak eta brigadierrak izanda, beren etxetara jotzea nahiago dutenak, beren kaserna eskatzen duten tokian izango dute, arauaren arabera dagokien soldatarekin: nagusi eta ofizialak, lizentzia mugatuta edo erretiroa jasoko dute, arauaren arabera. Klase hauetariko norbaitek aldi baterako lizentzia nahi izango balu, eta dagokion armaren inspektorearen bidez eskatuko balu, lizentzia hau emango zaio, atzerrirako baliagarria izango delarik ere; kasu honetan, eskakizuna On Baldomero Espartero kapitain jeneralaren bidez egin denez, honek eskakizuna bidean jartzen duen une berberean dagokien pasaportea emango die, B.M.-aren onespena gomendatuz.

5. Art. Atzerrirako aldi baterako lizentzia eskatzen dutenek, errege aginduaren arabera, itzuli arte beren soldata jaso ezingo dutenez, On Baldoremo Espartero kapitain jeneralak lau ordainak emango dizkio, dituen ahalmen arabera, artikulu honen barne klase guztiak barneratzen direlarik, jeneraletik tenienteordea arte, biak barne.

6. Art. Aurreko artikuluek, hitzarmen honen berrespena eta hamabi egun beranduago agertzen diren enplegatu zibil guztiak barneratzen ditu.

7. Art. Nafarroa eta Araba zatiketak, gaztelar, bizkaitar eta gipuzkoar zatiketak bezalaxe izango balira, aurreko artikuluetan azaldutako emateak gozatuko lituzkete.

97 MONREAL ZIA, 1999: 395-396; 2000b: 137-138.98 Bergarako Hitzarmenaren testuaren erdarazko bertsioa irakurtzeko, ikus TAMAYO SALABERRIA eta TAMAYO SALABERRIA, 1981: 6-7 orr.

30

8. Art. On Rafael Maroto teniente jeneralaren menpean dauden artilleria parkeak, arma-lantegiak, arma bilguneak, jantzitoki parkeak eta bizigai parkeak, On Baldomero Espartero kapitain jeneralaren esku jarriko dira.

9 Art. Hitzarmen honen artikulu guztiekin konformatzen diren Bizkaiko eta Gipuzkoako probintziatako armadako presoak, eta gaztelar dibisioko armadako presoak, aske geratuko dira, gainontzeko pertsonentzat hementxe adierazten diren abantailez gozatuko dutelarik. Konformatzen ez direnak, presoen etorkizuna izango dute.

10. Art. On Baldomero Espartero kapitain jeneralak gobernuari jakinaraziko dio, honek gorteei jakinarazi diezaion, guda honetan hil direnen alargunek eta umezurtzek merezi duten gogoeta, zeinei hitzarmen hau dagokien.

Hitzarmen hau 1839. urteko Abuztuak 31an, Bergarako kuartel nagusian berretsi zen.–Gasteizko Dukea.–Rafael Maroto.– Gasteiz.

Bergarako Hitzarmenean Espartero jeneralak nazioko Gobernuan foruak errespetaraztearen alde jarduteko konpromisoa hartu zuen. Eta xede hori 1839ko urriaren 25eko Errege Dekretuarekin beteko zen, zeinak Euskal probintzietako eta Nafarroako foruak berrestu zituen, monarkiaren batasun konstituzionalari kalterik egin gabe (1. artikulua), eta Gobernuari Gorteei foruak eguneratzea proposa ziezaiela agindu zion, aurrez esandako probintziak entzunez. Foruak mantentzeari dagokionez, oso mugatua zen Esparterok Bergaran hartutako konpromiso formala99.

1839. urteko urriak 25eko Errege Dekretuak zera zioen:

Isabel II Andrea, Jaungoikoaren eta espainiar monarkiaren Konstituzioaren graziagatik, Espainien Erregina, eta Erregina alarguna den Borbongo María Cristina Andrearena (bere augustu Ama) bere adingabetasunean zehar, erresumaren Erregina Gobernatzailea, hau ikusi eta ulertzen dutenei zuzenduta, jakin ezazue: Gorteek dekretu eman dutela eta honakoa berretsi dugula:

1. Artikulua. Euskal probintziatako eta Nafarroako foruak baieztatzen dira, monarkiaren batasun konstituzionalaren aurka jo gabe.

2. Art. Gobernuak, utzi bezain pronto, eta aurretik Euskal probintziak eta Nafarroa entzunez, Gorteei, aipatutako foruetan probintzia hauentzat interesgarria denaren derrigorrezko aldaketa proposatuko die, nazioaren eta monarkiaren Konstituzioaren interes orokorrarekin adostasunean, bitartean probisionalki, aipatutako forman eta zentzuan, agertu litezkeen zalantzak eta zailtasunak argituz eta Gorteak honen gainean informatuz.

Beraz, epaitegi, justizia, nagusi, gobernatzaile eta gainontzeko autoritateei, bai zibilak baita militarrak eta eklesiastikoak direnak ere, edozein klase eta duintasunekoak, honako legea bere atal guztietan gordetzea eta gordetzen behartzea, gauzatzea eta betetzea agintzen dugu.

Bere betekizunerako ulertutzat hartuko duzue, eta inprimatzen, argitaratzen eta zabaltzen utziko duzue.–Ni, Erregina Gobernatzailea.= Errege-eskuak izenpetzen du.– Jauregian, 1839. urteko urriak 25ean.= On Lorenzo Arrazolari.

Victoriako dukeak Gobernuari aholkatu zion Gorteei Foruak aitortu edo aldatzea proposatzeko hartutako konpromisoa bete zezala100. Euskal Aldundiei, foruak berresten zituen 1839ko urriaren 7ko Legeko 2. artikuluan eskatzen zitzaien hauek

99 MINA APAT, 1981: 174-206; CLAVERO SALVADOR, 1985a: 18-27.100 MONREAL ZIA, 1999: 396.

31

aldatzea, lege orokor espainiarrekin eta Monarkiaren Konstituzioarekin uztartuta geldi zitezen.

Gobernuak, Bergarako Hitzarmenari jarraiki Gorteetan aurkeztutako lege egitasmoan, irailaren 11n, lehen artikuluan berrestu egiten zituen euskal probintzietako eta Nafarroako foruak. Eta osotasunean gainera, manu konstituzionaletara menpekotu gabe. Sine die atzeratzen zen, baina foruak Konstituzioari egokitzeko beharrezko ziren aldaketak sartzen zituen101. Egitasmoari urte horretako urriaren 25ean eman zitzaion onespena, eta, foraltasunaren iraunkortasunaren muga objektibo gisa, batasun konstituzional kontzeptua sartu zuen102. 1839ko urriaren 25eko Legea garatzeko, 1839ko azaroaren 16ko Errege Dekretua onartu zen, zeinaren bitartez Nafarroak foru erregimen ezberdina izango baitzuen. Ez ziren erakunderik esanguratsuenak berrezarriko (Gorteak, Errege Kontseilua, organo judizialak, etab.), baina Aldundi edo Diputazio bat ezarriko zen, Foruaren arabera Erresumako Aldundiari zegozkion eskuduntzak izango zituena103. Nafarroako Aldundi berria ez zuten Gorteek aukeratuko –ez baitziren berrezarriko–, baizik eta herritarrek, zuzenean; bere ordezkaritza, beraz, handiagoa izango zen. Gainera, Aldundi berriak Errege Kontseiluaren –Koroaren menpe zegoen organoaren– eskuduntzak bereganatuko zituenez, Nafarroari sekulako autonomia gubernatibo eta administratiboa aitortzen zitzaion, Erresuma zenean ez zeukana, funtzio horiek, aldi hartan, monarkak kontrolaturiko erakundeen esku zeudelako104.

Azken mende eta erdian gehien inbokatu den arauaren bilakaera oso negatiboa izan da, Monreal irakasleak erakusten digun legez. Urriaren 25eko Legearen inguruan mantentzen ziren iritzien artean, Luis Oroz Zabaletarena, urte luzez Nafarroako Foru Diputazioko idazkari izandakoarena, gogorarazten digu, politikoki neutroa bera:

Lege honen onarpena, Nafarroaren historian jazo diren gertakarien artean negargarrienetarikoa dugu, inolako zalantzarik gabe. Herrialderik boteretsuenek mendeen joanean egiterik izan ez zutena, espainiar Gorteek egin zuten zorigaitzeko xedapen horren bitartez: Nafarroari aspaldidanik zeukan independentzia kentzea105.

Baskongadetan, baina, urriaren 25eko Legeari izaera konstituzional soila emateko interesa izan zuten, eta, interpretazio horren bidez, negoziaketa gauzatu bitartean foru sistema mantenduko zela bermatzen zen106.

1840ko martxoaren 9an, Aldundi probintzial bat eratu zen Iruñean –ez Foru Aldundi bat–, foruak eraldatzeko egitasmo bat prestatzea zuena xede. Jarrera horrek talka egin zuen beste hiru euskal aldundienarekin, erabat gaitzetsi baitzuten probintzien oinarrizko legeetan aldaketarik txikiena ere egiteko aukera. Zentzu honetan, Donostiak, foruen etsai amorratua bera, 1840ko abuztuaren 1eko udalbatzan Nafarroari atxikitzea erabaki zuen. Diputazio nafar berria Yanguas y Miranda, Justo Galarza, Fermín Gamio, Lorenzo Mutiloa, José María Pérez, Tomás Arteta eta Bonifacio Garcés y Aguirrek osatzen zuten, eta hilabete eskas batean prestatu zituen Madrilekin negoziatu beharreko oinarriak; besteak beste, geroako Hitzarmen Ekonomikoa deitu diogunari zegozkionak, kontribuzio bakar bat egiteko, beste edozein zerga zuzen edo zeharkako baztertzen

101 MEDINA GUERRERO, 1992: 423.102 MONREAL ZIA, 1999: 397; ENÉRIZ OLAECHEA, 2005: 15.103 DEL BURGO, 2004: 17-21.104 DEL BURGO, 1968: 342-343.105 MONREAL ZIAk aipatua, 1999, 397. or., 22. oharra.106 MONREAL ZIA, 1999: 397.

32

zuena. 1840ko ekainaren 30ean, Diputazioak Gobernuarekin negoziatzeari ekin zion, eta urte horretako bukaerarako aduanak Pirinioetara lekualdatu ziren107.

3.2. Bergarako Hitzarmenaren inguruko balorazioak

Bergarako Hitzarmenaren prozesuaren ondorioz foruak aldatu eta Nafarroa erreinu izatetik, Espainiako probintzia izatera pasatuko da. Dena den, aldaketa hau ez zen Guda karlistaren garaiko gauza bakarrik, baizik eta epe luzean emandako aldaketa sozioekonomikoaren ondorioz, Nafarroako foruen pixkanakako gainbehera. Hala ere, bai foruen izaera eta baita hauek egoera sozioekonomiko honetara moldatzeko gaitasuna, era ezberdinean baloratzen dute egungo historialari eta juristek. Irizpide ezberdinak hiru egile nagusitan ikus ditzakegu:

Jaime Ignacio del Burgoren aburuz –1982an Foru Hobekuntzan ezarriko den doktrinaren aita–, foruak bizitasun handiko instituzioak dira. Hauek, ez dira Espainiako beste lekuetan izandako foruak bezala, izan ere, besteak, errege kristauak zonalde fronterizo edota interes politikodunetan birpopulazioa hobetzeko emandako ondasunak ziren. Alta Nafarroako foruak sorkuntza monarkikoaren itunaren expresio juridikoa ziren. Geroago, Nafarroa Espainiar komunitateari atxiki zitzaionean, erregeek foruak bere horretan mantentzea, hobetzea eta gordetzea zin egin behar zuten, horrela Nafarroa Espainiar monarkiaren erresuma bat izan arren, bere nortasuna mantenduko du. Egile honentzat, Forua konstituzio politiko, sozial eta administratiboa zen, eta 1836 arte bere izaera aldaketarik gabe mantendu zuen. Bizi iraupen honen arrazoia garapen ekonomiko eta sozialaren garaian, bere nortasuna mantentzean datza, eta baita benetako Gobernu konstituzionala eratzen jakitean. Forua ez zen pribilejioz osaturiko sistema, baizik eta Nafarroako benetako konstituzioa, hau erresumaren beharretara moldatua baitzegoen. Del Burgorentzat 1839ko urriaren 25eko legea –1841ekoa bezala–, lege itundu bat da108.

María Cruz Mina Apatek ordea, Nafarroako erregimen foralak, Gaztelako koroari atxiki zitzaizkion beste erreinuek zituzten ezaugarriez gain, beste berezitasunik ez zuela pentsatzen du. Nafarroako foruen egitura, Erdi Arokoa zela eta honetan erregearen aginpean zeuden instituzioen mugak, botere politikoaren zatiketa feudalaren bidez azaltzen zen. Eta teoria paktistak ildo horretatik interpretatu behar direla uste du. Zentzu honetan, erregea Nafarroan Gaztelan bezain absolutoa zen, eta erakunde foralek ez zuten urrundik ere aurreragoko historiografiak intentzionalitate politikoaren bitartez ematen zien autogobernu gaitasun hori. Gorteak Nafarroako organo errepresentatiboak ziren, nobleziak erregeari presio egiteko, horrela haien klase berekoak ziren gaztelarrek ez zituzten abantaila fiskalak lortzeko tresna besterik ez ziren. Baina errejimen foralaren berezitasun bakarra ez zen ez ohiko instituzioz osatua egotea, batez ere hauek errejimen zaharraren ondasun izatea. Horregatik Nafarroako oligarkia, erreforma liberalen aldekoa agertuko da, nahiz eta honekin, zituen abaintaileei uko egin. Hau da, Europako aldaketek nobleziari ekartzen ahal zizkioten onurei begiratuz, gorteek ematen zizkioten pribilejioei uko egin zien. Bergarako hitzarmena karlisten aldetik kapitulazioa izan zen, eta ez indar berdinen hitzarmena. Euskaldun liberal moderatuen (foruzaleen) eta espainiarren arteko ituna izan zen. Hots, euskal oligarkiaren eta oligarkia zentralaren arteko akordioa. Nahiz eta nafar karlistak Bergarako hitzarmenari ez atxikitu, Nafarroaraino Legearen zabaltzeak horren froga genuke109.

107 ESTORNÉS ZUBIZARRETA, 1978: 543-544.108 DEL BURGO, 1968: 285-334.109 MINA APAT, 1981: 208-218.

33

Rodrigo Rodríguez Garrazaren ikuspuntutik, 1800. urteaz geroztik, Nafarroako erakundeek erasoak jaso zituzten gobernu liberalengandik eta bi errealistengandik. Hala eta guztiz ere, Nafarroak bere nortasuna mantenduko du, eta 1817-1818ko eta 1828-1829ko gorteak horren froga nagusi dira. 1829ko maiatzaren 14an, ordea, Nafarroako konstituzioak kolpe handia jaso zuen Erret aginduarekin, eta Nafarroako egoera okerrera joango da. Nafarroako foruen egitura zahar horren gainbeheraren arduraduna izan zen. Bergarako hitzarmena behartua izan zen. Nafar karlistek ez zuten Bergarako hitzarmena onartu, ezta 1839 eta 1841eko legeak ere110.

Mª Sagrario Martínez Beloquik laburbiltzen duen bezalaxe, azken urteotan interpretazio berriak agertu dira 1839ko urriaren 25eko legearen izaera juridikoaz111. Horrela, Gregorio Monrealen iritziz, lege hori hartu beharra dago 1837ko, 1845eko eta 1869ko Konstituzioen egiazko Xedapen Gehigarri material bat bezala, eta Euskal Herri osoan behar bezala gauzatu izan balitz, norabide berria emanen zion euskal aferari. Hainbat arrazoi politikok hitzarmena eragotzi zuten Mendebaldeko Euskal Herrian, baina balio izan zuen Nafarroan foru erreforma funtsatzeko112. Iritzi horrekin bat egin du José Antonio Razquin Lizarragak, eta esan du lege hori eta 1841ekoa arau konstituzionalak direla, 1837ko Konstituzioaren eta Espainiako Konstituzio guztien akta gehigarriaren antzera diharduena113. Juan Alfonso Santamaría Pastor-ek, ordea, interpretazio hori ñabartu du. Berarentzat 1839ko legea arau konstituzionala izan zen, azkenean sortu ez zen erregimen konstituzional berezi bat eratzeko balio zuena. Era berean, adierazten du 1845etik aurrerako konstituzio-testuek ez dutela 1839ko Legea aipatzen, besterik gabe huraxe xederik gabeko araua jotzen zelako –gutxienez, Nafarroari zegokionean–, bere aurreikuspenak beteak gelditzeagatik 1841eko abuztuaren 16ko Legearen bidez114. Ignacio Olábarri ez dator bat iritzi horrekin, eta bere ustez, 1839ko eta 1841eko legeak, bi-biak, ohikoak dira. Horrela, bere aburuz, XIX. mendean ez zitzaion inori azalpen hori bururatu. Azken finean, a posteriori egindako interpretazioa da. Izan ere, 1837ko Konstituzioak –bere 48., 73., 77. eta lehen artikulu gehigarriaren bidez– lege berezien aukera aurreikusten du, eta gainera, Vilumako markesak boto berezi bat eman zuen Senatuan –1839ko legearen proiektuari irizpena egin behar zion Batzordeko kide zen aldetik–, eta aipamen espresua egin zuen aipatu teknika juridikoa erabiltzeko Gorte Eratzaileak deitu behar izan gabe. Baina ez zuten onetsi bere boto berezia115.

3.3. 1841eko Foruen Legea

1839ko urriaren 25eko Legearen bigarren artikuluan, behar-beharrezkotzat jotzen zen foruak aldatzea, Monarkiako Konstituzioari egokitzeko. Xedapen hori Nafarroan bakarrik aplikatu zen, euskal probintzietako diputazioek uko egin baitzioten beren foruetan aldaketak egiteari. Gregorio Monrealek aztertu du zerk bultzatu zituen mandatari nafarrak batasun konstituzionala 1837ko Konstituzioan agertzen zen moduan

110 RODRÍGUEZ GARRAZA, 1968. 111 MARTÍNEZ BELOQUI, 1999: 26-27.112 MONREAL ZIA, 1986: 64.113 J.A. RAZQUIN LIZARRAGA, 1989: 67.114 SANTAMARÍA PASTOR, 1992: 34.115 OLÁBARRI, 1992: 59.

34

onartzera, eta tartean daude merkatuaren batasuna, zor publikoa, eta Nafarroak Estatuko kargentzat egin beharreko ekarpenari muga bat ezartzea. Azken alderdi horri dagokionez, agintari nafarren artean garrantzi berezia zeukan etorkizuneko fiskalitatearen gaiak. Alderdi negoziatzaileen artean lortutako akordioa ez zen juridikoki erabat garbia, eta hainbat zalantza pizten ditu bere izaeraren inguruan; are gehiago, ez dago argi zentzu hertsian hitzarmen bat ote den ere116. Isabel II.ak 1841eko abuztuaren 16an onetsi zuen Nafarroako Foruen Legea, zeinaren bitartez Diputazio probintzialak Errege Kontseiluaren eta Erresumako antzinako Aldundiaren eskuduntza ekonomiko-administratiboak bereganatzen baitzituen117, Rodrigo Rodríguez Garrazak eta Mª Sagrario Martínez Belokik xehetasun osoz aztertu duten prozedura baten emaitza gisa118.

1841eko Foruen Legearen atalik esanguratsuenak hauexek ditugu:

Espainiar nazioaren Gorteetako Legea, 1841eko abuztuaren 16koa, Nafarroarentzat 1839ko urriaren 25eko Errege Dekretuaren (“Lege Paktatua”, lagunartean) 2.artikulua garatzen duena.

Isabel II Erreginak, Jainkoaren eta Espainiar monarkiaren Konstituzioaren izenean, Espainiatako Erreginak, eta haren izen errealean Baldomero Espartero jaunak, Victoria eta Morellako Duke den erreinuko Erregenteak; honako hau ikusi eta irakurtzen dutenek jakin dezatela: Gorteek dekretatu ostean Guk zera arautzen dugu.

1.go artikulua. Nafarroako aginte militarra, Monarkiaren gainerako probintzietan bezala, Gobernuak izendatutako goi mailako agintari baten ardurapean egongo da, eta gainerako probintzietako komandante jeneralek dituzten egiteko berberak izango ditu. Azken hauek inoiz ere ezin izango dituzte Erregeorde titulua ez eta honi dagozkion karguak eskuratu.

2. art. Nafarroako justizia administrazioak, legegintza bereziari jarraiki, orain arteko egoera berdinean jarraituko du; hori horrela izango da, probintzia desberdinetan dauden lege pribatiboak kontuan harturik Monarkia arautu beharko duten kode orokorrak osatu arte.

3. art. Parte organikoa eta prozedurari dagokiona bat etorriko da nazioko gainerako auzitegietan ezarritakoarekin edota ezarriko denarekin; era berean, Gobernuak aurrerantzean egokitzat egiten dituen aldaketekin bat etorriko dira. Beti ere, entzutegiak probintziako hiriburuan egon beharko du.

4. art. Justizia Auzitegi gorenak atribuzio zein jurisdikzio berbera izango du Nafarroako zein erreinuko gainerako auzitegien gainean, bai eta berauetan auzipetzen diren gaien gainean ere.

5. art. Udalak aukeratu eta antolatzeko, aurrerantzean, nazio osorako indarrean jarri edota onartzen diren arau orokorrak erabiliko dira.

6. art. Fondoen, eskubideen eta herriei dagozkien jabetzen barne administrazio ekonomikoaren inguruan udalek dituzten eskumenak, probintziako diputazioaren menpe egikarituko dira, azken honen araudi bereziarekin bat etorriz, beti ere.

7. art. Gainerako eskumenei dagokienez, udalak lege orokorraren menpe egongo dira.

(...)

116 MONREAL ZIA, 1999: 398-400.117 1841eko abuztuaren 16ko Legearen testua erdaraz irakurtzeko, ikus ESTORNÉS ZUBIZARRETA, 1976: 237-240; TAMAYO SALABERRIA eta TAMAYO SALABERRIA, 1981: 7-8; eta MINISTERIO DE JUSTICIAren eskuliburua, 2004: 55-64.118 RODRÍGUEZ GARRAZA, 1968; MARTÍNEZ BELOQUI, 1999: 28-35. Egile ugari dira Lege honen inguruan hausnarketak egin dituztenak, azkena, eta ikuspegi sintetiko batetik, ENÉRIZ OLAECHEA, 2005: 18-38.

35

1.goa. Zuzeneko zergetatik probintziako diputazioak edota, azken hau ezean, aduanetako produktuen artetik banatu dezala, bere zorrari dagozkion korrituak ordaintzeko haina, bai eta taula gainean kontsignaturik zituen gainerako atentzioak ere; bai eta urtean batez besteko bat ere, aipatu zorraren kapitala amortizatu ahal izateko. Zenbateko hori kalkulatuko da, taula horiek 1829 eta 1833 urteen artean produzitzen dutenaren arabera, urte biak barne.

2.a Aduanak Euskal probintzietako kosta eta mugetara aldatzearen inguruan erabakitzen denari kalterik egin gabe, Donostia eta Pasaiako portuak nazioko produktuak esportatu eta kanpokoak inportatzeko gaituta egongo dira, une honexetan bezala, nahiz eta egungo egoera behin-behinekoa izan; hau guztia, indarrean dauden muga-zergak errespetatuz gauzatu beharko da.

3.a Kontra-erregistroak mugatik lau edota bost legoatara jarri behar direla, barneko merkataritza erabat aske utziaz, inolako gidarik gabe, eta beste inolako erregistrorik egiteko beharrizan gabe, baldin eta aurreko guztia aduanetako sistema orokorrarekin bat balin badator.

17. art. Nafarroan saltzen den tabakoa Gobernuak administratuko du, erreinuko gainerako probintzietan bezala, Diputazioari berari ordainduz edota, kontrara, azken honek atxikiaz zuzeneko zergari dagokion zenbatekoa, hau da, laurogeita zazpi mila bostehun eta hogeita hamazazpi erreal urteko.

18. art. Mugak lekualdatu ostean ezinezkoa denez Nafarroan gatzak izan duen askatasun sistema mantentzea, probintzia horretan genero horri dagokion estankoa gauzatuko da Gobernuaren kontura; azken hori kargutuko da Nafarroako gatzagez, behin jabe partikularrei dagozkien kalte-ordainak ordaindu eta gero, beraien jabetzapekoak baitira gaur egun.

19. art. Herri bakoitzeko kontsumoen arauketa egin ostean, Ogasun publikoak udal bakoitzari kostaprezioan emango dio urte osorako behar duen beste gatz; horri dagokion zenbatekoa udalek beraiek ordainduko dituzte, Gobernuak zehaztutako epe zein baldintzak errespetatuz.

20. art. Kontsumitzaileek goian zehaztutako zenbatekoa baino gehiago behar izango balute, erosoago izan dadin herrietan beraietan ezarritako toldoetan jarritako estanko-prezioan eskuratu ahal izango dute.

1841eko abuztuaren 16ko Legeak Estatuaren esku uzten zituen hainbat zeharkako zerga; hala nola, tabakoaren gaineko errenta, aduanak, bolbora, sufrea eta gatzaren estankoa. Baina paper zigilatuaren salbuespena mantentzen zuen, ordea, kontribuzioei zegokienez espainiar guztien berdintasuna aldarrikatzen zuen Konstituzioko 6. artikuluan xedatutakoari kontraesanez. Bestetik, eskasa izan zen oso Nafarroak ogasun arloan izango zituen eskuduntzen araudia. Honela zioen 10. artikuluak:

Bertakoen produktuen, errenten, auzotarren efektuen, arbitrioen eta herri zein probintziako jabegoen administrazioari dagokienez, Diputazio Probintzialak Nafarroako Kontseiluak eta erresumako Diputazioak zeuzkaten ahalmen berberak izango ditu, eta, gainera, baita ere hauekin bateragarri izanik, Monarkiako beste Diputazio Probintzialak dauzkatenak ere.

Eta, hain zuzen ere, puntu honen zehazgabetasuna izan zen Diputazioari zerga alorrean ahalmen juridiko zabal bat garatzea baimendu ziona; izan ere, aipaturiko kantitatea kontribuzio zuzen gisa ordaindu behar izatean, beharrezkoa zen zama horri aurre egin ahal izateko tributuak sortzeko ahalmenaz hornituta egotea. Horrela, bada, korporazio lokal batek eskuduntza osoak zeuzkan bere gain zerga arloari zegokionez, eta, modu horretan, argi eta garbi urratu egiten zen 1837ko Konstituzioko 73. artikuluak

36

zergak ezarri ahal izateko galdatzen zuen legezkotasun printzipioa. Eta printzipio hori bera, nahiz eta hedadura ezberdinez, hurrengo Konstituzioetan ere jasoko zen119.

Baina, Legearen bitartez, Aldundiak foru legeko 25. eta 26. artikuluetan aurreikusten diren eskuduntzak bereganatu zituen bereziki, eta baita 22. eta 24. artikuluetakoak ere. Aipaturiko 25. artikuluaren arabera –gerora Hitzarmen Ekonomikoa izango denaren ernamuina–, Diputazioak egokitzat jotzen zuen sistema fiskala ezarri ahal izango zuen, eta Estatuari 1.800.000 errealeko (450.000 pezeta) kontribuzio zuzen bakar bat ordaintzeko konpromisoa hartzen zuen; horietatik 300.000 erreal kenduko zizkieten bilketagatik, 87.537 erreal Estatuak tabakoaren gainean zeukan monopolioaren konpentsazio gisa (17. art.), eta Nafarroako ogasun iraungiaren zor publikoaren interesak eta amortizazioa ordaintzeko beharrezko zena (16. art.). 1840-1841eko negoziaketetan lehen mailako protagonista izan genuen Pablo de Ilarreguiren esanetan, 25. artikulua foru negoziaketetako zailenetarikoa izan zen, Aldundiak aldaezin bihurtu nahi zuelako, Gorte nagusiek borondatez bozkatzen zuten dohaintzarekin gertatzen zen moduan, Estatuaren zamak eusten laguntzeko. Ilarreguik berak, bere memorietan, dio adostutako kantitatea Estatuari 1818tik 1834 urtera bitartean dohaintza gisa ordaindu zitzaionaren batez bestekoa kontuan izanik finkatu zela120. Nolanahi ere, Estatuari ordaindu beharreko kupoaren zenbateko osoa, Nafarroaren zor publikoaren urteko interesen kopuruaren berbera zen. Hartzekodunei beren maileguen interesak zuzenean ordaintzeko helburuarekin atxikitzen zuen Nafarroak Estatuari ordaindu beharreko kupoa. Defiziteko 300.000 errealak Diputazioak ordaintzen zituen, mailegu-emaileen lasaitasunerako. Labur esateko, Nafarroak ez zion Estatuari ezer ordaintzen; zor zuen zor publikoa ordaintzera mugatzen zen. Nolanahi ere, zorraren kitapena ez zen oraingoz gauzatu121.

Zentzu honetan, halere, guztiz interesgarria dugu foru negoziaketetan parte hartu zuen beste protagonista baten iritzia, Fulgencio Barrerarena hain zuzen ere, zeinak bere Breve reseña histórica de la ley de modificación de fueros de 16 de agosto de 1841 liburuan, Legeaz mintzo zenean, honela baitzioen:

Toda la ley lleva en sí el carácter de perpetuidad interin el legislador no tenga por conveniente variarla o suprimirla, sino porque en Navarra las temporales se designaban con este nombre y con la fórmula hasta las primeras Cortes, en cuyo caso se prorrogaban o perpetuaban si la necesidad lo exigía; y las de impuestos que siempre fueron perpetuas, aun temporales se hubieran prorrogado “in infinitum”, porque las necesidades del país lejos de disminuir se aumentan.

Interpretazio honek kontribuzioak handitzeko bidea zabaldu zuen, eta, agerikoa denez, horixe bera jazo zen azkenean122.

1841eko abuztuaren 16ko Legea, lehen Hitzarmen Ekonomikotzat jo izan da, edo, are gehiago, benetako Hitzarmen Ekonomikotzat, eta geroztikakoak, beraz, eguneratzeak baizik ez lirateke izango. Nolanahi ere, Gregorio Monrealek azaldu duen bezala, argudio horrek ez du euskarri formalik. Legeak ez zuen deus ere esan Nafarroaren tributu eskuduntzen inguruan, eta eskuduntza horiek ezin ziren 10. artikulutik eratorri, aurreko erakundeek (Errege Kontseiluak eta Erreinuko

119 MARTÍNEZ DÍEZ, 1976: 53-61; MEDINA GUERRERO, 1991: 32; MARTÍNEZ BELOQUI, 1995: 64.120 MARTÍNEZ BELOQUIk aipatua, 1995: 64; eta MONREAL ZIAk ere bai, 1999: 400.121 MONREAL ZIA, 1999: 400.122 MARTÍNEZ BELOQUI, 1995: 64.

37

diputazioak), Diputazio probintzial berriaren ahalmenen iturri zirenek, ez zeukatelako izaera fiskaleko ahalmenik. Baina ezinezkoa zen 25. artikuluko kantitatea ordaintzeko agindua betetzea, tributu eskuduntzarik aurresuposatu gabe, eta, hain zuzen ere horregatik ez zuen Madrilgo Gobernu bakar batek ere Nafarroako Diputazioak zergak ezarri eta kobratzeko zeukan eskubidea zalantzatan jarri, mendebaldeko Euskal Herria 1876an foru krisi sakon batean murgildu zen arte. Ekintzei begiratuz, ez da egia Aldundiari ahalmen zergatzailea ukatuko zion tributu legezkotasunaren printzipio konstituzionala inposatu zenik. Zaila da, dena den, 1841eko Legeak Hitzarmen Ekonomiko bat, zentzu formalean, ezartzen duela baieztatzea, baina ikuspegi materialetik behintzat existitzen da. Gogorarazi beharra dago Legea onartu baino lehen Nafarroak tributu subiranotasuna zeukala. Batasun konstituzionalaren printzipioak –Legea negoziatzean Gobernuak behin eta berriro argudiatzen zuenak– oztopatu egiten zuen autonomia fiskala esanbidez formulatzea, eta, beraz, egitatezko bidea aukeratu zen. Azkenean, ia laurogeita hamar urte geroago, 1927an, aitortuko zen eskubide gisa123.

Puntu honi bukaera emateko, beharrezkoa da Euskal Herrian dauzkagun Hitzarmen eta Kontzertu Ekonomikoen artean dagoen ezberdintasun nagusiari aipamen labur bat egitea. Lehena 1839ko Legea aplikatzeko lortutako akordio baten ondorio da, eta, bigarrena, berriz, lege indargabetzaile baten aplikazio edo garapenaren fruitua. Finkatzen zuen errege dekretu batean zetzan Euskal probintziek ordaindu beharreko kupoa, zortzi urteko eperako indarraldia zeukana, aplikazio iragankorrekoa beraz, baina ez zuen tributu lege estatalen indarreangotasuna lurralde horietara zabaldu. Beste hitz batzuekin esateko: inguruko probintzietakoa nahitaez aplikatzekoa zen, baina Nafarroan, gehiengoaren borondatea bestelakoa bazen ere, gutxiengo batek proposamena landu eta Gobernuari aurkeztu zion. Beraz, Kontzertua eta Hitzarmena edukiaren aldetik oso antzekoak badira ere, subiranotasunaren alderdi txiki horrek ezberdin bihurtzen ditu formaren eta genesiaren ikuspuntutik124.

Edonola ere, Nafarroak, Gipuzkoak, Bizkaiak eta Arabak, XIX. mendearen erdialdetik gaur egunera arte, finantza eta tributu arloan foru erregimena mantendu ahal izateko tresna juridikoa ditugu Kontzertu eta Hitzarmen Ekonomikoa. Batak zein besteak ezartzen duten sistemak hainbat berezitasun azpimarragarri dauzkate, ez bakarrik Estatuko gainerako autonomia erkidegoen aldean, baizik eta baita politikoki deszentralizatuta dauden beste Estatu batzuekiko ere. Berezitasun horiek, nagusiki, Konstituzio espainiarrean espresuki aintzatetsita dauden eskubide historikoak (Autonomia Estatutua eta Foruaren Hobekuntza) positibizatu izatetik datoz.

3.4. Tradizioaren asmakizuna? Itunduari buruzko eztabaidaren gaineko hainbat aburu

Legearen izaera itundu edo pakzionatua, antropologiak tradizioaren asmakizuna deitzen duenaren barruan koka dezakegu. José Antonio Razquin Lizarragak, Mª Sagrario Martínez Belokik eta Miguel Izuk bikain sistematizatu dituzte Legearen izaera itunduari buruz izan diren jarrera juridikoak zein historiografikoak125. Teoria horietako asko etorkizunean kokatzen dira gaia jorratzeko orduan; hau da, 1841etik aurrera jazotako gertaera edo ondorioetan, eta Legeak berak zehazten duen errealitatera

123 MONREAL ZIA, 1999: 401-402.124 ESTORNÉS ZUBIZARRETA, 1978: 543; SIMÓN ACOSTA, 1994: 111.125 J.A. RAZQUIN LIZARRAGA, 1992: 23-31. MARTÍNEZ BELOQUI, 1999: 35-39; IZU BELLOSO, 2001: 134-146.

38

atzeraekartzen. Ikuspegi historikotik, berriz, María Cruz Minaren ikerketari gaurkotasun osoa duela irizten diot126; mito historikotzat jo zuen Foruak aldatzen zituen Legearen itun izaera, eta arbuiatu egin zituen Jaime Ignacio del Burgok 1966tik gaur egunera arteko argitalpen ugarietan defendatu dituen tesiak. Mina Apaten esanetan, zaila da oso interpretazioak estutu gabe iturri historikoetan Legearen itun izaera sostengatzen duten datuak aurkitzea. Historiografia foruzale liberal eta abertzaleak gerra karlistei leporatzen die foruak ezeztatu izanaren errua. Ostera, kontrakoa defenda liteke, eta arrazoi gehiagorekin beharbada. Nafarroaren kasuan, gerra karlistarengatik izan ez balitz, oso aukera handiak egongo ziren gainerako probintziekin erabat eta guztiz homologatuta bukatzeko.

Honela, bada, gogoan izan behar da ezinezkoa dela gerra karlistak izatea foruak ezeztatu izanaren zergatia, Nafarroan foruak ordurako ezeztatuta zeuden-eta. 1829ko maiatzaren 14ko Errege Aginduak, manu guztiak “edozein foru eta legeren gainetik” aplika zitezela agindu zuenean, deuseztatu egin zuen sobrekartarako eskubidea, eta esekita utzi foru sare osoa. Ordutik 1839ra bitartean –hots, gerra karlistari amaiera emango zion Bergarako Hitzarmena sinatu zen urtera arte–, Poliziaren eta Sustapeneko delegatuordeen erregelamendua sartu zen indarrean; Javier de Burgosek egindako banaketa administratiboaren ondorioz, probintzia mailan utzi zen Nafarroa; Armadan aldiro-aldiro ordezkapenak egiteko betebeharra ezarri zen; ezabatu egin zen Kontuetako Ganbera, Nafarroako auzitegirik zaharrena, eta baita ere Gorte eta Kontseiluko Auzitegiak, horien ordez Entzutegia eta Lehen Auzialdiko Epaitegiak ezarri ziren, eta deuseztatu egin zen autonomia judiziala; Erresumako Diputazioaren ordez Diputazio probintziala sortu zen... Baina 1812ko Konstituzioak, 1834ko Errege Estatutuak eta 1827ko Konstituzioak, beste ezeren gainetik egin zutena, batasun konstituzionala inposatzea izan zen, 1939ko urriaren 25eko Legeak baino lehen, eta antzinako erregimenari amaiera emango zion legeria liberal eta desamortizatzaileak Espainia osoan bezainbesteko indar eta eragina izango zuen Nafarroan ere bai.

Gerra karlistak, gainera, karlistek eutsitako foru banderaz eta Madrilgo Gobernuak bake bide gisa foruekin negoziatzeko zeukan beharraz profitatzeko aukera eman zien liberal nafarrei. Liberal nafarrek inoiz baino inguruabar hobeak izan zituzten 1841eko Legean inplizituki zegoen foraltasun berria eraldatzeko.

Bergarako Hitzarmena sinatu ostean, Nafarroako batzordekideek Diputazioari adierazi zioten Ministerioa prest zegoela Nafarroaren alde bere etorkizuneko oparotasunerako gehien interesatzen zaizkion emakida guztiak egiteko. Horri erantsi beharko litzaioke Madrilen bizi eta Gortean aritzen ziren nafarrek izan zuten eragina, eta, oso bereziki, Gorteetan Nafarroako diputatu zen Agustín Armendárizek, Gobernazioko ministro zenak. Edonola ere, negoziazioan ez ziren alde biak maila berean egon, eta Gobernuak bere baldintzak inposatu zituen. Nafarren interes nagusia zen ez dadila inolako berrikuntzarik egin kuotari edo Estatuaren beharretarako ordaintzeko moduari dagokionez, eta bien bitartean herrialdeko ekoizpenen gain merkataritza askea ezar dadin. Nafarrek ez zeukaten foru erakundeei zegokienez inolako asmo berezirik; gehiago ere esan dezakegu: Gobernuak berak baino aurkakotasun handiagoa adierazten zieten foruei. Izan ere, Gobernuak udalak eratzeko foru sistema errespetatzen bazuen ere, gure batzordekideek nahiago izan zuten araudi orokorrera meneratzea, sufragio erroldatarraren bidez selektiboagoa zelako.

126 MINA APAT, 1981: 208-219.

39

Kontua ez zen, beraz, salbagarria zena salbatzea, baizik eta zegoena hobetzea. Hori guztia, Nafarroako oligarkiaren ikuspuntutik, jakina, zeren eta herritar nafarrek, karlisten bandoan galtzaile, ezin izan zuten beren ahotsa entzunarazi. Ezin zuen herriak abantaila handiagoekin amestu!, idatziko zuen Pablo Ilarreguik, batzordekideetako batek. Izan ere, Foruak aldatzeko 1841eko Legeak, aduanak Pirinioetara lekualdatzean Nafarroa merkatu nazionalean sartzeaz gain, legeria liberala aplikatuko zela bermatzeaz gain, eta zor publiko nafarraren edukitzaileen eskubideak zein autonomia fiskala aintzatetsi eta bermatzeaz gain, probintzia kontrolatzeko aparatu instituzional bat jartzen zuen oligarkia nafarraren eskura, antzinako erregimenean zeukana baino askoz ere eraginkorragoa. Alde batetik, Gorte estamentaletatik aske uzten zuen, non kleroak, betorako eskubidez hornitua zegoenak, sekulako boterea baitzeukan orden berrien aurka jotzeko. Foraltasun berriak probintziako udal administrazioa fiskalizatzeko ahalmena ematen zion Aldundiari, eta, ondorioz, baita oligarkia nafarrari ere, lehendabizi sugrafio erroldatarraren bidez, eta 1890etik aurrera kazikismoaren eta hauteskundeetako ustelkeriaren bidez. Fiskalizatzeko ahalmen hori, ordura arte, Erregearen esku egon zen, eta Errege Kontseiluak egikaritzen zuen bere izenean. Udalen gaineko kontrol honek garrantzi handia izan zuen une hartan, iraultza burgeseko tresnarik nagusiena jarri zuelako Diputazioaren eskuetan: desamortizazioaren arbitro bihurtu zen, eta bere gain jarri zuen herrien ondasun propioak eta komunak besterentzeko baimenak emateko ahalmena. Mari Cruz Minak adierazten duenez, 1841eko Legea ez zen, hortaz, zigor moduko bat izan, Nafarroa ofizialarentzako opari bat baizik.

Lege Itundu terminoa ez da garaiko agiri nafar batean ere azaltzen. Izaera hori ematen hasi zitzaion 1868ko gertakari iraultzaileek Espainian ezarritako ordena mehatxatzearen ondorioz Euskal Herrian mugimendu berri bat sortu zenean, zeinaren iritzian foruak Estatuko gainerako lurraldeetan jazotzen ari ziren aldaketa demokratikoei aurre egiteko bitarteko bat baitziren. Orduantxe gelditu zen agerian Nafarroan 1841eko Legearen inkonsistentzia autonomikoa. 1873an han-hemenka banatu zen liburuxka batean, Laborari nafarrak (El aldeano navarro) sinatzen zuenean, ondo baino hobeto azaltzen da iritzi hori:

Lege horrek ez du beste edozein legek baino errespetu handiagorik agertzen, eta Madrilek egoera ezegonkorrak izan dituelako baino ez da deuseztatuko. Bada, Lege horrek hogeita hamabi urte irautea lortu du... Nafar jator batzuk, eta ni ere bai, arduratu egin gara 41eko Legeaz, eta akatsez betea eta ahula dela ikusi dugunez, Lege Itundu modura definitu dugu, bere deskonposaketa denboran zehar ahalik eta gehien luza zedin. Gaur egun arriskuak ez dauka konponbiderik, eta zuhurrena egia osoa esatea denez, ezin zaio halako burugabekeriari gehiagoan eutsi...

Teoria horren aurka, Jaime Ignacio del Burgok, bere hainbat lanetan, adierazten du lege itunduaren ideia José Alonsoren Recopilación y Comentarios de los fueros y leyes de Navarra obran, 1848koan, azaltzen zela jada127. Izan ere, Legearen izaera itundua zela esan zuen lehen egileetako bat José Alonso nafar legelaria izan zen, eta Justizia ministro bezala, bere sinadurarekin berretsi zuen, eta esan zuen izaera itundu nabaria zuela, egin daitekeen solemneena. Kontratu bat litzateke, zeinean Nafarroak askatasun eta salbuespen asko lagata, beste batzuen kontserbazioa hitz ematen baitzioten. Era horretako legeak ezin ziren aldatu ez bazen alde biko kontratuen moduaren arabera. Legearen izaera itundua defendatzen dutenen abiapuntua da 127 Ikus, DEL BURGOk 1968an egindako hausnarketetatik, 503-503 orr., 2004ko bere azken argitalpenera bitartekoak, 29-64 orr. Legeak itun izaera duela aldarrikatzen duten bere teoriek jarraipena izan dute bere seme Jaime Arturo DEL BURGOren (1996) eta Joaquín SALCEDO IZUren (1991: 58-61) eskutik.

40

Nafarroak bere erresuma izaera mantentzen zuela 1841ean, prozesu negoziatzailea nabarmentzen dute eta, haien iritziz, Estatuak ezin du alde bakarretik Legea aldatu. Horien artean kokatuko lirateke, ñabardurak ñabardura, Alonso bera, Marichalar eta Manrique Olave, Campión, Esparza, Oroz Zabaleta, Garrán, Aizpún Santafé, Guaita, Aldea, Rodríguez Garraza, Jaime Ignacio del Burgo eta Víctor Manuel Arbeloa; eta, era berean, Prim y Sagasta128 bezalako politikari ez nafarrak.

Erreferentzia hori hor egon arren, bai Mina Apatek planteaturiko ikuspegi historiografikotik, bai Eduardo García Enterría, Tomás-Ramón Fernández Rodríguez, García Trevijano, Santamaría Pastor edo Tomás y Valienteren mailako egileek izaera itundua duela defendatzearren egindako argudiaketa juridiko hutsalek Lege arrunt baten aurrean gaudela esatera garamatzate. Iritzi berberakoak dira Pedro Larumbe eta Demetrio Loperena legelari nafarrak. Nolanahi ere, ezin ahantzi tesi itunzalea izan zela praktikan gailendu zena, eta akordioaren nahitaezkotasuna Hitzarmenaren sistemako funtsezko elementu bihurtu zela. Dena den, dagoeneko argi eta garbi dago Foruak Berresteko Legeak probintziak entzuteko finkatzen zuen beharra aukera politiko bat baino ez zela, zeinaren helburua tentsioak baretzea eta foru lurraldeen onespena jasoko zuen testu bat lantzeko erraztasunak bilatzea baitzen, ez zedin izapide hau Gobernua –eta are gutxiago Gorteak– lotestuko zuen itun batekin nahastu129.

Tarteko jarreran Pablo Ilarregui kokatuko litzateke. Horrela, bere Memoria lanean, eta 1862ko apirilaren 30eko Errege Aginduaren tesiak zentralistak zirela eta, esan zuen hura izaera bereziko legea zela, besteen artetik bereizgarria. Iritzi berekoa izan zen Fulgencio Barrera, zeinak, Ilarreguik bezala, zuzeneko parte hartzea izan baitzuen Errege Agindu hartan. Nafarroako Foru Diputazioak iritzi berbera izan zuen 1843tik aurrerako adierazpenetan. Horrela, Gobernuari zuzendutako azalpen batzuetan, legea berezia zela aipatu zuen, haren prestaketan gertatu ziren inguruabarrak zirela medio. Zehaztasun bat zekarren, 1839ko urriaren 25eko legearen 1. artikuluarekin bat,

hoy existen los fueros y leyes particulares de Navarra, de la manera que existían cuando formaba una Monarquía separada, salva la unidad constitucional. Esta unidad está ya salvada con las aclaraciones o modificaciones que la ley de 16 de agosto, dirigida únicamente a ese objeto [introdujo]: todo lo que no se deroga expresamente en esas aclaraciones existe de derecho, a no ser que se pruebe que es contrario a la unidad constitucional130.

Aurrerago gehitzen zen Diputazioa zenbait kasutan lege orokorrei lotu bazitzaien ere, horrek ez zuela arriskurik ekarri bere erregimen bereziarentzat. Era berean, lege orokorren mendera sartuko da hobekuntza onak badira, eta aukeran hobeak Nafarroako lege orokorrek gaiari buruz xedatzen dutena baino. Beraz, esku artean ageri da foru erregimena noraino iristen den: Diputazioaren iritziz, Sagrario Martínez Beloquik Nafarroako Artxibo Orokorraren funtsetan aurkitutako interpretazio honen arabera, erabat indarrean zegoen 1841eko legean espresuki aipatuak agertzen ez ziren gai ugariei zegokien foru antolaketa guztia, eta monarkiaren batasun konstituzionalaren kontrakoak ez izateagatik, bizirik zirautenak; baina, pragmatismoaren erakusgarri, legeria orokorra probintzian sartu zuen, probintziaren beraren interesentzako ona eta

128 MARTÍNEZ BELOQUI, 1999: 35. 129 J.A. RAZQUIN LIZARRAGA, 1993: 24-26; MEDINA GUERRERO, 1991: 36; MARTÍNEZ BELOQUI, 1999: 35-37.130 MARTÍNEZ BELOQUI, 1999: 37 eta 352.

41

egokia zela ikusi zuen aldioro; bestela, garai berrietatik bazter zegoen legeria zaharkituak kalte eginen zion Nafarroari131.

Antzeko iritzia dute José Antonio Razquinek132 edo José Andrés-Gallegok. Azken egile horren iritziz, garrantzia duena da akordioa egin izanaren intentzioa edo intentziorik eza, eta horri dagokionez, bi aldeek prestatutako agiriek estatu berri bat aipatzen dute hitzerdika Estatu berrian sartzeko, huraxe errespetatzeko asmo osoarekin133. Diputazioak 1843an egindako adierazpenek pentsamendu ildo horrekin134

bat egitera bultzatu zuten Sagrario Martínez Beloqui, bere maisu Ignacio Olábarrik ere proposatutakoa, zeinak ondorioztatzen baitzuen ezin garela lege itunduaz mintzo adierazpenaren zentzu hertsian, ohiko legea baita, Espainiako Gorteek onetsitako beste edozein lege bezala. Baina, era berean, ezin da esan 1841eko legea bi aldeek termino juridikoetan formalitzatutako aurreko itun baten emaitza zenik. Alde haiek foruen konponketa ituntzeko edo hitzartzeko asmo eta borondate politikoa izan zuten. Hitzarmena egon zen 1840an; bada, itun hura izan zen lege proiektu bezala Gorteetara bidali zena; eta, nahiz-eta Kongresuko Batzordeak proiektua zenbait puntutan aldatu zuen, testuetatik argi eta garbi ateratzen da Gobernua eta bere diputatuak ahalegindu zirela Diputazioarekin hitzartutakoa ahalik eta gehien errespetatzen. Horrek berekin zekarren Nafarroako erresuma zaharra probintzia bihurtu zela, Espainiako Monarkia konstituzionalaren batasunean txertatutako probintzia, alegia135.

3.5. Mon-Santillán Erreforma

Progresismoaren buru zen Esparteroren agintaritzak iraundako tarte laburraren ondoren, 1844ko maiatzaren 3an Gobernuko presidentzia Narváezek bereganatzean, alderdi moderatua jarri zen boterean. Moderatuak erreforma sakon bat jarri zuten abian, eta erregimen berri bat ezarri zuten, Estatua espainiarren bizimoduan zentralizazio eta kontrol handiagoa izatera eraman zuena. Esparru ekonomikoan, politika honek gastu publikoaren ordenazio orokorra agindu zuen, aurrekontuen bidez, nahitaezkoak Estatu liberalak bere funtzioak bete ahal izateko. 1845eko Konstituzioa onestu baino egun gutxi batzuk lehenago, Diputatuen Kongresuak urte horretarako Aurrekontuen Legearen Aurreproiektua onartu zuen, euskal probintzietara eta Nafarroara ere hedatzen zena, eta horrek, logika juridikoari jarraiki, aurrekontu horiekin bat ez zetozen 1841eko Legeko xedapenen indargabetzea adierazten zuen.

Aurrekontuen Legean –Mon-Santillán Erreforma deiturikoan– jasotzen zen tributu erreformaren bitartez, ordura arteko tributu sistema osatzen zuten zergen ordez bost berri ezarri ziren: higiezin, laborantza eta abeltzaintzaren gaineko kontribuzioa; industria eta merkataritzako subsidioa; espezie jakin batzuen kontsumoaren gaineko zerga; maiztertzaren gaineko kontribuzioa, eta hipoteken eskubidea. Erreforma hau hain izan zen garrantzitsua, ezen agerian utzi zuela probintzia hauen eta Estatuko gainerako lurraldeen arteko aldea. 1845eko maiatzaren 23an onarturiko Aurrekontuen Legeak aro berri baten atarian jarriko zuen Espainiako Ogasuna, aurrez sekula ezagutu ez zuen

131 MARTÍNEZ BELOQUI, 1999: 353. Cfr. GARCÍA-SANZ, IRIARTE LÓPEZ, MIKELARENA PEÑA, 2002, 123-125. 132 J.A. RAZQUIN LIZARRAGA, 1989, 1992 eta 1993.133 ANDRÉS-GALLEGO, 1982: 152.134 MARTÍNEZ BELOQUI, 1999: 37-38.135 OLÁBARRI, 1992: 53-54.

42

batasun eta sinpletasun egoeran. 1845eko Erreformaren helburu nagusietako bat, espainiar probintzia guztiak sistema fiskal uniforme batera meneratzea izan zen136.

Lege proiektuko 4. artikuluaren arabera, Nafarroak galdu egingo zuen bere autonomia fiskala. Eta hala ulertu zuten bai Diputazioak, bai Gorteetako ordezkari nafarrek. Ogasun ministro zen Alejandro Mon jaunak hasiera-hasieratik azaldu zuen Gobernuak eutsi egingo ziola Nafarroarekin lortutako akordioari. Aurrekontuen aurreproiektuaren gaineko debatean, Nafarroako diputatu moderatuak, Bigüézalko baroiak, azalpenak eskatu zizkion Gobernuari; alegia, aurrekontu legeak dena delakoa esan arren, indarrean jarraituko al zuen 1841eko abuztuaren 16ko Legeak. Narváezek erantzun zion prest zegoela Lege hori errespetatzeko, eta garbi azalduko zela izapidetzako testuan. Gauzak horrela, Batzorde parlamentarioak honako testu hau aurkeztu zuen, 4. artikuluari –Aurrekontu Legeko aurreproiektuko 5.a izatera igaroko zenari– eransteko: Kontribuzio honen (lurraldetarraren) barne gelditzen da, halaber, 1841eko abuztuaren 16ko Legeko 25. artikuluak Nafarroari esleitzen dion zuzena, eta baita probintzia horri berari gurtza eta kleroa dela-eta dagokiona ere. Eta eranskin honi maiatzaren 11n eman zitzaion onespena, inolako eragozpenik gabe. Nolanahi ere, itxurazko garaipen hau jazo bazen ere, 1849ra bitartean onarturiko xedapenetan mantendu egingo zen Diputazioaren eta Gobernuaren arteko liskarra, bai artikuluaren anbiguotasunagatik, bai organismo bakoitzak interpretazio kontrajarria ematen ziolako. Gobernuaren iritzian, kontribuzio zuzena eta gurtza zein kleroarena kontribuzio lurraldetar berrian bat eginda gelditzen ziren, eta, beraz, Gobernuak berak zehaztuko zuen banaketaren menpe; Aldundiak, bestetik, bi kontribuzioak mantentzearen alde egiten zuen, baina ez zuen lurraldetarra onartzen; eta, batez ere, uko egiten zion aipaturiko bi kontribuzioei izen hori emateari. Banaketa, Diputazioak berak egokitzat jotzen zuen sistemari jarraiki egitea aldarrikatzen zuen137.

3.6. 1847 eta 1849ko Errege Aginduak

Aldundiaren eta Gobernuaren arteko liskarrak 1847ko irailaren 18ko Errege Aginduaren bidez konpondu ziren, Ministroen Kontseiluko presidente Francisco García Goyena nafarra zenean. Xedapen honek probintziako printzipio ekonomiko zein administratibo guztiak urratzen zituen. Zioen Adierazpenean zehazten zuen Nafarroak 1.800.000 erreal ordaindu behar zituela kontribuzio zuzen modura, foru legeko 25. artikuluari jarraiki, eta 3.000.000 gurtza zein kleroari zegokienez. Errege Aginduak Diputazioaren jarrera kritikatzen zuen, probintziak Estatuari kopuru finko eta aldaezinak ordaintzen zizkiola-eta. Banaketen sistemak, bestetik, gaitzetsi egiten zuen Gobernua jakinaren gain egon gabe zeharkako zergak ezarri ahal izatea. Sistema horrek ezin zuen bere funtzio administratiboetan oinarritu, zeintzuak, foru legearen arabera, norberaren produktuetara, errentetara, eta auzotarren arbitrio zein ondasunetara mugatzen ziren (10. art.), eta norberaren administrazio ekonomikora (6. art.). Funtsean, Aldundiaren ahalmen ekonomiko-administratiboak jartzen zituzten auzitan, eta Errege Agindu honek nabarmen murriztu zituen Nafarroaren autonomia fiskala eta Foru Legea bera.

Bi urte geroago, 1849ko apirilaren 20an gurtzaren eta kleroaren lege berria onartu zenean, Marichalar eta Vicuña batzordekide nafarrek Narváezek zuzentzen zuen Gobernuarekin negoziatu zuten Nafarroaren kupoa, Alejandro Mon zela, berriz ere,

136 ESTAPÉ, 1971; MEDINA GUERRERO, 1991: 34; MARTÍNEZ BELOQUI, 1995: 65; 1999: 173-190.137 MARTÍNEZ BELOQUI, 1995: 66-67.

43

Ogasun ministro. Negoziaketa horien emaitza, 1849ko irailaren 22ko Errege Agindua izan zen:

Kultu eta Kleroarentzat Nafarroako kupoa finkatzen duena, eta beronen banaketa, kobrantza eta interesatuei ematea egiteko modua zehazten duena

Ogasun Ministerioak Intendentzia honi jakinarazi dio, hilabete honen 22ko datarekin, ondoren adierazten den Errege Ordena:

“Erreginari kontuak eman dizkiot Ministerio honetan luzatu den espedienteari buruz; bertan, Nafarroan Kultu zein Kleroak dituzten betebeharren zenbatekoa ordaintzeko bideak aipatzen dira, apirilaren 20ko Zuzkitze Legearekin bat etorriz. Era berean, probintzia horretako Diputazioek zuzenduriko esposizioen berri ere ematen dut, bai eta zuzeneko zergen Zuzendaritza nagusiak gai honen inguruan esandakoa ere, bai gai honi dagokionez, bai beste batzuei dagokienez ere, hala nola, 1841eko abuztuaren 16ko Foru Legea, 1845eko maiatzaren 23ko Aurrekontuei buruzko Legea eta 1846ko apirilaren 22 zein 1847ko irailaren 18ko Errege Ordenak betetzearen ingurukoak. Hau guztia ikusirik eta Berorrek kontuan harturik: 1.go. Nafarroan, Foru Legearen 25 eta 26.artikuluekin bat etorriz, bi zerga daudela, zeinetarik bata zuzenekoa den, urteko milioi bat eta zortziehun mila errealeko kupoarekin eta, bestea, ordea, Kultu eta Kleroari dagokiona, hiru milioiko zenbatekoarekin. 2.a Nahiz eta lehenengoaren kupoa finko eta aldaezintzat jo bazen ere, ez zen gauza bera gertatu bigarrenarekin; izan ere, Kultuak eta Kleroak jasaten dituen zuzkiduren aldaketen menpe baitago. Honela, bada, kupo biek, lurralde kontribuzioari zegokion berrehun eta berrogeita hamar milioitako zenbatekoa osotzen zuten. 3.a Aldaketa horren ondorioz Kultu eta Kleroari dagokion kontribuzioaren kupo bereziak seiehun mila errealetako igoera jasan du; aldez aurretik, apirilaren 20ko Legearen eta ekainaren 21eko aurrekontuen legearen bitartez aldaketak jasan ondoren bai Kultu zein Kleroari dagokion zuzkidurak, bai hauen betebeharrak betetzeko behar den besteko zenbatekoak lortzeko neurriek. 4.a Ez dela behar bezala azaldu ea aipatutako Foru Legearen 26. artikuluaren ariora, Nafarroak ordaindu behar duen kuota handiago edota txikiagoaren aldaketa Estatuko aurrekontu orokorrek Kultu eta Kleroaren zuzkidurari dagokion zenbatekoan oinarritu behar den edota, kontrara, zergapetu daitekeen aberastasunean oinarritu behar den. 5.a Ez da azaldu, ezta ere, ea herrialde horretako bi zerga horiek, hau da, zuzenekoa eta Kultu eta Kleroari dagokiona, lurralde edota animalien gaineko aberastasuna ezartzerakoan, banatzerakoan eta kobratzerakoan zergapetu behar diren, edota industria eta merkataritza ere honen eraginpean gelditzen diren; izan ere, azken biak ez daude zergapetuta lurralde horretan, ez baitaude Foru Itunean sartuta, nahiz eta zerga biei dagokien zenbatekoa lurraldeko kupoak deskargatzeko balio izan. 6.a Zerga horiek ordaindu ahal izateko kontsumo-espezien gaineko eskubideak erabiltzearen inguruko arazoa ez dela bidezkoa, Foru Legearen beraren aurkakoa baita; izan ere, Gobernuak ez du oraindik aipatu Legearen 24.artikulua ontzat eman, herrialde horretan kontsumo edota ateen eskubidea zergapetzeari buruzkoa, hain zuzen ere. 7.a Eta azkenik, zerga biek, hau da, zuzenekoak zein Kultu eta Kleroari dagozkionak, ondasun berdinaren gain eragiten dutenez, eta Probintziako Diputazioaren ardura izanik lehenengoari dagozkion milioi bat eta zortziehun mila erreal banatu eta kobratzea, zeinaren gastuengatik hirurehun mila erreal ordainduko zaizkion, Gobernuak ez du inongo arazorik gauza bera egiteko Kultu eta Kleroari dagozkion hiru milioi eta seiehun mila errealekin, behin Diputazioak Ogasunaren Administrazioari aberastasunaren inguruko banaketa eta datuak luzatu ostean; horiek guztiak ere arestian aipatutako hirurehun mila errealekin ordainduko dira; banaketa bakar batean egin daitezke aipatutako bost milioi eta laurehun mila errealak, modu honetara, sari honek ez ditu bost erreal eta hamazortzi marabediak gaindituko ehuneko.

Aurreko guztia dela-eta, eta Nafarroako komisioduna entzun ostean, aipatu 1841eko Foru Legearen pentsamendua mantendu nahiaz eta bere 26.artikuluaren inguruan interpretazio berriak egitea moztu nahi da, aurrerantzean egin daitezkeen aldaketek kalterik egin diezaien ez legeari berari ez Altxor publikoari. Aldaketok izan daitezke, lurraldearen zergari gehitu edo kentzea Kultu eta Kleroari dagokiona, bai eta probintzia horretako betebeharren zenbatekoa handitu edo gutxitzea. Zailtasun guztiei aurre eginez, eta Diputazioak helburu hori lortzearren probintzia horretara bidalitako Komisiodunekin bat etorriz, Erreginak honako erabakiak hartu ditu, besteak beste: Lehenengo, Nafarroako Kultu eta Kleroak jarrai dezatela zuzkidura Lege Orokorraren menpe, eta urte honetako apirilaren 20 eta maiatzaren 8ko Legeen arabera egiteke dagoen behin betiko konponketaren zain; beraz, Altxorrari dagokio betebehar horien ordainketa egitea. Bigarrena, Kultu eta Kleroaren zuzkidurak jasan dezakeen aldaketa edozein izanda ere, eta nahiz eta lurraldeko zerga ere barneratuta izan, bai kuotan bai zergapetzean, banaketan zein

44

kobrantzan, probintziak derrigorrez ordaindu beharko ditu hiru milioi eta seiehun mila erreal urteko, Kultu eta Kleroaren zerga gisa; honi dagokion kupoa aldaezina izango da, zuzeneko zergaren milioi bat eta zortziehun mila errealetakoa den bezalaxe. Hirugarrena, ondorioz, kupo orokorraren deskarguan sartuko dira berezi biei, hau da, zuzenekoari eta Nafarroako Kultu eta Kleroarenari dagozkien bost milioi eta laurehun mila errealak. Laugarrena, aurton probintziako Kultu eta Kleroaren betebeharrei dagokien ordaindu beharreko zenbatekoa sei milioi eta laurogeita hamaika mila seiehun eta hirurogeita zazpi errealeko dela; lehenengo eta behin, bederatziehun eta hamabi mila seiehun eta hirurogeita hamar erreal eta bost marabediak, itzulitako ondasunen errenta gisa; bigarrenik, hiru milioi eta seiehun mila errealak, probintziako Kultu eta Kleroaren kupoa, oso osorik; hirugarrenik eta azkenik, oraingoz behintzat, milioi bat bostehun eta hirurogeita hamazortzi mila zortziehun eta laurogeita hamazortzi erreal eta hogeita bederatzi marabedi, aipatu betebeharrak osotzeko beharrezkoak diren Gurutzadetan lortutako produktuei dagozkienak. Bosgarrena. Nafarroako Diputazioa arduratu dadila Kultu eta Kleroari dagozkion hiru milioi eta seiehun mila erreal banatu, kobratu, eraman eta emateaz; hau egiteko, zuzeneko zergaren kupoari dagozkion milioi bat eta zortziehun mila errealen modu berean jardungo du, eta ez du eskubiderik izango ez bataren ez bestearen gainean errekargurik ezartzeko; kleroak, horrela, herriekin beraiekin hitzartu ahal izango du nola egin ordainketa fruituen bidez, apirilaren 20ko Legearen 5. artikuluan esaten den moduan. Seigarrena. Nafarroako Diputazioa ahalmentzea industria eta merkataritza aberastasunak kontuan har ditzan arestian aipatu zerga bien bidez lorturiko bost milioi eta laurehun mila errealak banatzeko unean; herrien zein norbanakoen erreklamazioei so eginez, bai eta fruituen ordainketen inguruko gatazkei ere; modu honetara, lurralde eta animalien aberastasunek bai eta industria eta merkataritzakoek ere, elkarren arteko proportzioen bat egingo dute, eta bakoitzari dagokion zenbatekoa modu bereizian hartuko da kontuan banaketak egiterakoan. Zazpigarrena. Gobernuak, Nafarroako Aginte ekonomikoaren bitartez, eskubidea du ea bere Diputazioak zuzen jokatzen duen arestian aipatutako bost milioi eta laurehun mila errealak ezarri eta banatzerakoan; horretarako, Erakunde horrek Ogasun Administrazioari luzatu beharko dizkio banaketa hauen inguruko kopiak, bai eta aberastasunaren inguruko datuak ere, agindutakoa betetzen dela ziurtatu ahal izateko. Zortzigarrena. Diputazioak Nafarroako Kleroari derrigorrez eman behar diola bere kupo osoari dagozkion hiru milioi eta seiehun mila errealak; horretarako ikuskaritza, zergadunei kobrantza egiten zaien hiruhileko berberak erabiliko dira epe gisa, baina parrokiko kultua aurrera eraman ahal izateko beharrezkoa den zenbatekoak lehentasunez aplikatuz; aurton, zenbateko hori, milioi bat ehun eta laurogeita sei mila zortziehun eta hamaika errealekoa da; Ogasunean aurkeztu beharko dira honen inguruko errezibo eta dokumentu guztiak. Bederatzigarren eta azkena. (...)

Nafarroako Kleroari ematea Kultu eta Klero bidez jasotako zergei dagozkien aurtengo bigarren hiruhilabeteko zenbatekoa; zenbateko hori probintzia horretako Altxorraren Kutxetan dago gordailatua. Era berean, dagozkion epeetan eman beharko dizkio, baita ere, Diputazioak, bigarren seihilekoari dagokion zenbatekoa, aurtengo errekarguekin batera, seiehun mila erreal, alegia.Gobernuak kleroari zerga honen lehenengo hiruhilekoaren zenbatekoa eta gurutzada dela-eta duen kontsignazioa emateko ahalmena erreserbatuko du, Nazioko gainerako kleroaren aldi eta proportzio berean. Errege Ordena honen bidez jakinarazten diot guztia Berorri, jakinaren gainean egon dadin eta hartu beharreko erabakiak har ditzan.”

Berorrek jakin dezan eta gainerako efektuak sor daitezen honen guztiaren berri ematerakoan, Intendentzia honek egokitzat jotzen du Korporazio horri erreklamatzea probintzian lurralde eta animalien, industria zein merkataritzaren aberastasunaren gainean ezartzen den zergari dagokion kupoaren banakako banaketa egitea, bai eta horren guztiaren inguruko datu estatistikoak eskatzea ere; azken horiek Berorrek epean luzatuko dituela espero dugu, kontsiderazioen 6.kasuan aipatu bezala, nire kargupeko Intendentziak aurreko errege-ebazpeneko 7. puntuan ezartzen dena burutu ahal dezan. Horretarako, eta Ogasuneko bulegoek kontabilitate-eragiketak 8.puntuan aipatutako zehaztasunez burutu ahal izateko, Berorren arretari esker, gobernuak ezarritako bilketarako zein ordainketarako ezarri dituen epeetan luzatuko zaizkio dagozkion errezibo eta dokumentuak. Jaunak gorde zaitzala urte askotan.- Iruñean, 1849ko irailaren 27an.- Severino Barberia.- Nafarroako Diputazio Txit Gorena.

Bere Zioen Adierazpenean jasotzen zuenaren arabera, 1841eko Foru Legearen pentsamenduaren muina kontserbatzeko eta bere 26. artikuluaren betekizunaren inguruko interpretazio berriak ekidin nahian onartu zuten, eta 3.600.000 errealetan finkatu zuen gurtzaren eta kleroaren kontribuzioa, zeinaren kupoa aldaezintzat jotzen

45

zuten, 1.800.000 errealetakoa bezala, eta kontribuzio zuzena bezalaxe jasoko zen. Diputazioari baimena ematen zion industria eta merkataritzako aberastasunak ere barnebiltzeko, eta herrien zein partikularren kalteen gaineko erreklamazioak jaso eta erabakitzeko. Ogasunaren Administrazioari, banaketei buruzko datuak ematen jarraitu beharko zuen. Errege Agindu honek, urte luzetako liskarrari konponbidea ematez gainera, indartu egin zituen bai Aldundiaren beraren agintea, bai Foru Legea bera138.

3.7. Foralitatearen inguruko bi eredu kontrajarriak

1841etik aurrera, foralitatea nafar erakundeen dotrina ofiziala izan zen. Erakundeak liberal moderatuen mendean zeuden, eta haiek ziren hiriko burgesia hasi berriaren eta nekazaritza munduko oligarkiaren interesen ordezkariak. Gainera, lehen karlistaldiaren ondotik, sektore hori indartu egin zuten absolutismoaren ideiak bazterrean utzi eta moderatuekin bat egin zuten jabeek. Oso laster, banaketa gertatu zen liberal nafar eta baskongaden artean ideia foruzaleen inguruan. Horrela, Lege itunduaren alde egoteagatik berrogeita bat zale esaten zaion sektorea pozik zegoen foruak berresteko 1839ko Legetik eratorritako egoerarekin. Lau probintzietako erakundeetan izan ziren nagusi, eta nolabaiteko oreka lortu zuten Gobernu zentralarekiko harremanetan. Hori bai, noizbehinka tentsioak eta liskarrak gertatu ziren, zehazki Gobernu zentralak foruen printzipioak aintzat hartzen ez zituenean. Haien aurrean, hogeita hemeretziren kontrakoak izena hartu zutenak altxatu ziren. Ozenki salatzen zuten 1839ko Legeak galarazi egin zizkiela beren eskubide gehienak foru probintziei. Horregatik, foruak itzultzearen alde zeuden. Tesi horrekin bat egin zuten, besteak beste, karlistek, eta gogoratuko dugu herritarren artean gehiengoa zirela, baina ez zuten eraginik politika ofizialean sufragio erroldatarragatik eta jauntxokeriengatik139.

1841eko abuztuaren 16ko Legearen eta Mon-Santillán Erreformaren (1845) ondotik Nafarroan indarrean egon zen sistema politiko eta soziala aztertzerakoan, kontuan hartu behar da botere eragilea oso pertsona gutxiz osatua zegoela. Botere horren eskumen markoa askoz ere handiagoa zen Espainiako beste edozein probintziatan baino, eta gainera, hemen ez zegoen haren kudeaketa kontrolatzeko inongo organismorik140. Izan ere, Fernando Mikelarenak gogora ekartzen duen bezala, 1841eko Legearen arabera, Diputazio Probintzial berriak eskumen asko eta asko zeuzkan, eta Estatua ordezkatzen zuen administrazioaren hainbat alorretan. Hauxe zioen arau haren 10. artikuluak:

Nafarroako Kontseiluak eta Erreinuko Diputazioak zeuzkaten ahalmen berberak izanen ditu Diputazio Probintzialak bertakoen produktuen, errenten, auzotarren efektuen, arbitrioen eta herrietako zein probintziako ondasunen administrazioari dagokionez. Eta, gainera, hauekin bateragarri izanik, Monarkiako gainerako Diputazio probintzialek dauzkatenak ere bai.

Botere hura batez ere zor zitzaion zergak biltzeko zuen ahalmenari eta udalak estu-estuki kontrolatzeari. Gainera, egiazki zeuzkan eskumenez gain, gehitu beharra dago nafarrek Diputazio hartaz zuten pertzepzio bat, hots, nafarrentzat Diputazioa baitzen beren oraina erresuma izandako beren iragan pasatu berriarekin lotzen zuen erakundea. Herriak Casa Grande [‘Etxe handia’] esaten zion Diputazioari eta huraxe zen foralitatearen erdiko muina eta, foralitateak elementu identitario gisa zuen garrantziaren neurrian, nafar identitate kolektiboaren muina izan zen. Gainera, zazpi

138 MARTÍNEZ BELOQUI, 1995: 69-70.139 IZU BELLOSO, 2001: 146-147.140 GARCÍA-SANZ MARCOTEGUI, 1992: 15-34.

46

diputatu foralez osatua zegoen Diputazioa, merindadez merindade aukeratuak, eta Iruñekoak eta Lizarrakoak bina ordezkari zituzten, garai hartan bizilagun gehiago zituztelako. Gainerako hiruetan, ordea, bana izendatzen zituzten. Horri gehitu behar zaio inon ere ez zela diputatuen boterearen erabilera kontrolatzen, alde batera utzita karguaz jabetzen ziren diputatuek kargua uzten zutenei egiten zieten azterketa formal hutsa eta sekretua. Beraz, fiskalizatzeko organismorik ez zegoenez, diputatu foralek erabateko boterea zuten beren eskumenen barnean. Horrek aukera ematen zien klientela politikoak beren interesen zerbitzura sortu eta mantentzeko. 1841eko Legearen foralitate berrian babestutako kazikismo horrek ere udalak kontrolatzen zituen, eta klientelismoaren sareak Nafarroa osora hedatu zituen. Horrek sustaturik, sistema oligarkikoa eratu zen, zeinean elite ekonomikoek eta politikoek bat egin baitzuten141. Orduz geroztik eta orain arte, Nafarroako oligarkia ekonomikoak eta politikoak gogor atxikiko zaizkio estatus ekonomikoa eta soziala ematen duen foru moldeari.

Sagrario Martínez Beloquik142 –Fernando Mikelarenak143 sistematizatu du bere ekarpena–, 1841etik 1874ra bitarteko hauteskunde emaitzak aztertu zituen. Hasieran, 1841etik aurrera eta berrogeita hamarreko hamarkadaren bukaera artean, liberal progresistek hartua zuten Nafarroako ordezkaritza Kongresuan, bai eta Diputazioan ere (1841-1843), eta, ordutik goiti, liberal moderatuek, haiek guztiak hein batean merkataritzari, finantzei eta lanbide liberalei lotuak zeudenak, eta hein batean noblezia tituludunari era bai. Halaber, haietako asko zergadun handienen artean zeuden, hots, hain zuzen ere Mendizábalen desamortizazioaren bidez beren ondasunak oso nabarmen handitu zituztenen artean. Gero, berrogeita hamarreko hamarkadaren bukaeratik hirurogeiko hamarkadaren akaberara, nafar ordezkarien jatorria askoz ere desberdinagoa izan zen hala Kongresuan nola Diputazioan. Izan ere, moderatuez eta progresistez gain, haien artean ere bazeuden neokatolikoak eta karlistak. Beraz, 1858tik aurrera, Nafarroan diputatu karlistak agertu ziren, bai eta sektore moderatuetatik zetozen beste neokatoliko batzuk ere. Moderatuek maiz egin zuten koalizioa neokatolikoekin. Azkenik, hirugarren etapan, hirurogeiko hamarkadaren bukaeran, Gorteetako diputatu guztiak neokatolikoak edo horiengandik hurbil zeuden moderatuak izan ziren, bai eta karlistak ere, eta gehiengo hori bera ere gertatu zen Diputazioan. Seiurteko iraultzailean Diputazioa liberalen esku egon zen, baina Gorteetako hauteskundeetan herritar gehienek karlisten aldeko hautua egin zuten. Dena den, 1872tik aurrera, erradikalentzat eta errepublikazaleentzat izan ziren hauteskunde horietako garaipenak, gainerako taldeek parte hartu ez zutelako. Azpimarratu behar da Gorteetako eta Diputazioko nafar ordezkari gehien-gehienak foruzaleak zirela eta 1841eko Legearen esparruaren alde agertu zirela.

Beraz, 1858tik aitzinera, berriro karlistak agertu ziren Nafarroako politikan eta horrek bultzada eman zien foruak itzultzea eskatzen zuten tesiei. Era berean, Baskongadetara hurbiltzeko proiektuak agertu ziren. Iraultzaren aurkako blokea eratzen saiatu ziren. Seiurteko iraultzailea hasi zenean, karlistek arrakasta handiak lortu zituzten Nafarroan bloke liberalaren aurrean. 1869ko Konstituzioak, gurtza askatasuna aitortu zuen lehenbizikoak, errefusa eragin zuen, eta lagungarri gertatu zen karlismoa lau haizetara zabaltzeko. Dena dela, ikusi berri dugun bezala, Diputazioa, lehenbizi, liberalen eskuetan gelditu zen eta, gero, erradikal errepublikazaleen eskuetan, karlistek

141 MIKELARENA PEÑA, 2004: 628-629. 142 MARTÍNEZ BELOQUI, 1999: 39-62.143 MIKELARENA PEÑA, 2004: 650.

47

eta moderatuek hauteskundeetan parte hartu ez zutelako, bereziki 1872ko gerra zibil berria hasi zenez geroztik144.

Nabarmenagoak egin ziren karlisten eta liberalen arteko desberdintasunak foruei buruz, 1868ko iraultzaz geroztik. Azaldu berri dugun bezala, lehenbizikoak foruak itzultzearen alde agertu ziren bitartean, bigarrenek buru-belarri defendatu zituzten 1841eko Legearen abantailak, eta ohartarazi zuten, bazela abantaila haiek galtzeko arriskua karlisten konspiraziozko jarduerek eta haiek hasitako gerrak zekarten abenturazalekeriagatik145. 1868tik aurrera –baina aurrekari nabarmenekin 1841eko Legea aldarrikatu eta gutxira–, literatura foruzalea ugaldu egin zen oso nabarmen, bai berrogeita bat zalea, bai hogeita hemeretziaren kontrakoa. Hori guztia aztertu berri dutenen artean egile hauek daude, besteak beste: José Manuel Díaz Acosta146, Jon Juaristi147, José Luis Nieva Zardoya148, egile hori eta Juan María Sánchez Prieto149, Iñaki Iriarte López150, José Manuel Azcona Pastor eta Joaquín Gortari Unanua151, Miguel Izu152, Ángel García-Sanzek, Iñaki Iriartek eta Fernando Mikelarenak osatutako taldea153, eta Santiago Leone154.

1869ko Gorte Eratzaileetarako diputatuak hautatzeko hauteskunde kanpainak kontrako jarrerak erakutsi zituen argi eta garbi. Horrela, manifestu batean, Cruz Ochoa de Zabaleguik, Gorteetarako hautagai karlistak, Aldarearen eta Tronuaren defentsa proposatu zuen, bai eta foruen itzultzea ere. Proposamen hori karlisten hautagai-zerrenda osoari zegokion, zeinak 1868ko abenduaren 1ean, beste manifestu bat ere argitaratu baitzuen batasun erlijiosoaren alde, gure lehen forua, eta lege batasunaren kontra, gure konstituzio foralaren aurkakoa zelako, eta huraxe berrezarri eta kontserbatu behar dugu, ahal denean, bere antzinako garbitasunarekin bat. Jarrera horien aurrean, liberalek 1841eko Legea eta horren izaera itundua defendatzeari eutsi zioten. Urriaren 7an, 1868ko iraultza garaile ateratzean, kargutik kendu zuten Diputazioaren ordez ari zen jarduneko Diputazio probintzialak, izendatu eta hiru egunera, gutun bat zuzendu zion Nafarroari. Hartan forua defendatzeko konpromisoa hartzen zuen, eta hauxe esaten da zehazki foruari buruz: gure sinesmenik sustraituena, gure ondasunik baliotsuena, gure dogmarik sakratuena. Bere iritzi politikoen gainetik, gehitzen zuen, beti egonen zen bere irizpide forala. Handik bi hilera, abenduaren 9an, Diputazioak agiri berrian berretsi zuen esandako aurreko hori guztia, eta kontra egin zion arestian aipatu dugun karlisten hauteskundeetako manifestuari. Bergarako hitzarmenaren indarraldia baieztatu zuen eta, 1841eko Legeari buruz, adierazi zuen itun funtsezko eta solemnea zela... Nafarroarentzako eskubide positiboen jatorria den ituna. Bere ikusmoldetik, horiek zalantzan jartzeak arriskua ekar lezake

144 IZU BELLOSO, 2001: 149.145 GARCÍA-SANZ, IRIARTE LÓPEZ, MIKELARENA PEÑA, 2002: 132. 146 DÍAZ ACOSTA, 1996: 66-77.147 JUARISTI, 1998.148 NIEVA ZARDOYA, 1999.149 SÁNCHEZ PRIETO eta NIEVA ZARDOYA, 2004: 65-220.150 IRIARTE LÓPEZ, 2000.151 AZCONA PASTOR eta GORTARI UNANUA, 2001: 129-212.152 IZU BELLOSO, 2001: 146-169.153 GARCÍA-SANZ, IRIARTE LÓPEZ, MIKELARENA PEÑA, 2002.154 LEONÉ PUNCEL, 2005: 193-274.

48

gure gobernu ohi kanpoko eta independentea galtzeko… autonomia administratiboa eta bizitza forala galtzeko, eta horiek dira herrialde honetako ezaugarririk loriosoena eta bere handitasunaren nahiz oparotasunaren funts sendoa155.

1872ko bukaeran, partida ugari zebiltzan Nafarroan, baina Lehen Errepublikaren aldarrikapenarekin bat, handitu egin zen karlismoarentzako sostengua. Estatu karlista bat eratu zen, eta bere gobernu teoria gauzatzen saiatu ziren. Lehen Errepublikako udal hauteskundeen deialdiarekin batera, Nafarroako Gobernurako Errege Junta ezarri zen, Nafarroako Foru Diputazioak ordezkatuko zuena, geroago Nafarroako Erreinuko Diputazioa izanen zena. Bada, Junta hura arduratu zen erresuma zaharra foruekin bat administratzeaz karlisten mendeko lurraldeetan, betiere arlo militarrari ez zegokion kontu orotan. Baina anbiguotasunez jokatu eta, ondorioz, dimititu zuen. Haren ordez, Foru Diputazioa ezarri zen. Estatu karlistarekin batera, funtzionatzen segitu zuen liberalen Diputazio foral eta probintzialak jakina, baina kolokatasunez eta diru behar ikaragarriekin. Baldintza horien pean aritu behar izan zuen karlistaldia amaitu arte. Erregimen errepublikanoan norabide aldaketa gertatu zen 1874ko urtarrilean eta, ondorioz, gobernadoreak Diputazio berria izendatu zuen eta, era berean, berreldu zitzaion 1841eko Legearen araberako politikari. Bere gar guztia jarri zuen herrialdea baketzen156.

4. 1877ko Hitzarmen Ekonomikoaren berrikuntza

4.1. Tejada Valdoseraren Hitzarmena

Hirugarren karlistaldiak afera forala areagotu egin zuen, karlistek 1841eko Legea salatzen baitzuten, bai eta foruen erreintegrazioa eskatu ere. Karlistak 1876an galtzaile suertatu ostean, foru nafarrak bazterreratuta gelditu ziren, eta areagotu egin ziren Espainiaren zentralismoa eta batasun konstituzionala. Espainiako proiektu berria uniformatzailea eta zentralista zen, eta horren lekuko Alfontso XII.ak Somorrostron 1876ko martxoan bere soldaduei botatako hitzak ditugu, euskal lurraldeen baketzagatik:

Soldaduok [...], Espainiaren batasun konstituzionala zeuon heroikotasunak fundatu eta behin, belaunaldirik urrunenetaraino ere helduko dira zeuon garaipenen fruitu eta bedeinkapenak157.

1876ko apirilean, Cánovasek lege proiektu bat aurkeztu zuen Gorteetan betekizun konstituzionalak zabaltze aldera salbuetsiriko probintzietara. Horrekin batera, Serrano Izkoren hitzetan Jose Mari Esparzaren ikerketaren inguruko datuak laburtzen,

Foruen kontrako hedabide kanpaina arranditsu bat, xingolak, parasolak, pamelak, txakur lepokoak, balkoietako, faroletako eta horma-zintzilikarioak non nahi, hori guzti hori kolore gorri-laru konstituzionalekin eta lelo bakar batekin: “Behera Foruak!; egunkariek Katonen Delenda est Cartago harekin konparatzen zuten. Lau probintzietan ezarritako gerra-egoerak Foruen aldeko aldarrikapenak jazarri zituen. Debekatu egin zen Gernikako Arbola158.

Foruek zori ezberdina izango zuten euskal probintzietan eta Nafarroan. Lehendabizikoetan, erabat abolitu zen foru sistema; Nafarroan, aldiz, Cánovas del Castillok presiditutako Gobernuaren asmoa, ikuspegi fiskalean gainerako espainiar probintziekin parekatzea izan zen. Erregimen nafarra bateratzeko lehen saioa 1876ko

155 GARCÍA-SANZ, IRIARTE LÓPEZ, MIKELARENA PEÑA, 2002: 132-133.156 MARTÍNEZ BELOQUI, 1999: 61-62.157 ESPARZA ZABALEGI, 1994: 273. SERRANO IZKOk euskaraturikoa (2005: 234).158 SERRANO IZKO, 2005: 234.

49

Aurrekontuen Legearekin egin zen, bertako 24. artikuluak baimena ematen baitzion Gobernuari higiezin, laborantza eta abeltzaintzako kontribuzioa Nafarroara zabaltzeko. Baina xede horrek hainbesteko haserrea eragin zuen, ez zela aplikatu ere egin; azkenean, adostasun batera iritsi eta 1877ko otsailaren 19ko Hitzarmena sinatu zuten, Tejada Valdoserarena deitua. Hitzarmen hau xehetasun guztiekin aztertu du Sagrario Martínez Beloquik159; hori dela-eta, bere azterketei jarraipen zehatza egingo diegu azalpen honetan, eta bere datuak beste hainbat egilek eskainitakoekin osatuko ditugu.

Nafarroako Aldundiaren eta Madrilgo Gobernuaren arteko elkarrizketak gaizki hasi ziren 1876ko maiatzaren 16 eta 17an. Cánovasek aitortu zuen Nafarroaren egoera ezberdina zela euskal probintzienarekiko –batasun konstituzionalera egokitzen jakin zuelako–, baina beharrezkoa zela tributazioaren arloan berrikuspen bat egitea. Batzordekide nafarrek, orduan, gerra zibilaz geroztik nafar probintziak bizi zuen egoera latza azaldu zioten. Halere, baiezkoa eman zioten 1841eko Legea tributazioari zegokion puntuan negoziatzeari, baina ez zuten Botere legegilera jo nahi: horren ordez, Botere exekutiboarekin negoziatzea proposatu zuten, herritarrek foruen inguruan zeukaten jarreraren beldur zirelako, zalantzarik gabe. Batzordekideek hasieratik bertatik izan zuten jarrera onaren aurrean, eta etorkizunerako tributazioan erreforma bat egin beharra zegoela ikusirik, Gobernuarekin adostasun batera iritsi ziren, eta 1876ko aurrekontuen Lege proiektuko 24. artikulua osatu zuten, zeina Gorteetan eztabaidatu beharko zen. Honela zioen:

Gobernuari baimena ematen zaio higiezin, laborantza eta abeltzaintzari dagokienez nafar probintzian Penintsulako gainerako lurraldeetan bezalako proportzionaltasunez jasotzeko, eta, arlo horietan, Estatuko aurrekontu orokorretan aurreikusita dauden gainerako zergak ezartzen joateko.

Espiritu berdintzailea zeukan artikulu horrek, praktikara eramatekotan, erabat deuseztatuko zuen Nafarroaren autonomia fiskala, eta, horregatik, Antonio Morales y Gómez diputatu eta legelari nafarrak, Diputazioaren akordioarekiko ezadostasuna azalduz, Kongresuan mintzatu zen, 1841eko Legeak itun izaera zeukala eta aldaezina zela argudiatuz. Horren aurrean, Cánovasek erantzun zion Lege hori arrunta zela, baina bere asmoa ez zela berau derogatzea, tributazioa aldatzea baizik. Cánovasek uste zuen 24. artikuluarekin tributu arloan batasun konstituzionala lortu zuela Nafarroan:

Nafarroaren aurrekariari dagokionez, ez dago zalantzarik: nahikoa izan zen aurrekontu legeko artikulu bat, beste edozein legeko artikulu bakar bat nahikoa izango zen bezala, Nafarroa Monarkiako gainerako probintzien batasun maila berean gera zedin zergen ordainketari dagokionez.

Kongresuko saioan hautsi egin zen Cánovasek eta batzordekide nafarrek ez interbenitzeko hartutako konpromisoa. Morales y Gómez legelari nafarrak –zeinak ez baitzuen diputatu nafar guztien babesik jaso– 1841eko Legeak itun izaera zeukala eta aldaezina zela aldarrikatzen zuen bitartean, Cánovasek esaten zuen lege hori gainerakoen parekoa zela. Edonola ere, Nafarroako eta euskal probintzietako diputatuek artikuluaren aurka bozkatu zuten160.

Artikulua Gorteetan onestu ondoren, negoziaketei bidea zabaldu zitzaien, Nafarroak Estatuari urtero zenbateko kopurua ordaindu beharko zion zehazteko. Horrela, abenduaren 18an Gobernuak Diputazioari jakinarazi zion Tejada Valdoserako

159 MARTÍNEZ BELOQUI, 1988: 271-281; 1995: 70-73; 1999: 325-345.160 MONREAL ZIA, 1999: 407.

50

kondea izendatu zuela Errege komisario. Lehendabiziko hitzaldiak Iruñean izan ziren, abenduaren 22 eta 23an, nahiko giro urdurian. Gobernuak hasieratik azaldu zuen 24. artikulua bere muturretaraino aplikatzeko asmoa zeukala. Aldundiak, bere aldetik, sendotasun irmoa erakutsi zuen, eta uko egin zion zeharkako zergei buruzko negoziazioetan sartzeari; kontribuzio zuzenaren kupoa handitzera mugatu zen, 1841eko Legeko 25. artikulua berrikusiz. Hori dela-eta, Cánovasek kontribuzio zuzena bakarrik itun zezala agindu zion Tejadako kondeari, eta zeharkako zergak aurrerago Gorteetan eztabaidatzeko uzteko.

Errege Dekretua 1877ko otsailaren 19an sinatu zuten honako edukiarekin161:

Nire Ministro Kontseiluaren oniritziarekin,

Honakoa agintzen dut:

1. art. 1876ko uztailaren 21eko Aurrekontu Legearen 24.artikuluan xedatzen denari so eginez, Nafarroako Probintziari ezarriko zaio, aurtengo higiezinen, nekazaritzaren eta abeltzaintzaren kontribuzioaren gaineko kupo gisa, bi milioi pezetako zenbatekoa. Kopuru honetan barneratuta geratuko dira bai zuzenekoa bai Kultu zein Kleroari dagokiena, 1841eko abuztuaren 16ko Legearen eta 1849ko irailaren 29ko Errege Ordenaren bidez onartu zirenak, hurrenez hurren.

2. art. Probintziako Aldundia izango da aipatutako zenbatekoa banatu, bildu eta Altxorraren Kutxetan sartzeko ardura izaten jarraitzen duena. Zerbitzu hau ematearren sorrarazi ahal zaizkion gastu eta porrotengatik 100eko 5a jaso ahal izango du, hau da, 100.000 pezeta, egun dituen 75.000 pezeten aldean.

3. art. Aldundiak Administrazio ekonomikoaren kutxan egingo du mugaeguneratutako hiruhilabeteei dagozkien zenbatekoen sarrera. Gainontzekoei dagokiena ere gauzatuko du, sorrarazten doazen heinean. Horretarako, kasu hauetarako indarrean dagoen araudiak ezarritako ordainketa moduak hartu ahal izango dira kontuan.

4. art. Estatua kargutuko da Kultu eta Kleroen arretari dagozkion uztailaren 1etik aurrera sorrarazitako zenbatekoez. Hala ere, aipatutako Erakundeak ordainketak gauzatu diren ala ez egiaztatuko du, dagozkion formalitateak kontuan hartuz, beti ere. Honela, bada, Kupoan barneratuta egon arren, kentzeko modukoa izango da, burutzen duen Gurutzada helburua dela eta.

5. art. Kleroaren esleipen pertsonal eta Kulturako gastu gisa emandako justifikatu diren ekitaldi ekonomikoko zenbatekoak, behin betebehar horiek ordaintzeko zuzendu diren Gurutzaden errentaren zatia kendu eta gero, kontribuzio kupoaren baitan eginiko sarrera moduan hartuko dira.

6. art. 1876ko apirilaren 14 eta 30eko Errege Ordenen bidez Nafarroako probintziari eskatzen zaion Armadaren ogiarentzako Kontribuzioa ez da gehiago ordainduko, Dekretu hau indarrean sartzen denetik aurrera. Kontzeptu hori dela-eta ordaindutako zenbatekoak, higiezinen, nekazaritzaren eta abeltzaintzaren kontribuzioari kentzeko modukoak izango dira dagokion ekitaldi ekonomiko horretan; hori horrela izan dadin, beharrezkoak diren formalitate guztiak bete beharko dira.

7. art. Uztailaren 21eko aurrekontu legearen 24. artikuluak Gobernuari ematen dion baimenaren arabera, indarrean dauden sarrera eta gastu orokorrak aldatu egingo dira, Dekretu honen xedapenen arabera. Azken honen berri, Gorteetan emango da, hala dagokionean.

Jauregian emana, 1877ko otsailaren 19an.- ALFONSO.- Ministroen Kontseiluko Lehendakaria, Antonio Canovas del Castillo.

Bost hilabete geroago, 1877ko uztailaren 11ko Aurrekontuen Legea argitaratu zen, eta bertako 8. artikuluan Nafarroako egoera arautzen zen:

161 1877ko otsailaren 19ko Errege Dekretuaren erdarazko testua ESTECHAn, 1920: 573-574.

51

8. art. Nafarroako probintziak Estatuari emango dio, urtero-urtero, bi milioi pezetako zenbatekoa, higiezin, nekazaritza eta abeltzaintzako kontribuzioen kupo gisa. Zenbateko hau, otsailaren 19ko Errege Dekretu bidez ezarri zen 1876-1877 urte ekonomikorako.

Baimena ematen zaio gobernuari, behin Aldundiari entzun eta gero, Probintzian ezarri ditzan Nazioko gainerako lurraldeetan ezarriko diren gainontzeko kontribuzio, erreta eta ohiko zein ez ohiko zergak, beharrezkoak diren aldaketak gauzatu ondoren beti ere. Eginbehar hori, idazpuruen bidez egin ahal izango du, baldin eta horrela komeni bazaie bai Nazioaren bai probintziaren interesei…

4.2. Hitzarmenaren ondorioak

Nolanahi ere, ekintzek erakutsiko zuten Cánovasek azkarregi egin zuela baieztapen baikor hori, zeren eta Errege Dekretu honek –24. artikulua garatzeko emana eta, zenbait egileren iritzian, bigarren Hitzarmen ekonomikotzat jo daitekeena– zulo bat ireki zuen, lehendabizikoz, ordura arte aldaezin mantendu zen 1841eko Legean, nahiez eta zuloa oso txikia izan162. Errege Dekretu honek, Nafarroak ordaindu beharreko kupo berria zehazten zuen, 8.000.000 errealetakoa (2.000.000 pezeta), eta hauetatik kendu behar ziren: 1. Zorraren interesagatik, tabakoaren akuragatik, eta antzinako taulen artapenagatik, probintziak 1841etik jasotzen zuena, 1.500.000 erreal (375.000 pezeta). 2. Gurtza eta kleroa eusteagatik, 3.600.000 (900.000 pezeta), probintziak Espainiako gainerakoan Gobernu Zentralak eskaintzen zuen zerbitzu hori ematen zuen bitartean. 3. Diru-bilketagatik, 400.000 erreal (100.000 pezeta), %5 alegia.

Tejadako kondea horrela mintzo zen, 22 urte geroago, Nafarroako Diputazioarekin izandako negoziaketari buruz, non Gobernuaren ordezkari modura hartu baitzuen parte163:

Zeren eta erresistentzia honen erdian ere, eskainitako apurrarekin batera halako adierazpenak egin zituzten, azken saioko akta sinatu nuenean zera erantsi nuela: “Errege komisarioak, akta honetan jasotzen dena Konstituzioaren eta legeen aurkakoa izan daitekeelako protesta egin ondoren, adierazi zuen jakinaren gain gelditzen zela, eta Gobernuari horren berri emango ziola, erabaki bat har zezan.

Beraz, kenkariak kontuan izanik, Nafarroak 625.000 pezeta ordaindu behar zizkion Estatuari. Kopuru horrek ez zeukan zerikusirik Estatuak beste hainbat probintzien aldetik jasotzen zuenarekin; Lugok, adibidez, bi milioi inguru ordaintzen zizkion, eta Logroñok bi milioi eta erdi. Tejada Valdoseraren Hitzarmenak, beraz, “pribilegiozko” egoera aitortzen zuen, gainerako probintzia espainiarrekin alderatuz gero. Baina 1841eko Legearen errotiko lehen aldaketa suposatu zuen, hautsi egiten zuelako zuzeneko kontribuzioaren bidez ordaindu beharreko zenbatekoaren aldaezintasunaren printzipioa, eta etorkizunerako aldaketa berriei atea zabaltzen zielako.

Antzinako erresumako iritzi publikoak emaitzari ematen zion balioari dagokionez, zenbaitek salatu zuten hitzarmen berriak aldatu egiten zuela 1841ean itundutakoa, bertan Nafarroak Estatuko finantzetan parte hartzeko kopuru zehatz eta aldaezin bat finkatzen baitzen. Oro har, dena den, harrera ona izan zuen. Kupoaren kopurua handitzeak, Estatuak inplizituki autonomia fiskala onartzen zuela adierazten zuen, oraingoz ez baitzen Nafarroak diru-bilketari eta kupoaren ordainketari buruz zeukan eskuduntza auzitan jarri. Beraz, ondoriozta zitekeen Gobernuak onartzen zuela

162 MEDINA GUERRERO, 1991: 51-52.163 MARTÍNEZ DÍEZ, 1976: 64.

52

1841eko Legea eta bertatik eratorriak ez zirela unilateralki exekutatuko Nafarroaren onespenik jaso gabe164.

Baina Hitzarmen hori sinatu bazen ere, alderdi fiskala izan zen Diputazio nafarraren eta Botere zentralaren arteko liskarren muina, bai Cánovasen Gobernu kontserbadoreetan, bai Sagastaren liberaletan. Hitzarmena sinatu ostean, zeharkako zerga estatalak sartzeko ahalegin ugari egin ziren –Gamazadaren aurrekaritzat jo ditzakegunak–, eta horien artean nabarmenenak gatzaren eta alkoholen gaineko zergak izan ziren165. Gainera, dirudienez ez zen espiritu itunzalea izan Gobernu zentrala 1877ko Hitzarmena sinatzera bultzatu zuena, zeren eta 1877-78ko Aurrekontuen Legean estilo moderatuko baina asmo berdinzaleko artikulu bat sartu zen, zenbait urte geroago sekulako iskanbila sortu zuen gatazka bat piztuko zuena: Gamazada166. Handik hainbat urtera, 1882ko uztailaren 7ko Errege Agindu batek Lege Itunduaren berezitasuna berrestu zuen167:

Considerando que si bien el art. 201 de la vigente Ley del Timbre exceptúa expresamente del cumplimiento de sus disposiciones a las Provincias Vascongadas, declarando que mientras no se establezca la unidad tributaria o el Gobierno no disponga otra cosa, seguirán rigiéndose por el Real Decreto de 28 de febrero de 1878, y nada se dice en estas disposiciones que confirme el privilegio que disfruta la provincia de Navarra, conforme a la Ley de 1841, no puede suponerse, sin embargo, que semejante omisión obedezca al propósito de derogar la exención de que aquélla goza, por cuanto así fuera, el legislador lo hubiera consignado expresamente, tanto por la gran importancia que entraña la revocación, como porque existiendo en virtud de una Ley especial, debía ser reformada especialmente también.

5. Baskongadekin harremanetan

5.1. Baskongadekiko hurbilketa eta foruak

Foralitatea gertakari probintziala zen funtsean, baina baziren elkarlanerako elementuak foralitateak ukitzen zituen lurraldeen artean, baita XVIII. mendetik168 hasita ere. Dena den, bere aurrekari intelektualak barreiatuak daude Aro Moderno osoan169.

XIX. eta XX. mendeetan zehar, Diputazioen Konferentziak bezalako erakunde garrantzitsuek nola halako politika bateratua antolatu zuten foruak defendatu eta aldarrikatzeko Gobernu zentralaren aurrean, eta lurralde horien arteko elkargunerako mugimendu erakundetua sortu zuten170. Baina, batez ere, XIX. mendeko hirurogeiko hamarkadatik aurrera gertatu zen Probintzia Baskongadoen eta Nafarroaren artean loturak ezartzeko kontzientziatze argia. Gregorio Monrealek dioen bezala, 1865etik aurrera gertatu ziren Nafarroako Foru Diputazioak abiarazitako ekimen erregionalizatzaileak. Jakina, probintziaren aldeko joerak izan ziren, probintziaz gaindiko elkartasunaren kontrakoak, bereziki Nafarroako liberal berrogeita bat zaleen aldetik. Baina, haien indarra handia izanik ere, ezin izan zituzten hurbilketa haiek eragotzi. 1866an, Imprenta Provincial-ak Proyectos sometidos por la Diputación de Navarra a las de Vizcaya, Álava y Guipúzcoa izenburuko agiria argitara eman zuen.

164 MONREAL ZIA, 1999: 408.165 MARTÍNEZ BELOQUI, 1995: 71 eta 73-81.166 MONREAL ZIA, 1999: 408.167 MEDINA GUERRERO, 1991: 59-60.168 MONREAL ZIA, 2000: 82.169 LEONÉ PUNCEL, 2005: 41-192.170 AGIRREAZKUENAGA ZIGORRAGA (argit.), 1995.

53

Erregioaren aldeko programa bat proposatu zuen –goizegi– eta, horren barnean, hainbat neurri garrantzitsu. Hona hemen agiriaren aitzin solasa171:

La historia y la tradición de las Provincias Vascongadas y Navarra, su carácter y su fisonomía, sus costumbres y sus creencias, sus sentimietnos y sus intereses son idénticos. Unos mismos son los rasgos de su territoriio, y uno mismo el aspecto que presenta. El idioma vascongado, que es su lenguaje primitivo y general se conserva y se conservará perpetuamente en este país... Y en los días presentes... es cuando los pueblos que tienen la conciencia de su dignidad y fe en sus destinos providenciales deben asociarse y unirse por los vínculos más íntimos, a fin de que, sin perder su respectiva autonomía, realicen la unidad en las más importantes manifestaciones.

Garai hartan, Nafarroako Diputazioa karlisten eta neokatolikoen eskuetan zegoen, eta Baskongadekiko hurbilketa bilatu zuen Laurak bat sustatuz. Iduri duenez, Pedro de Egaña arabarrak sortu zuen izendapen hori hasierako Irurak bat haren ordez. 1867ko ekainaren 7an, Diputazioak iragarri zuen laster joanen zela Arabako, Gipuzkoako eta Bizkaiko Aldundiak bisitatzera, beste behin ere bere estimua agertzeko, bere atxikipen tinkoa eta egiazko begikotasuna adierazteko, eta bere desio suharra azaltzeko haien arteko harremanak iraganean bezain senidetasunezkoak eta bihotzezkoak izan zitezen, eta herri eusko-nafarraren zoriona eta handitasuna lantzen lagundu zezaten. Bere proposamenean, Nafarroako Aldundiak nabarmendu egiten zituen lau euskal probintziak batzen zituzten lokarri historikoak, izaera, hizkuntza, usadioa eta ohiturak. Hats iraultzailea herrialdeko nortasun tradizionala hondatzen ari zenez, beharrezkoa zen baskongadoak eta nafarrak batzea nortasun hura gordetzeko. Xede hori gogoan, Baskongadetako Diputazioei –bere ahizpa zaharrei– proposatu zien euskal unibertsitatea eta eroetxea eratzeko proiektuak aztertzea, aipatu probintzia horiek Iruñeko Entzutegiaren esparruan sartzea, denen artean Ongintzaren aldeko establezimendu bat sortzea eta, azkenik, kateak kentzea eta, bereziki, Nafarroako ardoak zuen zerga. Ekimen horrek bultzada berria eman zien probintzien arteko harremanei, eta Bizkaiko, Gipuzkoako eta Arabako Diputazioek poza agertu zuten, Laurak Bat delakoaren barnean beren ahizpa nafarrarekin harreman onak berrezartzeagatik172.

Handik gutxira, 1867ko uztailaren 15ean, Nafarroako Diputazioak Alocución al país izenburuko adierazpen bat zuzendu zion Nafarroari, lau probintzietarako proiektu bateratuak azaltzeko. Diputazioak honela justifikatu zuen bere jarduketa:

jatorria, hizkuntza, historia, tradizioa, bai eta beren administrazio erregimena ikusita, Probintzia Baskongadoak eta Nafarroa ez dira soilik senidetasunezko probintziak, probintzia bikiak baizik.

Gainera, erantsi zuen Gorteetan zeuden nafar ordezkarien eta baskongadoen artean elkar aditzea probetxugarriagoa gerta zitekeela haiek bere aldetik bakarrik ibiltzea baino. Horregatik guztiagatik, Diputazioak heldua zion Baskongadekin bazkidetzeko lan nabarmenari onura ekar zezakeen kontu orotan. Adierazpenari bukaera emateko, bere esperantza agertu zuen nafarren artean bakar bat ere ager ez zedin ekinbide horren aurka. Ez zen horrela izan, ordea, eta Cayo Escudero Marichalar liberal corellarrak, esaterako, Laurac-bat el unionismo vasco-navarro izenburuko idazki labur baten bidez ekimen hura kritikatu zuen, agerian utziz ez zetozela bat Nafarroako eta Baskongadetako interesak eta nortasuna. Berehala erantzun zion Fructuoso Munárriz

171 MONREAL ZIA, 2000: 83.172 MARTÍNEZ BELOQUI, 1999: 53-54. NIEVA ZARDOYA, 1999: 31-33. GARCÍA-SANZ, 2000: 148-150. GARCÍA-SANZ, IRIARTE LÓPEZ, MIKELARENA PEÑA, 2002: 145.

54

tafallarrak Laurac Bat izenburua ere zuen beste idazki labur baten bidez. Polemika mahai gainean zegoen, baina Espainiako gertakari politikoek eta, batez ere, handik gutxira hasi zen gerra karlistak, bigarren mailara zokoratu omen zuten afera173.

Zaila da jakitea zein izan zen nafar herritarren iritzia bere Diputazioak egin zuen politikaren gainean, bai eta Escudero Marichalarrek horren kontra abiarazitako eztabaidaren gainean ere. Handik urte batzuetara, Campionek –gertakari haietan soilik 13 urte zituenak– esanen zuen unionismoak gaitzesle asko zituela probintzian. Aldiz, hainbat lekukotasunek diote jende asko zegoela Diputazioaren proiektuen alde. Jakin badakigu, adibidez, Nafarroako udal batzuek –esaterako, Uxue, Añorbe, Lakuntza, Piedramillera, Los Arcos, Lerin, Cascante eta Goizuetak– idatziz beren atxikipena agertu ziotela Diputazioak egindako politikari. Bitartean, badirudi ez zela antzeko mugimendurik sortu politika horren aurka174.

5.2. Nafarroako Euskara Elkargoa

Laurak bat ekimenak porrot egin bazuen ere, Euskal Herriko intelektual gailenek pausoak ematen segitu zuten batasunaren alde. Horrela, adibidez, haiek guztiak El País Vasco-Navarro izenburuko arte eta literatur astekariaren inguruan bildu ziren, 1870eko urtarrilean Cancio Mena y Nombelak sortutakoa, foru erregimena hedatu eta defendatzeko. Deigarri gertatzen da Ilarregui, Landa eta Iturralde, euskara kontserbatzeko huts eginiko kultur elkarte bateko sustatzaileak laguntzaile gisa agertzea El País Vasco-Navarro argitalpenean. Gizon berberak, 1874an hil zen Ilarregui izan ezik, La paz izeneko proiektu bateratuan sartu ziren eta bere Madrilgo orrietatik berriz ere heldu zioten jaio gabe gelditu zen elkartearen ideiari, eta Nafarroako Euskara Elkargoa sortu zuten. Kultur ekimen horrek ez zuen inor bidean utzi nahi. Gainera, inguruabarrak bestelakoak ziren. Bukatu berria zen karlistaldia eta, hori amaitzean, foruek hartu zuten heriotza-kolpearen eraginez, denengan batasun eta gogaidetasunezko sentimenduak piztu ziren –aitortzen zuen Lau-Buru egunkariak 1882ko urtarrilaren 14an– aberriak antzina izandako distira eta boterea berreskuratzeko bide gisa. 1877ko urrian Nafarroako Euskara Elkargoa jaio zen hizkuntza –euskara izugarri desagertzen ari baitzen ibar eta herrietan) eta foruak defendatzeko–175.

Euskara Elkargoak bere buruaz esan zuen ez zela elkarte politikoa, eta bere irizpidea izan zen hainbat joera politikotako pertsonak hartzea. Elkargoak ez zuen bere izenean jarduera politikorik egiten; dena dela, bere kide nagusien jarduketak nola halako esanahi politikoa eman zion. Haien artean, gehienak foruzale erradikalak ziren –ez dezagun ahaztu elkartearen leloa Jaungoikoa eta Foruak zela–, eta euskal probintzien batasunaren aldekoak, eta haiek izan ziren lehen aldiz Zazpiak bat leloa plazaratu zutenak. Izan ere, Euskal Herriko batasuna euskaroen ohiko kontsignetako bat izan zen. Haien iritziz, historiak erakusten zuen zatiketak euskaldunen hondamena ekarri zuela, eta, baturik jardun zuten bitartean, gauza izan zirela erromatarrak, arabiarrak, frankoak eta abar garaitzeko. Azken buruan, batasunak indarra zekarren, eta huraxe zen euskaldunak –hil zorian zegoen herri hori– irauteko eta libre mantentzeko bidea. Baina horrek ez zekarren lurralde bakoitzaren nortasuna ezabatuko zuen entitate baten proiekturik. Izan ere, batasunaren aldeko argudio nagusia zen horrek aukera emanen

173 NIEVA ZARDOYA, 1999: 33-37; GARCÍA-SANZ, IRIARTE LÓPEZ, MIKELARENA PEÑA, 2002: 146-147; RUBIO POBES, 2003.174 GARCÍA-SANZ, IRIARTE LÓPEZ, MIKELARENA PEÑA, 2002: 147.175 NIEVA ZARDOYA, 1999; 2000.

55

zuela probintzia bakoitzeko askatasun foralak hobeki defendatzeko. Nolanahi ere, Zazpiak bat erretorikoaz haratago, azpimarratu behar da batasunezko proiektu horiek Espainiako markora mugatzen zirela, eta Iparraldera zabaltzea ere ez zuten planteatu176.

Euskaroak Euskara aldizkariaz baliatu ziren beren jarduera akademikoa egiteko, eta El Arga (1879-1881) eta Lau Buru (1882-1886) egunkariez, berriz, beren jarduera politikoa aurrera eramateko. Alde horretatik, esan beharra dago hainbat hautagai-zerrenda foruzale sustatu zituztela udal, foru eta Gorteetarako hauteskundeetan, lau probintzietan alderdi foruzale indartsua ezartzeko asmoz, parlamentuko talde propioa eta guzti. Dena dela, beren jarduera politikoak behera egin zuen 1886tik aurrera, nafar karlistak berrantolatu eta hauteskundeetara itzuli zirenean, beren esparruarekin aritu baitziren lehian. Data horretatik aitzinera, euskaroak era askotako talde politikoetan sarturik agertu ziren. Esaterako, batzuk karlistekin batu ziren, 1888ko zatiketaren ondotik karlista eta integrista artean bereizi zirenak. Banaketa horrek eraginik, gainera, Arturo Campión eta bere jarraitzaile batzuk, ordura arte politika aktibotik kanpo ibilitakoak, intregristen arlora hurbildu ziren. Horiei guztiei batu beharko zaizkie zerrenda liberal-kontserbadoreetan agertu zirenak eta, azkenik, borroka politiko ororen kontrako euskaroak zeuden. Aurrerago, EAJ sortzearekin, Aranzadi, Campión eta Olóriz hartan sartu ziren, edo gutxienez beren kidetasunak agertu zituzten177.

6. Fuerismoaren garaipena: Gamazada

6.1. Gamazada!

Germán Gamazo Ogasun ministroak prestaturiko 1893ko Aurrekontuen Legearen aurreproiektuarekin, berriz ere auzitan jarri zen 1841eko Legearen itun izaera. Honela zioen bere 17. artikuluan:

Gobernuak berehala erabiliko du 1877ko uztailaren 11ko Legeko 8. artikuluak Erresumako gainerako probintzietan gaur egun dauden eta lege honen bidez sortzen diren kontribuzio zein zergak Nafarroan aplikatzeko ematen dion baimena.

Neurri honek talka egiten zuen 1841eko Legearekin eta hitzarmenekin zein kontzertuekin, eta Bizkaian zein Gipuzkoan foruzaletasun mugimenduen kanpainak piztu zituen. Nafarroako Diputazioak protesta egin zuen, eta udalak zein prentsak bat egin zuten berarekin. Madrilen Sagasta eta Gamazo bisitatu zuen ordezkaritzak porrot egin zuen. El Eco de Navarra egunkari iruindarrak maiatzaren 28an barruti buruetan manifestazioak egiteko deia luzatu zuen. Iruñekoan gobernadore zibilarengana hurbildu ziren, eta, balkoitik, Iruñea, Nafarroa eta Espainiaren aldeko oihuak bota zituen, jendeak Gora Foruak! erantzuten ziola. Herritarren manifestazioak, altxamenduak, non Guardia Zibilak atxiloketak ere egin zituen, eta mota guztietako ekintzak zein idatziak zabaldu ziren178. Hermilio de Olóriz euskaroak Gamazadaren harira idatzi zuen foruen himnoa espiritu horren lekukoa da:

Blandid los aceros / a Dios invocad / que vivan los Fueros / navarros gritad / Navarra, patria de héroes, / Tú que supiste ser / en tus empresas fuerte / y a tus deberes fiel / no sufras la

176 NIEVA ZARDOYA, 1999; GARCÍA-SANZ, IRIARTE LÓPEZ, MIKELARENA PEÑA, 2002: 153; ZABALTZA PÉREZ-NIEVAS, 2005.177 NIEVA ZARDOYA, 1999. IZU BELLOSO, 2001: 168-169.178 JIMENO JURÍO, 1982: 99-100; GARCÍA-SANZ, 1988; ESARTE MUNIÁIN, 1993; LARRAZA MICHELTORENA, 1995: 15-61.

56

coyunda / de vergonzosa ley / ni gimas como esclava / cuando eras Reina ayer. / Blandid los aceros / a Dios invocad / que vivan los Fueros / navarros gritad / Morir es mejor que / humillar en el polvo la frente / perdido el honor.

Ogasun ministroa zen Gamazo jauna, bere argudioak tributu eta ekonomiaren arloetan zentratzen saiatu zen. Asmo garbiak alde batera utzita, bere hitzak esparru horretatik ez ateratzeko ahaleginak egin zituen, eta Nafarroaren forutasunari erasotzeko xederik ez zeukala adierazi zuen. Nafarroak, bere aldetik, probintziak egoera ekonomiko txit larria bizi zuela, eta Estatuari kontribuzio handiagoak egiteko ezgai zela azaldu zuen. Nafarren sektoreak behin eta berriro erabili zuen beste argudio bat tributarioa izan zen: probintziako sistema fiskala ezberdina zen gainerako lurraldeekiko, baina horrek ez zuen esan nahi Nafarroak Estatuari beste eremuek baino kontribuzio txikiagoa egiten zionik; aitzitik, zegokiona ordaintzen zuen, eta, gainera, zor eta ahal zuena baino gehiago. Argudio ekonomikoen ordez, pixkanaka, probintziaren legezkotasuna defendatzen zuten beste batzuk hasi ziren erabiltzen, nahiz eta, horretarako, Nafarroa insolidariotzat jotzen zuten salaketak isilarazteko kuota kontributiboa handitzeari amore eman behar izan. Nafarroaren defendatzaileek, aldi berean, aukerarik txikiena ere Estatuaren administrazioa kritikatzeko eta foruen kualitateak goratzeko aprobetxatzen zuten179.

6.2. Gamazadaren ondorioak

Gamazadaren gertakariek Protesta Foral de Navarra. Libro de Honor de los Navarros liburu mardula sortarazi zuten, 1893an Esteban Pérez Tafalla y Urtasunek argitaratua, non 120.000 nafarren sinadurak biltzen baitziren. Liburu hori ekainaren 7an María Cristina erregeordeari aurkeztu zioten. Hunkigarria da oso Pérez Tafallaren eskaintza, non, sinadurak irakurtzeko gomendioa egitearekin batera, honakoa baitzioen180:

A Navarra:Cuando bajo la pesadumbre de los años y en las amarguras de la soledad á que la

Providencia quiso reducirme, me dedicaba yo à perpetuar prácticamente en beneficio de la Religión y de ésta mi querida Patria el afecto santo y ardoroso que siempre hizo de mi un soldado activo de esas dos grandes causas; la Patria, este antiguo y nobilísimo Reino de Navarra, hoy modesta provincia de otro que cometió el desacierto de empequeñecerlo en vengativo homenage à una suicida nivelación, vióse amenazada de empequeñecerlo en vengativo homenage á una suicida nivelación, vióse amenazada por el nuevo y desatentado contrafuero que la Excma. Diputación foral, y con ella el Reino todo, señalan en el mesurado escrito que encabeza este libro.

Y al recordar y registrar yo detenidamente la serie de constantes y espontaneos sacrificios de mis antepasados a favor de la integridad de nuestro venerado régimen y muy especialmente el honrosísimo timbre del asiento en Córtes de que disfrutó mi casa de Pamplona; me sentí en virtud de tal estudio y de tales consideraciones obligado á imitar la patriótica conducta de aquellos, con toda la energía y eficacia dignas de tal causa si bien encerradas en la pequeñez de mis medios, siempre sin embargo bastantes para proclamar, no precisamente el fuero mermado, no al simulacro de autonomía que representa la ley paccionada, sino al fuero íntegro, á la constitución fundamental que bajo la dinastía castellana conservó Naavrra desde su incorporación.

Estas mismas razones han levantado mi espíritu hasta el punto de creerme en la obligación estrecha de hacer algo más, algo distinto de la generalidad de mis compatricios.

Ese especial tributo es este libro por mi costeado, primero, aunque humilde monumento que con ocasión de la actual jornada, y con permiso y beneplácito de la Excma. Diputación se levanta á la causa de nuestros fueros.

179 LARRAZA MICHELTORENA, 1995: 51-52; ERRO GASCA, 1995: 84-85 eta 115-116.180 PÉREZ TAFALLA, 1893, VI-VII. orr.

57

Dedícolo á Navarra, al primero y al último de los navarros, porque todos son iguales en el amor y en el deber hacia objeto tan santo; y suplico á Navarra hincada mi rodilla ante la Majestad del Reino, que lo acepte como homenage del más ferviente de sus hijos.

Pero suplico màs, y mi súplica en este punto aspira á ser el supremo encargo que, con indiscutible legitimidad, tienen derecho á formular en esta tierra libre y cristianamente autoritaria, las canas que cubren mi cabeza, la longevidad empleada en el acatamiento perseverante á todo lo foral, la proximidad del sepulcro y las lágrimas de ternura que derramo al despedirme de mi perseguida Patria sin la dicha de ver de nuevo sobre sus sienes la corona foral que las protegía cuando ví la luz en ella.

Mi súplica, mi encargo se cifran en que este libro ni para la actual generación de navarros sea simplemente un objeto de más ó menos viva curiosidad, ni en la sucesión de los tiempos se limite á ocupar un puesto material en los archivos y bibliotecas.

Las gentes lo han calificado ya con propiedad rigurosa de Libro de honor de los navarros181, y en este libro deberán nuestros hermanos del porvenir estudiar y aprender lo que por la sola amenaza de un contrafuero supieron hacer los navarros del año 1893.

Navarros todos, esforzados y nobilísimos navarros, uno que no ha transigido nunca con las exigencias antiforales, espera que con la gracia de Dios y mediante vuestra perseverancia en los actos de honradez, este mi donativo pequeñísimo en sí, pero de gran vaía por los móviles que lo han producido y por el fin á que se dedica, no ha de caer jamás en el olvido, ni menos en el desprecio de los que hayan de sucedernos. Si no fundadores sois continuadores de una genealogía de hombres honrados que consideraron siempre como traición la menor debilidad y aun la breve tregua en la conservación del fuego sagrado de nuestros derechos.

Leed con frecuencia este libro, que lo lean con frecuencia las generaciones venideras, porque si bien no han de hallar en él más que la aridez de unas firmas bajo una legal protesta, tampoco se lee otra cosa en los grandes monumentos levantados á la gloria de los pueblos, y sin embargo, el patriotismo y la vergüenza se inflaman ante ellos hasta formular mudos pero imponentes juramentos.

Pero leedlo, que lo lean solemnemente, muy en especial en las reuniones populares, mientras la Providencia no permita la reproducción de aquellas antiguas solemnidades, dedicadas por la corona y por el pueblo unidos en los tiempos felices de nuestra completa autonomía, á la confirmación de nuestros derechos y libertades.

Descendientes de los que ahora han puesto aquí sus firmas en señal de patriótico compromiso, serán entonces los oyentes, y cada uno se mirará en el ejemplo de su ascendiente como un bruñido espejo, para desechar la tibieza si ha invadido el puesto del estímulo, ó para acrecentarlo si no ha perdido los quilates de su poder.

Dios premie vuestro esfuerzo y el de vuestros sucesores a favor de la causa de los Fueros.

Dios os demande el criminal abandono de la causa de los Fueros.Muruzábal 28 de Agosto de 1893.

Esteban Pérez Tafalla.

Gamazadako gertakariak Hermilio de Olóriz kronistaren La cuestión foral. Reseña de los principales acontecimientos ocurridos desde mayo de 1893 a julio de 1894 (Iruñea, 1894) liburuan daude jasota, zeina José Luis Nieva Zardoyak aztertu baituen182. Olórizek Nafarroaren iragan loriatsua goresten zuen diskurtso historikoa azpimarratzen zuen bereziki, itun baten bidez Gaztelarekin lortutako batasuna, eta Nafarroak izandako jokabide leiala, 1841eko lege itundura eramango zuena, oso kaltegarria Nafarroarentzat, eskubideak lagatzen zituelako maila politiko, legal zein ekonomikoan bidezko konpentsaziorik jaso gabe. Horregatik guztiagatik, Olórizek jakinarazten zien

indartsuagoak direlakoan eskubide oro gaitzesten dutenei, tradizioa apurtzen dutenei eta oraindik ere independientea zeneko bizimoduaz oroitzen den herri jatorra beren nahierara meneratu nahi dutenei, zuhurtziagabekeria ausartegiaren errudun izango direla baldin eta neurri bidegabeen bidez ahuldu eta askatu egiten baldin badira hiru mendetan zehar anaiatzat jotzen

181 Letra lodia originalean. 182 NIEVA ZARDOYA, 1995.

58

ziren herrien arteko loturak, gaur egun, elkarren artean hala adostu izangatik, bandera berbera eusten dutenenak, jatorri, izaera zein historian ezberdinak izanagatik ere183.

Obra horretan “La Cartilla foral. Navarra y la nación española” txertatu zuen. Eskoletan irakurtzeko pentsatua zegoen, eta Nafarroako foralitatea eta historia gogoratzea zuen helburu184:

¿Navarra formó siempre parte de la nación española? - No, señor.¿Qué era antiguamente Navarra?- Un reino independiente.¿Cuándo se unió a España?- El año 1512.¿De qué manera tuvo lugar la unión?- Por medio de un Pacto.¿Y qué se estableció en él?- Que España respetaría siempre y sin empeorarlos los Fueros del Reino de Navarra.¿A qué da usted el nombre de Fueros?- A las leyes por que nuestro país se regía.¿Y esas leyes le reportaban algún beneficio?- Sí, señor; el mantener viva su independencia.No comprendo, ¿cómo podía ser independiente, formando parte de España?- El Reino de Navarra era independiente, porque no tenía de común con España más

que la unidad del Rey.¿De modo que España nunca imperó en Navarra?- Nunca; Navarra sólo debía obediencia a los acuerdos emanados de sus Cortes.¿En qué asuntos entendían las Cortes de Navarra?- En todos los que interesaban al Reino; y especialmente en hacer leyes y establecer

tributos.¿Según esto, la legislación española no tenía fuerza de obligar a Navarra?- No, señor.¿Qué contribuciones pagaba a España el Reino de Navarra?- Ninguna.¿Y al Rey?- Una tan solo, el donativo voluntario.¿Por qué llama usted voluntario a ese tributo?- Porque su pago y cuantía quedaban a disposición de nuestras Cortes.¿De modo que en épocas de penuria sería menor el donativo?- Ciertamente.¿Cuándo votaban las Cortes el donativo voluntario? - Después de haber ventilado todos los asuntos que interesaban a Navarra, porque en

Navarra antes que el Rey era la Patria.¿Y podía el Rey alterar los acuerdos de las Cortes?- De ninguna manera; esto hubiera constituido un grave contrafuero, y el Rey juraba

mantener sin quebranto los Fueros del Reino de Navarra en el acto de Coronación.¿Era condición indispensable el jurar los Fueros para ser Rey de Navarra?- Absolutamente indispensable.¿Y si el Rey hubiera faltado al juramento?- En tal caso, Navarra no estaba obligada a obedecerle.Tribunales de justicia y servicio militar¿Qué otro Fuero importante tenía este Reino?- El de poseer Tribunales de Justicia propios.¿Pero habría fuera de Navarra un Tribunal Supremo, al que recurrir en alzada?- No, señor; todas las causas fenecían en los Tribunales navarros; ahorrábase de este

modo gastos a los litigantes, y se les daba al propio tiempo la seguridad de ser juzgados con arreglo a la legislación del país.

¿Recuerda usted alguna otra ley digna de ser mencionada?

183 NIEVA ZARDOYA, 1995: 251.184 OLÓRIZ AZPARREN, 1894: 195-200.

59

- Sí, señor; la ley del servicio militar.¿Qué disponía esa ley?- Que Navarra no diera soldados en tiempo de paz.¿Y en tiempo de guerra?- Sólo cuando el enemigo hubiese invadido el territorio navarro.¿Llegado este caso, quiénes estaban obligados a tomar las armas?- Todos los hombres útiles del Reino, hasta la edad de 60 años.¿Y servían en la milicia fuera de Navarra?- Nunca; a menos que el Reino lo acordase.¿Recuerda usted si la ley del servicio militar tuvo alguna vez exacto cumplimiento?- En el año 1793, cuando la guerra con Francia. Durante ella armó Navarra a más de

30.000 hombres. Hecho semejante no lo llevó a cabo ningún otro país de España. Y sin embargo, tampoco lo consignó España en sus historias.

¿Los Fueros de Navarra alcanzaron siempre el respeto de los Monarcas?- Casi siempre.¿De modo que actualmente continuarán rigiendo?- No, señor; el Pacto de 1512 fue reformado por otro nuevo Pacto.El Pacto de 1841¿Y la reforma resultó ventajosa para Navarra?- Para España fue muy ventajosa; para Navarra muy perjudicial.¿Cuándo tuvo lugar ese nuevo tratado?- El 16 de agosto de 1841. (Al ser derrotados los carlistas).¿Y qué sacrificios hizo Navarra en beneficio de España?- En primer lugar cedió sus Cortes, y con ellas la facultad legislativa.GRANDE fue el sacrificio, porque de hacer buenas o malas leyes se sigue la felicidad

o desgracia de los pueblos. ¿Y qué más hizo Navarra en obsequio de España?- Cedió sus Tribunales de Justicia.¿Cedió más todavía?- Sí, señor; las aduanas y el estanco de tabaco, con cuyos rendimientos pudiera hoy

vivir el pueblo navarro libre de toda contribución.¿Supongo que ya no le quedarían a Navarra derechos que renunciar?- Aún le quedaban, y en lugar de mantener su ley del servicio militar, aceptó la dura

carga de las quintas; y en vez de dar al Rey un donativo voluntario, se comprometió a entregar anualmente a España un millón y quinientos mil reales de contribución.

¿Vivamente habría agradecido España tales sacrificios? - Ignoro hasta dónde llegó su gratitud; sólo sé que desde aquella fecha no ha cesado

de cercenar nuestros mermados Fueros, tachándolos de egoistas.¿Pero continuará vigente la ley del 41?- De derecho sí; pero no de hecho.¿Qué contrafueros han tenido lugar desde el nuevo Pacto?- Son indecibles.Indíqueme usted alguno de ellos.- Uno, es el haber aumentado nuestra contribución anual, aproximadamente en tres

millones.¿Y se paga ese aumento?- Aunque es ilegal y aunque el Gobierno debe a Navarra más de treinta millones, se

paga.¿Qué otros contrafueros recuerda usted?- El impuesto de cédulas personales, los sellos del timbre, el papel de multas, el papel

sellado exigido en todos los expedientes cuando se cursan fuera de Navarra, las licencias de caza y pesca, el descuento del veinte por ciento sobre propios, el estanco de cerillas, el impuesto sobre viajeros, el de minas, la venta del monte Franco Andía y la suscripción forzosa a la Gaceta Agrícola, impuesta a determinados municipios.

Muchos son tantos contrafueros para realizarlos en tan breve tiempo.- Pues aún queda por mencionar uno de suma importancia, el que se refiere al

nombramiento de maestros, antes derecho exclusivo de nuestro Municipios.¿Y quién los nombra ahora?- El Rector de Zaragoza, un alto empleado del Gobierno.¿Sabe usted qué objeto se propone el Gobierno al infringir la ley en este punto?

60

- Lo ignoro; tal vez sea el de tener sin gasto suyo personas que le secunden, trasformando el carácter de los navarros.

¿Y en qué derechos se escuda el Gobierno para cometer semejantes arbitrariedades?- Ya nos lo tiene dicho; en el derecho del número, en el de la fuerza. Pues si el

Gobierno ha roto la Ley del 41, Navarra puede dar por rescindida esa Ley y tendrá derecho a gozar de los Fueros consignados en el Pacto de 1512.

Bien dice usted; y revivirán nuestras Cortes, tendremos Tribunales de Justicia propios, serán nuestros los rendimientos de aduanas y del estanco del tabaco, nombraremos Maestros amantes de Navarra, no daremos quintas ni contribuciones y sólo entregaremos al Rey de España, como donativo voluntario, la cantidad que juzguemos equitativa.

Obra honen ondotik beste batzuk etorriko ziren, xede eta abertzaletasun foruzale berberekin, Gervasio Etayo y Eraso eta Gregorio Iribas y Sánchez, besteak beste185.

Gamazadaren inguruan jazotako ekintzek bi jarrera kontrajarri azaleratu zituzten: berrogeita bat zale liberalek behin betiko itun gisa ikusten zuten; karlista eta liberal foruzaleentzat, legea kontraforu bat zen, denboraren joanean partzialki bakarrik legitimatua –hitzarmena defendatuko zuten, beraz–. Madrilgo Gobernuarentzat, berriz, lege arrunt bat besterik ez zen, eta, beraz, Gorteek alda zezaketena186. Erakunde nafarren aurkakotasunaren aurrean, egitasmoa prestatzeaz arduratzen zen Gorteetako Batzordeak, xedapen horren ordez Aurrekontu Legeko 35. artikuluari zera eranstea erabaki zuen, gainerako lurralde nazionalean eskatuko ziren kontribuzio zein zergei buruz:

Gobernuak Nafarroako Diputazioarekin artikulu honek arautzen dituen alderdiak ere itundu ahal izango ditu, probintzia honen inguruabar bereziak Nazioaren interes orokorrekin uztartuz betiere.

Formula berri horrek errespetatu egiten zuen foruzale nafarrek defendatzen zuten 1841eko Legearen itun izaera. Eta, hala eta guztiz ere, Diputazioak entzungor egin zien 1894an zehar probintzien egoera fiskala birnegoziatzeko behin eta berriro egindako gonbitei, argudiatuz Nafarroaren indarreango legeria gorde eta defendatzeko egindako zinaren aurkakoa zela. Azkenean ez zuten inolako akordiorik lortu, eta Gobernua ez zen neurriak hartzera ausartu. Gamazoren eta nafarren jarrera zurruna ikusita, Erregeordeak Martínez Campos jeneralarengana jo zuen, eta erantzun hau jaso187:

Nafarroa bakarrik balego tartean, armetara jo ahal izango genuke. Baina euskal probintziek bat egingo lukete berarekin, eta altxamendu bat sor lezakete, karlistek orokortzat joko luketena. Ez du gerra zibil bat pizteko arriskua hartzea merezi, Nafarroarengandik jaso dezakeguna baino askoz ere garestiagoa aterako bailitzaiguke.

Gamazoren lekuan Amós Salvador ipini zuten, eta honek lege proiektu berri bat aurkeztu zuen (1895), nahiz eta ez zen Gorteetan eztabaidatzera iritsi. Estatuak 1841eko Legean aldaketarik egiteko gaitasunik ez zuela ikusita, ezta itunduta ere, ez zen aurrerantzean tributu betebeharrak unilateralki inposatzeko ahalegin gehiagorik egingo. Gauzak horrela, 1898ko ekainaren 28ko Aurrekontuen Legeak petrolioaren, argi elektrikoaren eta gas argiaren gaineko zerga berriaren ordainketa ituntzeko ahalmena eman zion Estatuari, eta baita gerraren errekargua ere, Aurrekontuen Legean bertan jasotzen ziren moduan. Nafarroako Diputazioak ez zuen kontzertu horrekin bat egiten,

185 DÍAZ ACOSTA, 1995: 301.186 JIMENO JURÍO, 1982: 102-103; MONREAL ZIA, 1999: 409, 2002: 359.187 DEL BURGO, 1968: 452-453; JIMENO JURÍO, 1982: 102; MEDINA GUERRERO, 1991: 60-61; MONREAL ZIA, 1999: 409.

61

eta dohaintza modura 500.000 pezeta eman zituen (1898ko abuztuaren 9ko Errege Agindua)188. Ildo beretik, Nafarroako Diputazioak espresuki adierazi zuen bere lurraldean ez zela aplikatzen 1900 urtean Fernández Villaverderen erreformak sortutako Erabilgarritasunen Kontribuzioa (Foru Aldundiaren Akordioa, 1900eko apirilaren 27koa). Nolanahi ere, ez zuen eragozpenik izan akordio partikularren bidez azukrea egiteko zerga aplikatzeko (1900eko urriaren 16ko Errege Dekretua), edota alkohola egin eta kontsumitzearen gainekoa (1904ko irailaren 9ko Errege Dekretua), 1841eko Legeak Estatuaren esku uzten zuelako produktu estankatuen ordainarazpena, eta zerga berriek antza benetan handia zeukaten hauekin189.

Hitzarmena, beraz, XX. mendeko lehen hamarkadetan instituzionalizatu zen, eta Foruak Berresteko Legean jasotzen zen aurretiko entzunaldia aurretiko onespen bihurtu zen, eta, modu horretan, 1841eko Legeak behin betiko hartuko zuen izaera itundu edo pakzionatua. Beraz, esan dezakegu ekintzen indarra Konstituzioari berari gailendu zitzaiola, zeina, sistema fiskal nafarrari zegokionez, 1841eko Legearen itzalpean gelditzen zen erabat.

188 MEDINA GUERRERO: 1991: 61.189 SIMÓN ACOSTA, 1994: 112-113.

62

2. ERABATEKO FORU ITZULERAREN ALDEKO SAIAKERATIK HERRI-ALDARRIKAPEN FORALAREN BUKAERARA

1. Foruak XX. mendearen hasieran

1.1. Euskaroen ondarea

Nafarroako Euskara Elkarteak 1885etik aurrera jarduerarik ez bazuen ere eta 1897an disolbatu arren190, indarturik atera zen Gamazada bitartean bere mezu foruzalea, eta kulturaren aldetik euskaltzalea. Baina, bestalde, Gamazada nafar identitatearen funtsezko mugarria da191 eta gaur egungo nabarrismoak ikurtzat hartu du, euskaroek hartan izan zuten eragina erabat isilaraziz. Azken egintza hori oso laster hasi zen mamitzen burgesia liberal berrogeita bat zalearen eskutik, Baskongadekin interes ekonomiko bateratuak ez zituena, eta –euskaroak ez bezala– lurralde haiekin harremanak izatearen kontrakoa zen.

Antonio Elorza bezalako egile batzuek joera aurre-abertzale nabarmena ikusi dute euskaroengan, foruzale haiek adibidetzat hartu baitzuten beren parlamentuko talde propioarentzat gutxiengo poloniarrek, alsaziarrek edo irlandarrek Alemaniako eta Britainia Handiko parlamentuetan zituzten taldeak192. Horrela izan ala ez, egia da Euzko Alderdi Jeltzaleak –XIX. mendearen azken urteetan jaioa zenak– oinarriak aurkitu zituela euskaroen etxearen hondakinetan, proiektu abertzale berriaren berreraikuntzarako. Bi izan ziren horren harrera onerako arrazoiak: euskararen defentsa eta foralitatearen aldeko eusko-nafar batasuna. Adierazgarria da euskaro bat, Estanislao Aranzadi, lehendabiziko Napar Buru Batzarreko presidente izatea193. Galdutako foralitatearen gaian, euskal abertzaletasunaren jarrera hausturaren aldekoa eta originala izan zen, izan ere, azken hariraino eraman zuen ideologia foruzalearen ezkutuko printzipioa: instituzio tradizionalek euskal subiranotasunaren adierazpena osatzen dutelako ideia. Nazionalitateen eta foralitate klasikoaren printzipioa laburtzeko ahaleginean, EAJ-k euskal herriaren izakera nazionalaren adierazpena ikusten zuen foruetan; izan ere, herri desberdin bat zenez, Zuzenbide desberdin bat zeukan. Sabino Aranak hankaz gora jarri zituen foruen interpretazio liberal eta karlistak foralitatea eta independentzia berdindu zituenean. 1894an “Foruzaletasuna separatismoa da” artikulua argitaratu zuen Bizkaitarran, Koroarekiko edozein lotura zalantzagarri haustea defendatuz, euskaldunekin egindako itunak historian zehar ez betetzeagatik. 1839ko Legea baztertzen zuen, batasuna eta Konstituzioa aipatzen zituelako, jatorrizko askatasunaren printzipioa baliogabetzen zuelako eta euskaldunak Estatuaren borondate orokorraren menpe jartzen zituelako194.

Sabino Aranak pentsatutako lehen abertzaletasun hark Euskadi euskal estatuen konfederazio libre bat bezala marraztu zuen, non konturik gehienak probintzia zaharren esparruan erabakiko baitziren eta, are gehiago, baita udal mailan ere. Alde horretatik, García-Sanz, Iriarte eta Mikelarenarekin bat, ezin da ahaztu lehenbiziko euskal abertzaletasuna bizkaitarra, gipuzkoarra, napartarra izan zela. Aurrerago izan zen, behin sortzailea hilik zegoela (1903), proiektu abertzaleak sentimendu kolektiboa lehenetsi zuenean eta bere nahiak zehaztu zituen: autonomia baten eraketa euskal 190 GONZÁLEZ OLLÉ, 1997.191 ALIENDE URTASUN, 1999: 45 eta 85-95.192 ELORZA, 1978: 86.193 MARTÍNEZ PEÑUELA, 1989. 194 MONREAL ZIA, 1988.

63

erregio osoarentzat, etorkizuneko Euskal estatuarentzat lehen urrats gisa balioko zuena195.

Ia bere sorreratik beretik, EAJn bi ildo izan ziren –independentismoa eta autonomismoa–, eta biak uztartzea lortu zen foruen itzulketa osoari esker, 1906an onetsitako programa-manifestu baten bidez moldatua. Jeltzaleen artean inork ere ezin zion kontra egin foru itzulketari, nahiz-eta batzuek huraxe ulertu –Sabino Aranaren moduan– independentziara itzultzea bezala, eta beste batzuek, aldiz, Espainia barneko integrazio bat bezala, autonomia kontserbatuz196. Euskal abertzaletasunaren helburua adierazpen anbiguo horretan moldatu zen, bere edukia zehaztu gabe eta independentzia eta autonomia aipatu gabe. Sabino Aranaren dotrinak aurreko foruzaletasunarekiko haustura bazekarren ere, foruak izan ziren alderdi barneko moderatuen eta erradikalen topalekua197.

Baina egin dezagun denboran atzera. Lehen abertzaletasun napartarraren testuinguruan kokatu beharra dago Sabino Arana, zeina Castejonera joan baitzen Nafarroako Foru Diputazioa Madrilen negoziatzetik ekarri zuen trenari ongietorria ematera, 1894ko urtarrilean. Harekin batera, abertzaletasun bizkaitarraren ordezkari gutxi batzuk joan ziren, denak Nafarroari elkartasuna adierazteko198. Tren hark trenbidearen ibilbide osoan sua eta garra piztu zuen Nafarroako hainbat herritan, eta Iruñean garaipenezko ongietorria eskaini zioten.

1.2. Gamazadaren herri aztarna

Foruen aldeko isuri herrikoiago horren atalik bihozkorrenak bi ditugu: 1894ko Monteagudoko paloteadoaren antzezpena eta foruen monumentu eta kaleak. José María Jimeno Juríok ikertu eta ezagutzera eman zuen 1973an Monteagudoko paloteadoa, eta horri berorri jarraituko gatzaizkio199. José Jarauta Martínezek (Joselico) idatzi zuen testua, eta bere osoan eman dugu dokumentuen eranskinean (1.koa). Joselico, 1855ean jaioa, XIX. mende bukaerako eta XX. mende hasierako Erriberako gizon tipiko haietako bat zen, baina iduri du kulturarako kezkaz jantzia zegoela, eta hori ez zen batere ohikoa garai hartan, gure hegoaldeko herrietako nekazarien artean. Jimeno Juríoren hitzetan, kezkez betetako gizona zen hura, suharra, errealista, zenbaitetan irri-maltzurra, egoera politiko eta sozialari adi zegoena; juglare espiritua zuen, herri olerkariaren hatsa, eta dohain hori Nafarroaren zerbitzuan jarri zuen, bai eta bere herriko gizon-emakumeen zerbitzuan ere, eta ez zuen inola ere beldurtu bere literatur prestakuntzarik ezak, bere bertsoetan nabarmen ageri den bezala. Hizkera xumea darabil, erraza, arranditsua, gordina, eta nagusiki herritarra argot, esapide eta kontzeptuetan. Jarauta nafar abertzalea zen, katoliko zintzoa eta, ondorioz, oso politizatua nafarren eskubide erlijiosoei eta foralei eraso latza egiten ari zitzaien aldi hartan. Oroz gain, Jarauta abertzale gartsua zen, eta nahiago zuen bizia galtzea bere Nafarroaren ohorea hondatua ikusi baino lehen (283. bertsoa). Abagune politikoak eraginik, elkartasun zintzoan bizi izan zen bere euskal anaiekin, beren foruetan eta haragian Sagastaren eta Gamazoren bidegabekeriak jasaten zituztenak.

195 GARCÍA-SANZ, IRIARTE LÓPEZ, MIKELARENA PEÑA, 2002: 154.196 MEES, 1995: 82.197 IZU BELLOSO, 2001: 197. 198 GARCÍA-SANZ, IRIARTE LÓPEZ, MIKELARENA PEÑA, 2002: 170.199 JIMENO JURÍO, 2004: 119-170.

64

1894ko antzezpenak –eta hartarako Jarautak idatzitako testuak, beste bat moldatuta, beharbada Vera de Moncayotik ekarria– ez du xedetzat ikusleak txiste eta dantza batzuekin entretenitzea edo irri eginaraztea. Monteagudoko taldeak badu bereizgarri bat, garai hartan Ebroren ibarreko hainbat herritan sortutako taldeek ez zutena, hots, ikuskizun batez baliatzen dira mezu kezkagarri bat zabaltzeko. Haien asmoa foruez mintzatzea da, artzain nagusiak 11. bertsoan esaten duen bezala, entzuleen bihotzean erresumako historiaren eta bere iragan loriatsuaren atal batzuk txertatuz, erresuma zaharraren eta Espainiako estatuaren artean sinatutako alde biko itunaren –1841ekoa– seriotasuna eta justizia zapaltzen zituen politika zentralistaren aurka sentsibilizatuz eta, azkenik, entzuleak adoretuz berriro armak Karlos VII.aren kausaren alde har zitzaten, sasoi hartan Veneziako Loredan izeneko jauregian bizi zena. Zirraragarria izan behar zuen une historiko haietan Gernikako arbola ereserkia entzuteak antzezpenaren bi aldeak bereizteko. Gure Erriberako nekazari batek Nafarroako historiaz eta bere erakundeez eskaintzen duen ikuspegiak akatsak ditu, zenbaitetan larriak, esaterako, gure errege-erreginak eta Gorteak agertzen dituenean foruen gaineko zina egiten Gernikako zuhaitzaren azpian, baina horrek erakusten du nolakoa zen euskal historia bateratua herriaren pentsamenduan, gogoan eta irudimenean.

Oso argiak dira Monteagudokoek 1894an antzeztutako saioaren eskema eta garapena. Dokumentuen eranskinera bere osoan ekarri dugun testua Cascanten emateko idatzia zegoen (68. bertsoa). Deabrua artzainari Cascanteko San Juan ermitan agertzen zaio (32. eta 50. bertsoak), eta Erromeroko Ama Birjinari eskatzen zaio laguntza (86. bertsoa). Bi zati ditu, Jimeno Juríok honela deskribatuak200:

PRIMERA PARTEA) Presentación (Escena 1ª). Se inicia con un saludo del mayoral a las autoridades y

al público, introduciéndoles en el tema que va a constituir el núcleo del mensaje foral. B) Primer diálogo (Escena 2ª) La presencia del rabadán y su conversación con el

mayoral preparan la entrada en escena del diablo.C) Monólogo del diablo (Escena 3ª) . La ironía puesta por el autor en la crítica de la

sociedad local es de una cándida rudeza, al par que de una singular fuerza descriptiva, que debió ser perfectamente comprendida por los espectadores.

D) Victoria del ángel (Escena 4ª) . Tras un alarde pantagruélico, típicamente ribero, en que Joselito luce sus conocimientos geográficos, la lucha entre el ángel y el demonio queda reducida a una simple amenaza del primero, ante la que se diluye toda la furia de Luzbel, que desaparece de la escena con un significativo gesto de impotencia.

E) Introducción al paloteado (Escenas 5ª y 6ª). Al breve diálogo entre el mayoral y rabadán, sigue la presencia de los ocho paloteadores, que han subido al tablado en dos filas de a cuatro, dándoles apodos imaginarios. El mayoral explica el orden y forma de actuación del grupo de danza, invitando al primero de la fila derecha a que inicie la función echando un verso, al que responderá con otro el rabadán. Seguidamente, los paloteadores darán una vuelta danzando con sus palos. Seguirán todos y cada uno de los danzantes echando sus respectivos versos y alternándolos con la danza. En esta ocasión, las coplas del rabadán y de cada paloteador describen el viaje de la Diputación Foral de Navarra a Madrid, su gestión en la Corte y su victorioso regreso por los pueblos de la Ribera (estrofas 166-181).

F) Paloteado. El mayoral ha descrito el orden de actuación. Puestos los danzantes en corro, teniendo en el centro al rabadán, el primero –el llegado al escenario en cabeza de la fila derecha– queda frente al público, delante del tablado y en su centro. Recita su copla. Entonces el rabadán da un salto, saliendo del corro y situándose delante del paloteador, a un lado. Contesta con otro verso. Los músicos atacan inmediatamente la breve melodía, bailando los ocho hombres al compás, y blandiendo sus palos: «Para palotear, / pegan por alto y por bajo, / por delante y por detrás». (estrofa 152)

200 JIMENO JURÍO, 2004: 130-132.

65

Terminada la primera vuelta, para en seco la música, quedando el segundo danzante delante, dando frente al respetable. Lanzaba su verso, respondiendo nuevamente el rabadán, previo el blinco ritual, repitiéndose la danza. Así se van sucediendo las coplas de los ocho paloteadores, uno por uno, alternándolas con el baile.

SEGUNDA PARTE A) Gernikako arbola. Finalizadas las ocho actuaciones, todas con la misma melodía,

«la música toca la pieza nombrada el Guernicaco-arbolá, y, al concluir dicha pieza, el Mayoral explica la relación de los fueros». B) Discurso foral. La segunda parte es un ferviente discurso patriótico y foral, rubricado con vivas a las cuatro provincias hermanas, que debieron electrizar de entusiasmo a los espectadores. C) Trenzado. El manuscrito no menciona la danza de las cintas, pero nos consta que el acto finalizaba siempre con esta danza, en la que no había diálogos ni monólogos. El mayoral sostenía en el centro del tablado el mástil con las ocho cintas de colores, mientras los danzantes giraban a su derredor, dibujando los rombos sobre el palo vertical, al compás de la música. No hemos logrado recoger la melodía utilizada para esta danza.

Tokian-tokiko herri adierazpen horretatik Nafarroa osoan eman zen ekintza bat ekarriko dugu gogora. Foruen aldeko irakinaldi betean, foruen omenez monumentu bat eraikitzeko ideia sortu zen herri harpidetzaz, Gobernuaren asmoen kontrako lehendabiziko protesten gaineko memoria iraunarazteko eta, zehatzago, 1893ko ekainaren 4ko manifestazioaren oroitzapenetan201. Bixente Serranok idatzi zuen bezala, 1893. ekaineko giroan jaio zen Foru-monumentuaren ideia202:

Ekainaren 4ko manifestaziotik bi egunera gutun bat argitaratu zuen Manuel Jimenok, Ideia bat proposatuz: plaka bat kokatzeko Foru-jauregiko fatxadan, ekintzaren oroimenez. Egun eta espiritu berean, Fiacro Iraizoz garaiko idazleak monumentuaren ideia aireatu zuen: Alegoria artistiko bat, monumentu apal bat, eguratsean altxatu eta haren aurrean urtero Foruen jaia egiteko; eraikuntzari dagokionez, utikan subentzioak eta sakrifizio garestiak; ez ote da herriarentzako? Bada, herriak berak egin behar. Herri diru-bilketa eta denon gogo beroa, aski.

Foruen aldeko monumentua ezarri zen Iruñeko Foru jauregiaren aurrean, herritarren borondatez, Nafarroako materialak erabiliz eta arkitekto iruindar batek diseinatua. Erreginen modura koroatuta dagoen emakume bat ikus daiteke bertan, Foru Legea jasotzen duela, eta eskuineko eskuan kate heraldikoak, puskatuta, dauzkala. Brontzezko bost harlauzek gogorarazten dute Nafarroa Gaztelari atxiki zitzaiola (1515) bere antzinako izaera, bere legeak, lurraldea, gobernua eta foruak mantenduz, Errege-erreginek gorde eta hobetu egingo zituztela zin egin zutela, eta hitzemate horren urrapen oro deuseza izan zela203. Monumentua 1903.eko urrian bukatutzat eman zuten arren, 1905a arte ez zituzten jarriko bost plakak. Hamar-hamairu urtez luzatu egin zen, eta gainera ez zen inoiz inauguratu, seguruenik, José Javier Azanzak dioen bezala, Nafarroako eliteek foruen inguruan zuten interesa gutxira egin zuelako204.

Bestalde, Nafarroako hiri nagusiek ere Foruei eskaini zizkieten beren plazak foruen aldeko gogo-uholdea oroitzeko. Gamazadak, aurrerantzean, Nafarroako identitatean fuerismoa sakralizatuko du, eta foruen gizarteratzea adierazi nahi denean, ekintza horretara joko da205.

Nolanahi ere, Gamazadak ez zuen berekin nafar esparruko antolaketa abertzalerik ekarri, ezta erregionalistarik ere. 1894 ondoko urteetan, agintariek,

201 GARCÍA-SANZ, IRIARTE LÓPEZ, MIKELARENA PEÑA, 2002: 172-179; AZANZA LÓPEZ, 2003; BRINKMANN, 2004: 65-69 eta 80-88.202 SERRANO IZKO, 2003: 4-11. orr.203 JIMENO JURÍO, 1982: 102-103.204 AZANZA LÓPEZ, 2003: 31-32. Cfr. BRINKMANN, 2004: 84-85.205 ALIENDE URTASUN, 1999: 45 eta 85-95.

66

politikari gehienek bezala, ez zuten alde horretatik inolako mugimendurik antolatu nahi izan, entzungor eginez Foruen Monumentuaren Batzordearen proposamenari, urtean behin Foruen Egunaren karira ospakizun bat antolatzeko206. Dena den, hala nabarristentzat nola euskal abertzaleentzat, foruen aldeko monumentua ikurra izan da beti, eta aspertu arte irudikatu eta baliatu dute, ahalik eta identitate-irudirik erabiliena izatera iritsi arte.

1.3. Ezkerraren sorrera eta foruekiko duen jarrera

XIX. mendeko azken hamarkadan ere sozialismoa sortu zen. Ez zen Nafarroa, ez horixe, agindutako lurra. Izan ere, nekazaritza munduko egitura zuen nagusiki eta ia ez zegoen industrializatua.207 Horrek eraginik, egoera oso urrun zegoen bere kostaldeko senideetatik, Bizkaia eta Gipuzkoatik, alegia. Dena den, Nafarroako egoera horrek bere azpian tentsio sozialak estaltzen zituen. Ez ziren, beharbada, garrantzi handikoak izanen, baina bai etengabeak, batez ere Erriberan eta Iruñean. Horrela, lan baldintza kaxkarren eta horrek berekin ekarritako gizarte gatazken –gero eta handiagoak– ondorioz, langileen erantzuna taxutzen hasi eta gorpuztu zen Iruñean Zureko Langileen Elkartea (zurginak) sortu zenez geroztik, 1900ean. Hurrengo urtean, holako beste hamar elkarte sortu ziren, denak erresistentziakoak, beren elkartekideen lan arazoei konponbideak bilatzeko asmoz eta, era berean, agintariei esku hartze handiagoa eskatzeko langileak ahulagoak ziren alor haietan. Horra nola abiatu zen elkartegintza olde hura, Espainiako beste hiri batzuenekin batera sortu zena. Bestalde, huts egindako saialdiren baten ondotik, PSOE behin betiko ezarri zen Nafarroan 1902an, Nafarroako Agrupazio Sozialistaren sorrerarekin. Hasierako elkartegintzaren bultzadaren kontra, bai eta Federación Local Obrera taldearen eta Agrupazio Sozialistaren antolaketa-ekimen hasi berriaren kontra ere, prentsa kontserbadore eta tradizionalistaren kontraeraso handia etorri zen, katolikoen gizarte ekintzarekin eta patronalarekin bat eginik. Horien xedea sozialistei izena kentzea zen, bai pertsona bezala bai langile bezala; halaber, izaera sozial-katolikoko elkar laguntzarako elkarteak sortu zituzten, esaterako, La Conciliación (1902); eta erakunde sozialak sustatu zituzten, herrietan batez ere, Caja Ruralak edo Zirkulu Katolikoak bezala208.

Ezkerraren agerpena eta bere elkartegintza sozialistaren aurrean, zein zen foruek haientzat hartu zuten lekua? Egia esateko, hasierako une haietan ia batere ez. Dena den, landa ingurunean, suharrago salatzen zituzten makurkerien sustraiak, herrilurren jabetzak indarrez ebatsi izana bezala, foruen abolizioaren ondorioetatik zetozen. PSOEk ez zuen Espainia aldarrikatu, ezta foruak ere; bestelako arazoez kezkatu ziren. Halere, izan zen salbuespenik, hasierako uneetako salbuespen horietako bat, zehazki. Horrela, Florencio Alfarok, 1911n zinegotzi errepublikarra eta Partido Radical Socialistako kide izan zenak, 1841eko Lege Itunduak ezarritako foru erregimenaren alde idatzi zuen El Porvenir Navarro egunkarian, 1904an, baina haren erreforma proposatu zuen, itun bidez, zentzu progresiboan209.

Ezkerraren eta eskuinaren arteko liskarrak erraztu zuen etengabe sozialisten eta errepublikazaleen arteko elkar aditzea, eta horien aurka ozen altxatzen ziren kontserbadore dinastikoak, tradizionalistak, katoliko-foruzaleak, katoliko

206 GARCÍA-SANZ, IRIARTE LÓPEZ, MIKELARENA PEÑA, 2002: 169.207 Ikus MAJUELO, 1989: 61-68.208 ANAUT BRAVO, 2001: 35-36.209 IZU BELLOSO, 2001: 311.

67

independenteak eta, batez ere, nazionalistak. Baskongadetan nazionalismoaren kontrako erreakzio gogorra gertatu zen euskal sozialismoaren aldetik. Sozialistentzat EAJ muturreko erlijiozale amorratua, tradizionalista eta etnizista zen. Horren aurrean, sozialismoak aldarrikatzen zuen baztertu egin behar zela langileen desberdintasuna bere jatorri erregionalagatik edo nazionalagatik, eta berdintasunean nahiz elkartasunean oinarritutako etika proposatzen zuen210. Etorkin mugimendua oso apala izan arren, eztabaida horrek ere Nafarroan izan zuen bere isla, baina esan beharra dago kritika horien artean ez zela foralitatea aipatzen. Gregorio Angulo izan zen horren adibidea, 1913an Iruñeko zinegotzi sozialista hautatu zutena. Hiru urte lehenago, hauxe idatzi zuen El Demócrata Navarro egunkarian:

El regionalismo es un concepto que corresponde a otra categoría de la Humanidad: el pasado. El regionalismo es una idea atávica, de regresión a lo que fue para no volver jamás211.

Komeni da gogoratzea beste parametro batzuetan ematen zela sozialismo nafarrak gure herrialdeko euskal abertzaletasunari egiten zion erasoa, euskal abertzaletasunak Nafarroan moderazio handiz jokatu, hainbat aldiz separatismoa errefusatu eta egitura konfederalen gainean aritu arren, halako moduz, non napartarrismo gisa edo nagusiki abertzaletasun nafar gisa ulertu daitekeen212.

2. Aldarrikapen autonomikoetatik Amaiurko monumentuaren eraikuntzara

2.1. Aldarrikapen autonomikoak (1917-1919)

XX. mende hasieratik aurrerapausoa eman zen foruen gaineko kontzientzia lausotik aukera autonomistara. Nafarroako eta Baskongadetako foru erregimenetan mamitutako antzinako ordena politikoaren aldeko aldarrikapena batera bizi izan zen gorantz zihoan euskal autonomia erregionalaren edo nazionalaren aldeko planteamenduarekin, baina harreman hori ez zen beti baketsua izan. Dualtasun foral-autonomista hura –zeinaren lehen osagaia atzera baitzihoan bigarrenaren mesedetan– mantendu zen, eta zailtasunak izan zituen politikaren aldetik eraginkorra izanen zen sintesi baten inguruan egituratzeko213. Erakundeen ekimenari dagokionez, lehenbiziko adibide nabarmena gure mugakide Baskongadetan gertatu zen, Hitzarmen Ekonomikoa berritu baitzen (1906). Bada, abagune egokia izan zen hura tankera foral-autonomistako proposamen bat egiteko (Liga Foral Autonomista). Horrek tankera horretako ilusioak eta eskariak biziberritu zituen, eta euskal berezitasunaren diskurtso politikoa berriro eguneratu. Proposamenak, ordea, –taldeko interes politikoek oztopatua–, bakar-bakarrik Gipuzkoan izan zuen arrakasta, bai eta Gasteizko barrutian ere. Bitartean, gainerako barrutietan erabateko porrota jaso zuen214. Nafarroako Diputazioa Liga Foraletik bazter gelditu zen, nahiz-eta omen handiko pertsona batzuk elkarlan haren alde mintzatu. Hurrengo urtean, Nafarroan foruen afera zaharraren gaineko eztabaidak autonomismoaren ildotik segitu zuen. Aldi hartan, zenbait ahots, Carlos Sanz abokatua bezala, El Eco de Navarra egunkarian (1907-IV-30) Solidaridad Catalana ekimenaren alde atera ziren, Espainia erregeneratzeko izan zezakeen gaitasuna aintzat hartuta, eta eragina ere izan zezakeelakoan Nafarroak berreskura zitzan 1841ean laga ez zitzaizkion

210 IZU BELLOSO, 2001: 312.211 GARCÍA-SANZ, 1999: 328.212 MIKELARENA PEÑA, 2004: 666.213 MONREAL ZIA, 2000a: 84. 214 CASTELLS ARTECHE eta RIVERA BLANCO, 1995: 328.

68

berezko eskubide batzuk, absolutismo zentralistak kendutakoak. Dena dela, Diputazioak Gorteetako nafar ordezkariei ekimen horrekin bat ez egiteko eskatu zien, hari atxikitzeak Nafarroarentzat kalteak erakar litzakeelako215.

Laster, autonomiaren gaineko eztabaida hark elkarren kontra jarri zituen bi bloke, eta hala iraun dute gaur egun arte, bakoitzak berekin dakarren mezuarekin bai politikan bai identitatean: nabarrismoa eta euskal abertzaletasuna. Bigarren hamarkadaren hasierako urteetatik, eta EAJk nafar lurretan egindako lehenbiziko hedapenarekin bat –hedapen apala benetan–, karlisten prentsa gogotsu ahalegindu zen euskal abertzaletasunari eraso gogorra baino gogorragoa egiten. Aldi berean, beren orrietan espainolismoaren eta foralismoaren aldeko mezua zabaltzen zen, bai eta euskaltzaletasun kulturala aldarrikatu ere216. Zatiketa hori areagotu zen 1917-1919ko aldarrikapen autonomikoekin. Orduz geroztik, nabarrismo eskuindarra sortu zen, zehazki hitz eginez. Bere proposamen politikoaren arabera, Nafarroa proiektu politiko desberdina zen mugakide diren erregioen artean, Espainian ederki kokatua eta foralitatean funtsatua, foruak aldatzeko 1841eko Legearen arabera ulertutako foralitatean, alegia. Ordura arte, tradizionalistek eta integristek harro erakutsiak zituzten euskaltzaletasun kulturala eta foruak itzultzearen aldeko aldarriak, liberalismoaren kontrako argudio bide gisa eta, zenbaitetan, euskal abertzaletasunaren aldeko begikotasuna ere agertua zuten. Esaterako, Natalio Sarasak liburu bat argitaratu zuen Lacort errepublikazale nafarraren eskumikuaren haritik, hots, La Tesis católica en Navarra (1901), lan tradizionalista inondik ere, liberalen aurkakoa eta integrista goitik behera. Bada liburuak euskaltzaletasun hartatik edan zuen, baina aurrerapausoa eman eta 1841eko Lege Itundua aurkeztu zuen ez lege erregeneratzaile bat bezala, Espainiarekiko maitasun eta esker onaren ildotik baizik. Beraz, aurrekari nabarmena izan zen hura 1917tik aurrera eginen zen aldaketa ideologikorako. Bestalde, foruak itzultzearen aldeko prozesuaren aurretik, eztabaida gorria gertatu zen egunkarien artean, hots, 1913ko abenduaren 8ko Mankomunitateei buruzko dekretuak sorrarazitakoa. Dekretu horrek Espainiako erregioen administrazio antolaketa berrirako aukera ekar zezakeen, eta horrexek eztabaida eragin zuen ea Nafarroak bakarrik joan behar ote zuen edo probintziaz gaindiko erakunde batean sartu. Jakina, nazionalisten Napartarra astekariaren asmoa izan zen Nafarroa Baskongadekin batera joatea217.

Cánovasek 1876an diseinatu zuen errestaurazioko sistema kinka larrian sartu zen behin betiko, Lehen Mundu Gerrak Espainiako gizartean eta ekonomian izan zituen ondorioekin batera. Espainiako neutraltasunak bultzada ederra eman zien produktuei kanpora ateratzeko, eta horrek berekin prezioen gorakada ekarri zuen, baina soldatak ez ziren igo. Horrek eraginik, lan arazoak nabarmen handitu ziren Espainian, Euskal Herrian oro har, eta Nafarroan modu berezian. Azken hatsetan zegoen sistemaren ezaugarria izan zen bere barnean itxi egin zela. Gainera, barrenetik hautsia zegoen eta ezin konta ahala taldetan banatu ziren dinastismoari eusten zioten alderdiak (kontserbadoreak eta liberalak); bestalde, errepublikazaletasuna zatitua eta krisian zegoen, eta indar politiko berriak agertu eta erakundeetan sartu ziren, esaterako, abertzaletasuna eta sozialismoa218. 1917tik aurrera, izaera autonomistako aldarrikapenak plazaratu ziren Katalunian eta Baskongadetan, eta Nafarroa ere ukitu zuten. Aldatua zen, beraz, Espainiako abagune politiko-instituzionala.

215 GARCÍA-SANZ, IRIARTE LÓPEZ, MIKELARENA PEÑA, 2002: 253.216 GARCÍA-SANZ, 1994. 217 GARCÍA-SANZ, IRIARTE LÓPEZ, MIKELARENA PEÑA, 2002: 242-245 eta 253-255.218 CASTELLS ARTECHE eta RIVERA BLANCO, 1995: 333.

69

Idoia Estornések 1917an Euskal Herrian egondako mugimendu autonomistaren motibazio bikoitza nabarmendu zuen219. Lehenik eta behin, euskal nazionalismoak hauteskundeetan izandako arrakasta mugimenduari atxikitutako biraketa posibilistaren ondorioz, sektore liberal moderatu bat gehitu zitzaion. Sektore horrek Kataluniako nazionalismoaren adierazpenak miresten zituen eta Mancomunitat-aren eraikuntza eta bere lanak interes handiarekin jarraitu zituen. Bestalde, Lehen Mundu Gerrak katalizatzaile autonomistaren lana egin zuen, bai eragindako eraldaketa ekonomikoengatik, bai eta gerra amaitzean Estatuak berregituratuko zirelako itxaropena pizteagatik, izan ere nazionalitateen printzipioa kontuan hartuko zela zirudien220.

1917ko Sanferminetan autonomiaren alde sortutako mugimenduak izan zuen aurrekaririk, hots, urte hartako apirilean Tafallan egindako batzarra, liberalek eta nazionalistek sustatua. Ekimenak foru erakundeak bizkortzeko, biziberritzeko mugimendua bultzatu nahi zuen, betiere 1841eko Legearen barnean, karlistei egozten zitzaien jauntxokeriaren kontra221. Baina laster gauzak aldatu ziren, kontzentrazioko Gobernu bat eratu baitzen krisi politikoak eraginik, eta Cambó katalanista hartan sartu zen. Horrek itxaropenak piztu zituen indar politikoen eta foruzaleen artean berrikuntza deszentralizatzaileak abiaraziko ote ziren, baina, azkenean, itxaropen haiek erreka jo zuten. Bere formulazio autonomista berrian, lehenbiziko mailan jarri zen foruen gaineko afera zaharra eta, ondorioz, politikariak bi talde handitan banatu ziren: hogeita hemeretziaren kontrakoak, hots, foruak bere osotasunean itzultzearen aldekoak eta 1839ko urriaren 25eko Legearen kontra zeudenak, hau da, abertzaleak eta karlista gehienak. Eta berrogeita bat zaleak, 1841eko abuztuaren 16ko Lege Itunduak zekarren foruen gaineko konponbidearekin ados zeudenak, alegia, eta beraz, baita 1839koarekin ere; probintziako liberalez eta kontserbadoreez osatua.

1917-1918ko eztabaidaren gunea ez zen euskal batasunaren politika nazionala izan. Ez zuten Euskal Herrirako autonomia eskatzen, foruen itzulketa baizik edo 1839 aurreko estatus juridikoaren berreskurapena euskal probintzia bakoitzerako, lauetarako, alegia. Planteamendu horrek Nafarroako liberalismo kontserbadorearen asmoak utzi zituen agerian, berrogeita bateko foralitatearen defendatzaile sutsua eta muturrekoa, beste hiru Diputazioei batere elkartasunik ez agertzearen aldekoa, eta nafar herritar gehienen nahien oztopatzailea, José María Jimeno Juríok erakutsi zuen bezalaxe. Egile hori aitzindaria izan zen autonomiaren aldeko prozesu hori aztertzen, eta hark ere eskaini zizkion orrialderik gehien. Gertakarien kontakizunean jarraituko gatzaizkio (1977)222, betiere bazter utzi gabe Víctor Manuel Arbeloak (1978), Juan Jesús Virtok (1988), Idoia Estornések (1990), Gregorio Monreal Ziak (2000)223, Miguel Izuk (2001)224, eta elkarrekin García-Sanzek, Iriartek eta Mikelarenak egindako ekarpenak (2002)225.

Horrela, 1917ko ekainean, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako Diputazioetako ordezkariak bere kide nafarrak bisitatzera joan ziren Iruñera, bai eta laguntza eskatu ere botere zentralari foruen itzulketa osoa aldarrikatzeko. Nafarroako Diputazioak (liberalen esku zegoena) eta Administrazio Kontseiluak –1898an eratutako organoa eta foru diputatu

219 ESTORNÉS ZUBIZARRETA, 1990.220 MONREAL ZIA, 1988. 221 VIRTO IBÁÑEZ, 1988: 279. 222 JIMENO JURÍO, [1977] 2004. Ikus, baita ere, JIMENO JURÍO, 1982.223 MONREAL ZIA, 2000a: 84-85.224 IZU BELLOSO, 2001: 177-178.225 GARCÍA-SANZ, IRIARTE LÓPEZ, MIKELARENA PEÑA, 2002: 255-266.

70

ohiz osatua– uko egin zioten ekimenarekin bat egiteari, erresuma zaharraren berezitasuna eta unearen desegokitasuna (Europako gerra) argudiatuta. Diputatu karlista Martínez Alsuak luzamendutan ibiltzea iritzi zion nafar Diputazioaren jarrerari, eta kritika ere egin zion Domínguez de Arévalok Madrilgo El Correo Español egunkarian. Bere aldetik, Demetrio Martínez de Azagrak, Iruñeko alkateak, bere buruzagi Datoren esaldia ekarri zuen gogora: Alderdi liberal kontserbadorea tradizioz beti izan da autonomia programa ororen kontrako etsai nabarmena. Udalek lagundurik, Baskongadetako Diputazioek agiri bat Madrilera bidali zuten, ahalik eta eskumen gehienen itzulketa eskatzeko (Gasteiz, uztailaren 16a). Handik hilabete batzuetara, abenduaren 17an, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko Diputazioek manifestu bat idatzi zuten. Bada, manifestu hartan bilduak zeuden euskal autonomiaren formulazioan berriak ziren elementu batzuk. Izan ere, lehenbiziko aldiz sartu zen testu ofizial batean euskal erregioari buruzko kontzeptu esplizitu bat, Estatutik lor zitekeen autogobernuaren titular gisa. Baskongadetako Diputazioek autonomia aldarrikatzeko abian jarri zuten mugimenduak azkenean Nafarroa lotzea lortu ez bazuen ere, autonomia-foruzalearen aldeko kontzeptu berri horrek eragin erabakigarria izan zuen ondoko historian. Orduz geroztik, kontzeptutan hiru jarrera desberdin ageri dira Baskongadetan, Gregorio Monrealek honela deskribatuak226:

[Estaría] por un lado el sistema foral vigente –el régimen económico-administrativo de los Conciertos–, de otro la utópica reintegración foral, a la que no se renuncia y que es objeto de una especie de cláusula de reserva de derechos históricos [...], y, por último, la nueva autonomía de ámbito regional a la que se aspira, en defecto de la foralidad plena. Se trata de una autonomía mayor que la que aporta el régimen concertista vigente: se solicitan del Estado todas las funciones públicas salvo relaciones exteriores, guerra y marina, deuda pública, aduanas, moneda, pesos y medidas, correos y telégrafos. La confusión de los planos autonómicos es la nota característica de este movimiento: confusión entre autogobierno provincial o regional, o sobre aceptación o no de las realidades posteriores a 1839.

Karlistek eta euskal nazionalistek emaitza onak lortu zituzten azaroko udal hauteskundeetan eta, aurrerantzean, haiek hartuko zuten ekimena Nafarroako hainbat udaletan, foruak itzultzearen aldeko akordioak sustatzeko. Iruñeko udalbatza izan zen ekimenaren gidaria. Zinegotzi gehienak karlistak ziren (13 zinegotzi) eta, era berean, baziren errepublikazaleak (3), abertzaleak (2), demokratak (1), kontserbadoreak (1), romanonistak (1), sozialistak (1) eta integristak (1). Lehen ohiko bilkuran (1918ko urtarrilaren 2an), nazionalistek aurkeztutako mozio bat onetsi zuten aho batez, Gobernuari 1839ko Legearen baliogabetzea eskatzeko, euskal foruak abolitu zituen legea, alegia. Akten liburuan ohar hau dago idatzia: erabaki da Gorteei foruen edo euskal eskubideen itzulketa eskatzea. Probintziako udalei jakinarazita, atxikipenak hasi ziren iristen. Otsaileko hauteskunde kanpainak, ordea, aldi baterako eten egin zuen ekimena.

Nafarroako Diputazioaren bazkunak parte hartu zuen Eusko Ikaskuntzen I. Biltzarrean (Oñati, 1918ko urria), erregea biltzar buru izan zela. Orduan jaio zen, lau Diputazioen babespean, Eusko Ikaskuntza, Euskal Herriaren adiskideak biltzeko eta bitartekorik egokienen bidez bere kultura sustatzeko. 1917an hasitako mugimendu autonomia zalearen ondorioz sortua, bere helburu nagusien artean Euskal Unibertsitate bat eratzea zegoen, eta halakotzat jardungo zuen, huraxe baimentzeko Errege Dekretua lortzen ez zen bitartean.

226 MONREAL ZIA, 2000a: 84.

71

Europako gerra azaroaren 11n bukatua, Gipuzkoa, Bizkaia eta Nafarroan gogo biziz berreldu zioten ekimen aldarrikatzaileari. Horrela, Iruñeko udaleko karlistek mozio bat aurkeztu zuten azaroaren 20an:

Oraingoa unerik egokiena eta aproposena da, Nafarroarentzat ahalik eta autonomiarik handiena aldarrikatzeko, hau da, 1839ko urriaren 25eko Legea baliogabetzeko eta, ondorioz, Nafarroako organismo eta foru guztiak berrezartzeko.

Diputazioari erregu egin zioten huraxe Gorteetan premia handiz kudeatzeko. Proposamena onetsi zen, zinegotzi guztiek aldeko botoa eman zutelako, denek bakar batek izan ezik, Martínez de Azagrarentzat 1841eko Lege Itundua gure egoera juridikoaren eta ekonomikoaren oinarria baita; lege hura baliogabetzeak kalte larriak ekarriko lituzke. Akordioa gainerako udalei jakinarazita, oro har onartua izan zen, zenbaitetan gogo biziz, 1839ko legea baliogabetzea eskatu zelako. Mozioa onetsi zuten zazpi alderdietako zinegotziek Foruak itzultzearen aldeko Batzordea osatu zuten. Bere aldetik, Iruñeko gazteriak Autonomiaren aldeko Batzordea eratu zuen, zazpi alderdi politikoetako ordezkari banaz osatua. Bi batzordeek udalen eta herritarren eskarien aldeko kanpaina areagotu zuten, alderdiek eta beren egunkariek lagundurik. Herri plebiszituak berezko izaera zuen, erabatekoa. Udalek eskualdeko batzarrak egin zituzten Lesakan, Altsasun eta Irurtzunen. Abenduaren 20rako, Nafarroako 269 udaletatik 216k jakinarazia zuten beren atxikipena Iruñeko udalbatzak hartutako akordioari.

Herritarren borondatea erabat zegoen 1841eko Legearen kontra. Esaterako, Iruñeko 25 zinegotzietatik bakar batek defendatzen zuen (% 4k) lege hura. Udalen % 19,70k ez dirudi ekimenarekin bat egin zutenik. Tuterako Merindadea ez zetorren bat Nafarroako gainontzeko lurraldeekin, udalen % 54,55 abstenitu baitzen. Kanpaina eta bere emaitzak ikusita, Diputazioak, ordura arte nahita ekimenetik bazter gelditua, aparteko bilkura egin zuen. Hortik aurrera, Diputazio berrogeita bat zale hura ahalegindu zen, gogotik ahalegindu ere, udalen mugimendu hura soka motzean lotzen eta iritziz aldarazten. Horrela, Víctor Praderak aholkaturik, parlamentarien sostengua erdietsia zuena, Diputazioak batzar baterako deialdia egin eta proposatu zuen eskatu beharreko foruen itzulketa egungo erregimen juridikotik abiatu zedila, hau da, 1839ko eta 1841eko legeak onartzetik.

Diputazioak udal ordezkariak biltzeko batzarra deitu zuen 1918ko abenduaren 30erako. Jimeno Juríoren hitzetan,

Pamplona era fiesta y entusiasmo. Con el canto del Gernikako arbola alternaban los gritos: «¡Vivan los Fueros! ¡Viva Navarra libre! ¡Fuera la Ley del 39!» Fueron quemados ejemplares de Diario de Navarra, defensor de la oposición. Más de cuatrocientos representantes de ayuntamientos acompañaron al de la capital hasta el palacio foral para entregar oficialmente actas y adhesiones. El edificio estaba rodeado por la Guardia Civil, concentrada también en cuarteles y otras partes. Comenzó la asamblea227.

Hartan gertatu zen espero izatekoa zen enfrentamendua berrogeita bat zaleen (liberalak, kontserbadoreak eta karlista batzuk, zeintzuek hurrengo urtean parte hartuko baitzuten Vázquez de Mella buru izan zuen banaketa tradizionalistan) eta foruak itzultzearen aldekoen artean (karlista gehienak eta euskal abertzaleak). Ez ziren bat etorri 1839ko Legea baliogabetzeko eskaria egiteko egokitasunaz edo desegokitasunaz. Tentsioak gora jo zuen, eta udal ordezkariei hitz egitea eragotzi zitzaien. Ignacio Baleztenaren arabera, mitin hartan ez zieten hitz egiten utzi hitza eskatu zuten alkateei, ezta 227 JIMENO JURÍO, 1982.

72

udal ordezkari bakar bati ere; sarrera galarazi zieten beren udaletako mandatua hartua zuten idazkariei eta aretotik kanporatzeko mehatxua egin zioten batzarkide bati Iruñeko udalaren aldeko graziazko botoa eskatzeagatik. El Pensamiento Navarro egunkariak aurreikusia zuen bezala, ekitaldia jauntxokeria hutsa izan zen. Giltzarria Víctor Pradera izan zen, karlista katoliko muturrekoa, abertzale espainiarra eta teoriko erreakzionarioa, Baskongadak eta Nafarroa batzeko proiektu ororen aurkari erradikala. Gutxiengoak bere borondatea inposatu zuen Víctor Praderaren bidez. Izan ere, politikari horrek abileziaz erabilitako teoria saiatzen zen bi jarrerak bateratzen. Horrela, foruen itzulketa eskatzen zuen formula anbiguoa erabilita, betiere 1839ko eta 1841eko Legeak zalantzan jarri gabe: horrenbestez, Nafarroako helburu etengabea bere foru erregimenaren itzulketa izanik eta 1839ko eta 1841eko erregimen juridikotik abiatuta, hauxe aldarrikatzen zen Nafarroarentzat, Espainiako batasuna hautsi gabe:

[La restauración de] la integridad de sus facultades forales, con derogación de todas las leyes y disposiciones que a ellas se opongan, manteniendo las especiales características de este antiguo Reino adaptadas a las actuales necesidades y conveniencias de Navarra y armonizadas con las facultades del Estado español en las materias propias de éste.

Horra estalki demokratikoz jantzitako inposaketaren bidez Nafarroak aukeratu zuen formula autonomismoaren bide berrian. Lehen aldiz agertu zen foru erregimena berritu beharraren ideia, nafar erakundeen ahalmenak handituta, denboraren joanean gertatutako inguruabarren aldaketarengatik. Hitz batez, berrogeita bat zaleak garaile atera ziren, beren diskurtsoa foru itzulketa lauso baterantz zabalduta. Batzarrak batzorde bat izendatzeko erabakia hartu zuen itzulketaren oinarriak aztertzeko. Hala ere, batzorde horrek ez zuen inolako emaitzarik ekarri, kanpoko arrazoiak izan zirela medio. Horrela, garai hartako gobernuaren ezegonkortasunak eta 1923ko estatu kolpeak errekara bota zuten Romanonesen udal eta erregioei buruzko legearen proiektua (1919), hau da, foru erregimenaren itun bidezko erreforma ahalbidetzen zuen lege ekimena.

García-Sanz, Iriarte eta Mikelarenak taxuz adierazi duten bezala, autonomiaren aldeko 1917-1919 mugimenduak garrantzi handia izan zuen nabarrismoaren garapenerako, ezkerreko eta eskuineko nabarrismo guztia bildu baitzuen 1841eko Legearen aldeko defentsan (batzuk nabarmenago, beste batzuk apalago edo estaliago), euskal abertzaletasunaren eta karlismoaren zati baten proposamenen aurrean. Ordura arte, nabarrismo tradizionalista eta kontserbadoreak euskaltzaletasun irekia erakutsia zuen euskaroen ondarearen emaitza bezala, bai eta nola halako begikotasuna agertu ere abertzaletasun moderatuari. Baina ordutik aurrera, Nafarroa bakarra aldarrikatzeari heldu zion eta abertzaletasuna borrokatzeari ere bai. Horren ondorioz, pixkana-pixkana, Nafarroan errotu gabe zegoen euskal abertzaletasuna isolatuta gelditu zen eta, horrez gain, are garrantzitsuagoa dena, nabarrismoa gero eta gehiago urrundu zen ekimen euskaltzaleetatik. Egia da zenbait sektoretan euskaltzaletasun kulturala mantendu zela, baina, oro har jarrera hori gero eta epelagoa izan zen228. Horrela, bada, nafar eskuinaren berrogeita bateko legearen aldeko jarrerak irabazi zuen erabat, eta hura kontserbadoreen eta Praderaren jarraitzaile tradizionalisten esku zegoen eskuina zen. Funtsean, nabarrismoa erregionalismo erreaktiboa izanen zen, aintzat hartzen baitu Espainiako Estatuaren proiektua eta bere proiektuen mamia Baskongaden eta Nafarroaren batasunaren errefusean oinarritzen delako, hau da, ez dute onartzen nazionalistek halako esparru politiko eta instituzionala eratzea gainerako euskal lurralde historikoekin229.

228 GARCÍA-SANZ, IRIARTE LÓPEZ, MIKELARENA PEÑA, 2002: 257 eta 260.229 MIKELARENA PEÑA, 2004: 663 eta 666.

73

1917ko krisiaren ondorioz, nabarrismoan gertatutako estrategia aldaketaren adibiderik adierazgarriena Diario de Navarra izan zen eta, zehatzago, Raimundo García Garcilaso bere zuzendaria, madrildarra, 1912tik 1960ra bitarte kargu horretan egon zena230. Izan ere, 1917ra arte, jarrera euskaltzaleak izan zituen argi eta garbi, hainbesteraino non El Demócrata Navarro egunkariak separatismotik hurbil egotea leporatu baitzion. Baina, 1917ko autonomiaren aldeko prozesutik aurrera, jarreraz aldatu, eta gero eta etsaigo handiagoa erakutsi zion abertzaletasunari. Era berean, sutsu defendatu zuen Nafarroako espainiartasuna. Horra egunkari horren lehen pausoak Espainiari buruzko ideia ultraabertzalearen osaketan. Bada, beste egunkari batzuekin batera ezarri zituzten oinarrietatik edan zuten Primo de Riveraren eta Francoren diktadurek. Diario-a izan zen, harrez geroztik, nafar ideologia garailearen eragile eta adierazpide nagusia, hots, nabarrismoaren aldarea231.

2.2. Alianza Foral (1921)

Diario de Navarra-ren aurrean, El Pensamiento Navarro egunkari karlista aritu zen. Gainera, egunkari hori karlisten baitako banaketaren ardatz nabarmena izan zen. Autonomiaren kontrako sektore zentralistak, Juan Vázquez de Mella buru zelarik, 1918an Don Jaimerekin hautsi eta Alderdi Tradizionalista (mellista) sortu zuen. Nafarroan, karlista gehienak eta bere egunkaria fidel izan zitzaizkion erregegaiari, eta Nafarroako erresumak 1839 baino lehen gozatu zituen foruak zin egiteko eskatu zioten Don Jaimeri. Banaketa hark ondorio nabarmenak izan zituen. Horrela, disidenteen muturreko espainolismoaren aurrean, jaimezaleek foru autonomiaren aldeko borondatea berretsi zuten eta, hara, hurbildu egin ziren ordura arte laidotutako abertzaletasunera. Harreman horren ondorioz, Alianza Foral232 izeneko ekimena mamitu zen 1921eko ekainean. Foruzaletasunean eta euskaltzaletasunean oinarritu zen elkarkidetza hura. Izan ere, jaimezaleek eta nazionalistek Alianza Foral agrupazioa eratu zuten hau guztia defendatzeko:

PRIMERO: En toda actuación, acatamiento humilde y sin distingos de todas las doctrinas, enseñanzas y mandatos de la Iglesia Católica Apostólica Romana.

SEGUNDO: Reintegración foral plena y, en ese sentido restauración, como punto de partida, en todo su vigor y eficiencia iniciales, del pacto de 1841, para llegar á la derogación de la nefasta y tiránica ley de 25 de Octubre de 1839, que aniquiló la soberanía de Navarar y de todo el País Vasco, así de cuantas atentaron contra la constitución foral de nuestro País; volviendo al estado de derecho existente en los tiempos en que los pactos de unión con España eran respetados.

TERCERO: Propósito decidido y entusiasta de estrechar siempre los lazos naturales y espirituales que nos unen a los hermanos en raza vasca, guipuzcoanos, vizcaínos y alaveses, exaltando las características raciales y, singularmente la Lengua vasca, lingua navarrorum como la llamó nuestro Rey Sancho el Sabio y, para ello, estudiar procedimientos que conduzcan a la realización de una fuerte solidaridad de la familia vasca que, unida en espíritu, hará eficaz el esfuerzo por su derecho y libertad.

CUARTO: Aunque el problema social en sus causas fundamentales y remotas sea un problema religioso y ético, en sus causas inmediatas es un problema económico, y siendo de hecho Navarra en el orden económico como un estado independiente, aspiramos a organizar su vida pública y tributaria en sentido social fomentando los organismos de defensa de clase, de crédito, producción, seguros y otras reformas sociales, inspirada en el viejo espíritu del país, y

230 SÁNCHEZ ARANDA eta ZAMARBIDE, 1993. 231 FERNÁNDEZ VIGUERA, 1986: 511-531; 1990: 211-262; GARCÍA-SANZ, IRIARTE LÓPEZ, MIKELARENA PEÑA, 2002: 260-263.232 JIMENO JURÍO, 1982. GARCÍA-SANZ, IRIARTE LÓPEZ, MIKELARENA PEÑA, 2002: 264-266.

74

dentro de la máxima autonomía posible de Navarar en la dirección y régimen de estos importantísimos asuntos.

QUINTO: Estudio con carácter de urgencia de un régimen bien meditado y factible de autonomía municipal; de la implantación de la Caja de ahorros provincial y de la de seguros de retiros obreros, declarados obligatorios por recientes leyes vigentes del Estado; de difusión del patrimonio comunal de las tierras para los pueblos; de un concierto de tarifas con Guipúzcoa y Vizcaya, favorables a la exportación y venta de nuestros productos agrícolas, principalmente trigo y vino, que así tendrán su comercio natural abierto; de un plan de repoblación forestal y comunicaciones, servicios para los que será preciso reorganizar profundamente la política tributaria sobre la base de mayor equidad, de suerte que cada clase social contribuya a soportar las cargas económicas de Navarra según su potencia y en la misma proporción enq ue se beneficia para sus intereses, de su organización233.

Bi aldeetan koalizio hura begi txarrez ikusi zuten. Disidentzia batzuk izan baziren ere, urte hartan berean lortu zuten Diputazioan Ignacio Baleztena eta Manuel de Irujo y Ollo jartzea. Irujoren garaipena erabatekoa izan zen Antonio Baztán liberalaren aurrean gehiengo karlistako herrietan eta Erriberako beste batzuetan, Andosillan eta Sartagudan bezala234. Iraupen laburreko Aliantza hori kontuan hartu beharra dago, karlismoak 1931n Euskal Herriko Estatutuari eman zion sostengua ulertuko badugu.

2.3. Amaiurko monumentua (1921-1922)

Amaiurko balentria gertatu eta lau mende ondorengo gorazarreak (1921) eztabaida garratza eragin zuen garai hartako zenbait politikari eta intelektualen artean, Gaztelak Nafarroa anexionatu izanaren gai korapilatsuaren gainean. Egia esan, gertakari historiko hark aurrerantzean –baita gaur egun ere– bazterrak inarrosi eta elkarren kontrako jarrerak sortuko zituen. Ongi ezagutzen ditugu gertakari haiek José María Jimeno Jurío (1982)235, eta Ignacio Olábarri eta Juan María Sánchez Prietoren (1985)236

ikerlanei esker, bai eta azken egile horrek José Luis Nieva Zardoyarekin egindakoari esker ere (2004)237. Horrenbestez, puntu honetan haien guztien ekarpenen laburpena eginen dugu.

Monumentua eraikitzeko, herri harpidetza abiarazi zen hainbat egunkariren bitartez: El Pueblo Navarro (liberal-aurrerazalea); El Pensamiento Navarro (jaimezalea) eta Diario de Navarra (independentea, kontserbadorea). 1920ko uztailean lehen harria paratu zen, Iruñean ospatzen ari zen Eusko Ikaskuntzen II. Biltzarraren ekitaldien barnean. Irakaskuntza arazoak eta ekonomiako nahiz gizarteko kontuak izan zituzten hizpide biltzar hartan. Diputazioko lehendakariordea eta mandatariak izan ziren biltzar buru. Monumentuaren bidez gorazarre egin nahi zioten nafar independentziaren alde borrokatu ziren azken gizonen balentriari.

1921. urtearen hasieran, hitzaldi batean, Pradera gogor mintzatu zen aipatu monumentua eraikitzearen kontra. Une horretatik aurrera, eta hilabete batez, eztabaida gorria prentsatik plazara zabaldu eta, gainera, hainbat azterlanen argitalpena eragin zuen. Praderak, hau da, 1918ko garaipen nabarristaren eta anti euskaltzalearen ikurrak, ez zuen zalantzarik izan guztiei aurre egiteko: Aranzadi (abertzalea), Joaquín Baleztena Premín de Iruña (jaimezalea), Jesús Etayo artxibozaina (jaimezalea), José María Azcona tafallarra, Julio Altadill eta Rodeznoko kondea. Hitz gordin batzuk gorabehera, 233 FLORISTÁN IMÍZCOZ eta GARDE ETAYO, 1988: 152.234 JIMENO JURÍO, 1982. 235 JIMENO JURÍO, [1982a] 2006: 213-236.236 OLÁBARRI eta SÁNCHEZ PRIETO, 1985.237 SÁNCHEZ PRIETO eta NIEVA ZARDOYA, 2004: 221-260.

75

eztabaida jasoa eta sakona izan zen hura eta historiografian pausatu zuten begirada, egia historikoa bilatu nahian. Beraz, saiatu ziren urruntzen jarrera politikoak justifikatzera bideratutako argudio historikoetatik. Praderak esaten zuen monumentuak goresten zuela XVI. mendeko borrokan aritutako taldeetako bat, agramondarra, eta bere iritziz, talde hura traidore izan zen Nafarroarentzat.

Monumentuaren aldekoek Praderari kritika egin zioten, 1512an inbasioa amarruz egin zela argudiatuta. Erresuma errege-erregina zilegien izenean Amaiurren defendatu zutenen aberria zen Nafarroa eta, horrenbestez, aipatu defendatzaileak nafar independentziaren azken gotorlekua izan ziren. Hortaz, agramondarrak argi eta garbi hartu zituzten gogoan, Albreten jarraitzaileak, alegia. Beaumondarrak, aldiz, gaztelarren aldekoak izan ziren. Praderak erantzun zuen agramondarrak aurretik zirela traidore Nafarroarentzat. Horregatik, zaila zen benetan traidore izatetik Nafarroaren babesle izatera pasatzea. Bere iritziz, Amaiurko gertakaria ezin zen bere kasa aztertu, agramondarren traizioaren testuinguruan baizik: bere aburuz, agramondarrek traizio egin zioten Nafarroari eta traizio egin ere erregeari, Joan II.a errege gisa onartzean, baita Blankaren heriotzaren ondotik ere. Gainera, Praderak esan zuenez, agramondarrak Espainiako batasunerantz jotzen zuen nafar tradizioaren kontrakoak ziren, Erresuma Frantziari lotzen saiatu zirenak. Traizioaren une gorena 1521ean gertatu zen, agramondarrek Frantziako inbasioari lagundu ziotenean, alegia.

Praderari emandako erantzunak azpimarratzen zuen akats historikoa zela 1450eko agramondarrak eta 1520koak modu berean tratatzea, beaumondarren eta agramondarren loturak ez baitziren kausa edo ideia iraunkorrengatik gauzatzen, baizik eta, gehien-gehienetan, elkarri zioten gorrotoagatik. 1512an, beaumondarrak izan ziren Nafarroarentzako traidoreak, tratutan baitzebiltzan Fernando Katolikoarekin, baina nazionalistek ez zuten talde baten edo bestearen aldeko jarrera hartu, une bakoitzean egokiak juzkatzen zituzten ekintzengatik baizik.

Praderak berriz ere nabarmendu zuen Nafarroan betidanik izan dela Espainiako batasuneranzko joera (Antso Nagusia, Antso Azkarra, Bianako Printzea aipatu zituen). Mendez mende landutako batasun hori bururaino eraman zen Albako dukea 1512an Nafarroan sartu zenean. Konkistak batasuna eragin zuen, baina ez zen konkista hartatik jaio, aldez aurretik lantzen eta mamitzen ari zelako. Horrenbestez, agramondarrak laudatuak eta goraipatuak ziren, Nafarroa Espainiatik erauzten saiatu zirelako.

Aurkariek argudio horiek guztiak anakronikotzat jo zituzten, ez baitzuten batasun hori onartzen, aipatu errege bakoitza argi eta garbi bere erresumaz kezkatu zelako (Fernandoren kezka Aragoi zen; Antso Nagusiarena, berriz, Iruñea, 1034an bere erresuma banatu eta seme nagusiari oinetxearen ondarea utzi zion; azkenik, Bianako Printzearen kezka Nafarroa izan zen, nazio nagusia –Espainiakoen artean–). Gainera, 1515ean, Nafarroa Gaztelara anexionatu zen, ez Espainiara, ez baitzegoen Espainiarik. Agramondarrek ez zuten amore eman, ez 1512an, ezta 1521ean ere, eta data horretan inork ez zuen Espainian batasunaz pentsatzen. Beste alde batetik, ez dirudi logikoa denik Nafarroak nazio izatearen kontzientzia galdu izana konkistatua izan eta berehalakoan, batez ere konkista hura soilik beaumondarrek onartu zutenean.

Eztabaidan agertu zen azken argudioa Aita Santuaren bulden gainekoa izan zen. Iritzirik zabalduenaren arabera, armek beharturik beretu zuen Gaztelak Nafarroa,

76

batere sinesgarriak ez ziren arrazoi juridikoak erabiliz eta Julio II. Aita Santuaren bulda eztabaidagarriak baliatuz. Nafarroa ez zen Gaztelara era baketsuan anexionatu, eta ezta oinordetza-eskubideak betez ere, Aragoiko koroaren lurraldeekin gertatu zen bezala. Anexio hori armen bidez, sinesgarriak ez ziren arrazoi juridikoak erabiliz eta Julio II.aren bulda pontifikal polemikoetan oinarritutako justifikazio kanoniko bat baliatuz egin zen. 1512an aita santuak Pastor ille caelestis bulda eman zuen jakitera eta bulda horren arabera, Aulki Santuaren edo bere aliatuen aurka edota Luis XII.aren Frantziaren alde egiten zuen edonor eskumikatu egingo zuten. Fernando Katolikoa konturatu egin zen Nafarroako errege-erreginak frantsesen alde jarri zirela eta, ondorioz, aipatu bezala, Aulki Santuari presioa egin zion, eta baita bere helburua lortu ere. Horrela, 1513ko otsailean bigarren bulda argitaratu zen, Exigit contumacium deitutakoa eta, bulda horren bidez, Joan Albretekoa eta Katalina eskumikatu eta erregetzatik kendu zituzten, Frantziako errege zismatikoarekin elkartu zirelako, aitasantutzaren aurka.

Bulden gaia Praderak jaso zuen bere Fernando el Católico. Los falsarios de la historia (1922 y 1925) liburuan, eta ukatu zuen bigarren buldari egozten zitzaion faltsukeria. Zehazki, esan zuen geroagoko aldaketek egin zutela bulda hura erabiltezin. Nolanahi ere, Fernandok ez zuen huraxe erabili Nafarroa konkistatzeko, bere alde behar adina argudio baitzituen Bloisko tratatua eta lehenbiziko bulda erabilita. Praderaren kontrakoek, Campiónek bereziki, berretsi zuten Fernandok Exigit zeritzon bulda erabili zuela bere interesen alde. Polemika itxi zen, 1923an agertu zen liburuaren bidez, ¡Amayur!, Miguel de Orreagak sinatua. Izengoiti horren atzean gazte bat zegoen, Pedro Francisco de Navascués y Alarcón, hain zuzen.

Eztabaidak gorabehera, monumentua 1922ko ekainean inauguratu zuten, baina 1931n bonba bidez lehertu zuten. 1982an berreraiki zuten. Monumentuaren eta bere leherketaren inguruan izandako eztabaida, hitzaldi edo argitalpenetan ez zen inondik ere era nabarian foruen gaia agertu, eta ez zen halakorik agertuko Eladio Esparza azaldu arte. Gizon horrek –eta haren lanetatik edanez Jaime Ignacio del Burgok– zuzeneko lotura iushistorikoa ezarri zuen 1841eko erregimen itunduaren eta Gaztelako anexioaren artean, gaur egun Foru Hobekuntzaren bitartez nafar Zuzenbidean positibatua.

3. Primo de Riveraren diktadura

3.1. Diktadura eta mugimendu erregionalisten bukaera

Kataluniako kapitain jeneralak, Primo de Rivera jeneralak, diktadura militarra ezarri zuen 1923ko urriaren 13an, hainbat kausa izan zirela medio. Honatx nagusiak: gerra ondoko egoera larria ekonomian eta gizartean, Marokoko gerrak herritarren artean sortu zuen haserrea eta, horri loturik, Annualgo hondamendiak armadan sortutako urduritasuna (1921), Kataluniako sektore abertzale batzuen erradikalismoa eta Italiako faxismoaren adibidea. Bada, estatu kolpea jo zuen, Marokoko afera konpontzeko eta Espainian ordena eta bakea berrezartzeko. Bere asmoak lortze aldera, Primo de Riverak militarren esku utzi zituen gobernadore zibilen karguak, aldez aurreko zentsura jarri zuen prentsan, Diputazioak disolbatu zituen (Baskongadetan eta Nafarroan izan ezik), udal eta probintziako estatutuak inposatu, gobernu delegatuak izendatu udalen administrazioa gainbegiratzeko, eta kaltegarritzat jo zuen alderdi politikoak eta langile sindikatuak izatea, Alderdi Sozialista eta UGT izan ezik, erregimen berriaren kontra ez zeudenak. Diktadoreak alderdi bakarra sortu zuen: Unión Patriótica (UP) (1924ko apirilaren 24a), molde faxisten araberakoa, eta Errege Dekretuz Somaten delakoa eratu zuen, hau da,

77

gorputz zibil paramilitarra, armadaren laguntzailea, baita aberriaren independentziarako ere, arriskuan balego. Bi erakundeak probintzia guztietan antolatu zituzten junten eta tokiko batzordeen bidez. Union Patriótica alderdiko militante izan ziren Juan Vázquez de Mella bezalako zentralista ospetsuak. Iruñeko alkate eta etorkizunean diputatu izanen zen Leandro Nagore Iruñeko Unión Patriótica alderdiko eta Somateneko burua izan zen; Espoz y Mina kondea, bere aldetik, Nafarroako Somatenen Kontseilu Goreneko buru izendatu zuten. Upetista eta somatenista nabarmena izan zen Raimundo García, Garcilaso, sortzez Madrilgoa eta Diario de Navarra-ko zuzendaria. Unión Patrióticako printzipio nagusia Espainiaren goraipamena izan zen, bai eta bere batasun nazional hautsezina ere. Lanabes horren bidez, diktadurak unitarismoa indartu zuen herri hispaniarrek beren nortasun historikoa eta kulturala garatzeko zuten eskubideen aurrean. Printzipio horrekin bat, Primo de Riverak mugimendu erregionalistak moztu zituen, Katalunian batez ere, non zentroak itxi, banderak eta ereserkiak debekatu eta hizkuntzaren garapena oztopatu zuen. Antzera jokatu zuen euskal abertzaletasunarekin238.

Autonomiaren aldeko mugimendu politikoa zapaltzeko giro hartan, esanguratsua da erregeak, Direktorioko buruak eta Gobernuak Baskongadetako eta Nafarroako foru erregimenak errespetatzearen aldeko adierazpenak berretsi izana. Gutxienez, zortzi agiri ofizialetan eta ahozko adierazpen ugarietan jasoak daude zalantza izpirik ez zuten promesa haiek. Estatu kolpea jo eta aste gutxi batzuetara (1923ko urriaren 10a) hauxe zioen Gobernazio Ministerioko Idazkariordetzaren zirkularrak nafar udalen kontuei buruz: Gobernu honek atseginez betetzen ditu Direktoriotik jasotako aginduak eta erabateko begirunea dio Probintzia honetako erregimenari. 1924ko urtarrilaren 12ko Errege Aginduz, Diputazio guztiak disolbatu zituzten, Araba, Gipuzkoa, Nafarroa eta Bizkaikoa izan ezik, erregimen juridiko pribilegiatua baitute, antzinako hitzarmenen eta itunen emaitza, ekonomiarentzako garrantzi handikoa (1. art.). Handik gutxira, Alfontso XIII.a erregeak Diputazioko ordezkariak hartu, Nafarroako foru erregimena laudatu eta huraxe errespetatzeko promesa egin zuen. Gobernuak testu eta adierazpen ofizial eta ez-ofizial askotan aditzera eman zuen errespetatu eginen zituela nafar foruak. Beraz, aski litzateke testu eta adierazpen horiek guztiak biltzearekin, ondorio honetara iristeko: ez zirudien foruak arriskupean zeudenik Diktaduraren aldetik, foruzale nafar batek uste izan zuen bezala. Baina, gertakari batzuk aztertzeak aukera ematen digu adierazitakoaz bestelako egoera ikusteko, José María Jimeno Juríok esan zuen bezalaxe239. Adibiderik hoberena, alde batetik, udal administrazioaren afera da, eta, bestetik, 1927ko Hitzarmen Ekonomikoa.

3.2. Udal administrazioa

Diktaduraren urteetan, eztabaidagai nagusietako bat udal administrazioa izan zen. Gobernuak udal autonomia handiagotu nahi zuen, eta politika horrek diputazioek zuten udalen gaineko kontrolaren eskumenei eragiten zion. Primo de Riveraren neurri berritzaile batek sortu zuen azkenean aipatu hori, bere agintaldiko lehen urteetan: gobernuko ordezkarien irudia sortu zen, tokiko administrazioaren eguneroko alderdiak militarki kontrolatzeko eta, bidenabar, estatuaren zentralizazio handiago bat erdiesteko. 1923ko urrian, Diktadurak Espainia osoko barruti judizial bakoitzean Gobernuaren ordezkari bat ezartzeko beharra inposatu zuen, zeinaren zeregina udalen kudeaketa berrikustea eta gobernadore zibila informatzea izango zen. Ordezkari horiek militarrak izan beharra zeukaten. Nafarroari zegokionez, Gobernuaren ordezkariek eta beren

238 JIMENO JURÍO, 1982.239 JIMENO JURÍO, 1982.

78

funtzioak garatzeko gerora emango ziren xedapenek larriki urratzen zuten 1841eko Foruak aldatzeko legean ezarritakoa, lege horrek Diputazioari esleitzen baitzion udalen aurrekontuak zein kontuak berrikusteko eskuduntza; horregatik, Foru Aldundiak berehala eman zion ezetza Nafarroan ordezkariak ezartzeari. Gauzak horrela, eskuduntzen gatazka hori konpontzeko helburuarekin, negoziaketak egin zituzten Gobernuak eta Diputazioak: Gobernuaren ordezkariek ez zuten Nafarroako udaletan Foru Aldundiari zegozkion alderdi administratibo eta ekonomikoetan esku-hartuko. Eta, langintza hori betetzeko, bere foru ordezkariak izendatu zituen240.

Hile batzuk geroago, 1924ko martxoan, tokiko administrazioak aldatzeko helburuarekin, Diktadurak Udal estatutua onartu zuen. Estatutu horrek foru erregimena aldatzen zuen, izan ere, Nafarroako Aldundiari probintziako udalerritan zuzenean esku hartzea ukatzen zion. Behin berriro, gako politikoa alde bien negoziazioaren artean zetzan, eta horren emaitza izan zen Udal estatutua onartzea, 1841eko Legean ezarritakoari jarraiki. Onarpen hori 1925eko azaroaren 5ean, Gaceta de Madriden argitaratutako Dekretu batean agertu zen241. Urte bat geroago, 1926ko azaroaren erdialdera gobernadore zibilak Diputarioari adierazi zion Gobernuak probintziaren kupoa igotzeko asmo irmoa zeukala. Kupoa zenbateko finko izatearen ondorioz, pixkanaka atzean gelditzen joan zen bere eguneratzeari zegokionez, kontuan izanik aberastasun zergagarria handitzen zihoala, eta monetaren higadura bere garrantzia galtzen. Horixe gertatu zen 1927ra arte, urte horretan Gobernuak eguneratu egin behar zela adierazi baitzuen. Eta hala egitean, itunaren bidea aukeratu zen, eta errespetatu egin zen foru erregimenaren izaera. Gobernadore zibilarena ez zen negoziatzeko gonbidapen bat, baizik eta agindu betearazle baten antza handia zeukan asmo bat. Alferrikakoa izan zen Diputazioak, beste hainbat alditan bezala, barrutiz barruti udal biltzarretarako deia luzatzea, eta jende ospetsua, indar biziak eta udalak kexu azaltzea242.

Azkenik, Nafarroako Udal Administrazioaren Araudi bat onestu zuen Diputazioak (1928). Araudi horren arabera, Gobernu zentralaren xedapenak praktikan jartzen ziren Nafarroan, eta, era berean, Administrazio Kontseilua aldatu egin zuen tokiko ordezkarien presentzia handiagotzearren.

3.3. 1927ko Hitzarmen Ekonomikoa

Iritzi publikoak foralitatearen aldeko ikurra astintzen zuen. Joera guztietako nafar prentsak negoziazioak era kritikoan jaso zituen –hori bai Diario de Navarra-k modu apalagoan–, baina diktaduraren zentsurak ahotsik zorrotzenak isilarazi zituen. Izan ere, prentsa bidez zabaltzen hasiak ziren Gobernuak Hitzarmenaren ituna kaltetuko zuen uste sendoa. Adibidez, hori gertatu zitzaion Diputazioko idazkari Luis Oroz y Zabaletak El Pensamiento Navarro egunkarian 1841eko Legearen aurrekari historikoei buruz idatzitako artikuluari. Egilearen ospea handia izanik ere, gobernadore zibilak huraxe zentsuratu zuen, Nafarroako separatismoaren apologia egiten zelakoan. Orozen iritziz, Madrilek egindako proposamenak 1841eko Legea urratzen zuen. Gainera, Lege horrek mozketa nabariak ekarri zizkion Nafarroari 1841 aurreko erregimenari zegokionez. Era horretako adierazpenek foruen itzulketa osoaren aldeko jarrera eragiten zuten, bai eta zalantzan jarri ere 1841eko Legean gauzatutako foru konponbidea. Bada, horrek erdi-erditik ukitzen zuen Gobernu zentrala, oraindik itzali gabe baitzeuden

240 MIRANDA RUBIO, 1991a.241 MIRANDA RUBIO, 1992.242 JIMENO JURÍO, 1982: 138.

79

karlistaldietako gerren txingarrak. Zentsurak egunkarietako iruzkinak eragotzi zituen negoziazioek iraun bitartean, eta horrela polemikak isilarazi zituzten243.

Zuzendaritzako presidentea, Primo de Rivera, Iruñera etorri zen (1926ko abenduaren 22an) eta diputatuekin kupoari buruz hitz egiten aritu zen, eskuzabala izan zitezela eskatuz. Negoziaketa gogorren ostean –Calvo Sotelok lehen pertsonan kontatua (1931)–, Hirugarren Hitzarmen orokorra adostu zuten 1927ko abuztuaren 12an, 1927ko abuztuaren 15eko Errege Dekretuaren bidez aldarrikatu zena244. Nolanahi ere, erakundearen jurisdikzioari so eginez, zentzu hertsian esateko, hauxe izango zen lehendabiziko Hitzarmen Ekonomikoa245. Hitzarmenaren inguruko azterketa monografikoa Francisco Miranda Rubiok egin du246, eta hain zuzen ere beregandik hartuko ditugu gure azalpen honetako daturik oinarrizkoenak, beste hainbat egilek eskainitakoekin osatuta.

Aldi honetan Calvo Sotelo izan zen (Primo de Rivera jeneralaren Ogasunaren saileko titularra) nafarrekin akordio batera iristeaz arduratu zena. Mis servicios al Estado (1931) memorien liburuan azaltzen du bere ikuspegia, bai eta nolako arazo juridiko eta ekonomikoak sortu zitzaizkien ere. Calvo Sotelok berak bere memorietan azaltzen du nola jazo ziren Foru Aldundiarekin izandako negoziazioak:

Atal berezi bat merezi du Nafarroaren tributu kupoaren aldaketaren gaiak. Erromatarren ekintza modukoa izan zen, eta, gainditu behar izan genituen oztopoak gogoan, harro sentitzen naiz eraldaketa hura burutu izanagatik. Nafarrekin udal Estatutua aldatzeko egindako lehen negoziaketan, alderdi juridikoak baizik ez genituen aztertu. Bigarrenean beste zenbait alderdi juridiko mahaigaineratu genituen, baina ekonomiko batzuk ere bai. Eta Forura hurreratzeko saio guztiek ernegazioa pizten dute, baina are gehiago arrautzara ere hurbiltzean...247

Forua eta arrautza adierazpenak Historiara igaro dira dagoeneko, eta hainbat egilek Hitzarmen Ekonomikoaren hondoan dagoen auziari buruz mintzatzeko erabili dituzte termino horiek, hauexek baitira zenbaitetan fikzio kutsua ematen dioten errealitatearen bi zutabeak.

Berrikuntza honetan, Gobernuak espresuki aintzatesten zituen bai Nafarroaren autonomia ekonomiko-administratiboa, bai eta Hitzarmena alde bakarretik indargabetzeko ezintasuna. Gobernuak gogoan zeukan hilabete batzuk lehenago onartutako euskal erregelamendua, eta, lehen aldiz, artikulu gutxiz baina zabalez jositako araudi bat prestatu zuen, Nafarroarekiko harremanetan Estatuaren inposaketa fiskalei aplikatu beharreko erregelak biltzen zituena. Konexio puntuak edo jarraitu beharreko irizpideak ezarri ziren Nafarroako zein Estatuko arauen norainokotasuna mugatzeko, eta horrek nolabaiteko harmonizazio fiskala ekarri zuen berekin, Nafarroari, zeharka, Estatuko tributu sistemaren antzekoa prestatzeko betebeharra ezarri ziolako248.

Zentzu horretan, 1927ko abuztuaren 15eko Errege Dekretuaren azalpenak honela agintzen zuen:

243 MIRANDA RUBIO, 2005: 346-347. 244 1927ko abuztuaren 15eko Errege Dekretuaren erdarazko testua ESTECHAk argitaratu du, 1935: 3. eranskina, 242-258. 245 DEL BURGO, 1972: 27-31.246 MIRANDA RUBIO, 1989; 1991b; 2001: 66-81; 2005: 346-355.247 CALVO SOTELO, 1931: 70.248 SIMÓN ACOSTA, 1994: 113; MONREAL ZIA, 1999a: 418.

80

AZALPENA.- Jauna: Karga fiskalak ezin dira zenbateko aldaezin batean mantendu epe mugagabean, izan ere, Estatuen beharrizanak aldatuz doaz etengabe eta hori dela-eta, beharrezkoa da hiritarrek horren kostata ordaintzen dituzten tributuen zenbatekoa eguneratzea. Nafarroako probintziak berak ere somatu duen aberastasun publikoaren hazkunde pozgarriak, egunetik egunera zenbateko handiagoa duten Nazioko Aurrekontuaren beharrizan fiskalek, eta aipatutako probintzian azkenekoz kontribuzio kupoa finkatu zenetik horren epe luzea igaro izanak, ondorio jakin batzuk sorrarazi ditu, hala nola, Nafarroako Diputazioak bere kupoa berrikusi dezan deialdi bat egiteko beharrizana, Estatuan egun dagoen ekonomia- eta finantza garaiaren ezaugarriekin bat datorrena. Bide honi jarraiki, beharrezkoa izan da, irizpideak nazio-helburu bakarrerako bateratuz, jadanik indarrean dauden zergak Nafarroan aplikatu ahal izateko arauak finkatzea; izan ere, araudi hori egon ez izanak, desadostasun eta nahasketa ugari sortu izan ditu, sarri askotan. Horregatik, honako Dekretu proiektu honek Estatuaren ezarpen fiskal ezberdinei aplika dakizkiokeen arauen koadro orokor bat barneratzen du, Nafarroako probintziarekin zerikusia duelarik, beti ere; izan ere, Gobernuak oso-osorik errespetatzen du Nafarroako eraentza juridiko-ekonomiko berezia, tradizioan oinarritutako bereizitasun hauen defendatzaile sutsua baita, Nazioaren interes gorenaren aurka lehiatzen ez duten heinean behintzat.

1877tik indarrean zegoen kupoaren zenbatekoa bi milioi pezetatik sei milioitara igoko da honako ekitaldi honetatik aurrera, honela, bada, Diputazioari urteko 250.000 pzta aintzatetsiko zaizkio, administrazio eta kobrantza gastu gisa. Eta araudi fiskalak, guzti honen objektu diren zerga guztientzat arauak jaso ditu, batez ere Utilitateen gainekoentzat, bere konplexutasuna dela-eta eraentza benetan berezia mahairatu duelako; Tinbre eta Eskubide Errealen gaineko zergentzat ere arau garrantzitsuak barneratu ditu. Zedula pertsonalen gainekoa, ordea, eskuordetu egin da, probintziako estatutuan esandakoaren arabera; berdina gertatu da Estatutik zuzenean jasotzen ziren beste batzuekin ere, adibidez, meategietako produktuen 100eko 3aren gainekoarekin. Azkenik, arau orokor batzuk jaso dira, bai Estatuaren bai Aldundiaren oinarrizko egozpen jakin batzuk behar den moduan finkatuta gera daitezen; azken honi tributu mailan bere helburuak betetzeko beharrezkoak izango dituen ekintzak gauzatzeko autonomia zabala aintzatesten zaio.

Horiexek dira, Jauna, berorren Gobernu honek idatziriko Errege Dekretu honen nondik norako orokorrak; hori horrela izan dadin, Nafarroako Foru Diputazioko komisarioek eta Estatuko ordezkariek denbora luzez egon behar izan dute izapide honi ekinez, eta azkenik, zailtasun ugari izan diren arren, dudarik gabe Nazioaren onerako izango den adostasun batera heltzea lortu dute, astiro izan bada ere. Berorren Gobernuak pozik ikusi du nola Nafarroa etekin fiskal handiago bat lortzera eraman duen, Aurrekontua saneatuz eta Espainiak bizi duen finantza egoera benetan larriari irtenbide bat emanez. Diputazioak berak ere argi eta garbi adierazi zuen bere poztasuna, Estatuarekin zituen ikuspegi desberdinak koordinatzerakoan, Korporazio horrek bere arbasoengandik jasotako eraentza pribatiboaren esentzia inondik inora agertzen ez delarik.

Azalpen hauetan oinarriturik, azpian sinatzen duen ministro honek, Ministroen Kontseiluarekin bat etorriz, honako Errege Dekretua Berorren onarpenpean jartzeko ohorea du

Santander, 1927ko abuztuaren 15a.- Jauna: Berorren ALRP.- Jose Calvo Sotelo.

Hitzarmen honek erregimenaren izaera itundua berrestu zuen, aurrez sekula ez baitzen alderdi horretan hainbeste tematu, eta ezta hain garbi agertu ere. Dena den, ez da ahaztu behar Calvo Sotelo negoziatzaile estatalak gerora ukatu egingo zuela izaera hori249.

Kupoa, mende erdiz aldatu gabe mantendu ondoren, 6.000.000 pezetako kopurura igo zen (1. art.):

Nafarroako Diputazioarekin eta indarrean dagoen bere eraentza juridiko ekonomikoarekin bat etorriz, sei milioi pezetara igoko da orain arte bi milioitan zegoen probintzia horri dagokion kontribuzio kupoa.

Gobernuak Diputazioari ordain garrantzitsuak eman zizkion eta ondorioz kupoa igoera moteldu zuten, kontuan hartzen badugu 1877tik 1927ra bizitza orokorrean 249 CALVO SOTELO, 1931: 96.

81

asko garestitu zela eta administrazioaren berrikuntzengatik, behar gehiago zituela. Baina, kupoaren igokuntzaz gain, Hitzarmen berriaren alderdirik berritzaileena Nafarroaren tributu ahalmena lehen aldiz espresuki jaso izanean zetzan, ordura arte 1841eko Legeko 10. artikulu ilunaren babesean geratu zena. Horri dagokionez, 3. artikuluko Lehen Xedapen Orokorrak zioen:

Nafarroako Diputazioak eskumen zabalak izango ditu lurraldean bertan ustez egokia den tributu eraentza mantendu eta ezartzeko, beti ere, nazioarteko itun, honako Hitzarmen hau edota Estatuaren Kontribuzio, Errenta zein Zergen aurka egiten ez duenean.

Nafarroako lurraldean lan egiten duten Estatuko funtzionarioen kooperazioa jaso ahal izango du, aipatutako tributu eraentza ezarri eta administratzeko unean; horretarako, beharrezkoak diren datu zein laguntza guztiak eskatu ahal izango zaizkie. Beraz, eta aurrekoarekin bat etorriz, tributuak fiskalizatzeko eta salbuesteko unean, Ogasun Publikoak dituen gaitasun berdinak egotziko zaizkio Diputazioari, baina dagokion lurraldera mugatuta, beti ere.

Eta ildo beretik, artikulu horren hurrengo Xedapen Orokorrek zera zioten:

Bigarrena: Nafarroako Diputazioak, bertan hartutako akordioak administrazioarekiko auzibidean berrikusteko eskumena izango du, baldin eta probintziaren interesentzako kaltegarriak direla uste badu. Horretarako, dagokion jurisdikzioko Legeak ezartzen dituen baldintza eta epeak hartu beharko dira kontuan; horrela, bada, berrikuspen hori ezin izango da, inola ere, Estatuaren aurkakoa izan, eta ezin izango die eragin, jadanik emanda dauden epaiei.

Hirugarrena: Nafarroako Diputazioak jarraituko du Lehenengo Oinarrian aipatutako kupoaren gaineko banaketa, kobrantza zein diru-sarrerak Altxorraren kutxetan egiten; honela, zerbitzu honen ondorioz sorturiko gastu eta porrot guztiengatik 250.000 pezeta ordaindu beharko dira.

Laugarrena: Hitzarmen hau indarrean egongo da, 1927 urteko urtarrilaren 1etik aurrera. Diputazioak, honela, urtero lau alditan egin beharko ditu diru sarrerak Ogasunaren Nafarroako Ordezkaritzan, hiruhilabete bakoitza bukatu eta hurrengo hilabetean zehar. Ordainketaren zenbatekoa, lehenengo Oinarrian zehaztutako kupoa izan beharko da, eta ordaintzeko modu honetatik laugarren hiruhilabetekoari dagokion salbuetsiko da; izan ere, diru-sarrera hori abenduan egin beharko da, nahi eta nahi ez.

Bosgarrena: Estatuko Administrazioaren goi ikuskaritza babestuta geratuko da, beti ere, bai bere helburu propioak zein Dekretu honexetan agertzen direnak praktikan jarriz.

Seigarrena: Dekretu honetan adierazitako eraentza aldatu nahi izanez gero, berau onartzeko erabilitako prozedura berbera egikaritu beharko da.

Diputazioari tributu ahalmen eskuzabal hau ematearekin batera, ordea, zergei buruzko eskuduntza araugileen banaketari buruzko araudi bat ere onartu zen, ordurako behar-beharrezkoa baitzen konexio puntuak zeintzuk ziren argi uztea, zergapetuek ez zezaten bi aldiz ordaindu. Horrela, itunaren printzipioa eta Nafarroaren autonomia fiskalaren printzipioa hurrengo hitzarmenetara igaroko ziren. Bestetik, ez zitzaionez indarreangotasun epeari aipamenik egiten –ezta ere 1841eko eta 1877ko akordioetan–, indarraldi mugagabea eman zioten250.

Administrazio Foru Kontseiluak eta Diputazioak bereziki kritiko agertu ziren Hitzarmenarekin, eta hainbat ekimen sustatu zituzten negoziazio berria aldarrikatzeko. Diputazioak, 1927ko abenduaren 13ko bilkuran, lehentasunez foru erregimena eta

250 MEDINA GUERRERO, 1991: 64; MONREAL ZIA, 1999a: 419.

82

interes ekonomikoak defendatzea erabaki zuen, behin bere aholkularien nahiz Administrazio Kontseilukideen irizpenak eta udal batzarren txostenak entzunda. Aipatu akordioa eraginkor egiteko, Gobernuarekin negoziatzeari heldu zion, kontraforuak konpontzearen baldintza jarrita, hau da, ezaba zitezela Estatuak Nafarroan biltzen zituen zerga haiek guztiak, 1841eko Legean jasota ez bazeuden. Halaber, Diputazioak erabaki zuen kupoa bakarra izatea. Diputazioak Gobernu zibilari eman zion erabaki haien berri, prentsan argitara ematearen erreguarekin. Dena dela, data haietan, Primo de Riverak agiri bat igorri zion gobernadore zibilari, Modesto Jiménez Bentrosari, zeinean gomendatzen zitzaion iritzi publikoa zentzutasunerantz eta adiskidetasunerantz bideratzea, grinen berezkotasunak Gobernuaren egiazko sentimendua desitxuratu zuelako eta, agiri haren arabera, sentimendu hori zuzentasunean eta guztien ongian oinarritua zegoen beti, bai eta nafar foru zuzenbidearen errespetuan ere. Hala ere, desegokitzat jotzen zen negoziazioetan laido zaharrak edo kontraforuak sartzea, garai bateko auziak berpizteko baizik ez baitzuten balio251.

4. Bigarren Errepublikako Estatu integralaren aukerak

4.1. Bigarren Errepublikaren deszentralizazioa

Bigarren Errepublikaren aldarrikapenak (1931-1936) bultzada nabarmena eman zion deszentralizatzeari, 1931ko Konstituzioan berean islatua. Baina honen aurrekariak Diktaduraren amaieran aurkitzen ahal ditugu. Bixente Serranok gogoratzen duen bezala, 1930.eko urtarrilean Alfontso XIII erregeak bortxatu zuen Primo de Riveraren dimisioa, eta horren ordez Dámaso Berenguer jenerala izendatu normaltasun konstituzionalera itzultzeko gauzak prestatze aldera. Dimisioaren ondoren, Nafarroako Diputazioak ere utzi behar izan zion bere aginteari, eta Gestora bat eratu zen, 1923 baino lehenagoko hautetsiekin: Joaquín María Gastón (presidenteordea), Ramón Lasantas (Tuteraren aldetik), Javier Sanz (Zangoza aldetik), Jose María Modet, J.M. Badarán (Erriberri aldetik), Ignacio Baleztena (Iruñea aldetik) eta Manuel de Irujo (Lizarra aldetik). Irujo nazionalistak kargua zin egiterakoan, honela egin zuen:

Nik ekartzen dudan programa politikoa foruen berreskurapen osoa da, 1839.eko urriaren 25eko Legea ezabatze aldera [...]. Nafarroarentzat eta Euskal Herriko gainerako eskualdeentzat, foruak ezabatu zituzten lege haien guztien aurretiko Zuzenbide egoera eskatzen dut.

Baleztenak Irujoren hitzak bere egin zituen. Nahiz eta aurreko Diputazioak utzitako arazo batzuei konponbide bilatzen saiatu, laster azkartuko ziren gauzak. Diktadurako azken urtean Errepublika ezartzeko hainbat pauso eman ziren252. Azkenean, apirilaren 14an, Getxoko udalak Euskal Errepublikaren Federazioa aldarrikatu zuen, eta Manuel de Irujo diputatuak eskari hau egin zion Diputazioari, hots, Gobernu errepublikarrari eskatzea aitor zitzala Nafarroak bere foru guztien itzulketarako zituen eskubideak. Errepublikaren etorreraren ondotik, Diputazioak aho batez hartu zuen erabakiak, erregimen berriari men egiteaz gain, Gobernu berriaren aurrean berretsi zuen

Nafarroako desira suharrak foru guztien itzulketa Espainia barnean lortzeko, eta huraxe lortzea espero du errepublikako erregimen jaio berriak aldarrikatutako printzipioei jarraiki253.

251 MIRANDA RUBIO, 2000: 350.252 SERRANO IZKO, 2005: 259-261.253 VIRTO IBÁÑEZ, 1987: 126.

83

Apirilaren 14aren ondoko hurrengo astean karguaz jabetu ziren zinegotzi berriak, eta hainbat udalbatzak afera mahaigaineratu zuten. Horrela, Atezko Udalak erabaki zuen Diputazioaren bidez Gobernuari eskatzea Nafarroako Foruen itzulketa osoa eta berehalakoan ezabatzeko Nafarroa eta Estatuaren arteko 1927ko hitzarmen ekonomikoa (apirilaren 18a). Javier Iciz Riberak, Acción Republicana taldekoa eta Oibarko alkateak, mozio bat aurkeztu zuen 22ko bilkuran eta hauxe adierazi zion Gobernuari:

Herriaren borondatearen adierazpen fidela izateagatik (...) udal honek hartuko lukeen poza, eta harekin batera Nafarroa osoak, botere zentralak Nafarroaren erregimen pribatiboa aintzat hartuko balu eta gure foruak abolitu zituzten xedapen guztien baliogabetzea aginduko balu.

Oroz-Beteluko auzokideek haratago jo zuten: gobernadore zibila herrira bisitan joana zelarik, alkateak bere desioak agertu zituen, hots, foruak berehalakoan eta bere osoan itzuliak izan zitezela, bai eta nafar udalek Gorte Orokor burujabeak eratu ahal izatea ere, betiere eque principal batasunaren barnean gainerako herri hispaniarrekin batera. Euskal karlismoaren foruen gaineko uste sendoak 1931ko apirilaren 31n azaldu zituzten ondoko hau defendatzen zen agiri batean,

La derogación expresa y solemne, por parte del Gobierno de la Nación Española, de todas las disposiciones abolitorias de nuestros Fueros y el restablecimiento, conforme a Fuero, de los organismos peculiares en el País, es decir, Juntas Generales en Vizcaya y Guipúzcoa, Hermandades en Álava y Cortes en Navarra [para que gobernasen según las necesidades actuales] y siempre conforme a la voluntad del Pueblo. […] Razones de hermandad y conveniencia política exigen que, en esta reconquista de nuestra personalidad, navarros, vizcaínos, alaveses y guipuzcoanos seamos un solo y único Pueblo que reclama su libertad, [sin que ello suponga uniformidad en la legislación y órganos de gobierno]254.

4.2. Autonomia estatutuen proiektuak

Aldarri horiek gorabehera, garai hartako eztabaidagai nagusiak autonomia estatutuen proiektuak izan ziren. Egile aunitz hurbildu dira eztabaida haietara255, eta aztertu dute bai beren prozedurazko bidea bai beren edukia. Egile haiengandik jasoko ditugu foralitateari buruz esandakoaren gauzarik nabarmenenak.

Hasteko, Errepublikak Gestora bat izendatu zuen Foru Diputazioaren ordez 1931ko apirilean. Gestora hark ez zuen batere ordezkaritasunik eta erakundea gobernatu zuen 1935eko otsailera arte. Neurri horrek eta antzeko beste batzuek eraginik, bereziki elizaren aurkako tankera zutenek, Errepublikaren kontrako oposizio sendoa gauzatu zen. Horrek eraman zituen foruzaleak, karlistak, erregezale alfontsotarrak, independenteak, katoliko hutsak eta euskal abertzaleak fronte katoliko eta foral autonomista eratzera, Baskongadetako autonomia zaleekin batera. Batasun horrek lehen emaitza izan zuen, hots, hasierako Estatutu proiektua, 1931ko maiatzaren 31koa. Aurrez, Eusko Ikaskuntzako Autonomia Batzordeak –elkarte horrek 1930ean egindako biltzarrean sortua– bere lanak areagotu zituen autonomiarako plan orokorra diseinatzeko. Pertsona ospetsu batzuk erantsi zitzaizkion eta lana probintziaz probintzia egin zuten azpi 254 Nafarroako karlismotik deklarazio hau honako hauek sinatu zuten: Joaquín eta Ignacio Baleztena, Gabino Martínez eta Javier Astráin. JIMENO JURÍO, 1982. 255 JIMENO JURÍO, [1977], 2005; ARBELOA MURU, 1978; 1986; 1996; BLINKHORN, 1979; PAYNE, 1982; OLÁBARRI, 1986; DE PABLO, 1987, 1988a, 1988b; ESTORNÉS ZUBIZARRETA, 1990; FERRER MUÑOZ, 1991; 1992; CHUECA INTXUSTA, 1999: 63-66; GARCÍA-SANZ, IRIARTE eta MIKELARENA, 2002: 286-307.

84

batzordeetan banatuta. Euskal udalerrien batzarrek ere lana enkargatu zioten. Nafarroako Gestora probintzialak ponentzia bat izendatu zuen (maiatzaren 13an), bi aurreproiektu idazteko enkarguarekin: bat lau probintzietako Euskal Herrikoa eta beste bat Nafarroa bakarrerako, bai eta Nafarroa barneko Konstituzio politikoa ere. Joera politiko guztietako pertsona ospetsuak aritu ziren ponentzian (errepublikazaleak, sozialistak, karlistak, independenteak eta abertzale bat). Zehazki, Nafarroako azpi batzordean hauek aritu ziren: Serapio Huici, Rafael Aizpún, Santiago Cunchillos, Luis Oroz eta Joaquín Beunza, politikan hangoak eta hemengoak zirenak. Balio handia izan zuten 1917ko eta ondoko urteetako aurrekariek, eta 1931ko maiatzaren 31n estatutu proiektua agertu zen Nafarroako prentsan:

1. artikuluan adierazten zen Euskal Herria –gaur egungo Araba, Gipuzkoa, Nafarroa eta Bizkaia probintziez osatua– berezko entitate juridikoa zela, nortasun politiko propioa zuena, eta horrelakoa zen aldetik, eratzeko eskubidea aitortzen zitzaion, bai eta bere buruari Estatu autonomoa deitzeko eskubidea ere, Espainiako Estatu osoaren barnean, zeinarekin egituratua biziko baitzen Estatutuan hitzartutako harreman legearekin bat. Probintzia bakoitza, aldi berean, autonomikoki eratu eta eraenduko litzateke Euskal Herriaren batasunaren barnean. Euskal Herri osoa ordezkatzeko eta Estatuarekiko eta beste Erregio batzuekiko bere jarduketak zuzentzeko, Euskal Herriko Kontseilu Orokorra eratu zen, laurogeita hamar ordezkariz osatuta, hogeina probintzia bakoitzeko, Batzar Legegile bakoitzak izendatuak –Nafarroako Gorteak–. Kontseiluaren barnean, zortzi ordezkariz osatutako batzorde betearazlea egonen zen, proportzionaltasun eta iraupen berarekin aukeratuak. Espainiako estatuarentzat gordetzen ziren Federazioari berez zegozkion eskumenak eta, gainerakoak, berriz, Euskal estatuari. Euskaldunen hizkuntza nazionala, euskara, ofizialtzat aitortuko litzateke gaztelaniaren baldintza eta maila berean.

Gregorio Monrealek ohartarazi duen moduan, estatu proiektu hura gauza berri-berria zen tradizioaren barnean. Entitate politiko berria sortu zuen. Izan ere, erabat eraldatu zuen foruen itzulketaren gaineko afera, hau da, eskubide historikoen ezin uko eginezko adierazpena bilakatu zen256. Foruen aldarrikapenaren moldaketa gainditu beharreko oztopo handia zen. Autogobernurako bi maila ezberdin ezartzen ziren: batetik, foruen birrezartzea, Nafarroa, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiari euren askatasun historikoa eta foruen praktikak moteldutako subiranotasuna itzuliko ziena; hau da, lau lurraldeetan sakabanatutako euskal botere konstituziogile bati, sistema politiko bat eraikitzeko gaitasuna bueltatuko zitzaion, barrutik antolatuta egon zitekeena ala ez. Eta bestetik, autonomia, aurrekoaren ordezkatzaile, baina posibleagoa, foruen askatasunez eta eskubideez gabetzeagatik ordain gisa emango zena, eta 1839ko Legean aurreikusitako eta inoiz burutu ez zen berrikuntzaren ondorio izan zitekeena. Estatuko inongo konstituziorik mugatzen ez zuen birrezarpenaren kontzeptuaren kontra, autonomiarenak euskal borondateak Konstituzio orokor bat adostearen inposaketa onartzea eskatzen zuen. Monreal irakasleak adierazten duenez, foralitatea eta euskal abertzaletasuna batasun batean antolatzeko irtenbidea honakoa zen:

a) la reivindicación debía ser común por ser análogo el fundamento biológico-histórico-jurídico, y por haber sido común la Ley abolitoria de 1839.

b) el poder recuperado debe articularse a través de órganos territoriales de inspiración foral.

256 MONREAL ZIA, 2000a: 86. Garai honetarako eskubide historikoen kontzeptua zabaldurik zegoen, XIX. mendean hasita, XX. mendearen lehenengo bi hamarkadetan errotu baitziren (GÓMEZ RIVERO, 1988: 73).

85

c) procede crear una Federación vasca, como medio de salvar la antítesis entre pluralidad histórica con la unidad histórica, con la unidad fundamental étnica y espiritual, perfeccionando la evolución social y, bien entendido, dentro del mayor respeto a las individualidades regionales vascas. La Federación admite el derecho de separación pero se rige por el deber de unión en beneficio común, y la necesidad de estructurar unos órganos comunes257.

1931ko maiatzan Nafarroako Autonomia Batzordea eratu zen, hamabi kidek osatua, eta horietatik bakarra EAJren kide zena; gainontzekoak sozialistak, jaimistak, errepublikanoak eta Nafarroako eskuin liberalekoak ziren. Kontuan izandako hiru aukeretatik (Euskal Herriko Estatutuaren proiektua, Nafarroako Estatutuaren proiektua, edo Nafarroako barne politika eratzeko proiektua, azken hau 1841. urtea baino lehenagoko Nafarroako antolaketaren berriztapen eguneratuan oinarritua, Gorteei eta Diputazioari antolaketa berria ematen ziena), Batzordeak, ahots batez, Diputazioari eta nafarrei Euskal Herriko Estatutu bakar bat onartzeko gomendatu zien.

Laburra izan zen Estatutuari buruzko eztabaida prozesua, baina oso trinkoa. Lehenbiziko etapa Eusko Ikaskuntzako Estatututik abiatzen zen Lizarrako Estatutuan (1931ko ekainaren 14an Lizarran alkate karlisten eta nazionalisten biltzarrean onartu zena) eta hari aurkeztutako zuzenketa eske ugarietan zentratu zen. Euskal Estatuaren Estatutu Orokorrak oraindik foralitate tradizionalaren pisuarengatik kezkatuta zeuden euskal herritarren bilakaera politikoarentzat jauzi kualitatibo bat ekarri zuen. Testua lau probintzietako kultura eta zuzenbide arloko pertsona ospetsuen arteko akordioaren fruitu izan zen, ideologia guztietakoak zirenak, eta euskaldunen artean ezohikoa den adiskidetzeko gaitasuna erakutsi zutenak. Guri dagokigunez, foralitateak murriztapen gogorra jasan zuen, eta ez zen lexiko tradizionalaren desagerpenera eta zuzenbide publiko garaikidearen terminologia hartzera soilik mugatu. Karlistek hala eskatuta, forua berriz ezartzeko eskaria erantsi zitzaion Lizarrako Estatutuari. Foruen birrezarpenaren aldarrikapen tradizionala, izaera globala zuena, eskubide historikoei uko egitea ezinezko egiten zuen klausula bilakatu zen, balio sinboliko handia zuena, izan ere eskumen maila altuagoa zuen autogobernurako tradizio historikoa adierazten zuen. Oinplano berri baten diseinua dugu aurrean, organikoki Suitzako ereduan oinarritua258. Aldaketa berriekin, Lizarrako Estatutuaren lehenengo artikulua horrela geratzen zen:

1. artikulua.- Euskal Herria, gaurko Araba, Gipuzkoa, Nafarroa eta Bizkaiko probintziek osatua, nortasun juridiko propioa duen entitate naturala eta juridikoa da, eta, hortaz, Espainiako Estatutuaren osotasunaren barruan, Estatu beregain gisa, berez gobernatzeko eta osatzeko eskubidea ezagutzen zaio, eta Espainiako Estatuarekin bizituko da Estatutu honetan hitzartzen diren harremanen Legearen arauen arabera. Aipatu probintzia bakoitzak, bere aldetik, era berean gobernatzeko eta osatzeko eskubidea izango du, Herriaren batasunaren baitan259.

Nafarroako Autonomia Batzordeak Eusko Irakaskuntzak eratutako Estatutua bere egin zuen, zeina zertxobait zuzendu zuen, eta soilik nafarra izango zen Estatutua hautatzen zuten Nafarroako udaletxeen kasuentzat, Nafarroak Nafarroari komeni zaionean, eta Estatu Zentrala haintzat hartu gabe, euskal probintziekin bat egiteko eskubidea izatea aholkatu zuen.

257 MONREAL ZIA, 1988.258 MONREAL ZIA, 1988.259 PREGO AXPEk itzulitakoa, 2003: 340.

86

Ekainaren 28an lehen hauteskunde orokorrak izan ziren, eta Gorte berriek Konstituzio berri bat idazteari ekin zioten. 1931ko abuztuaren 10ean, Nafarroako Udaletxeetako ordezkariek –probintziaren populazioaren %88,84a ordezkatzen zutenak– Biltzar bat egin zuten Iruñan, eta Autonomia Batzordearen aholkua jarraitu zuten; alegia, Nafarroak, bere subiranotasunetik, euskal Estatuaren eraketan parte hartu behar zuen, lurralde osoak berezko izakera zuen entitate naturala osatzen zuela, eta gainera, Errepublika Espainolan Estatu kide moduan sartuko zela abiapuntutzat hartuta.

Ezertarako ere ez zuen balio izan Eusko Ikaskuntzaren Euskal Estatuaren Estatutu Orokorra ere deitzen zitzaion proiektuaren ahaleginak, ez aurrera ez atzera gelditu baitzen, Konstituzioa 1931ko abenduaren 9an onartzeagatik. Bigarren fasea ireki zen, Estatu integralarena, onetsitako Estatutuak oinarritzat hartu zuen ideia federalista ezabatzen zuena (Euskal Estatu federala, aldi berean gainerako herri hispaniarrekin federatua). Konstituzioko testuak arauak ezarri zituen, erregioek autonomia lor zezaten. Lizarran eta Iruñean onetsitako aurreproiektua Konstituzioaren kontrakoa zen, eta marko juridiko berrira berregokitu beharra zegoen. Errepublikako Konstituzioaren I. Tituluak probintzia baten edo hainbaten autonomia ahalbideratzen zuen, halaxe eskatu eta halako homogeneotasun historikoa, kulturala eta ekonomikoa bazuten. Beraz, fase berria ireki zen. Nafarroako Batzorde Kudeatzaileak Biltzar berri batera deitu zituen Nafarroako udaletxeak 1932ko urtarrilaren 31n non, berriro ere, eztabaidatu zen autonomia beste hiru probintziekin batera eratutako Estatutuaren eremuan, ala soilik nafarra izango zen Estatutuan eman beharko zen. Udaletxeek berriro ere lehen hipotesiaren alde egin zuten: 160 udalek, 209.479 biztanle ordezkatzen zituztenak, euskal Estatutu orokorraren alde bozkatu zuten, 36 udalek –28.891 biztanle ordezkatuz– Nafarroako Estatutuaren alde egin zuten, eta 21ek –66.550 biztanle zituztenak– edozein Estatuturen kontra egin zuten.

Prozesu guztia Gayarre antzokiko batzarrarekin amaitu zen, 1932ko ekainaren 19an. Etapa honetan, karlistak pixkana-pixkana beren hauteskunde-bazkideengandik, euskal nazionalistengandik, urrundu ziren eta erdietsi zuten azkenean aho-batezkotasunik ez izatea Euskal Herri osorako estatutu bateratua lortzeko unean. Horrela hautsi zen Lizarrako Estatutuaren inguruko Koalizio Katoliko-Foruzalea, sortua ere sortua zena Iparraldeko Gibraltar vaticanozalea deitu zitzaiona defendatzeko, edo oasi katoliko bat Bigarren Errepublikaren laikotasunaren aurrean260. Une horretan, karlista gehienak estatutua lortzearen kontrakoak ziren eta iritzi horri erantsi zitzaion errepublikazale eta sozialista gehienek haren alde agertutako ahalegin apala edo gogorik eza. Gauzak horrela, ekainaren 19an udal ordezkariek Iruñeko antzokian egin zuten batzarra anabasa hutsa izan zen eta, akta ofizialaren arabera, nafar gehienek Estatutua errefusatu zuten (Bai: 135.582; Ez: 185.666; Abstentzioak: 26.856). Acción Autonomista taldeak prozeduren legezkotasunik eza eta emaitzaren baliogabetasuna salatu zituen, mandatariei egindako hertsatzeengatik eta botoak faltsutzeagatik. Izan ere, gutxienez bederatzi ordezkarik kontra eman zuten botoa, alde bozkatzeko agindu espresua zutenean. Ordezkari gehiago, aldekoak ere, abstenitu ziren hainbat arrazoi izan zirela medio. Jakina, salaketak ez ziren aintzat hartu eta emaitza behin betikoa izan zen. Ez zen planteatu Nafar estatutuaren aldeko aukera, udal batzuek eskatutakoa. Nafarroako eskuin handi hark, agintari errepublikazaleek eta sozialistek lagunduta, lortu zuen lortu zuenez 1841eko Estatutua mantentzea. Ez alferrik Lege hark batzuen lur paradisu bihurtu zuen

260 Cfr. IZU BELLOSO, 2001: 347.

87

Nafarroa eta, orduz geroztik, Errepublikaren konspirazio gune, Jimeno Juríok deskribatu zuen bezalaxe261.

Estatutu-prozesuaren gertakariek eta, bereziki, Nafarroa 1932ko ekainean Euskal estatututik baztertu izanak erakutsitako errealitatea etengabea izanen da aurrerantzean eta gaur egunera arte: euskal eta espainiar nazionalismoen dialektika nafar politikaren lehen mailara pasatzen ari zen262, foruen itzulketari buruzko aldarriak ahanztura bidean utziz. Eskuin ez abertzalearen euskaltzaletasunak behera jo zuen 1932tik aurrera eta, bidenabar, gorantz jo zuen diskurtso foralista espainiar zalea alde guztietatik begiratuta263. Kasurik adierazgarriena Eladio Esparzarena da, Diario de Navarra-ko zuzendaria eta, aurrez, La Voz de Navarra-ko zuzendariorde izandakoa, abertzaletasunetik hurbil zebilen egunkarikoa, alegia. Bat etorri zen Víctor Praderarekin Eusko Ikaskuntzak proposaturiko lau probintzien batasunari ezezkoa adieraztean. Horrela, berak idatzitako Discurso sobre el Fuero de Navarra diskurtsoan, faxista giroz betea eta 1935ean argitaratua, laburbildu zuen aurrerantzean zer izanen zen nabarristen jarrera. Miguel Izuk aztertu duen bezala264, 1841eko legea defendatu zuen forua XIX. mendeko egoerara egokitzeko eta lege itundu gisa. Hau da, Esparzarentzat lege horrek 1515eko ituna berritu zuen, zeinaren bitartez Nafarroa Gaztelako Koroari batu zitzaion. Haren esanetan, batasun hori ez zen soilik pertsonala izan, soilik erregearen izenean, zerbait gehiago baizik:

Era el sentir de nuestras Cortes, una identificación absoluta de los dos Reinos en las aspiraciones espirituales de la cultura, que es posible, siendo la misma, en los hombres y en los pueblos, a pesar de sus diferencias fisonómicas y geográficas y políticas. [...] Por muy diferentes y distintos que sean dos pueblos, si los dos se incorporan a una misma espiritualidad, no es posible decir que son dos pueblos, sino sólo uno porque es el pensamiento, más poderosamente que el amor, lo que forja la unidad permanente.

Nafarroa ez zen Erresuma independentea izan, Erresuma desberdina baizik, Erresuma mosaikoaren antzekoa zen Espainiaren barnean. Foruen itzulketari buruz, esan zuen edo ez zela zehazki deus adierazten edo esan nahi du herriak berez gobernatzeko duen eskubidea, erabateko independentzia osoz. Horregatik da abertzaletasun hutsa, separatista, jakina. Foruen itzulketa osoa eta erabatekoa erabateko foru iruzur eta osoa iruditzen zitzaion eta Estatutua, berriz, izugarrikeriaren izugarrikeria. Bere iritziz, euskal abertzaletasunaren helburu separatisten tresna zen, edo Errepublikaren hats konstituzionalaren lanabesa, ezkerrak sustatutakoa. Konstituzioaren eta Estatutuaren aurrean, Esparzak foru tradizioa erabiltzen zuen. Alde horretatik, bere programa forala geroagoko tesi del Burguisten atarikoa gertatu zen: Kontserba dezagun daukagun huraxe [1841eko legea], eta huraxe hobetu eta handitu dezagun ahal den guztia; horra gure zin zahar guztiei darien araua.

Nabarrismoa horren indartsu zebilen hartan, harritzeko modukoa da probintzia bakarreko nafar Estatutua aurrera atera ez izana, Diario de Navarra-ko editorial-egileek berek ere errefusatutakoa. Ildo horri loturik, nafar eskuinarengan izan ziren eztabaidak 1936ko uztailera arte ere iritsi ziren265. García-Sanz, Iriarte eta Mikelarenak galdera egin dute: zergatik eskuineko nabarrismoak ez zuen aukera hura baliatu Nafarroarentzako autogobernu marko berria eratzeko, 1841eko Legeak xedatutako eskumen markoaz

261 JIMENO JURÍO, [1982b] 2006: 40-41.262 SÁNCHEZ PRIETO eta NIEVA ZARDOYA, 2004: 248. 263 MIKELARENA PEÑA, 2004: 668-669.264 IZU BELLOSO, 2001: 272-273. 265 Cfr. IBERO MARTÍNEZ, 1987.

88

haratago zihoana eta, gainera, probintziako boterearen baliabideak kontrolatzea ahalbidetuko ziona, jakinik hautesleen ehuneko 70en sostengua zutela? Egile horien arabera, nafar eskuinak ez zuen inola ere elkarlanean aritu nahi Errepublikako Konstituzioarekin, indarrean zegoen erregimena eraisteko estrategian ari zelako eta, bestalde, era berean, ez zuen entitate autonomo bat eraikitzeak berekin zekartzan erronkak bere gain hartu nahi. Horri guztiorri erantsi beharko litzaioke nafar eskuina, azken batean, askoz ere erosoagoa zegoela 1841eko Legearen bitartez eratutako markoarekin. Izan ere, soilik zazpi pertsonen esku zegoen administrazio eta zerga mailako eskumen ahalmen handi xamar hura, ia inongo kontrolaren mendean ez zeudenak eta, horrek, jakina, aisa eratzen ahal zituen nafar elite oligarkikoen artean interes handiena zuten interesen sareak. 1931-1932an planteatutakoa bezalako probintzia bakarreko estatutu batek, aldiz, besteak beste esan nahi zuen nafar botere legegilea onartu behar izatea eta botere horren eginkizun nagusien artean zegoen –batzar legegile orotan bezala–, arauak proposatzeaz gain, Diputazioaren botere betearazlea kontrolatzeko funtzioa266.

Gauzak horrela, herriak zuen foruen inguruko interesa geroz eta txikiagoa zen. Dagoeneko ahanztura zabaltzen zihoan. Horren lekuko Eladio Esparzak Iruñeko Ateneoan 1935ean emandako hitzaldia dugu, non, Discurso sobre el Fuero de Navarra izenburupean, hauxe galdetzen zuen:

Ez duzue uste zuek, huts hutsean, Foruaz kezkaturik gaudenok euritako baten azpian sartuko ginela? Izan ere, Nafarroan ez dugu Foruari buruzko literaturarik; ez da inoiz Foruari buruzko ikastarorik eta mintzaldirik antolatu; gure eskoletan ez da Foruari buruzko oinarrizko ideiarik ere ematen; sekulan santa ez zaio inori ere bururatu urtean behin Forua festazea edo ospatzea edo gogoratzea; bada, horrek guztiak gugan zalantza sortzen du Foruak inori deus axola ote dion267.

4.3. 1931ko Hitzarmen Ekonomikoa

Estatutuen kontua alde batera utzita, Hitzarmen Ekonomikoa izan zen Nafarroako foralitatearen ikurrik garrantzitsuena II. Errepublikan. Nahiz eta Errepublikak, 1931ko apirilaren 29ko Dekretuaren bidez, berrestu egin zituen orduan indarrean zeuden Kontzertu eta Hitzarmenak, argi zegoen beren behin betiko iraupena hastear zegoen prozesu konstituziogilearen menpe zegoela; izan ere, aldi honetan, aurreko Konstituzioetan ez bezala, ezinezkoa zen erregimen pribatibo hauen konstituzionalizazioa bazterrean uztea. Politikoki deszentralizatua zen Estatu bat ezartzean, nahitaezkoa zen II. Errepublikako Konstituzioak, Konstituzio federalen modura, eskualdeen finantzaketaren erregimena diseinatzea, edo, behintzat, gerora Estatutu bakoitzak garatuko zituen ildo eta printzipio nagusi batzuk zehaztea. Eta pentsaezina zenez Kontzertu zein Hitzarmenaren sistemak gainerako eskualdeetara zabaltzea –horrek ekarriko lukeen botere zentralaren erabateko menpekotasun finantzieroan ezinezkoa izango bailitzateke ez bakarrik Estatu integrala sumatzea, baizik eta baita Estatu federala bera ere–, bistakoa zen konstituziogileak espresuki aintzatetsi behar zuela erregimen finantziero berezi horien biziraupena, gainerako eskualdeetan aplikatu beharrekoaren aldean.

266 GARCÍA-SANZ, IRIARTE eta MIKELARENA, 2002: 307-311; MIKELARENA PEÑA, 2004: 668-670.267 ESPARZA, 1935. Cfr. DEL BURGO, 1975: 17.

89

Parlamentuan eta Konstituzioaren Batzordearen baitan eztabaida ugari izan ostean, 1931ko Konstituzioak, erregimen fiskal berezi hauek mantentzeko asmoz, eskualdeen finantzaketari buruz erabateko isiltasuna gordetzea erabaki zuen. Zalantzarik gabe, erabaki okerra, zeren eta Kontzertu zein Hitzarmenaren biziraupena, azken batean, Parlamentuaren borondatearen menpe bazegoen ere –Prietoren aurreko interbentziotik eta antzeko beste batetik ondoriozta daitekeen bezala–, konstituziogile gehienek mantentzearen alde zeukaten jarrerak eta 1931ko irailaren 9ko Lege batek 1925eko Kontzertua berrestu izanak, ezin izan zuten ekidin sektore batek erregimen hauen funtsa Konstituzioan ez, baizik eta euskal probintziek eta Nafarroak historikoki zeuzkaten jatorrizko botere batzuetan zeudela argudiatzeri268.

Horrela, Kontzertuaren sistema ukitu ere ez zen egin Errepublikaren garaian, eta molde berriko autonomia politikoa erreklamatzeak ez zion eragin. Estatutuaren egitasmoek, berriz, bai Eusko Ikaskuntzak prestaturikoak –Lizarrako 1931ko Estatutu modura ezagunagoa–, bai kudeatzaileek 1932an, bai azkenik 1936ko urrian onartuko zenak, adierazten zuten probintzien eta Estatuaren arteko harreman finantzieroak Kontzertu Ekonomiko tradizionalen bidez eraenduko zirela269.

1932ko abenduaren 20ko Legeak Errentaren gaineko Kontribuzio Orokorra ezarri zuenean, Gobernu errepublikarrak porrot egin zuen kontribuzio progresibo hori Nafarroan biltzeko ahaleginetan, 1. artikuluak Nazioko probintzia guztietan galdatuko zela esaten bazuen ere. Euskal probintzietako zein Nafarroako Aldundiek uko egin zioten beren probintzietan kontribuzioa ezartzeari, eta liskar hori konpontzeko 1933ko abenduaren 2ko Ministro Agindua eman zen, zeinak kontribuzio horrek unibertsaltasun lurraldetarra zeukala argudiatu zuen,

guztiz bidegabea den erregimen baten ondorioa baita, euskal aforatuei zuzengabekeria aitortzen diena eta gainerako espainiarrei bistako kaltea egiten, lehendabizikoek ez bailukete kontribuzio berrien eraginik jasoko, eta bigarrenek bai; eta Ogasun ministroaren Agindu horrek, zera esanez amaitzen zuen: ... beraz, Araba, Gipuzkoa, Bizkaia eta Nafarroa kontribuzio hori ordaintzera behartuta egongo dira. Zerga hori zuzenean Estatuak administratu, likidatu eta bilduko du, Espainiako gainerako probintzietan bezalaxe.

Baina, agindu hau eman bazen ere, kupoa ez zen eguneratu, eta Gobernua ez zen Errentaren gaineko Kontribuzio Orokorra biltzeko gauza izan. Lau urtetan zehar, indar handiagoa izan zuten nafar Diputazioaren ezezko eta erresistentziek, Gobernuaren aginduek baino; eta Nafarroako Ogasun Ordezkaritzak lege mailako xedapenak aplikatuz likidazio ugari egin bazituen ere, oso gutxi kobratu ziren, Aldundiak horrelakorik ez egiteko agindua eman zuelako, eta kontribuzio hori bera bailitzan hartu zuelako 1935eko martxoaren 30eko eta azaroaren 8 eta 13ko akordioetan270.

5. Frankismoa eta herri-aldarrikapen foralaren bukaera

5.1. Gerra zibila, Frankismoa eta Nafarroako erakundeak

268 MEDINA GUERRERO, 1991: 64-65 eta 69-70.269 MONREAL ZIA, 1999a: 419-421.270 DEL BURGO, 1968: 474; MARTÍNEZ DÍEZ, 1976: 76.

90

Konspirazioaren xedea Errepublikari akabera ematea zen. Bada, konspirazio hura Nafarroan hasi zen 1934ko martxoan, nafar ordezkaritza bat Erromara joan eta Mussolinirekin berarekin elkarrizketa ezagun hura egin zutenean. Handik bi urtera, Emilio Mola Vidal jenerala iritsi zen Iruñera Nafarroako Gobernu Militarraren eta VI. Dibisioko 63. brigadaren kargu egitera, eta matxinadaren aldeko giro egokia aurkitu zuen. Ekainean, Mola karlistekin harremanetan hasi zen Raimundo García Garcilaso diputatu kazetariaren bitartez, zeinak giroa berotu zuen Diario de Navarra orrien bidez271. Dena mamituz joan zen harik eta altxamendu militarra gertatu arte. Nafarroan izandako errepresioak, gerra urteetan, 3.200etik gora hildako utzi zituen.

1936ko uztailaren 21ean eman zuen Diputazioak nafar matxinatuen aldeko bere lehen aldarria. Jarraian, akordio batzuk hartu zituen, bere onera etorritako Nafarroa hartan forua eta balio erlijiosoak zein sozialak berrezartzeko. Honela zioen gerra bandoaren 8. artikuluaren klausula batek: bere indar osoan segituko du Nafarroako probintziaren foru erregimenak. Bazirudien Diputazioa prest zegoela irakaskuntzan zituen eskumenak handitzeko. Horrela, Nafarroari era bidegabean kendu dioten foru eskubiderik garrantzitsuenetakoa eskatuz, erabaki zuen gurutzeak eskoletan berriz ere jartzea, irakaskuntza katolikoa berrezartzea, erlijiosoen ikastetxeak berrirekitzea, eskola hezkidetza debekatzea eta irakasleen nahiz maisu-maistren izendapenak berraztertzea (uztailaren 27a). Halaber, Hezkuntza Batzorde Gorena berrezarri zuen (abuztuak 11) –gainera, bere ahalmenak institutuetara eta ohiko eskola eta eskola berezietara zabalduz (abuztuak 21) –, bere ikastetxeetara itzultzeko eskatu zion Jesusen Konpainiari (abuztuak 15), Estatuaren mendean zegoen Ongintzarako Batzorde Probintzialaren ordez, Diputazioaren mendeko bat izendatu zuen, eta Gizarte Erreformetarako Batzordea eratu zuen (abuztuak 28), bai eta Nekazaritza Erreformarako Batzordea ere (urriak 13). Mola Nafarroako seme kuttun izendatu zuen (urriak 13). Nafarroako Hezkuntza Batzorde Gorena berrezarri zuten foru erregimena bere osotasunean berrezartzeko, Nafarroako lehen mailako irakaskuntzaren antolaketari eta erregimenari dagokien kontu orotan. Hats eta prozedura inkisitorialen bidez, maisu-maistrei buruzko txostenak eskatu zizkien apezei, alkateei, gerra batzordeei eta partikularrei. Kontrarreforma katolikoari ekin zion, katedradunak eta irakasleak karguetatik kenduz eta berrogeita hamabost maisu-maistra zigortuz, garbiketaren aurretik egin beharreko sarrera bat bezala (abuztuak 25)272.

Gizarte Erreformarako eta Nekazaritza Erreformarako Batzordeak Errepublikako erakundeen kopiak ziren, Diputazioa aholkatzeko sortuak. Lehenbizikoaren xedea lan arazoak aztertu eta konponbideak proposatzea zen, esaterako, soldatak finkatzea denboren, lanen eta eremuen arabera, igandeko atsedena eta meza entzun beharreko egunetan. Nekazaritza Erreformarako Batzordeari, berriz, nekazaritzako kontuak aztertzeko ardura eman zitzaion, esaterako, jabetza handien aprobetxamendua, korralizen arazoarentzako konponbidea, herrilurren berreskurapena (erreskatea) eta aprobetxamendu zuzena eta bidezkoa, besteak beste. Eskumenak handitu beharrean, Diputazioa mugatu zen foru sistema finkatzera. Irakaskuntzan garbiketa eta fiskalizazio lana egin zuen, inola ere ez aurrerazalea. 1940an, Rodezno buru zuen Diputazioak bi batzorde horiek ezabatu eta Herrilurren Batzorde Probintziala eratu zuen, konponbideak proposa zitzan. Foru tesiaren defendatzaileak ezabatuta –herrilurrak auzokideentzat–, eta nekazariek espiritu sozialistaz eta nahaslez erdietsitako lorpenak zuzentzeko, Diputazioak aro berriko helburu pribatizatzaile eta

271 FERNÁNDEZ VIGUERA, 1992: 689-698. Cfr. UGARTE TELLERÍA, 1996. 272 JIMENO JURÍO, [1982b] 2006.

91

kontserbadoreekin bat zetozen neurriak hartu zituen. Toleratu zuen herrilurrak bidegabe zeuzkatenek lur haiek erabiltzen segitzea jabe gisa, eta haien probetxuan herrilur luberrituak ugaltzea, ia pribatizatuak baina kontribuzioetatik libre, haien gainean inolako kontrolik egin gabe273.

Baina iduri lezakeenaz haratago, frankismoaren garaipenak nabarrismoa lozorroan sartu zuen nola edo hala, bere etsaiak desagertu zirelako. Euskal abertzaletasuna garaitua, debekatua eta jazarria, eta foru erregimena 1841eko Legearen arabera berretsia, Espainiako batasuna ziurtatua eta dotrina tradizionalistei eta nazional-katolizistei maila ofiziala emanik, ez zen beharrezkoa izan 1917-1918 eta 1931-1936 urteetako mugimendu nabarrista, eta herritarren jarrerei erakundeen jarduketak jarraituko zaizkie. Orduz geroztik, ofizialtasun nabarristak bide libre bat aurkitu zuen bere nafar espiritua sustatzeko, edo Miguel Izuk esan duen bezala, nafar tradizioa asmatzeko. Horretarako, hainbat erakunde sortu ziren, esaterako, Hezkuntza Batzorde Gorena, Nafar Zuzenbidearen Ikaskuntza Kontseilua, Nafarroako Museoa eta Bianako Printzea Kultur Erakundea –euskaroen garaietatik eratua zegoen Monumentuen Batzordearen ordez–. Nafar erakundeei Nafarroako Unibertsitatearen sorrera erantsiko zaie 1952az geroztik, hots, Opus Dei-k zuzendutako zentroa eta, Nafarroako Unibertsitate Publikoa eratu artean, historialari eta legelariak hartan hezi eta prestatu ziren, dotrina berrogeita bat zale nabarrista-espainolistaren esanetara274.

5.2. 1941eko Hitzarmen Ekonomikoa

Beraz, frankismoak ez zuen zalantzan jarri itunean oinarritutako foru erregimena, 1841eko Legearen babesean. Garai hartan azpian zegoen itun politiko berria Francoren erregimenaren eta Nafarroako klase zuzendarien artekoa zen, 1936ko altxamenduarekin bat egin zutenen artekoa, alegia, gehienak tradizionalistak eta foruzaleak zirenak. Frankismoak laguntza hori saritzeko, foralitatea espresuki aitortu zuen, nahiz-eta erregimen bitxia izan Espainiako gainerako lurraldeetako bateratasun zentralistaren aldean275. Frankismoaren garaian mantendu ziren foru erakundeen artean Hitzarmen Ekonomikoa nabarmendu beharra dago, bere garrantziagatik eta egun oraindik ere indarrean dirauelako.

Aztertu ditzagun 1941eko Hitzarmenaren aurrekariak. Errepublikako legezko gobernuaren amaiera ekarriko zuen gerra zibilean, 1937ko ekainaren 19an tropa frankistak Bilbon sartu ziren. Egun gutxira, hilabete horretako 23an, Bizkaia eta Gipuzkoako Kontzertua abolitutzat ematen zuen Dekretu-lege bat argitaratu zen, probintzia traidoretzat jotzen zituelako, ez ordea Araba eta Nafarroa. Kontzertua mota orotako ihesaldi fiskalak egiteko erabili zela esaten zuen, Estatuaren kaltetan guztiak ere. Horrela izan balitz, eta koherente izanez, Araba eta Nafarroakoak ere abolitu egin beharko zituen, baina sentimendu nazionala ikusiz, eta Mugimenduari hain argi eta garbi atxiki zitzaienez, bi probintzia horietan mantendu egin ziren Kontzertuak276. Dekretu-legearen hitzaurreak zera zioen:

El sistema concertado que en materia económica rige en las Provincias Vascongadas, entraña un notorio privilegio con relación al resto del territorio nacional sujeto al régimen

273 JIMENO JURÍO, [1982b] 2006.274 IZU BELLOSO, 2001: 273-274. Cfr. LARUMBE BIURRUN, 1988: 49-54.275 IZU BELLOSO, 2001: 180.276 MARTÍNEZ DÍEZ, 1976: 77; ALONSO OLEA, 1995; MONREAL ZIA, 1999a: 422; 2002: 362; ARANBURU URTASUN, 2005: 134-135.

92

común, no sólo por la amplísima autonomía de que gozan en este respecto las Diputaciones de dichas provincias, sino por el menor sacrificio con que el contribuyente atiende en ellas al levantamiento de las cargas públicas, tanto más sensible cuanto que de antiguo han sido manifiestas y frecuentes las evasiones de carácter fiscal realizadas al amparo de ese sistema, en prejuicio siempre del Estado.

Olvidando muchísimos de los favorecidos por el Concierto esta prodigalidad que les dispensó el Poder público, se alzaron en armas en Guipúzcoa y Vizcaya contra el Movimiento Nacional iniciado el 17 de julio último, correspondiendo así con la traición a aquella generosidad excepcional, sin que los constantes requerimientos realizados en nombre de España para hacerles desistir de su actitud, lograsen el efecto pretendido. No es, pues, admisible que subsista ese privilegio sin agravio para las restantes regiones que, con entusiasmo y sacrificio sin límites, cooperaron desde un principio al triunfo del Ejército, y sin mengua también de aquellas normas de elemental y obligada justicia en que ha de inspirarse el nuevo Estado.

Mientras la singularidad de régimen fiscal y administrativo sirvió en algunas provincias, como en la lealísima Navarra, para exaltar cada dio mis su sentimiento nacional y el fervor de su adhesión al común destino de la Patria, en otras, por el contrario, ha servido para realizar la más torpe política anti-española, circunstancia ésta que, al resultar ahora hasta la saciedad comprobada, no ya aconseja, sino que imperativamente obliga a poner término, en ellas, a un sistema que utilizaron como instrumento para causar daños tan graves.

Las mismas consideraciones imponen que el sistema vigente en la actualidad en la provincia de Álava, continúe subsistiendo, porque ella no participó en acto alguno de rebeldía y realizó por el contrario aportaciones valiosísimas a la Causa Nacional que no pueden ni deben ser olvidadas en estos momentos.

Finalmente, interesa hacer constar que, al promulgar esta disposición, se tiene muy presente que tanto en Guipúzcoa como en Vizcaya, existen españoles de acendrado patriotismo que antes y ahora sintieron vivamente la causa de España. Reconocido y proclamado así, nadie en definitiva podrá afirmar, con fundamento, que el equiparar unas provincias a la inmensa mayoría de las que integran la Nación sometiéndolas a idéntico régimen tributario, no obstante ser notorias las diferencias en su manera de proceder, sea acto de mera represalia y no medida de estricta justicia277.

Lege mailako xedapen frankistek, orokorrean, errespetatu egin zuten Nafarroaren egitura berezia, gerra zibilean egindako ekarpenari esker. Halaber, 1841eko Foruen Legearekin inauguratutako Hitzarmen Ekonomikoen erregimenak aro autarkikoan ere izan zuen jarraipenik. Larraz ministroak 1940an Estatu osoan gauzatutako erreforma fiskalak Nafarroaren kupo kontributiboa birplanteatzeko beharra sortu zuen, zeina, gainera, desfasatuta gelditu baitzen 1936-1939ko gerran, eta baita gerora ere monetak izandako bilakaeraren ondorioz. Estatuko eta Nafarroako Diputazioko ordezkariak, beraz, 1927koa ordezkatuko zuen Hitzarmen berri baten inguruko negoziaketak egiten hasi ziren, eta akordio berri bat erdietsi zuten 1941eko irailaren 6an. Nafarroako ordezkariak Rodeznoko kondea, Francisco Uranga, Santiago Ferrer, Luis Oroz, Rafael Aizpún eta Juan Luis Frauca ziren. Estatuak 8an promulgatu zuen Hitzarmena, legez278.

Hitzarmenaren berrikuntza Nafarroako potere faktikoek Francoren erregimenari emandako laguntzarengatik egin ahal izan zen. Esanguratsua da oso Hitzarmen Ekonomikoa onartu ondoren Diario de Navarrak 1941eko azaroaren 8an jasotako prentsa-oharra:

La Comisión que presidida por el Excmo. Conde de Rodezno ha negociado con la que oportunamente fue designada por el Ministerio de Hacienda un nuevo Convenio Económico de la Provincia con el Estado, comunicó ayer que en la noche anterior había sido firmada por ambas representaciones el Acta correspondiente de dicho nuevo Convenio.

277 JIMENO ARANGUREN-TAMAYO SALABERRIA, 2005: 40. dok., 345. orr.278 VIRTO IBÁÑEZ, 1990.

93

En relación con ese mismo importante asunto y por debida consideración a S.E. el Generalísimo Franco, Jefe del Estado Español, la expresada Comisión de la Diputación de Navarra fue ayer recibida en audiencia especial por S.E.El texto de la aludida Acta iba a ser sometido al Consejo de Ministros anunciado para la tarde de ayer, a fin de que se traduzca en la oportuna disposición legislativa.En el Consejo de Ministros de ayer quedó aprobado el Convenio de Navarra con el Estado que la representación de nuestra Excma. Diputación venía gestionando con los organismos centrales correspondientes, desde hace algunas semanas.Nuestros lectores pudieron ver el día pasado, las satisfactorias declaraciones hechas por nuestro Vicepresidente de la Diputación, señor Conde de Rodezno, acerca de la marcha de las negociaciones con los dignos técnicos del Estado, y el anuncio, ahora felizmente cumplido, de una próxima firma del Convenio.Ayer la dignísima representación de la Diputación, que con tanto celo ha llevado las gestiones, visitó al Caudillo y Generalísimo Franco.Nuestra confianza en la Excma. Diputación y particularmente en los dignos Diputados delegados por ella para llevar las gestiones, completaba las razones que teníamos para esperar este final satisfactorio.El Generalísimo sabe mejor que nadie, porque ha sido Caudillo de la Patria en uno de los trances de mayor gravedad de toda la Historia gloriosa de España, que es cierto que “en Navarra ha sucedido siempre que este régimen foral ha sido un elemento de importancia en el acervo de la Patria, y ha servido para afirmar los sentimientos españoles del antiguo Reino para contribuir a robustecer la unidad de la Patria, a defenderla y a salvarla en los trances más graves”, como justamente y con emoción admirativa, dijo en el Palacio de la Diputación, ante dos Diputaciones –la del Alzamiento y su digna sucesora la actual- el Presidente de la Junta Política de Falange Española Tradicionalista y de las J.O.N.S., Excmo. Sr. Ministro de Asuntos Exteriores Serrano Suñer.¡Qué fácil nos sería demostrar que gracias a la fortaleza de nuestro régimen foral se pudo hacer lo que se hizo en aquel glorioso Julio de 1936!¡Que sea siempre reconocido como “SAGRADO E INVIOLABLE” este régimen nuestro, como dijo el señor Serrano Suñer que mejor que nadie podía conocer el pensamiento y los sentimientos del Caudillo sobre Navarra, porque España puede tener la seguridad, y la tiene, de que esta fortaleza fronteriza de la Patria así escudada y guarnecida, es inexpugnable, y en ella ondeará siempre la Bandera de España, que esta vez fue izada aquí, como signo jubiloso de nuestro amor, en el momento mismo de arrancar bajo ella nuestra juventud hacia los cuatro puntos cardinales de la Patria para unirse a los hermanos de las otras tierras y emprender con ellos la nueva Reconquista.No sabemos más sobre las gestiones y sobre la firma del Convenio, sino lo que el día pasado nos dijo el señor Conde de Rodezno y lo que hemos sabido hoy sobre su aprobación en Consejo de Ministros y sobre la visita de nuestros Diputados a S.S, el Generalísimo.No necesitamos saber más para expresar así nuestros sentimientos:¡Gloria eterna a nuestros Cruzados muertos por Dios y por España! ¡Franco, Franco, Franco! ¡Arriba España! ¡Viva España! ¡Viva siempre España!”279.

Hitzarmenaren berrikuntzan adierazgarria izan zen nola foralitate instituzionala bide teknikoa eta oligarkien nahiz jauntxokerien bidea hartzen ari zen, herriari bizkarra emanda, herriak aski baitzuen gerra ondoko miseria gorri hartan bizirik irauteko. Itundua esaten zaionaren Legea egin eta ehun urtera, Hitzarmenaren berriztapena Lege haren paradigma bihurtu zen. Frankismoak Nafarroako erregimena higatu bazuen ere, egia ere egia bada tentsioak iraun zuela Frankismoaren Estatu mailako Administrazio zentralistaren eta Diputazioaren artean, nafar erakundearen ahalmenak zirela eta ez zirela. Azpian zegoen 1841eko foruen Legean oinarritutako eskumenen sistema foralaren izaera zehaztugabea, gatazken eragilea280. Nafarroako indar biziek Nafarroako foru zuzenbidea zaintzen zuten kontraforuen aurrean, horrela

279 ARANBURU URTASUN, 2005: 133.280 Cfr. J.A. RAZQUIN LIZARRAGA, 1989: 172.

94

beren interes ekonomikoak zainduz. Beraz, horrek ez du deus ikustekorik Jaime Ignacio del Burgok 1968an deskribatu zuen ametsezko egoerarekin281:

Pero la existencia de contrafueros, muchos de ellos justificables por la ignorancia de los que suceden en las oficinas de la Administración central, no produce otro efecto que vitalizar el sentimiento foral de los navarros y enriquecer la historia de su tenacidad y madurez político-social.

Lege frankistako Zioen Azalpenak 1841eko Lege itunduko erreferentzia tradizionala baztertu zuen, honakoa adieraziz:

... honako Legeak Nafarroako erregimen pribatiboko alderdi ekonomikoari aplikatzean Estatuko ordainarazpen fiskalei buruzko erregela zein xedapenen multzoa jasotzen du, eta Gobernuak errespetatu egingo du erregimen hori berezitasun historiko eta tradizionalak dauzkalako, betiere ez baldin baditu gorengoak diren interes nazionalak kontraesaten.

Hitzarmen berria egiteko zeuden arrazoiak azaldu ostean, zera esaten zuen:

Inguruabar hauek guztiek Nafarroako Foru Aldundiarekin biltzeko beharra sortu dute, bere kupoaren zenbatekoa zehazteko... Era berean, beharrezkoa izan da Nafarroaren erregimen berezia Tributu Erreformaren Legeak ezarri dituen nahitaezko zerga berriekin koordinatzeko arau zehatzak finkatzea... Eta horiek izan dira, modu eskematikoan azalduta, lege hau onartzera bultzatu duten faktore eta helburuak, zeina Nafarroako Foru Aldundiko batzordekideekin adostasun goren eta abertzalez prestatu baiten...282.

Lehendabiziko oinarriak zehazten zuen kupoa hogeita bat milioi pezetakoa izango zela, Nafarroak Estatuari egin beharreko ekarpen modura. Eta bigarren oinarriko hainbat tituluren bidez, foru probintziak beretzat gordeko zituen kontribuzio, erabilgarritasun, eskubide erreal eta ondasunen gaineko zergen bilketa, eta errenta, erabilera eta kontsumoaren transmisioa, besteak beste. Estatuak gasolio, bolbora eta beste material lehergarrien gaineko zergak bilduko zituen. Hirugarren oinarriak probintzian egoki iruditzen zitzaion tributu erregimena mantendu eta ezartzeko ahalmen zabalak ematen zizkion Diputazioari, eta, beraz, foru organo exekutiboak hainbat inbertsiori aurre egin ahal izateko kopuru garrantzitsuak jaso ahal izateko sistema bat ezarri ahal izan zuen, probintziako bizimoduaren funtzionamendua eta Estatuari ordaindu beharreko kupoa bermatzen zituena. Inbertsio horien artean, besteak beste, bideen azpiegiturak berritzeko beharra zegoen283. Eugenio Simónen iritzian, Hitzarmen honen ezaugarri nagusia kupoaren bifurkazioa izan zen: 21 milioietako kopurua, zerga zuzenengatiko kontribuziotzat jo zuten; horrez gain, Aldundiari baimena eman zitzaion Erabilera eta Kontsumoen Kontribuzio Orokorra kobratzeko –ordura arte, kontsumoaren gaineko zerga zehatzak Estatuari zegozkion–, baina kupo gehigarri bat ere finkatu zen, bost urtean behin berrikusgarria izango zena biztanleriaren eta aipatzen zituen zergen kasuan Estatuak eginiko diru-bilketaren arabera284.

Beste berrikuntzetako bat, Batzar Arbitralarena izan zen, 5. xedapen orokorrean aurreikusten zena:

Hitzarmen honen interpretazio eta aplikazioarekin lotutako arazo guztiei dagokienez, Nafarroako Diputazioak, liskarra piztu duen akordioa onartzen denetik hiru hilabeteko epean, Madrilen egongo den Batzar Arbitral batek berrikus dezala eskatu ahal izango du. Batzar hori

281 DEL BURGO TAJADURA, 1968: 447.282 MARTÍNEZ DÍEZ, 1976: 78-79; MEDINA GUERRERO, 1991: 71.283 HUICI URMENETA, 1982, 231; MEDINA GUERRERO, 1991: 71; MONREAL ZIA, 1999a: 423.284 SIMÓN ACOSTA, 1994: 113.

95

hiru urtero berrituko da, eta osatuko dutenak izango dira dagokion alorreko Ogasun Ministerioko ordezkari bat, Diputazioko beste bat, eta Auzitegi Goreneko magistratu batek, Gobernuak izendatuko duena, presidituko du.

Berrikuntza garrantzitsu hau, ordea, ez zen oso eraginkorra izan, Batzar Arbitrala Diputazioak eskatzean baino ez zelako bilduko. Kontua da Aldundiak erabaki zuela Batzarra biltzerik sekula ez eskatzea, nahiago zuelako arazoak kudeaketa zuzenen bidez konpontzea.

5.3. Herri-aldarrikapen foralaren bukaera

Baina Hitzarmenaren berrikuntza horrek apenas izan zuen islarik iritzi publikoan. Herritar nafarrak Gamazadan esnatu ostean berriz ere lokartu egin baziren285, esan liteke gerraostean lo sakonean egon zirela, Diktaduraren inguruabarrek behartuta. Argi ikus daiteke hori Hitzarmena sinatzean inork ez zuelako kupoa handitu izanaren aurrean protestarik egin, edota, bi urte geroago, 1943an, inork ez zuelako Gamazadaren berrogeita hamargarren urteurrena ospatu ere egin286. Egoera berria ez zuen memoriarik gabeko gerraosteak sortu. Ahanztura atzetik zetorren, Errepublikatik, Diktaduratik… Talde politikoen artean gorabehera gehiegi izan ziren gero eta itxuragabeagoa zen foralitatearen gainean eta, horrek guztiak, zalantzarik gabe, eragina izan zuen gizabanakoen identitateetan eta, ondorioz, bazterrean utzi zuten militantzia sutsu hura, beren arbasoak karlisten batailoietan erroldatzera bultzatu zituen militantzia hura, alegia. Zenbait urte lehenago, Eladio Esparzak berak horixe adierazi zuen bere Discurso sobre el fuero de Navarra (1935) agirian, nafar espiritua lantzearen alde mintzatu baitzen, bai eta Nafarroa nafarrei ezagutzera eman beharraz ere287:

Esto tiene el aire de una paradoja, pero lo cierto es que los navarros ignoran a Navarra. ¿Qué se enseña de Navarra en nuestras escuelas primarias, e nuestros Institutos, en nuestras Normales, en todos nuestros centros de enseñanza? Nuestras entidades económicas, nuestras sociedades industriales, nuestros centros de cultura, nuestros organismos oficiales, ¿qué hacen para dar a conocer Navarra en su historia, en su arte, en sus instituciones, en su paisaje, en sus costumbres, en su veta copiosa e interesante, rica de matices de su folklore?

Foralitatearen ezagutza eta defentsa, ordurako, legelarien esku zegoen.

1952an, Rafael Aizpún Santafé (1889-1981) legelari foruzaleak “Naturaleza jurídica de las leyes forales de Navarra” idatzi zuen, 1841eko Legearen itun izaera eta aldaezintasuna aldarrikatzen zituen alegatu bat, eta ideia berbera azpimarratuko zuen Curso de Derecho Foral Navarro (1959) obrako bigarren liburukian Hitzarmen Ekonomikoari eskainitako atalean288. Oso filosofia antzekoarekin, Raimundo Aldeak Los derechos de Navarra (Prontuario de divulgación foral) (1958) idatzi zuen289. Beste aldetik, 50. hamarkadatik aurrera euskal abertzaletasunak foruekiko mantentzen zuen memoria historikoa isildua izan zen, eta askotan erbesterako bideak hartu zituen. Frankismoaren sisteman ordea, karlismo foruzaleak ezer gutxi egin ahal izan zuen frankismoaren politikaren kontra290. Azken horien intelektualek gainera, etsipenez ikusten zuten Espainia frankistako intelektualitadean fuerismoaren inguruan zegoen ulertezintasuna eta gorrotoa. José Cabezudo Astráin historialari eta juristak El

285 NIEVA ZARDOYA, 1995: 270.286 Cfr. DÍAZ ACOSTA, 1995: 295-296.287 Ikus IZU BELLOSO, 2001: 272-273. 288 AIZPÚN SANTAFÉ, 1959.289 ALDEA, 1958.290 Ikus, adibidez, VÁZQUEZ DE PRADA eta RUIZ GARRIDO, 1995.

96

Pensamiento Navarron “La ancha universalidad del navarro” artikuluan honen inguruko hausnarketa bitxiak egin zituen garaiko ikuspegi nazional-katolikotik (1955-IV-21). Letra lodia nirea da:

Cuando mejor se toma el pulso a los juicios que se emiten sobre los navarros, es viajando. Yo tengo ya mi modo particular de enjuiciar, también, a los opinantes. Y he hecho esta observación (entre otras), que puede estar sujeta a variaciones, pero que hasta ahora, la tengo por válida: Nos comprenden mejor las gentes que no están tocadas de “intelectualismo”, que los intelectuales. ¿Parece extraño, verdad? Pues así es: Resulta que, quienes están en condiciones mejores de conocer la historia, la política y las vicisitudes nacionales, son los que nos miran frecuentemente a través de una lente en la que el “fuerismo” les pone una sombra de incomprensión y a veces, de rencor. Compernden a Navarra mejor las mujeres (las madres, sobre todo) que los hombres. ¡Ah! Y nos estiman mucho más los militares y los sacerdotes y religiosos, que las personas civiles. Insisto en que esto, no es hacer un balance matemático, sino exponer unas observaciones, que no tienen ningún valor, sino el meramente personal de la observación, tal vez sea casualidad.

Tengo por cierto, que en esas inclinaciones afectivas hacia Navarra, entre en mucho el sentimiento, la “corazonada”, que es lo que vale, porque no está contaminado de prejuicios ideológicos equivocados. Y digo todo esto, con sincera expresión, precisamente porcre creo conocer bien a España y porque he tenido a gala, al residir en Galicia y en Andalucía, en castilla del Norte y en la Mancha, en Aragón y en Vascongadas, y en todos los puntos cardinales de la Patria, el no hacer jamás la apología de Navarra, como algo distinto y aparte. Creo y siento las virtudes raciales españolas, como un conjunto indivisible. He hallado por todas partes gentes y costumbres, que me han llegado a lo vivo del alma y me han llenado de admiración. Y así lo he dicho en prosa y en verso, si ha sido menester. Porque he sentido que mi “navarrismo” era más profundo precisamente por lo que tiene de comprensivo, de expansivo y de cordial. “La ancha universalidad del navarro” no es una frase hueca. Lo hemos demostrado a lo largo de los siglos, desde que nuestra vieja monarquía medioeval echaba brotes robustos capaces de ser trasplantados a otros reinos; desde que nuestros misioneros, a partir del siglo XVI, se derramaron por el mundo como una espuma incontenible, y desde que nuestros soldados (hombro a hombro con los demás españoles), entiempos más próximos, abrían en la Historia patria una zanja que separaba para siempre, la España-pervertida de la España-recobrada.

No me molesta que nos apunten defectos, cuando lo hacen con buena intención y no con malicia caricaturesca. Yo soy el primero en observarlos. ¿Que Navarra se “desnavarriza”? Acaso, por hoy, esto no sea cierto. Pero hay que vivir alerta. La brecha por donde puede empezar a desmoronarse lo que tantos esfuerzos ha costado a nuestros mayores, es la de las costumbres exóticas y también la incorporación a los pueblos de gentes que traen de fuera una formación religiosa deficiente o nula y unos modos de vivir que no encajan en los nuestros. Navarra tiene por ahora, como el agua del mar, ingredientes sobrados para hacer salada el agua de los ríos que le llegan. Esa sal tiene que cuidarla alguien, a fuerza de mantener vivo lo mejor, lo que nos ha dado prestigio en las horas decisivas.

Ezkerrek aparteko kapitulua merezi dute. Euskal-nafar Estatuaren kontra agertutako errepublikar eta sozialistek, gatazka zibilaren garaitu nabarmenak izan ziren, abertzaleekin batera. Sarri askotan su eta gar ibiliak, erbestaldia sufritu izandakoak edota izurritsutzat edo garaitutzat zekusan erregimen batek isilaraziak, bizirauteko behar hutsak foralitatearekin erlazionaturiko gaietaz ez arduratzea ekarri zuen. Erbestera joatea erabaki zuten politikoek Nafarroako Kontseilua eratu zuten Mexikon (1945), eta Constantino Salinas, Foru Diputazioaren presidente ohia, izan zen burua. Kontseilu horren xedea erbesteratutako nafarrei ordezkatzea zen, Errepublikaren gobernuaren aitzinean, azken hori erbestean ere bai. Erregimen frankistaren iraunkortasunak, nahiz eta Bigarren Mundu Gerraz geroztik (1945) era orotako faxismoak porrot egin, erbestean zegoen errepublikar gobernuaren planak deseginarazi zituen, eta berarekin, Nafarroako Kontseiluarenak ere, harik eta 1953an desagertu arte.

5.4. Euskal abertzaletasunaren bi aurpegiak

97

5.4.1. Foru aldarrikapena (EAJ)

Euskal nazionalisten munduak erbestera joan behar izan zuen eta, harekin batera, Eusko Jaurlaritzako Lehendakari Jose Antonio Agirrek. Ondorioz, EAJ-PNV berrantolatu behar izan zuten, kontuan hartuta bere zuzendari gehienak espetxean zeudela eta beste batzuk Parisen eta Katalunian, eta, gainera, errefuxiatu ugariri laguntza eman behar zitzaiola. Porrotaren miseriek tentsio handiak sorrarazi zituzten alderdiaren zuzendaritza organoetan eta Errepublikako agintariekin, bai eta Eusko Jaurlaritzarekin berarekin ere. Jakinik Errepublika ezin zela garaile atera, abertzaleak saiatu ziren nazioarteko bitartekaritza bultzatzen eta, era berean, ahalegindu ziren gerra gizatiartzen.

1939ko urrian, Agirre lehendakaria Parisen errefuxiatua zegoela, erbesteko Eusko Jaurlaritzak handizki gogoratu nahi izan zuen euskal foruak baliogabe utzi zituen lehen legearen mendeurrena eta, beste ekintza batzuen artean, Agirrek –euskal autonomismoaren aitak– gutun irekia idatzi zion Francori, eta honela hasi zuen291:

Se confirman los Fueros de las Provincias Vascongadas y Navarra, sin perjuicio de la unidad constitucional de la Monarquía española. Con esta fórmula de bondadosa apariencia fue abolida el 25 de octubre de 1839 la secular libertad de los vascos en sus regiones de Álava, Guipúzcoa, Vizcaya y Navarra. En nombre de una unidad constitucional extraña a los vascos, fue suprimida la independencia de la que los viejos escritos llamaron tierra apartada. Se consumó el despojo, aprovechando el cansancio producido por la derrota de una guerra larga, en la que el alma popular vasca luchó por la conservación de una libertad y de un patrimonio espiritual, contra los que adivinaba agresiones próximas por parte de la Monarquía liberal española de aquel entonces. La agresión la realizó un Parlamento que ninguna jurisdicción tenía sobre los vascos.

Desde los siglos medios en que el pueblo vasco aceptó mediante pactos solemnes como suya la Corona de España, jamás fue hasta aquella fecha alterada una libertad, basada en la unión personal que realizaba la Corona y en la independencia de las instituciones y de los pueblos respectivos. Anticipándose al sistema imperial británico, la época de mayor grandeza peninsular coincidió con el sistema basado en el conjunto libre de las nacionalidades, bajo un cetro que constituía su única ligazón. Los vascos libres contribuyeron libremente a esta grandeza, en multitud de páginas brillantes que la Historia registra, lo mismo en Europa que en América. A partir del 25 de octubre de 1839 la trayectoria histórica señalada se rompió bruscamente, al ser roto unilateralmente y por la fuerza un pacto respetado durante varios siglos. El pueblo vasco ha vivido desde entonces en continua alteración y protesta que, según los tiempos, ha revestido de forma distinta, sin variación en el fondo. Jamás dejó año tras año de exteriorizarse la protesta solemne de los vascos. Sólo bajo una ocupación militar, los vascos han de guardar, en su patria, un silencio forzado.

Las luchas armadas –incluso la última sostenida– no han tenido por nuestra parte otra significación que la defensa de nuestra libertad. ¿Qué daño hicieron a nadie nuestras viejas instituciones nacionales y su pacífico desenvolvimiento para que contra ellas se concitara tanta injusticia y tanta aversión?

1939tik 1945era bitarteko urteetan, samintasunezko urteak izan ziren Ejearen aurrerapenekin batera eta alaitasunezkoak Aliatuen garaipenak gertatu ahala. Baina abertzaleak elkarrengandik sakabanatuak zeuden harat-honat, harremanetan aritzeko zailtasunak zituzten eta ez zuten diru baliabiderik. Beraz, horrek guztiak goitik behera zaildu zuen jarduera abertzalea. Bestaldetik, nazionalistek beren harremanak argitu behar zituzten erbestean zegoen Gobernu errepublikarrarekin, diru hornitzaile nagusietako bat izan baitzen, nazionalistei bizirik irauteko aukera eman ziena.

291 ANASAGASTI, 2005.

98

Abertzaleak, gainera, saiatu ziren euskal alderdi guztien batasuna mantentzen talde espainiarren elkarren kontrako borrokaren aurrean eta, aldi berean, saiatu ziren borroka horiei bukaera ematen, erbesteko espainiar politikan buru-belarri parte hartzearen bidez. Bazirudien Alemania mendean hartu izanaren ondotik, Francoren beraren erorketa etorriko zela. Horretarako, nazionalistek Espainiako indar politikoen batasuna sustatu zuten eta, gainera, parte hartu ere parte hartu zuten erregezaleekiko itun saiakera batean; halaber, alderdi demokrata kristauen nazioarteko egitura baten eraketan esku hartu zuten eta alderdiaren antolaketako zein erresistentziako jarduketak ugaldu zituzten. Alde horretatik, 1946ko eta 1951ko greba orokorrak haien mugarri garrantzitsuenak izan ziren. Estrategiak hainbatetan aldatzeak tentsio handiak sorrarazi zituen EAJko agintarien artean. Espainia eta AEBen arteko tratatuaren sinadurak, Gerra Hotzaren testuinguruan, etapa horri akabera eman eta euskal abertzaletasuna gainbehera etorri zen beste baten hasiera izan zen. 50eko hamarkadako jarduerarik eza lagungarri gertatu zen erakunde abertzalea berri baten agerpenerako, ETA, nahiz-eta bere sorrerako manifestuan ez zuen funtsezko desberdintasunik agertzen ideologian abertzaletasunak historian egindako ibilbidearekin, konfesionaltasunaren gaian izan ezik292. Dena dela, aurrerago ETAren diskurtsoa aztertzean ikusiko dugun bezalaxe, desberdintasunetako bat zen EAJk foruen itzulketa aldarrikatu izana. ETAk, bitartean, foruak ahaztu zituen.

Erbesteko euskal abertzaletasunak ez zuen zokoratu Errepublika garaiko egoerara egokitutako foruen gaineko diskurtsoa. Are gehiago, diskurtso hori sustatu zuen diasporan bizi ziren historialari eta legelarien jakintzari esker, bai eta Buenos Airesko Ekin argitaletxearena bezalako ekimenei esker ere, zeinak lan klasikoak plazaratu baitzituen, esaterako: Instituciones jurídicas vascas, Manuel de Irujo nafarrarena (1945)293, edo El Derecho Vasco, Jesús de Galíndezek egina (1947), bi adierazgarrienak aipatzeagatik, bere garaian oihartzun handiena izan zutenak. Lan horien xedea euskal historia ahanzturatik erauztea zen, Espainiako historiografia ofizialak isilarazia. Eginkizun horri berorri heldu zion bihotzez eta arimaz Jose Antonio Agirre Lekubek, hots, zalantzarik gabe foralitatearen orainaz eta etorkizunaz –egungo konstituzionalismoan sartua– sakonen gogoeta egin zuenetako politikari eta historialari bat. Euskal herriak ahalegina egin beharko du bere batasuna berregiten eta bere kontzientzia nazionala berreskuratzen, askatasun eta demokrazia printzipioetan oinarriturik. Horretarako, Euskal Konstituzioei heldu beharko litzaieke, azken buruan haiek zirelako tradizioa eta etorkizuneko aurrerapena lotzen zituen hemengo bertako produktu herrikoia. 1950eko martxoan, mintzaldi hau eman zuen Caracasko Euskal Zentroaren eraikin berriaren inaugurazioan: La lucha de un Pueblo por su persistencia. Euskaldunen historian ibilbidea egin ondoren, foruen krisialdira iritsi, eta honela laburbildu zuen 294:

El régimen confederal con la corona española durará hasta el siglo XIX, y en él colaboran los vascos en empresas universales, como la colonización de América. Sólo tras la guerra carlista se quiebra este pacto, y el año 1841 se aplica en suelo vasco la primera ley española. La [Segunda] República española vino a rectificar en parte esta línea; porque, en frase de su presidente Manuel Azaña consideraron sus hombres que era preciso volver al régimen confederal del siglo XVI con las libertades individuales modernas. El Estatuto de Autonomía de 1936 no satisface todas las aspiraciones vascas, pero fue un gran paso en ese camino de tolerancia y pacto que los vascos han aceptado siempre, a condición de que se respete su vida como tal.

292 DE PABLO, MEES, RODRÍGUEZ RANZ, 2001.293 Lan honen inguruan ikus UGALDE ZUBIRIk egindako hausnarketak (2002: 607-630). 294 AGUIRRE ZABALA, 2002: 599-600.

99

5.4.2. Foruen ahanztura (ETA)

Agirre lehendakariaren heriotzarekin bat (1960) agortu egin zen gerran eta ondoko hamarkadetan ardatza izan zen belaunaldia. Bestalde, Euskal Herrian eraldaketa sakonak gertatu ziren ekonomiaren bultzada berriari esker, bai eta gizarte eta politika arloko talde berrien ekintzari esker ere. Testuinguru horretan, Euskadi ta Askatasuna agertu zen. Arestian esan dugun bezala, ezker abertzale berriak praktikan alde batera utzi zituen foruak, nahiz-eta hasieran haiek kontuan hartu. Alde horretatik, Miren Alcedo antropologoaren esanetan, pertsona batzuen topaketaren emaitza izan zen ETA, berrogeita hamarreko hamarkadaren bukaeran, nola jokatu erreferentzia argirik ez zutenak. Haietaz esan daiteke identitate bila ari zen jende multzo bat zirela. Ez zien balio etxean ikusten zuten abertzaletasun ereduak, gerra galdu zuen abertzaletasunak, eta haien iritziz, portaera harekin gerraostea ere galtzen ari zen. Eta, era berean, erabat errefusatzen zuten beren bigarren sozializazioan eskaintzen zitzaien eredua, Estatu frankistaren eskolaren eta beste erakunde batzuen bitartez. Pertsona horien arteko harremanak bestelako eredua sorrarazi zuen: unibertso sinboliko hura aurrez aurre zegoen ez soilik diktaduraren aurka, baizik eta baita abertzaletasun tradizionalaren aurka ere295. Ordutik aurrera foruaren sinboloa defendatzen zuen euskal kultura tradizionala eta bukolikoarekin apurtuko da. Eredu berri horrek eragin handia izan zuen euskal herritar guztientzako kultur jarraibideak abiarazterakoan. Izan ere, ETAko kideak, beren militantziaren bidez, beren identitate pertsonala eta talde gisako erakundearena landu eta zizelkatzeaz gain, lagundu zuten oro har euskaldunen identitate kolektiboa birsortzen296.

1959tik 1962ra arteko lehenbiziko aro hartako ETAk jarrera bitxia izan zuen foruen gainean. Alde batetik, Gurutz Jauregik ohartarazi zuen bezala, bere gain hartu zituen gerra aurreko egile nazionalistek mamitutako euskal mito historikoak, hau da, dogma historikoak edo euskaldunen herri gogoan sustraitutako mito historikoak mantentzen zituztenak. Alde horretatik, hauexek izan ziren gehien erabili zituzten mito historikoak: euskaldunen berdintasuna eta noblezia unibertsala, Euskal Herriaren erabateko independentzia foruak galdu arte, eta atzerriko bi Estatuk Euskal Herria hartua izatea 297. ETA hasi berri hark foralitateaz izan zuen pertzepzioa argi eta garbi ikusten da Ekin taldeak egindako solasaldietan (1959), eta gogoratu beharra dago Ekin talde horrek sorrarazi zuela ETA. Gorde egin dira makinaz idatzitako kopiak, datarik eta sinadurarik gabeak. Gaurkotasun hartatik foralitateaz egindako gogoetak ederki atonduak zeuden jakintza historiko nabarmenaz, betiere agiri-iturrietan eta hainbat egilerengan oinarriturik: Fidel de Sagarmínaga, Novia Salcedo, Darío A. Areito, Jesús de Galíndez, Jose Antonio Agirre edo Ariztimuño. Dena dela, jende haien desio utopikoak gorabehera, gogoetak juridikoki funsgabeak ziren eta kontraesankorrak ere bai. Beraz, ez dirudi gogoeta horiek Zuzenbide positiboan eta historikoan –ez espainiarrean ez foralean– benetan adituak zirenek egin zituztenik.

Lehenbiziko mintzaldia, Foruak-legeak izenburukoa, honela hasten zen:

Si quisiéramos estudiar los derechos de los ciudadanos de un país moderno, analizar sus leyes, veríamos que, hoy en día, en muchos de ellos tienden sus legisladores a tratar de resolver los problemas más minuciosos. No se contentan con dar unas directrices, más o menos generales, todo su interés estriba en tratar de dejar todo legislado, en querer conseguir que todos

295 ALCEDO, 1997. Cfr. ÁLVAREZ ENPARANTZA, TXILLARDEGI, 1997: 177-185.296 ALCEDO, 1997.297 JÁUREGUI BERECIARTU, [1981] 1985: 93-94.

100

los problemas y conflictos humanos encuentren su resolución clara y terminante en una de las numerosas leyes emitidas.

Así, la mayoría de los abogados modernos tratan de, una vez conocido el hecho que deben defender o acusar, rebuscar entre todas las leyes existentes el modo de forzar los pequeños detalles, al objeto de cambiar totalmente el sentido del (...)298

Defensores y fiscales se encuentran siempre en posición diametralmente opuesta, ambos encuentran siempre multitud de leyes que demuestran de una manera temrinante que solamente su posición es la verdadera.

A nuestro modo de ver, no existe una gran sinceridad en la postura. Ambas posiciones miran más a los intereses particulares que a la justicia en sí. Parece ser, como si los hombres tratasen de ver sus acciones por una serie de disposiciones ya dictadas, las cuales permaneciesen algo al margen del modo de ser de los hombres para las que están dadas. Parece entreverse que al querer llegar a detalles insignificantes se ha perdido gran parte de la efectividad necesaria, ya que con ello se han dictado, en apartado diferentes, leyes que en sí, o por lo menos en muchas de sus aplicaciones, son contradictorias.

Es más, las leyes, en más de una ocasión no han sido meditadas profundamente antes de darles efectividad. Han sido lanzadas para tratar de resolver casos concretos sin pensar en sus repercusiones sobre lo anteriormente legislado.

Por el contrario, el camino seguido por el pueblo vasco ha sido diametralmente opuesto. La principal fuente del derecho vasco es la costumbre, la tradición. Los jueces y abogados se convierten así en algo más que en intérpretes de unos escritos, se convierten en fieles intérpretes del sentir popular, de la conciencia de su pueblo, de la justicia en sí. [...]299

Foruen legeetatik ibilbidea egin ondoren –batez ere nafarrak, bizkaitarrak eta

gipuzkoarrak–, askatasunen inguruan bukatzeko gogoeta egiten du foruen egungo balioaz. Interesgarria da nabarmentzea bazter uzten dela, batetik, foruen itzulketari buruzko tesi zaharra eta, bestetik, foruak autonomia modernoaren oinarri direla proposatzen duen ez horren tesi zaharra. Praktikotasunari begira duen balioagatik baino, foruak pasatzen dira gogoaren erreferentzia, erreferentzia ideologikoa eta historikoa izatera, zertarako eta haien gainean etorkizuneko Euskal Herriaren printzipio juridikoak oinarritzeko, bitxia bada ere harreman estuan common law anglosaxoiaren sistema juridikoarekin:

El mérito de estas leyes no estriba en el valor, grande o pequeño, que tengan en la actualidad. Su valor inmenso consiste en que representan el espíritu de un pueblo que supo vivir democráticamente, en el verdadero sentido de esta palabra durante toda su existencia. El mérito consiste en que supo darse cuenta que el hombre, por el mero hecho de serlo, se le deben conceder un mínimun [sic] de derechos, un mínimun [sic] de garantías que salvaguarden su personalidad. Y esto supo hacerlo en cotnra de la corriente de todos los pueblos, en una época que, en todos los países vecinos trataban a los hombres como a esclavos, como bestias o como a cosas u objetos que tenían su dueño, otros hombres, que solamente tenían el honor de haber nacido en una familia de sangre azul.

Si repasamos los Fueros veremos en ellos algunas coincidencias con el derecho germánico y con el inglés. Sin embargo no cabe hablar de una influencia del derecho sajón en el vasco. Quizá cabría estudiar una influencia de las instituciones democráticas vascas en la Inglaterra de la Edad Media que comienza a luchar con el absolutismo real.

Al examinar nuestros Fueros se nos presenta un gran problema. ¿Una vez sonada la hora, podremos aplicarlos en su totalidad? Es evidente que tendremos que modificarlos. Han pasado muchos años sin que los vascos hayan podido legislarse. Pero en esta modificación no hemos de dejarnos influir por ejemplos más o menos cercanos, ni tampoco hemos de copiar al pie de la letra de otras legislaciones. Se ha de hacer modificación pensando en vasco y con el alma abierta hacia el mundo. Fijándonos más en el derecho sajón, por su gran semejanza con el nuestro, que en el latino.

Pero tengamos mucho cuidado en legislar, sigamos la costumbre de nuestros antepasados y no consagremos una ley sin comprobar que realmente es tradicional y buena para

298 Originalean moztuta.299 HORDAGO, 1979, I: 78.

101

nuestro pueblo. Aun el legislador vasco, al dar el primer paso, recuerde la cautela de nuestros antepasados y sepa que él sólo va a sentar los principios generales, ya que su aplicación concreta, su desarrollo, lo hará el pueblo en su vida cotidiana y los tribunales de justicia.

No caigamos en una superabundancia de leyes contradictorias en el todo o en sus partes. Limitemos el poder legislativo hipertrofiado en la mayoría de las naciones y exaltemos el poder judical, piedra angular del sistema sajón300.

Bigarren mintzaldiak izenburu hau izan zuen: Foruak eta erakundeak. Izaera historikoagoa du, sakonki mitifikatua, eta ez du balio 1959ko egoeratik gogoetarik egiteko301.

Laster eruditismo hutsa izan zen historiari begira foruen gainean egindako aipamen hura. 1960an, ETAk Libro Blanco (‘Liburu txuria’) izeneko sakelako liburu txikia eman zuen argitara, izenbururik gabe eta azala zuria zuela. Erakundeak egindako eskuliburua bezalakoa zen, militanteek eta jarraitzaileek erabil zezaten. Ez zen aipamenik txikiena egin foruei buruz 150 orrialde haietan, non, bestalde, luze eta zabal gogoeta egiten baitzen erakundeak proposatzen zituen era guztietako aspektuei buruz: politikoak, ekonomikoak, sozialak eta kulturalak302. ETA foruez ahaztu zen eta, aurrerantzean, ahanztura hori bera agertuko da bere diskurtsoan, bai eta banaketa ororen ondorioz sortutako taldeen diskurtsoetan ere. Ildo horri loturik, harritzeko modukoa da Zutik argitalpenaren 10. alean, Caracasen 1961ean argitara emana, ohartaraztea euskal gazteriarengan eragiteko, aprobetxatu beharra zegoela nafar giroaren egoera, esparru guztietan suhartasunez ageri den foruen aldeko garra303. Ez dakigu zein ote zen ETAk aipatutako foruen aldeko gar orokor hura, baina, beharbada, arituko zen karlisten artean gertatu ziren tradizionalisten lehen banaketa304. Nolanahi ere, apustu horrekin ez zen foruen aldeko proposamenik etorri, guztiz kontrakoa baizik, ETAk hurrengo urtean eman zituen jarraibide garrantzitsuek erakutsiko duten bezala:

1962ko Karakas’ko agiria horren lekukorik adierazgarriena izan zen:

IKUSIRIK Españak euskotarroi ekarri eta geure gaztedi ederrena ondatu zigun gudu gogorraren ondoren hogei ta iru urte igaro diran-arren ezertarako ere ez dirala izan euskotarron alegin eta ekiñaldi guztiak:

IKUSIRIK Euzkadi’ren azkatasuna euskotar guztion nai eta ekiñaren ondorena baizik ezin ditekela izan:

IKUSIRIK españar errepublikanoak gertu daudela Españian auteskundeak egiteko Euzkadi’ko Gobernu Autonomuarekin dauzkaten konpromisu eta egiuneak aintzat artu gabe, eta bear bada gure erriaren eskubideak –odolez eta burrukaz iritxitako eskubideak– ukatuko dituen rejimen bati bide egiteko:

IKUSIRIK oraingo Euzko-Jaurlaritza Autonomoak ezin dezakela Euskal-Erria azkatasunera eraman berezko agintaritzarik ez daukalako españar Errepublikaren legetasunetik datorkiona baizik, aren eraskin bat besterik ezpaita Euskalerriaren zati batean agintzeko, eukualde ortatik landa arkitzen diralarik Naparroa, Laburdi eta Zuberoa:

IKUSIRIK España’ko Errepublikari itxu-itxuan datxikion politika batek Naparroa betiko erauziko digula eusko-senitarterik:

IKUSIRIK Naparroa gabe ezin ditekela batasunik euskal-alkartasunean ezta azkatasunezko rejimen batean ere:

IKUSIRIK Eusko-azkatasunaren alderako burrukak aurrera jarraitu bear duela:AGERTZEN DITUGU:

300 HORDAGO, 1979, I: 80-81.301 HORDAGO, 1979, I: 100-102.302 HORDAGO, 1979, I: 148-298.303 HORDAGO, 1979, I: 452.304 Cfr. CASPISTEGUI, 1997: 180-181.

102

1º– Euzko Aberri Jaurlaritza len-bait-len sortzeko daukagun premiña gorria, Euzkadi’ren azkatasuna elburutzat daukaten Euzkadi Barneko eta kanpoko eralguntza, talde ta lagundien ordezkariekin osotua.

2n.– Euzko Aberri Jaurlaritzak, Españi’ko gobernu erkaldarretik bere agintaritza duen gaurko Euzko Jaurlaritza Autonomua ordezkatuko du.

3n.– Euzko Aberri Jaurlaritza onek ez du iñoiz ere onartuko gure eskubideak murriztu edo askatasuna ukatuko digun soluziñorik españarrengandik.

4n.– Euzko Aberri Jaurlaritzak bereala ekingo dio urrengo aipatzen ditugun saillei:a) Mundu guziari aldarrikatuko dio EUZKADI zati auekin osatzen dala: Araba,

Bizkaia, Gipuzkoa, Naparra, Benaparra, Laburdi eta Zuberoa’z.b) Naparroako IRUÑA izentatuko du Euzkadi’ko Uri Buru bakar eta nagositzat.c) E. A.J.’ren bein-beineko egoitza aukeratuko du. d) Euskera artuko du izkera ofizial eta bearrezkotzat Euzko Aberri Jaurlaritzan eta

aren menpeko eralguntza guztietan. e) Diru sarrera eta irteeraren presupuestu bat erabakiko du azkatasun burrukari gogoz

ekiteko. f) Zerga ordaintzera beartuko ditu barneko eta kanpoko euskotar guztiak, ordainduko

ez luketenak legez zigortu etoi eta saltzalletzat joaz. g) Enprestitu bat irikiko du Euskal-Estatuaren garantipean.h) Euzko azkatasunaren alde ekiteko egoki ditezken eralguntzak sortuko ditu.i) Erritasun agiriak emango ditu, bearrezkoak atzerriko euskotar guztientzat.j) Batikano’ko agintariei eskatuko die erabaki dezatela zer-nolakoa izan zan gure

erriak Kruzada izenpean iasan zuen erasoaldi ankerra, eta kendu ditzatela Euzkadi’tik gure azkatasunaren aurka jokatzen duten kleru eta eliz-jerarkiak.

k) Euzkadi’ko gizarte eta ekonomi auziak barrenki aztartuko ditu, baita nola askatu ere, Europa’ko erri aurreratuenen askabideak begien aurrean edukiz.

l) Alegiñak egingo ditu Euskal Estatuak erriarteko eralguntzetan sarrera izan dezan baita Europa’ko Alkartasunean ere.

5n.– Euzko Aberri Jaurlaritza onek Aberri Batzarre Nagusia deituko du Euzkadi barruko eta kanpoko ordezkariekin osatzeko. Batzarre ori urtero egingo da Aberri Egunean eta Eusko Aberri Jaurlaritzak bere lan eta ekintzaren kontu-errazoiak antxen emango ditu.

ABERRI, EUSKERA TA AZKATASUNA305

Handik gutxira, 1962ko maiatzeko batzarrean, ETAk honela definitu zuen bere burua: euskal askapenerako mugimendu iraultzailea hirugarren munduko iraultzen eragin handia hartuz (Kuba, Algeria, Vietnam). Horregatik, zenbaitek eman zuten Euskadi Espainiaren eta Frantziaren arteko kolonia zenaren tesia. Diskurtso horretan oso ongi egokituko zen foruen argudioa, ezkerreko errebisionismo batetik planteatuta ere. Alabaina, ez zen horrela egin306, ezta eginen ere aurrerantzean, ETAk euskal historiaren ideia materialistari heldu zionean, Marxek proposatutako historiaren ildo filosofiko-sozialarekin bat307.

6. Frankismoaren foralitate teknifikatua

6.1. 1964ko Tributu Erreforma

Nafarroa frankistara itzultzen gara, eta bertako hirurogeigarren hamarkadan foralitate herrikoiaren izpirik ez dugu aurkitzen. Ordea, aurkitzen duguna foralitate teknikoa eta ofiziala izango da. Horren adierazgarririk nagusienak 1964ko Tributu Erreforma eta 1969ko Hitzarmenaren berrikuntza izango ditugu. 1957an estatu mailan zerga sistema aldatu zen, baina aldaketa edo berrikuntza horrek ez zuen ia ekonomia politikarik aldatu, gauza gutxi batzuk izan ezik. Nafarroak 1959an onartu zuen estatuak

305 HORDAGO, 1979, I: 510.306 Cfr. HORDAGO, 1979, I: 526-533.307 JÁUREGUI BERECIARTU, 1985, pp. 318-323.

103

egin zuen aldaketa nagusienetako bat, ebaluazio orokorra hain zuzen ere. Aurretik desadostasunak izan ziren honen inguruan, Nafarroak baitzioen zailtasunak izanen zirela Nafarroako erregimen berezia eta ebaluazio orokor eta hitzarmenak uztartzeko garaian. Eta hain zuzen bi sistemen uztarketarako bi ogasunek, zentralak eta foralak, ikusi zuten 1941eko Hitzarmena ez zela nahikoa aipatu aldaketak izan zirelako besteak beste. 1957an bertan negoziazioak hasi ziren, baina ministroen aldaketak zirela, eta estatu espainola zerga sistema berrikuntza bat prestatzen ari zela eta, negoziazio hoiek bertan behera gelditu ziren308.

Gobernu teknokratak hirurogeiko hamarkadan bultzatutako eraldaketa ekonomiko sakonak izan zuen eraginik kupoan, José Andrés Gallegok aztertu duen legez309, eta zeinari helduko baitiogun puntu honetan. 1961etik aurrera, teknokratak ez ziren Diputazioarengandik hogeita bat milioi pezetako kupo finkoa jasotzearekin konformatu, eta beste hainbat partida ere eskatu zizkioten. Horrela, guztira 136,7 milioi pezeta ordaindu behar izan zizkion urte horretan, eta nahiko kopuru antzekoak hurrengoetan. 1963an, Tributu Sistema Erreformatzeko Legea ezagutarazi zen, zeinaren 397. artikuluak erabat kontraesaten baitzituen Nafarroa eta Arabako erregimen pribatiboak. Hemen protestarako hainbat mugimendu sortu zituzten herritarrek, eta, ondorioz, azaroaren 7an Foru Diputazioak eta Foru Kontseiluko batzordeak Francorekin bildu ziren, Madrilen.

Azkenik, erreforma fiskalerako egitasmoan, zeina Gorteetara joan eta Estatuko Aldizkari Ofizialean 1964ko urtarrilaren 10ean argitaratu zen, berrikuntza garrantzitsu bat sartu zen. Araba eta Nafarroako Diputazioen kudeaketen ostean, horrela gelditu zen aurreproiektuko 397. artikuluko lehen atala:

Lege hau Araban eta Nafarroan aplikatzeari dagokionez, probintzia bakoitzak, bere foru erregimenei jarraiki, Estatuko zama orokorrak eusteko egin beharreko ekarpena zehazteko xedapenak onartuko dira. Era berean, eta Diputazioen adostasunarekin, politika nazionala sustatzen duten irizpide banatzaile, sozial eta ekonomikoak bermatzeko neurriak ere hartuko dira.

Aldizkarian argitaratutako testuan, baina, foru erregimenak beharrean erregimen fiskalak ezarri zen, eta aldaketa horrek foruaren izaera eta norainokotasuna murrizten zituela pentsarazi zuen Diputazioan. Protesta egin zuen beraz, eta ikusi ahal izan zen Ministroen Kontseiluan akordatutakoa lehendabizikoa izan zela; aldaketa, beraz, egitasmoa onartu zenetik Aldizkari ofizialean argitaratu bitarteko tartean sartu zen –nahastuta edo maltzurkeriaz–. Ez zuten zuzentzerik lortu; auzia Gorteetan argituko zutenaren promesa baizik ez zuten jaso.

Ekainean, Gorte espainiarrek Tributu Sistema Erreformatzeko Legea onartu zuten, hasierako testu berberarekin. Gobernuari Araba eta Nafarroaren kupo kontributiboak beren foru erregimenekin bat etorriz eguneratzeko baimena ematen zitzaion, eta, bi kasuetan, politika nazionalaren oinarri ziren irizpide banatzaile, sozial eta ekonomikoak jarraituz. Abenduan, ostera, dekretu baten bidez garatzean, Ministerioak aldatu egin zituen hitz horiek, eta politika nazionalaren oinarri ziren tributu batasunaren irizpideak aplikatzeaz mintzatu zen. 1965eko urtarrilean, Diputazioak hitz horien funtsezko akats juridikoa salatu zuenean, Gobernuak akatsen

308 MIRANDA, ILUNDÁIN, BALDUZ, 2003.309 ANDRÉS GALLEGO, 2003: 286-291.

104

zuzenketa sartu zuen berehalakoan Dekretuan, baina gehiegi luzatu zuen hondoko gatazkaren konponketa.

1941eko Hitzarmenean, bestetik, Nafarroari soilik egoera zibila nafarra zeukaten pertsona fisikoak zergapetzeko baimena ematen zitzaion, eta, gainera, eskualdean hainbat denbora bizi behar zuten. Eta hain zuzen ere horixe zen Estatuko ordezkariek mantendu nahi zutena. Foru Diputaziokoek, bestetik, esaten zuten oso zaila zela denbora horretan Nafarroan bizi zirela frogatzea, eta, beraz, hobe zela egoera zibil nafarra filiazioagatik edota jaiotzaz zeukaten guztiek izatea Nafarroan tributatzeko eskubidea, eta baita egoera hori bi urtez bizi ostean borondatezko adierazpen baten bidez lortzen zutenek eta, besterik gabe, hamar urtez bizi zirenek. Estatuko ordezkariek ezezkoa eman zioten Foru Ogasunaren eskaera horiek onartzeari, eta amore eman behar izan zuten. Akordioa memento benetan txarrean lortu zuten, eta, ondorioz, Hitzarmeneko terminoak gogor eta garestiak izan ziren. Unea txarra zen Gobernu nazionalean oso krisi gogorra jazo zelako, eta krisi horrek, gainera, Nafarroako Industria Sustatzeko Programari atxiki zitzaion enpresa batekin zeukalako zerikusia, ehungintzarako makinak sortzen zituena Matesa firma nafarrarekin, alegia. Aduanetako goi funtzionario bat konturatu zen Matesak esportaziora zuzendutako makinariako partida bat ez zetorrela deklaratutakoarekin bat, eta, zegokion azterketa egin ostean, ikusi zuten litekeena zela arduradunek hamar milioi pezetatik gorako balioko kreditu ofizialak okerbideratu izana, eta hainbat ministro teknokrata jakin gain egonik gainera.

Erregimen nafarra Hitzarmenaren bide tradizionalari jarraiki egokitu zitzaion 1964ko erreformari, eta Estatuko buruzagiaren errefrendua jaso zuen, uztailaren 24ko 16/1969 Dekretu Legearen bidez. Hitzarmen honetan zerga zein tasa ezberdinen konexio puntuak jaso ziren, eta baita kudeaketa zein ikuskapenerako eskuduntzen banaketa eta koordinaziorako arauak ere310.

Negoziazioak 1965eko apirilaren 21ean hasi ziren. Negoziazio hoiek ez zuten luze iraun, eta uztailean jada geldiune bat izan zuten Espainiako ministroen aldaketak izan zirelako. Honengatik eta adostasunera iristeko zeuden arazoak zirela eta, negoziazioek luze joko zutela antzematen zen. Ordurarte, ikusitako aurreproiektuaz gain, Espainiako ministerioak Estatuaren eskaintza eta eskaeren gaineko proposamen bat aurkeztu zuen negoziazioak horren inguruan bidera zitezen. 1966ko urrian hasi ziren berriz bi aldeen arteko elkarrizketak. Ordezkaritza estatala proposamen berri batekin zetorren, zeinak Estatuko eta Nafarroako zerga sistema parekatzen zituen. Nafarroako ordezkaritzak ezezko garbia eman zion, izan ere proposamen horrek Nafarroak berezkoak zituen eskubideak ukatzen zituen eta Nafarroa, estatuak emandako ekonomia gaitasunak baino ez zituen probintzia soil bat bihurtzen zuen. Beraz negoziazioek beste geldiune bat izan zuten. Geldiune horrek 1968ko maiatzerarte iraun zuen, orduan ekin baitzioten negoziazioei. Urte horretan onartu zuen estatuak pertsona fisikoen errentari ezarritako zerga Nafarroaren esku gelditzea. Bestelako gaietan ez zen aurrerapausurik eman311.

6.2. 1969ko Hitzarmen Ekonomikoa

Azkenean Hitzarmen berria 1969ko uztailaren 19an sinatu zuten, Aldundiaren aldetik Félix Huarte presidenteordeak, eta Gobernuaren aldetik José Ramón Benavides,

310 SIMÓN ACOSTA, 1994: 114.311 MIRANDA, BALDUZ...

105

Altxorreko zuzendari nagusiak. Batzordeen artean eztabaida gehien piztu zituen gaiak, besteak beste, enpresen trafikoaren gaineko zerga orokorra –espainiar legerian 1964ko ekainean sartu zena– eta esportazioaren desgrabazio fiskalaren bilketa izan ziren312. Nahiz eta Huarteren biografiarik zabalena Un luchador enamorado de Navarra izenburuordea izan313, bere lan instituzionalaren atzetik ere bere aberastasun pertsonala zegoela gogoratu beharra dago. Azken batean, enpresa-gizona zen aldetik Hitzarmen Ekonomiko berriaren ondorioz Huarte eta Nafarroako bestelako oligarka batzuen ondarea izugarri handitu zen. Erakunde nafarren kontrolak eragin zion aberastasun horren erretratua Bixente Serranok idatzitako biografi labur eta bikainean aurkitzen dugu:

Félix Huarte. Pertsonaia esanguratsua Nafarroa Garaian, frankismoaren bigarren epean, kostu sozialei eta ekologikoei erreparatu gabeko garapen ekonomikoa bultzatu zeneko bigarren epe horretan, enpresari nagusia izan zen probintzian eta nagusienetariko bat Estatuko eremuan. 1896.ean jaioa, 1927.ean fundatu zuen Huarte y Compañía S.A. eraikuntza alorreko enpresa propioa. Lan garrantzizkoak egin zituen Madrilen (Filosofia eta Letretako Fakultatea, Ministerio Berriak) Errepublika garaietan, baina frankismoan egin zuen jauzirik handiena, eraikuntzan ez ezik, bertze sail industrialetara ere zabaltzen bere jarduerak: 40. urteetan Valle de los Caídosko multzo arkitektonikoa bere esku hartu baldin bazuen –lan eskua, neurri handi batean, bortxatua zelarik (frankismoak atxiloturiko errepublikarrak)–, 50.etan sartu zen metalgintzan, prezisiozko mekanikan, elikagaian, turismoan eta nekazaritzan (Imenasa, Perfil en Frío, Construcciones Metálicas Ligeras, Torfinasa, Inasa, Señorío de Sarria, etab. Enpresak eratuz). Enpresa hauek izan ziren nafar industrializazioaren motorrak, bertze batzuekin batera (Authi –geroko SEAT eta Volkswagen– eta Potasak). Enpresai gisako jarduera horietarako ezin hobea etorri zitzaion politikan sartzea, eta Diputazioko lehendakariorde (benetako lehendakari) izan zen 1964.etik hil arte, 1971.ean. Postu horretatik zuzendu zituen Nafarroako garapen ekonomikoaren irizpideak. Gorte frankistetako prokuradore izan zen, eta, horren barnean, hobekien egokitzen zitzaion batzordearen kidea, hau da, Herrilanetarako Batzordekoa314.

Forua eta arrautzaren metafora inoiz baino indartsuago agertzen zaigu, kasu honetan Nafarroako Frankismoaren erregimena eusten zuten oligarken mesederako eta, haien bitartez, nafar industrializazioa eta garapenaren mesederako.

Hitzarmen berriak nabarmen kontsolidatzen zituen autonomia fiskalaren definizioa eta Hitzarmenaren itun izaera, 1927an adostu bezala, bi ikuspuntutatik bederen. Ikuspegi formaletik begiratuta, artikulu bakarreko Dekretu Legea erakundearen itun izaera berresteko aurrerapauso handia zela jabetu ziren. Hitzarmena, Dekretu Legea onartze soilarekin geldituko zen espainiar ordenamendu juridikoan txertatua. Bestetik, autonomia fiskalaren eta harreman itunduaren printzipioak xedapen bakarreko atariko titulu batean finkatu ziren. Formula hau Franco generalaren maniobra bat izan zen, akordioa Gorteetatik ez pasatzeko eta bertan foralista eta zentralisten arteko tentsioak ez agertarazteko315.

Autonomia fiskalaren definizioa, 1927an –aurreko Diktaduran– onartu bezala, hitzez hitz, jaso zen lehen puntuan:

1. Nafarroako Aldundiak ahalmen zabalak izango dituela probintzian egoki deritzon tributu erregimena mantendu eta ezartzeko, betiere nazioarteko itunak, Dekretu hau bera eta Estatuaren kontribuzio, errenta zein zergak kontraesaten ez baditu.

312 Cfr. ALLI ARANGUREN, 2003. 313 PAREDES ALONSO, 1997. 314 SERRANO IZKO, 2005: 276. 315 MIRANDA, ILUNDÁIN, BALDUZ, 2003.

106

Eta itun printzipioa aldarrikatzen zuen seigarren xedapen orokorra, 3. puntu bihurtu zen akordio honetan, are indar handiagoa ematen zion formulazio honekin:

3. Testu honetan jasotzen den erregimenari osotasunean edo zati batean aldaketak egin ahal izateko, testu hau bera onartzeko finkatuta dagoen prozedurari jarraitu beharko zaio, dagokion unean. Eta prozedura berberari jarraituko zaio aipaturiko erregimen berezia Estatuak etorkizunean ezar litzakeen zerga berriekin harmonizatzeko316.

Berrikuntza hau egin zenez geroztik, kupo kontributiboak utzi egin zion Nafarroako Hitzarmen Ekonomikoaren ezaugarri nagusia izateari. Ordutik, honelakoa izan zen Nafarroak diru-kutxa fiskaletara egiten duen ekarpena: kupo kontributibo finko bat (230.000.000 pezeta), eta zeharkako zergak zein esportazioaren desgrabazio fiskala kontuan izanik –hurrenez hurren, 390 eta 80 milioi pezetakoak (IV Tit., 20 eta 21 art.)–, urtero berrikusgarria zen kupo bat. Berebat, 19. artikuluak Batzar Arbitral bat ezarri zuen Diputazioaren eta Administrazio zentralaren artean sortutako liskarrak azken auzialdi administratiboan ebazteko317.

Hitzarmenaren ondorioz, kupoa nabarmen handitu zen urte gutxitan, eta 1970ean ekarpena 745,7 milioi pezetetara igo zen, hots, Diputazioaren aurrekontuaren %29,43ra. 1975ean, kontribuzioa 1.235,4 milioietakoa izan zen, aurrekontuaren %24,4koa alegia. Zenbateko hauek ikusita, pentsatzekoa da nafarrek ezohiko erregimena izan zutela aipaturiko urteetan zehar. Baina ez horrelakorik, zeren eta baliabideen zati garrantzitsu bat Nafarroan gelditzen bazen ere, nafarrek apenas zeukaten bere banaketan instituzionalki parte hartzerik. Baina gehien zeukaten nafarrek ez zuten gehiago ordaintzen. 1970ean 492 milioi bildu ziren zuzeneko zergen bidez –zeintzuek, funtsean, jabetza zergatzen baitzuten–, eta 996 zeharkako zergen bitartez –produktu, kontsumo eta zerbitzuengatik–. 1975eko kopuruak, hurrenez hurren, 978 eta 2.889 milioietakoak izan ziren. Gutxi zeukatenek gehiago ordaindu behar izaten zuten318.

Ez zenez Hitzarmenaren indarraldirako eperik finkatu, Nafarroak autonomia konstituzionala bereganatu zuenean, Nafarroaren tributu ahalmenari ezarritako tributu mugak 1969ko Hitzarmen Ekonomikoko Atariko Tituluan jasotako printzipioak izan ziren. Hitzarmenak, horrela, estatutu maila erdietsi zuen319.

Nafarroako Diputazioarentzat akordioa instituzionalki positiboa izan zen. Alde batetik Nafarroaren autonomia mantendu zelako, bestetik 1941ean ez zeuden eta interpretazio ezberdinak sor zitzaketen zenbait zerga argitu zirelako eta, azkenik, zegoen egoera ikusita (zenbait kritika sutsu Nafarroaren berezitasunaren aurka...) gorteetatik ez pasatzea lortu zutelako. Hori bai, gustora bai, nahiz eta poztasuna agertu, akordio edo hitzarmen ideala ez zela adierazi zuten. Nolanahi ere, Kontseilu foraletik kritika gogorrak izan ziren. Egunkarietan mezu positiboa agertu zen: Pensamiento Navarrok eta Diario de Navarrak berria ongi hartu zuten, hitzarmenak Nafarroako sistema forala mantendu zuelako. Legetik kanpo zegoen Eusko Alderdi Jeltzalea berriz kritikoa agertu zen, bere aburuz Hitzarmenaren bidez Nafarroak autonomia administratiboa galdu baitzuen. Eztabaidaren muina Nafarroaren berezitasunaren ikuspegian zetzan.

316 MONREAL ZIA, 1999a: 424.317 DEL BURGO, 1972: 145-157; ESTORNÉS ZUBIZARRETA, 1978: 544; MEDINA GUERRERO, 1991: 72; SIMÓN ACOSTA, 1994: 114; MONREAL ZIA, 1999a: 424-425.318 HUICI URMENETA, 1982: 240.319 MONREAL ZIA, 1999a: 425.

107

Batzuentzat berezitasun hori pribilegio bat zen, beste batzuentzat aldiz berezitasuna, hori baino ez. Gerora hitzarmen honek kritikak jaso zituen Kontseilu foralaren partetik, esanez autonomia fiskala deuseztatu zuela Espainiakoarekin parekatu zuelako320.

Víctor Praderaren espiritua aldarrikatzen zuen karlismo tradizionalistak ontzat hartu zuen, baina kritika zorrotzak egin zituen garai horretan Espainian Nafarroako foruak pribilegiotzat hartzen zituztelako. Horren adibiderik esanguratsuena Madrilen argitaratutako VM Portavoz del Círculo Cultural Vazquez de Mella aldizkarian agerturiko “Navarra y sus Fueros” artikulua izan zen (1969ko abuztua-iraila):

Con motivo de las negociaciones celebradas entre la Diputación Foral de Navarra y el Gobierno para la renovación del concierto económico [sic], se han publicado algunos lamentables artículos en periódicos y revistas, plagados de evidentes sofismas, y que demuestran hasta la saciedad el desconocimiento de la doctrina auténtica sobre los Fueros, la autonomía administrativa y el Pacto Foral de 1841.

Desconocen que el Fuero es un derecho, no un privilegio; que la autonomía o autarquía administrativa hace posible una excelente gesión basada en la libertad, la responsabilidad y la eficacia; que el año 1841 se estableció un Pacto entre el Estado y Navarra, que obliga a las dos partes; que la presión tributaria “per capita” en Navarra es superior a la media del resto de España, etc.

Argudio hoiek ilustratzeko Jaime Ignacio del Burgok Arriba España egunkarian argitaratutako “El Fuero y sus razones” artikuluaren zati batzuk berrargitaratu zituzten:

Decir que Navarra es España es repetir lo ya conocido. Mas decir que Navarra es España merced al Fuero es situar el problema en su planteamiento correcto. Estas afirmaciones no son gratuitas. Están en la conciencia de todos los navarros y son jurídicamente demostrables. De ahí podremos empezar a pensar que, si esto es así, que lo es, el Fuero es algo mucho más serio y profundo que un simple privilegio fiscal.

Tal vez a los uniformistas, a los centralistas, que son los primeros separadores de España, en una palabra, a cuantos piensan que ésta es sólo Madrid, las frases anteriores les hagan rasgarse las vestiduras. Pero lo repetiremos hasta la saciedad: Navarra es España porque su Fuero es consustancial con la unidad de la Patria. Una Navarra sin Fuero sería una mutilación de España, un atentado contra su unidad.

El Pacto Foral de 1841 instauró en Navarra un régimen de amplia autonomía administrativa al atribuir a la Diputación las facultades gubernativas de los extinguidos Consejo Real y Diputación del Reino. Conviene señalar que esta autonomía administrativa se había pactado por Navarra, a cambio de la cesión de las instituciones políticas que la configuraban desde hacía diez siglos como Reino. [...]

Navarra no tiene privilegio. Posee un régimen foral consecuencia de un Pacto que adaptó a los nuevos tiempos sus seculares instituciones. Y esto es la idea esencial. Porque si el Pacto no puede modificarse más que con el consentimiento de las partes que intervinieron en él, los episódicos “contrafueros” no han mellado nuestro patriotismo ni tampoco aminorado nuestra tenacidad. Porque Navarra sabe que sus Fueros son consustanciales con la unidad y la constitucionalidad española, que son irreversibles. La violación del Pacto de 1841 no se dará ni por los navarros ni por los Gobiernos de España. Los navarros, proque se conforman con esta singularidad administrativa, vestigio de su antiguo y glorioso Reino. Los Gobiernos de España, porque por encima de criterios personales está el alto sentido del honor, común a las variadas regiones de la Patria, y que es garantía de fidelidad a la palabra empeñada. A la postre, los Gobiernos de todos los matices que desde 1841 se han sucedido en el país han respetado sus compromisos y se han entendido siempre con Navarra.

Jaime Ignacio del Burgok, jakina, ontzat eman zuen Hitzarmena. Kritikatzen zuen bakarra zen administrazio foralaren berantolakuntza Hitzarmen ondorio izana eta

320 MIRANDA, ILUNDÁIN, BALDUZ, 2003.

108

lehenago egin ez izana. Berarentzat Nafarroak estatuari eman beharreko handitu izanari garrantzia kendu eta Hitzarmenaren ondorioz administrazioaren hobekuntzari garrantzia ematen zion.

6.3. Doktrina garailea: Jaime Ignacio del Burgoren neoberrogeita bat zaletasuna

Jaime Ignacio del Burgok 1968an argitaratu zuen bere doktore tesia, Origen y fundamento del régimen foral de Navarra, hots, bere diskurtso juridiko-politikoa izango zenaren aurrerapena, Trantsizioari egokituta Foruaren 1982ko Hobekuntzan gauzatuko zena. Zalantzarik gabe, hauxe dugu Zuzenbidearen aitatasuna321 deiturikoa aztertzeko Nafarroan daukagun adibiderik onena. Frankismoaren amaierarekin berpizturiko nabarrismo honen aita eta sustatzailea, abokatu iruindar gazte eta bikain bat zen, 1942an jaioa, Jaime del Burgo historialari karlistaren semea. 1969ko Hitzarmenaz aritzean aurrez ikusi dugun bezala, Vázquez de Mella Kultur Zirkuluak –Víctor Praderaren espirituaren oinorde den tradizionalismo karlistakoa– del Burgoren teorizazioak bereak bailiran erabiltzean, gure autorea foru araubidea berrogeita bateko foruzaletasunaren eta nabarrismoaren koordenaden baitan erreformatzearen alde agertzen zen. 1966an, 1841eko Legea Nafarroako foru araubidearen eta nortasunaren giltzarri gisa aldarrikatzen zuenean, hasia zen jada tesi horiek erabiltzen:

El Pacto de 1841, elevado a la categoría de Ley es, pues, un Pacto constitucional, cuyo cumplimiento obliga a los contratantes. A Navarra por un lado y al Gobierno por otro. Por regular la singularidad de Navarra dentro de la comunidad española, el Pacto está enreaizado en la esencia misma de España. [...] Su violación produciría indefectiblemente el resquebrajamiento de la constitución natural de España, que nadie debe cambiar, ni intentarlo siquiera, si no es atentando contra la unidad de todos los españoles, perfeccionada en el Pacto-Ley de 1841322.

6.3.1. Inspirazio iturriak

Jaime Ignacio del Burgoren tesi iushistorikoa, 1841eko Legearen izaera pakzionatu edo itunduan oinarritzen da, zeina Estatuak ezin baituen ez baztertu, ez unilateralki aldatu. Del Burgo bera, bere teoriak biltzeko sorturiko doktrina juridiko eta historiografiko batetik abiatzen da. José Alonso ministroa izan zen 1841eko abuztuaren 16ko Legea pakzionatu gisa kalifikatu zuen lehena, 1848an. Alonsoren aburuz, 1841eko Legea 1839ko urriaren 25ekoa betetzen ahalegintzen zen, monarkiaren konstituzio politikoari begirune osoa gordez. 1841eko Legearen edukia aztertzean, bi xedapen mota bereizten zituen: derogatzaileak batetik, foruak Konstituzioarekin uztartu ahal izateko derogatu egin behar zirelako batzuk; eta kontserbatzaileak bestetik, foruak batasun konstituzionalarekin bateragarriak ziren heinean. Eta, xedapen kontserbatzaileen baitan, iragankorrak eta iraunkor edo egonkorrak bereizten zituen. Xedapen iraunkorrak ezin ziren probintziaren eskuhartze eta onespenik gabe aldatu. Bere iritzian, xedapen iraunkorrak ezin ziren aldatu hain zuzen ere Legeak izaera berezia zuelako, itundua zelako alegia; hots, nazioko botere gorenaren eta probintziaren arteko benetako hitzarmen edo ituna zelako. Alonsoren ustez, ukaezina zen Legearen izaera pakzionatua, eta aldebiko kontratuen moduan baino ezin zen aldatu, hau da, eratzeko orduan jasotako elkarrekiko adostasunaren bidez. Del Burgok Alonso ministroaren omenezko liburu bat argitaratu zuen 2004an, Justizia Ministerioak editaturiko luxuzko ale batean, UPN-PPko diputatu izanik Batzorde Konstituzionaleko presidente izan zen legegintzaldian. Obra

321 POTTAGE, 1994.322 DEL BURGO TAJADURA, 1966a: 16.

109

honek del Burgoren tesi tradizionalen azterlan sintetizatzaile bat eta Lege pakzionatuaren faksimile bat ere bazekartzan323.

Arturo Campiónen aburuz foruak aldatzen zituen Legea kontratuen tankerakoa zela eta itun izaera zuela ere aipatzen du del Burgok bere obretan. Izan ere, Juan María Sánchez Prieto eta José Luis Nieva Zardoyak adierazi duten bezala, paradoxikoa dirudien arren, del Burgok Hermilio de Olóriz eta Arturo Campiónen tesiak bultzatu zituen Nafarroan, nafar autonomia zabalduko zuen itun berri baten beharraren inguruan, nahiz eta del Burgok Euskadiren beldur jardun zuen, euskal probintzietatik bereiziko zen Nafarroa konfiguratzeko baliabiderik eraginkorrena bultzatu nahian, euskaroen edo Serafín Olave bezalako errepublikar federalen eusko-nafar batasunaren ideal zaharraren aurrean. Mende bat geroago, euskaroek bultzatutako jarrera defentsiboa –batasun eusko-nafarraren motorra izan zena, espainiar Gobernuak Nafarroaren nortasun kultural eta politikoari eginiko erasoen erreakzio gisa– nafarren nortasun kolektiboaren ezaugarri negatibo gisa sagaratu da, eta euskal nazionalismoaren aurka jaurtitzen da orain324.

Oroz Zabaletak ere landu zuen alderdi hau, Alonsoren tesiari jarraiki, 1841eko abuztuaren 16ko Lege itundua Nafarroaren eta Estatuaren arteko estipulazio edo hitzarmen baten ondorio zela esanez. Izaera pakzionatuaren oinarri juridikoa, Zuzenbideko printzipio unibertsaletan aurkitu zuen Oroz Zabaletak, eta Kode Zibileko 1254 eta 1258 artikuluek jasotakoan, zeintzuen arabera itun edo kontratua existitzen baiten pertsona natural zein juridiko batek beste bati zerbait eman, egin edo ez egiteko edo zerbitzu bat emateko betebeharra beregain hartzen duenean, eta alderdien onespen soilarekin perfekzionatzen da.

Horren harian, Jaime Ignacio del Burgorentzat ukaezina zen Nafarroaren foru egokitzapenaren izaera pakzionatua, 1841eko Legeak berretsia, bai alderdi kontratatzaileen nortasuna argi eta garbi beha zitekeelako, bai eta Nafarroak, aldi hartan, konkistaz geroztik Gaztelara batzen zuten eta oraino indarrean jarraitzen zuten itunen harian, Estatuak bezainbesteko independentzia politikoa eta nortasuna zituelako. Izaera pakzionatua zuela erakusten zuen Estatuak Lege honen izaera itundu edo kontratuzkoa hainbat aldiz aitortu izanak, eta zuzenean edo zeharka berau alda zezakeen edozein xedapen adosteko Nafarroagana jo behar izateak. Azken batean, ondorio garrantzitsu bat atera zitekeen 1841eko abuztuaren 16ko Legearen izaera pakzionatutik, itun guztiek izan ohi dutena eta nafarrek sekula ahaztu behar ez dutena: Lege hori ezin izango zela deuseztatu edo ezertan aldatu, bere onarpenean parte hartu zuten bi alderdien borondate eta adostasunik gabe; hots, Nafarroarena eta Estatuarena.

Frankismo garai betean, eta Jaime Ignacio del Burgoren tesien aurrekari zuzen moduan, Rafael Aizpúnek 1841eko Legearen izaera pakzionatuaren oinarri historiko eta juridiko sendo bat aurkitzeko lanak hartu zituen 1952an. Gogoan izanik 1837an bake giroan bizitzeko grina zegoela Espainian oro har, aurrekari modura Espartero Jeneralaren Hernaniko aldarrikapena zuen, Bergarako Ituna, 1839ko Legean formalizatua –eta, horregatik, itundua ere bai–, eta hain zuzen ere berau exekutatzea du helburu 1841eko Legeak, Bergarako Ituneko zati baita, eta bere izaera juridiko pakzionatu bera baitu. Nafarroaren eta Gobernuaren artean adostutako kontzertu bat egotea, 1841eko Legearen bidez formalizatua, eta Estatuak Lege horri interpretazio

323 DEL BURGO TAJADURA, 2004a.324 SÁNCHEZ PRIETO eta NIEVA ZARDOYA, 2004: 322.

110

egokia ematea, bere izaera pakzionatuaren adierazle dira, eta tradizio juridiko nafarrari erantzuten diola erakusten du, non ituna Zuzenbide publiko zein pribatuaren iturri baiten, publikoari dagokionez Nafarroa Gaztelara atxikitzeko Erregearekin egindako ituna azpimarratu beharra dagoela. Zuzenbide Konstituzionalean, estatus itun baten izaera du itunak; hau da, betiereko harremanaren oinarri den itun bat, ezin dena alde bakar baten erabakiz deuseztatu edo errebokatu. Eta hori hala da 1839ko eta 1841eko Legeak 1515eko txertatze itunetik eratortzen direlako, zeina zalantzarik gabe konstituzio itun bat izan baitzen. Espainia sistema konstituzional moderno bilakatu zenean, itun hori ez zen desagertu; aitzitik, egokitu egin zitzaion, eta Konstituzio historiko baten izaerarekin mantendu zen. 1839ko eta 1841eko Legeek egin zutena, txertatze itun hori 1837ko espainiar batasun konstituzionalera egokitzea izan zen. Aizpúnen iritzian, 1841eko Legea, kontuan izanik bere edukia, bere ezaugarri nagusiak eta geroagoko beste lege batzuen aurrean zeukan indarreangotasuna, ez zen lege bat zentzu materialean, egoera juridiko indibidualizatu bat baizik, eta Parlamentuek ezin dituzte halako egoera juridikoak aldatu. 1841eko Legearen bortxaezintasunaren alde ematen zuen beste arrazoi bat zen bai Lege hura eta baita 39koa ere gerra baten ondorio zirela, eta, beraz, kapitulazio baten emaitza. Eta kapitulazio oro kontratu bat denez, foru legeak kontraktualki bete beharreko oinarrizko legeak dira, konstituzionalak, lege arrunten aurrean sendo bihurtzen dituen superlegezkotasunaz hornituta.

Argudio horietan guztietan oinarrituz eraiki zuen Jaime Ignacio del Burgok bere tesia, eta Vereinbarung gisa zehaztu zuen itun-legea. Bere esanetan, 1841eko Legearen izaera pakzionatua Vereinbarung zen, hots, ‘batasun edo konbentzio-legea’. Duguit-i jarraituz, konbentzio-legeen kategoria juridikoa aztertzen du, eta adierazten hauen ezaugarria arau objektibo edo estatus bat finkatzean datzala, eta ez daudela kontratuen Zuzenbide komunaren mende, baizik eta beste printzipio ezberdin batzuen arabera ebatzi behar direla alderdien arteko gatazkak. Amaitzeko, adierazten du itun-legean eta bere geroko garapen pakzionatu edo konbentzionalean badirela Vereinbarung gisa kalifikatu ahal izateko hainbat ezaugarri. Aipaturiko kategoria juridikoak estatusen itunen izaera azaltzeko balio du.

Bere esanetan, 1841eko Legearen oinarrian dagoen konbentzioa ezin da kontratuaren bidetik azaldu –Aizpúnek zioen bezala–, baina bai Vereinbarung gisa, Diputazioak eta Gobernuak arau objektibo bat ezartzeko asmoa zeukatelako, hots, Nafarroaren bizitza politiko, administratibo eta ekonomikoa arautuko zuen estatus bat. Eta ekintzaren kanpoaldea kontratuzkoa zen arren, ez zen halakoa hondoa, akordioak ez baitzuen kontratu bat sortzen, estatus konstituzional berria baizik, Nafarroari bakarrik ez, baizik eta Espainia osoari eragiten ziona, berau errespetatzera behartuta gelditzen zelako. Jaime Ignacio del Burgok aitortzen zuen zaila eta arriskutsua zela errealitate juridiko zehatz bat doktrinalki konfiguratuta dagoen erakunde baten moldeetara egokitzea, eta ondorio gisa adierazten zuen 1841eko abuztuaren 16ko itun-legearen izaera juridikoa edozein izanik ere, gauza bat bederen argi zegoela: Nafarroako antzinako erresumaren foru araubidea ezin zela bere onespenik gabe aldatu. Legea, beste edozeren gainetik, Lege pakzionatu bat zela aitortzen zuen, eta, beraz, Estatuak Nafarroaren onespenik gabe unilateralki aldaezina.

Bere azken lanetan, 1841eko Legearen izaera juridikoaren gaira itzuli zen Jaime Ignacio del Burgo, adieraziz bazegoela aukerarik Lege pakzionatua konbentzio konstituzional gisa hartzeko; izan ere, Legea formalki lege arrunta bazen ere, estatusaren itun bat zen, zeinaren arabera nafar araubidea Estatu liberal espainiarrean

111

artikulatzen edo integratzen zen, aurrez itun bat egonik, eta ondorioz unilateralki aldaezina bihurtzen zela. Printzipio honek, nahiz eta inongo Konstituziotan jasoa ez egon, Estatuko erakundeak politiko zein juridikoki lotesteko indarra izan zuen.

6.3.2. Del Burgoren doktrinaren bilakaera

Nola iritsi zen Jaime Ignacio del Burgo teorizazio hauek sortzera, baina? Besterik gabe, etxeko iturrietatik edaten. Historia errepikatu egiten da jatorriz burgostarra den leinu honetan. Jaime del Burgok ibilbide zehatz bat irakatsi zion bere seme Jaime Ignaciori, eta honek, modu berean, bereari, Jaime Arturo del Burgo Azpírozi, zeinak milimetroz milimetro jarraitu baitzituen bere aitaren teorizazioak doktore tesia La autonomía financiera de Navarra: el sistema de Convenio Económico gaiari buruz aurkeztu zuenean, 1994an argitaratua. Nafarroako historia instituzionalean horrenbesteko eragina izango duen zio prosopografiko familiarra dela-eta, interesgarria litzateke aitalehenaren irudia laburki aztertzea, Jaime del Burgorena alegia:

Jaime del Burgo Torres (Iruñea, 1912-2005), politikari tradizionalista bat izan zen, erreketearen antolatzaile gisa jarduera nabarmena izan zuena Nafarroan. 1970eko monografia ezagunean325 jaso zituen konspirazio eta gerra zibilari buruz zeukan ikuskera partikularra. Bertan, karlismo tradizionalistak gurutzada nazional-katolizistan zeukan posizionamendua ere adierazten zuen, eta honen harian prestatu zuen bere Ideario Tradicionalista (1937)326 opuskulua, zeina Comunión Tradicionalista. Ideario (1978)327 liburua idatzi zuenean egokitu egin baitzuen Trantsizioaren esparrurako. Hirurogeiko hamarkadan, Jaime del Burgo bat zetorren tradizionalismo karlistak foraltasunari buruz zeukan ikuskerarekin. Hirurogeiko bigarren hamarkadan eta hirurogeita hamarrekoaren hasieran, foraltasunak ideario tradizionalistaren elementu eratzailea izaten jarraitzen zuen. Baina nazionalismoen eraginez batasun nazionala galtzeko arriskuaren beldur, bigarren mailan gelditzen zen, Espainiako aberria printzipioaren zabaltasunerako kondentsatu eta egokitua, zeina, azken batean, foraltasunaren funtsa baitzen, gizakiaren eta hauen taldekatzearen tarteko instantzia gisa328.

Jaime del Burgo Torresek bere Nafarroako foruen ikuspegia 1972an argitara eman zuen, bere semeak garai horretan zituen tesien idei klonikoak, alegia329:

Los Fueros se entienden por muchos como odiosos privilegios medievales, reminiscencia de una España incompleta y sin hacer. Para otros son expresión de un concepto imperial de España que buscaba la unidad en la variedad. Para los navarros, en todo caso, instrumento de defensa de libertades sustantivas contra los abusos del poder. El juramento de conservarlos y no empeorarlos lo exigían a sus propios reyes privativos.

Navarra tiene su Constitución, valga la palabreja de estirpe liberal y subversiva. Constitución política, económica y administrativa, que en su versión moderna tiene su raíz en la Ley de 16 de agosto de 1841. Ley surgida de un solemne Pacto entre caballeros y mantenida con tenacidad y voluntad inquebrantables contra situaciones equívocas y ministros de Hacienda distraídos.

325 DEL BURGO TORRES, 1970, eta batez ere, orrialde hauek: 14-43, 258-260, 497-504, 513-522, 619-645, 687-688, 715-745, 814-815, 873. Cfr., ikuspegi ezberdinetatik, MUEZ ORORBIA, 1999 –erreferentzia bibliografikoekin–, eta MARTORELL, 2005. 326 DEL BURGO TORRES, 1937.327 DEL BURGO TORRES, 1978a.328 CASPISTEGUI GORASURRETA, 1997: 161-167. orr., eta batez ere 167. orr.329 DEL BURGO TORRES, 1972: 8-9.

112

Algunos creen que la expresión viejo Reino, tan reiteradamente empleada en los textos navarros, es un mero adorno dialéctico. Un vetusto pero airoso penacho de su cimera. Pocos saben que representa un afán intuitivo y nostálgico de su ancestral singularidad, y que en lo profundo obedece a reminiscencias sentimentales de cuando el robledal se desnudó de sus hojas y las consecuencias de unos afanes frustrados se hicieron patentes en la constitucionalidad política común a todos los pueblos hispanos. [...].

Tiene conciencia de su destino hispánico, pero no gusta hacer de espolique, ni le agradan las leyes igualadoras centralistas. Prefiere vestir su propio chaleco, o al menos reformarlo, recoserlo y adaptarlo a su peculiaridad. Bastante tiene con su propia desemejanza interior.

Se vincula a la causa de Don Carlos María Isidro y riñe una desigual batalla de siete años (1833-1840) en defensa del rey que decían absolutista, y proclama a los vientos de la fama su libertad, la libertad que deriva dl Fuero, mucho más operante y positiva que la que proclamaban los voceros y adalides del 89 francés, en cuyo nombre se muñeron revoluciones y bullangas.

Ikuskera hau bera, bere Historia de Navarra. La lucha por la libertad (1978) liburuan aurki dezakegu, askoz ere gehiago garatua, eta modu jasoan gainera. Azpititulu adierazgarria darabil bertan, bere semearen obran ere –beste modu batzuetan– maiz ikusiko duguna. Bere doktrina izango da benetakoa, semearena eta bere garaian Víctor Praderak aldarrikaturikoa bezala. Eta, horretarako, Juan Vázquez de Mellaren beraren maxima batekin ematen dio hasiera liburuari: Los pueblos enlazan con la muerte el mismo día en que se divorcian de su historia330.

Ostera, Jaime Ignaciok sortu zuen nafar foraltasunari buruz zeukan ikuspegia, ala aitagandik jaso zuen, nahiz eta azken honek geroagora arte idatziz jaso ez? Kasu honetan, zalantzarik gabe aita izan zen ikuspegiaren sortzailea, semeak, Jaime Ignaciok, funtsean Víctor Pradera eta Eladio Esparzaren ideiak jasotzen dituelako foruen espainiartzeari dagokionez. Aipaturiko bi egile hauek erreferente nagusiak izan ziren del Burgotarren aitalehenarentzat, bere obra ugaritan beha daitekeen moduan. Zentzu honetan, are eta indar handiagoa hartzen du Santiago Leonék esanikoak, adierazten duenean bere euskarri historikoari dagokionez ez duela inolako originaltasunik331. Dena den, Miguel Izuk ikusi duenaren arabera, arindu egiten du haien integrismo erlijiosoa eta tradizionalismo korporatiboa, zaharkituta gelditu ziren-eta332. Jaime Ignacio del Burgok ere bere lehendabiziko obretatik hasita aldarrikatu zuen Nafarroaren oinarrizko hispanitatea. Berak dioenez, konkistaren ondoren oso aldaketa gutxi egon ziren, azken batean,

Es un grave error pensar que la incorporación a la Corona de Castilla no tuvo más consecuencia que la pérdida de la dinastía privativa [...]. Navarra, es verdad, continuó como ‘Reino de por sí’, pero su integración espiritual a las tareas de la Monarquía española fue absoluta333.

Santiago Leonék aizuntze zakarrak aurkitu ditu Jaime Ignacio del Burgoren iturri historikoetan, Nafarroaren historiaren hispanitatea nabarmentzeko xedearekin. Ekintza puntual baina guztiz esanguratsu horretaz gaindi, ordea, historialari honek ondorioztatu du del Burgoren planteamenduan badela Nafarroaren espainiartzea frogatzeko beste elementu bat, are oinarrizkoagoa: Forua bera. Argudio hau Pradera eta

330 DEL BURGO TORRES, 1978b. 331 LEONÉ PUNCEL, 2005.332 IZU BELLOSO, 2001a: 275333 DEL BURGO, 1966b: 17.

113

Esparzak erabili zuten aurrez334. Del Burgo berak 1966. urtean, eta frankismoaren goraipamen patriotikotik, hauxe baieztatzen zuen:

El régimen surgido de la Cruzada con el esfuerzo unánime de los navarros, en su exaltación patriótica y españolista ha reconocido también el Fuero como parte integrante de la constitucionalidad española335.

Leonék, bestalde, Jaime Ignacio del Burgok historiari buruz duen ikuspegiak tradizionalismoaren ezaugarri guztiak biltzen dituela adierazi du336. Oraindik 1975. urtean, bere Historia del Fuero izenburuko lanean, doktrina tradizionalistaren kutsu nabaria zeukan, honako hitzetan ikusten ahal den bezala:

La contribución de sangre de Navarra en la última guerra civil española es, finalmente, prueba más que suficiente de que el amor a España no es incompatible, sino inherente al amor al Fuero337.

Francoren erregimenari buruzko esanbidezko adierazpenak alde batera utzita, obra hartan agerian gelditzen zen bere tradizionalismoa, esaten zuenean XVI eta XVII. mendeetan Nafarroak bat egin zuela espainiarrek heretiko eta fedegabeen aurka borrokatzeko, mundu berriak kolonizatzeko eta ordena unibertsal espainiarra ezartzeko zeukaten zeregin komunarekin338.

Jaime Ignacio del Burgoren 1969ko Kontzertu Ekonomikoaren inguruko tesiak jasotzen zituen ale berberean, Círculo Cultural Vazquez de Mella-ko bozeramaileak, Francisco Elías de Tejadak, artikulu bat idatzi zuen, “Carlismo y separatismo” (1969ko abuztua-iraila), karlismoak garai haietan korronte progresisten kontsolidazioaren ondorioz bizi zuen krisialdiaren esparruan kokatua339. Testu hau ikusiko dugu geroago Jaime Ignacio del Burgoren doktrinaren ideiekin alderatzeko:

La quiebra estará en que padecemos el cáncer del separatismo, y que los separatismos nacieron precisamente de aplicar a las candentes temáticas regionalistas parejos criterios ahistóricos a los que sueñan emplear nuestros técnicos en su afán de reordenar la Patria con cabal copia de las nuevas modas europeas en boga. Ciegos para entender lo que el Tradicionalismo es y para captar la eficacia única del concepto de la Tradición política, van a enfrentarse con la trágica mentira de los separatismos empleando armas sacadas del mismo arsenal lógico que las usadas por quienes han ennegrecido nuestra piel de toro. Con lo cual, el nivel de los errores con los que se enfrentan, apenas si conseguirán envenenar las cuestiones en vez de resolverlas; si es que no apoyan con sus yerros los yerros que pretenden combatir.

Porque los nacionalismos regionalistas son la consecuencia de dos cosas: de una desazón psicológica y de un positivismo ideológico.

La desazón psicológica apareció cuando la derrota del Carlismo hizo preentar como sola manera de defender las personalidades regionales, separar la causa foral (que era variedad) de la causa de la legitimidad monárquica (que era la unidad precisa). Con lo que se rompió el maravilloso equilibrio de las Españas verdaderas y las energías de la dispersión aspiraron a quebrar la unidad españñola desde el momento en que dejaron de frenarlas las fuerzas de la cohesión de la realeza.

El positivismo ideológico nació cuando fue preciso dar raíz a semejantes posturas destructoras. Ayudó la moda sutil del tiempo y ayudó la negación de la historia de las doctrinas liberales. Buscóse construir las realidades políticas regionales fuera de la historia, apelando a los

334 LEONÉ PUNCEL, 2005: 263-273. Cfr., beste zentzu batean, ESARTE MUNIÁINek 2002an “Jaime Ignacio del Burgo y la corrupción de la Historia” artikulua. 335 DEL BURGO TAJADURA, 1966a: 17-18. 336 LEONÉ PUNCEL, 2005: 266-267.337 DEL BURGO TAJADURA, 1975: 25.338 Aipu hau eta ildo bereko beste batzuk ikusteko, LEONÉ PUNCEL, 2005: 267.339 Cfr. CASPISTEGUI GORASURRETA, 1997: 165-166.

114

criterios inmediatos de la raza o de la geografía, asumidos de un modo directo y no tomados a través de su influjo en la historia, de la cual se quiso renegar. Fue la hora de la raza “baska” o de “los hechos diferenciales catalanes”, donde se acoge a los datos físicos en su eficacia inmediata, sin ponderarlos en su dimensión histórica de repercusiones seculares.

Pudimos los carlistas ser en una pieza españolísimos y regionalistas porque nunca caímos en equívocos tales. Afirmamos la plenitud de la historia política y la recogimos en su realidad perfecta, sin despeñarnos en el positivismo que desdeña la tradición que e la historia acumulada, ni romper el equilibrio justo que sujeta la variedad fecunda a la unidad de la realeza.

Fueros y Monarquía eran los dos pilares en los que asentamos sólidamente la vigencia de una Tradición que quisimos continuar a la española, sin copiar las sucesivas modas europeas de absolutismos y de liberalismos. Por eso pudimos pensar, coincidiendo en ello con cierta aguda mente también españolísima, que los nacionalismos son una estupidez. Dios quiera que la hora presente del afán europeizante no nos haga renegar de nuevo de la Tradición y tropecemos en esa otra estupidez en boga que es sacrificar la Historia viva en los altares de la Técnica quimérica.

Testu hau aurrean izanik, azter ditzagun Jaime Ignacio del Burgoren doktrinaren bilakaeraren zioak. Bere aitak, gerra zibilean buruturiko ekintzen harian, kargu garrantzitsuak eskuratu zituen Nafarroako politika zein erakundeetan, eta handik karrera bikaina prestatu ahal izan zuen bere semearentzat, Deustuko Unibertsitatean Zuzenbidean lizentziaduna. Jaime Ignaciok bere doktore tesia Nafarroako Unibertsitatean prestatzen zuen bitartean –gaur arte lotura estua izan du erakunde honekin–, aitak Authi automobil fabrikako idazkari nagusi karguan kokatu zuen (1966-1970), 24 urte besterik ez zituela. Doktore izanik, eta Hitzarmen Ekonomikoan jantzia, 28 urterekin Nafarroako Foru Diputazioko Ogasuneko idazkari tekniko gisa lekutu zuen aitak (1970-1973), eta Diputazio bereko Koordinazio, Plangintza eta Garapeneko zuzendari (1973-1975).

Jaime Ignacio del Burgok, bizkor jokatuz, postuei ahalik eta etekinik handiena ateratzen jakin zuen, eta une bakoitzeko egoera politiko, ekonomiko zein sozialera egokitzen, diskurtso moldagarri batekin, baina bere funts eta jatorria galdu gabe. Bere obra intelektual zein instituzionalaren bidez ekarpen historiko handi bat egin duelakoan dagoen Nafar politikako titan honen ezaugarri nagusietariko bat, egokitzeko daukan gaitasuna izan daiteke hain zuzen ere. Ikus ditzagun denboran zehar eman dizkigun hainbat adibide. Historia del Fueron (1975) esaten zuen:

Resulta verdaderamente importante que se hable del Fuero. ¿Acaso podría concebirse una Navarra sin él? Pues en nuestra mano está impedir que las instituciones forales se anquilosen o, a lo peor, se corrompan. Hay que hablar del Fuero. Hay que conocer el Fuero. Ya no basta que se le profese un amor respetuoso, una veneración intuitiva. El mundo atraviesa por una impresionante crisis de valores. Y es preciso que para amar conozcamos primero. Sólo así podrá conseguirse que nuestro amor al Fuero se transforme en entusiasmo colectivo capaz de superar todas las dificultades y de conducir a Navarra por la senda de la libertad y el progreso.

Confieso que cuando hace varios años inicié mis estudios sobre nuestro Régimen Foral me planteé un angustioso interrogante, que quizá con mayor o menor fuerza se percibe en los corazones de muchos. ¿Navarra tiene razón?

No pretendo dogmatizar [sic]. Pero después de decicar a la investigación sobre el Fuero año y medio de mi vida universitaria, y de que un tribunal compuesto de prestigiosos maestros del Derecho público de España concediera a mi trabajo el máximo galardón340, puedo ratificar la opinión de los juristas que piensan que Navarra tiene razón. Que el Fuero no es

340 Bere doktorautza tesiaren epai-mahaia honako hauek osatzen zuten: Ignacio Serrano Serrano (Valladolideko Unibertsitateko Zuzenbide zibileko katedraduna), José Antonio Rubio Sacristán (Valladolideko Unibertsitateko Zuzenbidearen historiako katedraduna), José Orlandis (Zaragozako Unibertsitateko Zuzenbidearen historiako katedraduna), Pablo Lucas Verdú (Deustuko Unibertsitateko Zuzenbide politikoko katedraduna) eta Alfredo Álvarez (Deustuko Unibertsitateko Zuzenbide politikoko irakaslea).

115

ningún privilegio conseguido por los navarros Dios sae por qué oscuros procedimientos. Que el Fuero es sinónimo de Justicia y Derecho. Que se trata de una institución producto de un gran pueblo, que ama por encima de todo su libertad341.

1976ko otsailaren 26an, hitzaldi bat eman zuen Larraonako Ikastetxe Nagusian, “Los principios forales de la realidad navarra” izenburupean, non berriz ere Foruari buruzko bere ikuskera bereziaz dogmatizatzen baitzuen:

La libertad foral es consustancial al ser navarro. Es un gran patrimonio histórico. Por eso el fuero está [por] encima de toda ideología política y es capaz de aunar volutnades y esfuerzos en la tarea de su defensa y perfeccionamiento. Nadie tiene el monopolio de lo foral [sic]. El Fuero es del pueblo, pertenece al pueblo, a todo el pueblo navarro.

De ahí que las instituciones forales deban ser democráticas, pluralistas, dinámicas y evolutivas. El Fuero se inspira en una concepción política respetuosa de la dignidad de la persona y, por consiguiente, de la autonomía y libertad de las instituciones que tienen su origen en el hombre. El Fuero tiene como objetivos fundamentales: el respeto a la familia, institución básica de la convivencia social; la defensa a ultranza de la democracia local, concretada en la autonomía municipal y concejil; la participación permanente del pueblo en las tareas comunitarias; la promoción y aliento de la iniciativa privada socialmente responsable y solidaria; el rechazo de toda clase de corrupción moral, social y económica; el bienestar social; el pleno reconocimiento paccionado de la personalidad y autonomía de Navarra en el concierto nacional, sin poner jamás a discusión la oportunidad de la unidad española.

Esta concepción del Fuero resulta incompatible con toda clase de totalitarismos, sean de signo marxista o fascista. El Fuero es radicalmetne opuesto a toda concepción política que no considere como valores esenciales la lbiertad y la dignidad de la persona humana342.

Lau urte geroago, 1979ko otsailaren 25ean Diario de Navarra egunkarian argitaraturiko elkarrizketa batean –zeina Navarra es Navarra liburuan jaso baitzuen–, Nafarroaren historiari eginiko ekarpena urrezko hizkiz idazten zuen del Burgo mintzatu zitzaion kazetariari Trantsizioan izandako paperaz eta Laugarren Xedapen Iragankorrari buruz –aurrerago ikusiko ditugu alderdiok–:

Cuando en cierta ocasión el Presidente Suárez le pidió que aceptara colaborar con el Gobierno desde un importante puesto en el ejecutivo, Jaime Ignacio del Burgo le contestó sin vacilar: Gracias, Presidente, pero mi misión está en estos momentos en Navarra, donde en cierto modo también se juega el futuro y el fundamento de España.

No sé si en estos veinte meses, en los que usted ha sido Senador de UCD por Navarra, se ha jugado el futuro de España, pero lo que sí es cierto es que se ha jugado el futuro de nuestro viejo Reino. Jaime Ignacio del Burgo, desde mucho antes del 15 de junio, había propuesto para Navarra un camino a seguir. ¿Cuáles fueron los objetivos marcados?

-El 26 de febrero de 1976 pronuncié una conferencia en el Colegio Mayor Larraona [vid. supra] donde esbocé un programa de reforma foral que se ha cumplido gracias a la labor desarrollada por los parlamentarios de UCD en estos veinte meses. Entonces dije que Navarra no era Euzkadi, lo que en aquel momento produjo un gran escándalo porque hasta entonces nadie se había atrevido a decirlo. Dije que sólo el pueblo navarro tiene derecho a decidir libremente su destino sin que pueda imponérsele el momento ni el criterio que ha de seguir. Dije que había que transformar el Consejo Foral en una asamblea democrática elegida por sufragio universal a través de las Merindades históricas, para ejercer la función legislativo-foral y de control a la Diputación. Dije que había que negociar con el Estado la reforma de la Ley Paccionada, para que sin ruptura con ella, Navarra recuperase numerosas competencias que hoy no ejerce.

Y dije finalmente, que desde las nuevas instituciones forales habría que abordar una serie de profundas reformas internas para eliminar de nuestro Fuero toda posible sombra de

341 DEL BURGO TAJADURA, 1975: 19-20.342 DEL BURGO TAJADURA, 1979a: 13-14.

116

caciquismo, privilegio y arbitrariedad en el marco de una acción social, demócrata y auténticamente foral343. [...]

¿Desde el 15 de junio [de 1978] qué ha sido de sus objetivos? -Hemos conseguido, tras una batalla política casi sin precedentes en la historia

contemporánea de Navarra, en primer lugar el robustecimiento de la propia identidad de nuestra tierra.

Frente a los que piensan que se ha puesto en peligro la personalidad de Navarra, conviene decir que nunca se había puesto tanto énfasis en esa personalidad, hasta el punto de que la Constitución ha establecido, para mayor garantía de la voluntad de los navarros, un procedimiento excepcional que prácticamente impide la integración en Euzkadi, salvo en el caso de que el pueblo navarro por abrumadora mayoría así lo acuerde en tres consultas populares sucesivas. Este sistema de garantías ha sido calificado como “escandaloso” por los grupos partidarios de la integración, quienes afirman que por culpa de UCD y de su Gobierno, se ha roto la “unidad territorial” de Euzkadi.

En segundo lugar, hemos conseguido, por primera vez en nuestra historia, que una Constitución ampare y respete nuestro régimen foral que queda de esta forma asegurado frente a todo posible contrafuero.

En tercer lugar, hemos logrado mantener intacta la autonomía fiscal de Navarra, indispensable para un autogobierno eficaz, hasta el punto de que el proyectado estatuto vasco pretende alcanzar para las Vascongadas lo que Navarra tiene por derecho propio.

En este aspecto, una rápida intervención de los parlamentarios navarros de UCD ante el ministro de Hacienda fue suficiente para lomar las dificultades que habían surgido, a nivel técnico a la hora de proceder a la revisión del Convenio Económico con motivo de la implantación del nuevo impuesto sobre la renta.

En cuarto lugar, el nuevo régimen democrático ha reconocido, por activa y por pasiva, lo que el franquismo ni siquiera se había atrevido a admitir con claridad por temor a la reacción de los doctrinarios del centralismo: el carácter paccionado de nuestro Fuero.

En quinto lugar, hemos devuelto al pueblo navarro el pleno ejercicio de la autonomía foral, como lo prueba la circunstancia de que el próximo 3 de abril elegiremos el primer Parlamento Foral democrático y constituyente de Navarra, haciendo realidad la aspiración de consagrar una auténtica división de poderes, de forma que el Parlamento ejercite la función legislativa y de control del ejecutivo y la Diputación se transforme en el órgano superior de gobierno y administración de Navarra.

Por último, hemos establecido el cauce necesario para que se produzca la transferencia a la Diputación de competencias que hoy ejerce el Estado y no son inherentes a la unidad constitucional344.

Gaur egunera etorrita, bere loriarako sorturiko Navarra en marcha aldizkariaren lehen alean (2001eko urria), zeina bere seme Jaime Arturok zuzentzen baituen, honela erantzun zion Ramón Pík eginiko galderari:

Mi pensamiento no se construyó desde la negación, sino desde la afirmación de nuestra foralidad y de la pluralidad de Navarra. El Amejoramiento del Fuero, mediante un nuevo pacto con el Estado, que esbocé durante la transición, era una oferta de convivencia democrática para todos los navarros. Y así ha sido. Por otra parte, la reivindicación del amor de los navarros por la libertad en general y su libertad colectiva en particular es incuestionable. En fin, si por defender estas ideas la libertad y aún la vida están gravemetne amenazadas por el totalitarismo “abertzale” se hace mayor verdad decir que Navarra es libertad345.

Nolako bilakaera izan du, baina, Jaime Ignacio del Burgoren trantsizio bereziak? Aurreko puntuan ikusi dugun bezala, Nafarroa azkar batean ari zen eraldatzen gizarte industrializatuan, neurri handi batean Diputazioaren bultzada zuzenaren eraginez, 1964an industria sustatzeko programa bat jarri baitzuen abian. Eta del Burgok ondo ezagutzen zuen errealitate hori, Authi automobil fabrikako idazkari nagusi,

343 DEL BURGO TAJADURA, 1979a: 125-126.344 DEL BURGO TAJADURA, 1979a: 127-128.345 PI, 2001: 21.

117

Ogasuneko idazkari tekniko eta Koordinazio, Plangintza eta Garapenerako zuzendari karguak bete izanagatik346. Doktrina tradizionalistak jada ez ziren egoki industrializazioa bultzatzen ari ziren buruzagi talde nafarrentzat, eta ezta beren babesean hirietan sortzen ari ziren klase ertain zabalentzat ere. Zentzu honetan, del Burgok liberalismo kontserbadorera itzularazi zuen nabarrismoa347. Horrela, aurrerapauso bat ematen zuen sendiaren doktrinarekiko –aurrez Francisco Elías de Tejadak eginiko idazkian adierazia–, baina gaur egunera arte mantendu ditu espainiar aberriaren eta euskal zein kataluniar nazionalismoaren gaineko ikuskerak. Azken batean, Foru Diputazio frankistak aldarrikaturiko foralismo tradizionalistatik 1978ko Konstituzioan gauzatuko den foralismo erreformistara bitarteko pausoa suposatzen du348, edo, beste hitz batzuekin esanda, neoforalismora, Gregorio Monrealek Gernikako Autonomia Estatutuko foraltasunaz mintzatzeko sorturiko terminoa erabiltzearren349.

Ikusi dugun bezala, Jaime Ignacio del Burgoren ikuskera historikoa foruen espainiartzearekin lotuta dago. Zentzu honetan, bere diskurtsoa bikain egokitzen zitzaion eskuina Espainian batasun nazionalaren inguruan gorpuzten ari zen historizismoari, aberriaren historia horren zutabe diren gertakizunek azpimarratzen dituzten interpretazio unitarista eta zentralisten bidez, hots, Errekonkista, Errege Katolikoak, Amerikaren aurkikuntza edo 1978ko Konstituzioa eta Autonomien Estatua. Antonio Duplák dioen bezala, berreraikuntza historiko honek espainiartasunaren ikuskera esentzialista erakusten du, hainbat alderditan islatzen dena: batasun nazionalean, mendez mende zehazten joan den espainiarren nortasunean, mota orotako inbaditzaileekiko independentzian, katolizismoan, etab350.

Del Burgoren teorizazio eta praxi politiko-instituzionalaren ondorioz, Trantsizioaz geroztik berrogeita bat zaletzat jo izan da, nahiz eta berak uko egiten dion termino hori berari aplikatzeari, berak zioenez,

aspirábamos a la recuperación de nuestras instituciones históricas y al fortalecimiento de nuestro Fuero en el marco de la nueva era democrática surgida en España desde la instauración de la Monarquía de Don Juan Carlos I351.

Geroago ikusiko dugun bezala, del Burgok garai berriei egokitu zien foraltasunaren gainean zeukan ikuskera berrogeita bat zalea; beraz, berrogeita bat zaletasunaz zentzu praderista klasikoan baino, aproposagoa litzateke neoberrogeita bat zaletasunaz mintzatzea, azken hau aurrekoaren berrikuntza baita, ez eten bat.

6.4. Nafarroako Foru Zuzenbidearen erromanizazioa

Kontzertu Ekonomikoaren azken berrikuntza (1969) kokatu dugun teknizismo juridikoaren ildo berean lekutu behar dugu Zuzenbide pribatu nafarraren desforalizazioa ere –eta, beraz, despopularizazioa–, Nafarroako Foru Berriaren bidez, honen egitasmoa berdinik gabeko aurrerapausoa izan baitzen nafar historia juridikoan, Zuzenbide erromatarrerantz. Foru Berri izena Juan García Granero notarioak Nafarroako Foru Zuzenbide pribatuaren konpilazioa izendatzeko sorturiko laburdura

346 Cfr. DEL BURGO TAJADURA, 2003a: 34-36.347 IZU BELLOSO, 2001a: 275-276. 348 BARAIBAR ETXEBERRIA, 1994: 27.349 MONREAL ZIA, 1979b: 30-32.350 DUPLÁ, 2000: 22.351 DEL BURGO TAJADURA, 2004b: 23.

118

dugu. Izendapen horren bidez, Foru hitza ez ahaztea zuen xede, eta, berria-ren bidez, 1973ko martxoaren 1ean promulgatu eta indarrean jarraitzen zuen Zuzenbidearen eguneratzea aipatu nahi zuen352. Azter dezagun bere historia353.

Kodifikazio zibil espainiarra, guztien arteko azkena izan zen, besteak beste ez zegoelako eskaera metodiko arrazionalista berriei egokitutako Zuzenbide zibilaren tradiziorik, eta esnatu egin zelako Foru Zuzenbidedun eskualdeen kontzientzia nazionalista (Nafarroa, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa, Aragoi, Katalunia, Mallorca), korronte historizista berriek goretsitako iragan juridikoa mantendu nahian baitzebiltzan. 1821eko eta 1851ko ahaleginek huts egin ostean, Kode Zibila 1889ko uztailaren 24an promulgatu zen354. XX. mendean sartuta, Nafarroa azkena izan zen bere Foru Zuzenbidea onartzen (1973). Bere aurretik etorri ziren Aragoiko Kode Zibilaren Eranskina (1925) eta, frankismo garaian, Bizkaia eta Arabako Foru Zuzenbideen Konpilazio berrien idazketa eta promulgazioa (1959), Kataluniakoa (1960), Baleareetakoa (1961), Galiziako ohiturazkoa (1963), eta Aragoikoa (1967). Nafarroako 1973ko Konpilazioa onartu arteko prozesu historiko-legegilea oso anitza izan zen espainiar Estatuan barna, beste konpilazioekiko ezberdintasun gehiago edo gutxiagorekin. Argudio juridiko gisa, 1841eko Legearen izaera pakzionatua erabiltzen zen, zeinak, besteak beste, xedatzen baitzuen nazio espainiar osorako Kode orokorrak promulgatu bitartean Erresumako Zuzenbide zibila mantenduko zela355:

2. art. Nafarroako justizia administrazioak, legegintza bereziari jarraiki, orain arteko egoera berdinean jarraituko du; hori horrela izango da, probintzia desberdinetan dauden lege pribatiboak kontuan harturik Monarkia arautu beharko duten kode orokorrak osatu arte.

1946az geroztik egon zen kodifikazio bat egiteko asmoa, Zuzenbide zibil nafarraren konpilazioa deitua. 1841eko Legeari aitortzen zitzaion izaera pakzionatuaren ondorioz, gainera, Nafarroako Foru Diputazioko organoen onespena beharko zen bertan edonolako aldaketa egiteko. Legelari nafarrak eta Foru Diputazioa Lege pakzionatuaren existentziaz mintzo ziren, Konpilazio nafarrari ez zekion gainerako kasuak izapidatzean jarraitutako prozedura bera aplikatu; horretarako, adierazten zuten Konpilazioa Foru Zuzenbidearen aldaketa zela, eta Lege pakzionatuak Foru Zuzenbide hori mantentzeko agindua ematen zuela, eta lege mandatu hori aldatu baino ez zitekeela egin. Dirudienez, argudio horrek espainiar zibilista ugarirengan izan zuen eragina356, nahiz eta asko kritiko agertu ziren Zuzenbide horiek aplikatzearekin357. Edonola ere, Aurelia Blancok adierazten duen bezala, ziur aski izaera pakzionatua ez zatekeen nahikoa izango, berriki jazoa zen borrokaldi zibilean Nafarroa bando nazionala babesteko orduan lurralderik gartsuenetariko bat izan ez balitz. Hitzarmen Ekonomikoaren mantenimenduarekin ikusi dugun argudiaketa bertsuarekin egiten dugu topo. Konpilazioaren Zioen Adierazpenak berak aipu egiten zion aberriaren errealitateari honako hau azaltzen zuenean:

No deja de ser significativo que precisamente una región que ha sentido y defendido la unidad política de España haya sabido presentar sin timideces una formulación de su propio

352 GARCÍA GRANERO, 1999: 230-233.353 Foru Berriaren historia zabalagorako, ikus NAGORE YÁRNOZ, 1965; 1994; LASSO GAITE, 1970; SALINAS QUIJADA, 1971; SALCEDO IZU, 1989: 40-42; 1990: 353-354; DEL BURGO TAJADURA, [1973] 1975: 119-146; 1999; BLANCO GONZÁLEZ, 2002: 219-227; ENÉRIZ OLAECHEA, 2005: 36-38.354 BARÓ PAZOS, 1993.355 BLANCO GONZÁLEZ, 2002: 219-220.356 Adibidez, SANTOS BRIZ, 1971: 1151-1152. 357 Cfr. DEL BURGO TAJADURA, 1999: 93-95.

119

Derecho civil, afirmando con ello la vitalidad de todos los ordenamientos forales como vía para un concertado progreso del Derecho de nuestra patria358.

Inguruabar hauen ondorioz, 1947ko ekainaren 24ko Aginduak Batzorde konpilatzaileak eratzea agindu zuenean, eta bertan aipatutako erakundeei kideak proposa zitzatela eskatu zienean, Nafarroako Diputazioak, uztailaren 19an, Justizia Ministeriora jotzeko erabakia hartu zuen, Lege itunduaren harian Nafarroaren foru araubide zibila Diputazioaren onespenik gabe aldatzerik ez zegoela argudiatuz. Horrez gain, eskatzen zuen nafar legelariak izan zitezela aldaketa horiek idatziko zituztenak, hauek zirelako erreformatu beharreko Zuzenbidea benetan ezagutzen eta bizitzen zutenak:

En Navarra, la Diputación foral, por la representación que tradicionalmente ostenta, en su calidad de sucesora de las instituciones públicas de este antiguo Reino, vincula cuantas facultades –salvo aquéllas pertenecientes a la soberanía estatal, claro está– son inherentes a al existencia y desenvolvimiento necesario de los modos peculiares de la vida colectiva de la provincia, lo mismo en su aspecto u organización civil que administrativa o económica. Son tan varias, antiguas unas y modernas otras, las disposiciones del Estado aludiendo a este hecho inconcuso, que se impone aquí la omisión de su reseña, salvo la cita de la clásica Ley paccionada de 1841. Consecuentemente ninguna innovación que afecta a intereses o modos peculiaers de Navarra debe hacerse sin el asentimiento e intervención de la Diputación. Más aún, solamente la Diputación es el organismo adecuado dentro de Navarra, para efectuar esas mutaciones cuando consideren convenientes359.

Erregimen frankistaren jarraitzaile zen Diputazio tradizionalista berrogeita bat zaleak igorritako agiria zela-eta, Gobernuak, 1948ko otsailaren 10eko Aginduan, xedatu zuen Foru Aldundia bera izan zedila konpilazio lanak burutuko zituen Legelarien batzorderako izendapenak egingo zituena. Iruñeko Lurralde Entzutegiko presidenteak beharko zuen izan bertako presidente, eta Eskualdeko organismo juridiko guztiek ordezkaritza izan beharko zuten bertan. Helburu honekin, Nafarroako Foru Diputazioak, 1948ko apirilaren 9an, Zuzenbide Nafarra Aztertzeko Kontseiluaren Osoko Bilkura izendatu zuen, aipaturiko Konpilazioa prestatzeaz ardura zedin. Iruñeko Lurralde Entzutegiko presidenteak zuzenduko zuen Batzorde hau. Bere osaera ezberdina zen gainerako foru lurraldeekiko, hauek Justizia Ministerioak 1947an emaniko xedapenek araututa baitzeuden. Nafar Batzordeak 1959ko urriaren 9an amaitu zuen bere Foru Bildumaren Aurreproiektua, eta, akatsak behatzeko balio izan zuen informaziorako epe labur bat igarotakoan, urte horretako abenduaren 3an Foru Bildumaren Egitasmo bezala igaro zen Foru Diputaziora. Emendakinak aurkezteko epe berri batek bideragarritasunik gabe utzi zuen Egitasmoa 1960an.

Hala eta guztiz ere, tesi berrogeita bat zale hori sekula ez zen baztertua izango; egileak bakarrik aldatuko ziren. Lehendabiziko porrotaren ostean, legelari talde batek, J. Javier Nagore Yárnoz, Juan García-Granero, José Javier López Jacoiste notarioek eta Jesús Aizpún abokatuak osatua, konpilazio egitasmo berri bat prestatzeari ekin zion pribatuan. Talde horri beste bi kide atxiki zitzaizkion: Álvaro D’ors erromanista, ordu hartan Nafarroako Unibertsitateko katedraduna, eta José Arregui Gil magistratua. Zazpi urteko lanaren ostean, Foru Aldundiak Nafarroako Foru Zuzenbide Pribatuaren Bilduma Pribatua eman zuen argitara (1967). Obra hori hurrengo urteetan joango zen osatzen, eta Santamaría Ansa magistratuaren eta Francisco Salinas Quijada abokatuaren lankidetza jasoko zituen urte hartatik aurrera. 1967. urtean argitaratutako lehenengo bi liburuen hitzaurrean, egileek honako hau aipatzen zuten: 358 BLANCO GONZÁLEZ, 2002: 221.359 SALINAS QUIJADA, 1971: 346-348.

120

No competía a este grupo de juristas elaborar un anteproyecto más, sino que fue su idea y guía recoger simplemente el Derecho privado vigente en Navarra, actualizando sus antiguas leyes y costumbres, eliminando las leyes romanas caídas en desuso, adaptando su antiguo Derecho a las exigencias de la vida y la ciencia jurídica de hoy. [...] Este es el fin de nuestro trabajo, que tiene así el carácter de recopilación privada, pero no por ello menos útil y fidedigna para el conocimiento del Derecho propio de Navarra. [...] Pero con la reciente obra se ofrece también a los órganos forales una base firme de estudio para una recopilación coherente y práctica, que habría de ser sancionada por un convenio legislativo ya que, como es sabido, el propio sistema foral de Navarra así lo impone360.

Obra 1970ean eman zuten bukatutzat, eta Foru Diputazioak berak argitaratu zuen, Nafarroako Foru Zuzenbidea. Zuzenbide pribatua (Bilduma pribatua) izenburupean. 615 lege zituen guztira, hiru liburutan banatuta. Testuak ofizialtasunik ez zuen arren, Batzorde Ofizial Konpilatzaileak azkenean onartu egin zuen Bilduma Pribatua, eta Aurreproiektu Ofizial gisa aurkeztu zion Foru Diputazioari. Honek, berriro ere, informazio publikorako epe bat zabaldu zuen. Aldundiak onartu nahi zuen testua prest zegoela, beharrezkoa zen Konpilazioa onartzeko jarraitu beharreko prozeduraren arazoa behin betiko konpontzea. Foruzale nafarren ordezkariaren (Javier Nagore), Justizia Ministerioaren eta Erregistroen zuzendari nagusiaren arteko hainbat bileraren ostean, konpilazio nafarrak izaera pakzionatua izango zuela erabaki zen 1971ko urtarrilaren 28an; hots, Diputazioaren eta Justizia Ministerioaren arteko hitzarmen modukoa izango zela, eta Lege edo Dekretu Lege baten bidez gauzatuko zela. Xede honekin, Justizia Ministerioak Kodegintzarako Batzorde Orokorreko Batzorde Berezia sortu zuen, Batzorde ofizial nafarraren behin betiko testua adosteko. Nafarroako Foru Diputazioak onartu egin zuen egitasmoa, eta, Justizia Ministerioarekin adostutakoan, 1973ko martxoaren 1ean jaso zuen berrespena, Estatuko Buruzagitzaren Legearen bidez. Hortaz, Foru Berria, beste foru bildumak ez bezala, ez zuten Gorteek onartu, zuzenean Estatuburuak baizik, prerrogatiba baten bidez.

Zuzenbide pribatuan, Zuzenbide publikoan jada ikusita geneukan tesi berrogeita bat zale eta nabarristaren garaipena suposatzen zuen. Zentzu honetan, adierazgarriak dira oso nafar neoberrogeita bat zaletasunaren ordezkari nagusiaren bozkariozko hitzak, honela baitzioen,

Navarra, no sólo conseguía así la actualización de su derecho foral civil histórico, sino que aseguraba su permanencia indefinida en el tiempo, en la medida en que sin acuerdo con la Diputación no sería posible proceder a la modificación o alteración de la vigencia total o parcial de la Compilación. El Fuero Nuevo supone un triunfo total de las tesis sustentadas hasta entonces, con mayor o menor fortuna, por el foralismo navarro en el campo del derecho público361.

1973ko Nafarroako konpilazioak 596 lege ditu. Zioen azalpenean agertzen den bezala362, Foru Berria hiru liburutan zatiturik dago, horien atarian beste liburu bat ere izanik. Lehenengo liburuan, pertsonak eta familia arautzen dira. Horrekin, Nafarroan betidanik izan den ulerkeraren oinarria antzematen da; horren arabera, familiaren egitura eta lege-oinarria, bai eta etxearen batasuna ere, nortasunaren eta gizarte antolamenduaren euskarri dira. Lehenengo titulua pertsona juridikoei buruzkoa da. Bigarren tituluan bildutakoa egun indarrean dagoen errealitatea da, hain zuzen ere, legeriak orain arte baztertuta izan zuena, nortasun juridikorik gabeko subjektu

360 SALINAS QUIJADA, 1971: 353.361 DEL BURGO TAJADURA, 1999b: 93.362 RUBIO TORRANO eta ARCOS VIEIRA, 2003: 35-43.

121

kolektiboei buruzkoa. Hirugarren eta laugarren tituluek norbanakoen eta ezkontideen gaitasun orokorra arautzen dute. Bosgarren tituluak errealismoz finkatzen du guraso-ahalari buruzko kontzeptua, zuzenbide erromatarrak araututakoarekin desberdintasun ugari dituena, bai eta legebidezko eta odoleko seme-alaben egoera ere. Horren ondoren, Seigarren tituluan, adopzioa eta umeordetza arautzen dira. Hurrengo tituluetan (VII-XV) familiako ondasun-eraentzari buruz, oinarrizko printzipioak aipatzen dira. Bigarren liburuan dohaintzak eta oinordetzak elkarrekin lotzen dira. Lotura hori ezbairik gabekoa da, Nafarroako zuzenbidearen ikusmiratik. Horretan, eskuzabaltasunari dagokionez, orotariko forma eta aldaerak agertzen dira, direla inter vivos dohaintzak, direla alde bakarreko testamenturik solemneena, ezkontzako itunak, oinordetza-itunak, ermandadeko testamentuak eta abarrekoak barne, horien arteko lotura inondik inora hautsi gabe. Guztira hogei titulu dira. Hirugarren liburua luzeena da, eskubide erreal (I-VII, tituluak) eta betebeharrei (VIII-XI, tituluak) buruzko kontu guztiak arautzen baititu. Hiru liburu horien egitura organikoaren aitzinean, atariko titulua agertzen da. Horren berrogeita bat legeak lau titulutan banatzen dira; hurrenez hurren, iturriak (I. Titulua), pertsona fisiko eta juridikoen forudun-izaera (II. Titulua), eskubideen egikaritza (III. Titulua) eta akzioen preskripzioa (IV. titulua).

Ohiturari garrantzi handia ematen zaion arren, liburuak kutsu erromanista sakonez sistematizatuta daude, zalantzarik gabe Álvaro d’Ors (1915-2004) ospetsuaren eraginez (Zuzenbide erromatarrean katedraduna eta Nafarroako Unibertsitateko irakaslea 1961etik 1985era bitartean, nahiz eta ikastetxeari lotuta jarraitu zuen, emeritu modura lehendabizi eta ohorezko gisa gero, hil arte). Foru Berria promulgatu zen urte berean, d’Ors irakasleak barreiatuta zeuzkan lanen bilduma bat argitaratu zuen, Escritos varios sobre el derecho en crisis izenburu esanguratsua zeramana. Bertan, zientzia juridikoak gaur egun duen jarreraren inguruko arazoak landu zituen, eta baita Zuzenbide erromatarrak egungo ekoizpen juridikoaren gehiegikeria batzuen aurrean kontzientzia kritiko gisa bete beharreko paperaren ingurukoak ere; izan ere, etengabe sortzen baitira arauak, eta legelaria legegile ero baten exegeta soil bihurtzen da. Egoera honen aurrean, neurrigabeko ekoizpen legegilearen kontraste kritiko modura, d'Orsek Zuzenbide erromatarraren papera aldarrikatzen zuen, Zuzenbide jurisprudentzialaren berpizkundearen aldeko deia eginez, bere lagun Carl Schmittek eta Paul Koschakerrek egin zuten bezala. D'Ors, gainerakoan, haratago zihoan, esanez Zuzenbide erromatarrak Europako hainbat Zuzenbideren oinarrian izandako eragina Zuzenbide konparaturako eta baterakuntza juridiko europarrerako tresnarik onena zela363.

Zuzenbide erromatarraren eragin hori Konpilazioaren Zioen azalpenean azaltzen da:

Konpilazio honetan aurki daiteke Nafarroan benetan indarean dagoen zuzenbide zibilaren erakusgarri argia, ez, ordea, berezitasun juridiko gutxi batzuen zerrendaketa hutsa. Ondorenez, Nafarroako zuzenbidearen ibilbide historikoaren harira, konpilazio honi Nafarroako Foru Berria deritzo. Foru honek alde batera utzi ditu Nafarroako legezko erakunde asko, bai eta Nafarroan osagarria den zuzenbide erromatarretik datozen beste erakunde batzuk ere, horiek erabiltzen ez direlako. Baina, aldi berean, Foruak bere barruan hartu ditu ohiturazko erakundeak eta eguneroko eginerek sorrarazitakoak, horiek guztiek gaurkotasun handiko irtenbide juridikoak ematen dituztelako; erakundeok doktrina zorrotzaren agindupean landu eta zentzuz harmonizatu izan dira Nafarroako zuzenbidearen sistema orokorrarekin364.

363 DOMINGO OSLÉ, 2005; GIMÉNEZ CANDELA, 2005.364 RUBIO TORRANO eta ARCOS VIEIRA, 2003: 34-35.

122

Baina horretaz gain, Zioen azalpenen bukaeran Foru Berrian ohiturak duen garrantzia gogoratzen da. Ohitura lehendabiziko iturritzat hartzen da (2. legea), zuzenbidearen aurkakoa izan arren, baldin eta morala edo ordena publikoa urratzen ez badu (3. legea).

Itxuraz, aitorpen horren eraginez, Konpilazioaren beraren indarra ahuldu egiten da. Hala ere, Nafarroako berezko zuzenbideak ezartzen du hori hala izateko beharra, eta horrek agerian jartzen du Nafarraoko antolamendua, etorkizunean, praktikak agindutako moduan garatuko dela. Horrek ez dakar inolako oztoporik, alabaina, Nafarroako zuzenbide osagarri berezia bertako tradizio juridikoarekin integratzeko; tradizio horretara biltzen dira Nafarroako antzinako legeak eta zuzenbide erromatarra, zuzenbide horretatik egungo praktikan hartu diren erakundeei dagokienez. Hala denean, tradizio horren osagarri dira, berebat, Espainiako Kode Zibila eta lege orokorrak (6. legea). Gainerakoan, gogoan izan behar da orokorrean esku-emaileak direla Konpilazio honetako legeak eta Nafarroan indarrean dauden beste guztiak ere (8. legea). Borondate pribatuaren lehentasuna Nafarroako zuzenbidearen printzipio eta oinarri nagusia da, paramiento fuero vienze antzinako erregelan adierazten den moduan (7. legea). Kodegintza ezin da inola ere azken jomugatzat hartu, baizik eta zuzenbidearen garapenerako prozesutzat; hala ere, Konpilazio honekin lortu nahi izan da Nafarroako zuzenbidearen edukia adierazpide garbiago batez argitu eta berriztatzea. Eta, behin horretarako izendatu diren juristek proiektuaren testua arretaz aztertu ondoren, eta zuzenketak aintzat hartu eta gero, esan daiteke horrek bat egiten duela egun indarrean dagoen zuzenbidearekin365.

Akademizismo gorenetik begiratuta, ikuskera europeista eta erromanista hori urrundu egiten zen tradizio nafarretik; noiz eta, paradoxikoki, Foru Berriak berreskuratu egin nahi zuenean. Rafael Domingo bere jarraitzaileak gogoratzen duenez, Foru Berria arretaz irakurriz gero, garbi ikus daiteke Zuzenbide erromatarraren zantzuak dituela, hala bere printzipio informatzaileetan, nola hainbat erakunderen arauketan, eta liburu zein lege ezberdinek jaso duten eragin erromatar garrantzitsua aztertzen du. 1. Legean bertan, Zuzenbide erromatarra sartzen du iturrien sisteman, tradizio juridiko gisa, eta lehentasunezko lerruna aitortzen dio ohiturak edo Konpilazioak beregandik jaso dituzten erakunde edo manuak interpretatu eta integratzeko orduan. Eta bere maisuaren estiloa jarraituz, ondorioztatzen du:

Me parece que esta importante función integradora y armonizadora de las leyes encomendada al derecho romano en nuestro derecho foral es la que está también llamado a desempeñar, en el umbral del tercer milenio, en el proceso de unificación (no uniformación) jurídica europea. Una vez más, Navarra se ha adelantado a Europa366.

Eite berrogeita bat zalea eta tradizionalistako Foru Berriaren onarpenak ez zuen oposiziorik jaso erregimen frankistaren aldetik, honek begi onez ikusi baitzuen, legelari espainiar batzuek kritikak zuzendu zizkioten arren. Iritzi publikoa erabat aldenduta mantendu zen halako testu teknikotik, nahiz eta prentsak jarraipen zabala eman zion367. Zentzu honetan, 1973ko martxoaren 11n eta 18an inkesta bat egin zien Diario de Navarra-k orduko legelari nafar ospetsuenei368. Nafarrak ETAren gerizpeko gaurkotasun politikoan murgilduta bizi ziren –urtarrilaren 16an Felipe Huarte industrialaria bahitu zuen, eta handik hamar egunera askatu–, edota Eurovisión txapelketari begira, apirilaren 7an bigarren gelditu baitzen Mocedades taldea. Dena den, ezin esan gizartea memoriarik gabe bizi zenik. Jaime Ignacio del Burgok gogoratzen duenez, ezadostasuna agertzen zuen ahots bakar bat entzun ahal izan zen Nafarroan,

365 RUBIO TORRANO eta ARCOS VIEIRA, 2003: 42-43.366 DOMINGO OSLÉ, 1999: 253-254.367 Prentsan agerturiko informazioa ikusteko, NAGORE YÁRNOZ, 1994: 165-169.368 NAGORE YÁRNOZ, 1994: 170-175.

123

baina oso ilustratiboa: Manuel de Irujorena, zeinak, Parisko erbestetik, telegrama bat bidali baitzuen Foru Diputaziora honako testuarekin:

APROBADO APÉNDICE CÓDIGO NAVARRA PIERDE SOBERANÍA CIVIL POR GESTIÓN INDIGNA STOP CUANDO NAVARRA RECOBRE LIBERTAD EXIGIREMOS RESPONSABILIDADES369.

Del Burgoren iritzian Irujoren jarrera geroago aldatu zen:

Lo cierto es que cuando Navarra recuperó la libertad política, con la instauración de la democracia en España, Irujo, probablemente con mejores elementos de juicio, no consideró oportuno exigir responsabilidad alguna por esa supuesta gestión indigna370.

Trantsizio politikoak blindatu egin zituenez erregimen frankistaren erantzukizunak, ezinezkoa bihurtu zen kudeaketa horrengatik edo beste edozeinengatik azalpenak eskatzea, eta are ezinezkoago egokitzapen tekniko-juridikoen ostean Foru Zuzenbide zibilari lekua egin zitzaionean Konstituzioan eta Foruaren Hobekuntzan371. Irujo gehiago zentratu zen esparru politiko berria sortzeko egitasmoan, erregimen frankistaren aldetik gaitzesgarriak iruditzen zitzaizkion alderdiak salatzen baino. Edonola ere, eta del Burgoren iritziaren kontra, guk dakigula Manuel de Irujok inoiz ez zuen Foru Berriaren inguruan zeukan ikuspegia aldatu.

Konpilazioak aldaketa ezberdin izan ditu, beti ere, inolako oiartzun publikorik izan ez dutenak. Abenduaren 26ko 19/1975 Lege Dekretuak konpilazioan egin zuen aldaketa ezkondutako ahalmen juridikoari eta ezkontideen eskubide eta betebeharrei buruzkoa izan zen. Bigarren aldaketa abenduaren 5eko 38/1978 Errege Lege-dekretuaren bidez egin zen, eta harekin Foru Berriko 50. legea aldatu zen, adin nagusitasunari buruzkoa hain zuzen, Konstituzioarekin bat egiteko.

Konstituzioa onartzearekin, Foru Zuzenbide zibilek Carta Magnaren menera jarri behar izan zuten, eta, ondorioz, derogatu egin ziren bere aginduen aurka zihoazen Foru Zuzenbide zibiletako arauak. Eraginkortasun hori automatikoa izan arren, Foru Zuzenbide zibila printzipio eta balio konstituzionaletara egokitu beharra zegoen372. Hori dela eta Foru Berriaren hirugarren aldaketa. Hau egoera juridiko-politiko oso ezberdinetan egin zen, aldaketa hori Nafarroako Gorteek egin zutelako foru lege bidez, eta galdu egin zelako, horrela, arauak egin eta onesteko ordura arte erabilitako itunaren bidea. Apirilaren 1eko 5/1987 Foru Legearen bidez –aldaketa garrantzitsua ekarri zuen Nafarroako familia-zuzenbidean–, aldaketa gertatu zen Nafarroako zuzenbideko arau zibilak egiteko beti erabilitako bidean. Izan ere, Enrique Rubio Torranok dioen bezala,

Batetik, Konstituzioak eta LORAFNAk ezarritako marko berriek hala eskatzen zuten, eta, bestetik, ez zen Konpilazio Batzordea erabili, ordura arte hura baitzen testuak prestatzeaz arduratzen zen organo teknikoa –testuak idazteaz, azken batean–, gero administrazio zentralarekin ados jarrita onesten ziren testuak hain zuzen. [...] 5/1987 Foru Legeak, zeinak Konpilazioaren testua berdintasunaren konstituzio-printzipiora egokitu baitzuen, aldatu egin zituen jatorria Nafarroako zuzenbide historikoan duten zenbait arau. Kendu egin zituen, orobat, Foru Berriaren azken xedapenak, hura aldatzeko edo berrikusteko araubidea ezartzen zutenak, eta arau batzuk ere zuzendu zituen, bai teknika juridikoko arrazoiengatik, bai konpilazioko legeen aplikazio praktikoak nahiz doktrinaren eta jurisprudentziaren interpretazioek eraginda.

369 DEL BURGO TAJADURA, 1999b: 93.370 DEL BURGO TAJADURA, 1999b: 93.371 Cfr. ARECHEDERRA, 1991.372 MARTÍN OSANTE, 2000: 215.

124

Konpilazioari, halaber, xedapen gehigarri bat gehitu zion, non ezarri baitzen Foru Berriak Kode zibilaren artikuluetara egiten dituen igorpenak estatikoak direla373.

Nafarroako Zuzenbide zibilaren beste aldaketa garrantzitsu bat uztailaren 2ko 10/1996 Foru Legearen eskutik etorri zen, fundazioen eta babes jardueren tributu araubidea erregulatzen duen legetik alegia. Azkenik, bikote egonkorrentzako berdintasun juridikoari buruzko uztailaren 3ko 6/2000 Foru Legeak, Nafarroako ordenamenduan figura berri bat jasotzeaz gain –bikote egonkorrak–, Konpilazioko zenbait lege ere aldatzen du, 253, 304 eta 341. legeak hain zuzen ere374.

7. Transizioa: autonomismoa eta/ala foraltasuna

Aski ezagunak dira Nafarroako Trantsizioaren prozesu politikoa eta 1978ko Espainiar Konstituzioa promulgatu bitartean garatutako gogoeta politiko-juridikoak, egile ugarik izan baitituzte aztergai. Gure gaia modu sakonago batean lantzen dituztenak, besteak beste, hauek ditugu: Juan Cruz Alli375, José Andrés-Gallego376, Floren Aoiz377, Ignacio Arana y Jesús María Fuente378, Víctor Manuel Arbeloa379, José Antonio Asiáin380, José Manuel Azcona y Joaquín Gortari381, Álvaro Baraibar382, Álvaro Baraibar eta Juan María Sánchez Prieto383, Patxi Caspistegui384, Patxi Caspistegui eta María Luisa Garde385, José Manuel Castells386, Josu Chueca387, Carlos Clavería388, Manuel Clavero389, Bartolomé Clavero390, Carlos Coello391, Javier Corcuera392, Luis Miguel Cosculluela393, Jaime Ignacio del Burgo394, Pedro Esarte395, Carlos Garaikoetxea396, Manuel García Ferrando397, Joaquín Gortari398, Miguel Herrero Rodríguez de Miñón399, José Vicente Iriarte400, Miguel Izu401, Ignacio María Lojendio402,

373 RUBIO TORRANO, 2003: 19-22.374 RUBIO TORRANO, 2003: 22-23.375 ALLI ARANGUREN, 1997; 1999; 2000; 2004. 376 ANDRÉS-GALLEGO, 2004.377 AOIZ, 2002; 2006: 1-10. 378 ARANA PÉREZ eta FUENTE LANGAS, 1999. 379 ARBELOA MURU, 1999. 380 ASIÁIN AYALA, 1986; 2001; 2004.381 AZCONA PASTOR eta GORTARI UNANUA, 2001: 320-325.382 BARAIBAR ETXEBERRIA, 2004. 383 BARAIBAR ETXEBERRIA eta SÁNCHEZ PRIETO, 1999.384 CASPISTEGUI GORASURRETA, 1997.385 CASPISTEGUI GORASURRETA eta GARDE ETAYO, 1999. 386 CASTELLS ARTECHE, 1976; 2000; 2004.387 CHUECA INTXUSTA, 2006: 5-9.388 CLAVERÍA ARZA, 1974.389 CLAVERO ARÉVALO, 1978; 1983. 390 CLAVERO SALVADOR, 1980; 1982; 1985; 1986; 1998.391 COELLO MARTÍN, 1997; 2004.392 CORCUERA, 1984; 1985; 1986; 1991; 1998; 2001.393 COSCULLUELA, 1992. 394 DEL BURGO TAJADURA, 1979a, 1979b, 1980, 1999a; 2004.395 ESARTE MUNIÁIN, 1984. 396 GARAIKOETXEA, 2002. 397 GARCÍA FERRANDO, 1982.398 GORTARI UNANUA, 1995. 399 HERRERO RODRÍGUEZ DE MIÑÓN, 1988; 1991; 1998; 1999.400 IRIARTE ARESO, 1995. 401 IZU BELLOSO, 2001a: 275-286, 353-380.402 LOJENDIO IRURE, 1988.

125

Demetrio Loperena403, Eduardo López-Aranguren404, Pablo Lucas Verdú405, Fernando Mendiola406, Gregorio Monreal407, Ángel Pascual408, Gregorio Peces Barba409, Alfonso Pérez-Agote410, Alberto Pérez Calvo eta Martín Razquin411, José Antonio Razquin412, Juan María Sánchez Prieto eta José Luis Nieva413, Joaquín Salcedo414, Bixente Serrano415, Juan José Solozábal416, Virginia Tamayo417 eta Xabier Zabaltza418.

7.1. Foraltasuna Trantsizioan: hasiera bateko jarrerak

7.1.1. Eztabaida politikoak eta intelektualak

Frankismoak nabarrismo berrogeita bat zalearen garaipen eta nagusigoa ekarri zuen. Foraltasuna, bien bitartean, horrenbeste teknifikatu zen bai bere eite publikoan (Hitzarmen Ekonomikoan batez ere), bai pribatuan (Foru Berria), non herritarrentzat zaila gertatzen baitzen beregana jotzea. 1975eko azaroaren 20an Francisco Franco diktadorea hil zenean, eta bi egun geroago Juan Carlos borboitarrak Gorteetako Osoko Bilkuraren aurrean Estatuburu berri gisa zin egitean, ate bat zabaldu zitzaion itxaropenari, aldaketari, ilusioari. Baina, Jeremy MacClancy-k frogatu duenez, herritarrek foraltasunaren inguruan zeukaten sentimenduak ez zeukan kabidarik agertoki berri hartan419. Eztabaida politikoa II. Errepublikako koordenadatara itzuli zen.

Nafarroak 1976az geroztik planteatu zuen bere foru araubidea erreformatzeko prozesua, errealitate konstituzional autonomikora nola egokitu eta euskal probintziekin inolako batasun politikoa konfiguratu edo ez erabakitzeko. Emilio Majueloren esanetan, iraganean bezala, berriro sortu ziren irizpideen arteko ezberditasunak eta Estatuko boterearen muinetik zetozen ildo politikoekiko talkak. Hala eta guztiz ere, ustezko trantsizio honetan deigarriena da dena ondo lotuta zegoela pentsa zitekeen arren, ez zela horrela inolaz ere. 1976 eta 1977an, Nafarroan ziren ia indar politiko guztiak galduak zebiltzan gartsuki azaleratzen ari zen gai autonomikoaren inguruan etorkizunak ekar zezakeenaz. Beste behin ere, bateratzearen aldeko eskaerak mahaigaineratu ziren –batek baino gehiagok gerora damu izango zituenak–, bai foru berrintegrazio osoaren alde, bai testu konstituzionalak foru ikuspegi batetik zituen hutsuneak betetzeko. Zuhurtasunaren garaia ere heldu zen; hau da, behin betiko testu konstituzionala kontuan izanik, erabakitzeke zeuden gaiak birpentsatu eta eskakizunak egokitzekoa. 1977an zehar luze eta zabal planteatuko ziren prentsan, Estatu mailako alderdien estrategiari jarraiki. Borroka politiko eta sozialeko hilabete astun horietako noraezean, non mugimendu aldarrikatzaile laboral eta politiko ugari izan baitziren, eta diktadorearen heriotzaren ostean etorkizunari 403 LOPERENA ROTA, 1984; 1988a; 1988b; 1992; 2000; 2002.404 LÓPEZ-ARANGUREN, 1983.405 LUCAS VERDÚ, 1986; 1988.406 MENDIOLA GONZALO, 2002: 211-250.407 MONREAL ZIA, 1979c; 1979d; 1988; 1999a; 1999b; 2000b: 143-144. 408 PASCUAL BONÍS, 1999; 2001; 2004.409 PECES BARBA, 1988. 410 PÉREZ-AGOTE, 1987; 1989. 411 PÉREZ CALVO eta RAZQUIN LIZARRAGA, 2004.412 J.A. RAZQUIN LIZARRAGA, 1989; 1992a; 1992c; 1992d.413 SÁNCHEZ PRIETO eta NIEVA ZARDOYA, 2004: 261-302.414 SALCEDO IZU, 1989: 163-198.415 SERRANO IZKO, 1981. 416 SOLOZÁBAL ECHAVARRÍA, 1980; 1998. 417 TAMAYO SALABERRIA, 1994. 418 ZABALTZA PÉREZ NIEVAS, 2005.419 MAC CLANCY, 1992: 128.

126

begira zegoen ezjakintasunarekin, Gabriel Urralburu eta Jaime Ignacio del Burgo bezalako pertsonaia politikoak erabateko foru berrintegrazioaren alde agertu ziren. Buruzagi sozialistaren kasuan, euskal ñabardurez betea zegoen bere jarrera420.

Negoziaketa sakoneko eta Konstituzioa prestatu zein promulgatzera bideratutako akordioen hiru urte latz hauei dagokienez, interesgarria da ideologia bakoitzak foraltasunari buruz azaldutako jarrera labur bada ere aztertzea. Lehenik eta behin, gogoratu beharra dago Trantsizioko urteetan zehar inork ez zuela foru berrintegrazioa espresuki arbuiatzen, foruak ere inork gaitzesten ez zituen bezala. Baina zentzu ezberdina ematen zitzaien adierazpen hauei, eta batzuetan kontrajarria; zenbaitetan, gainera, guztiz anbiguoa ere bai421. Foru Berreskurapen osoa eskatzen zuenetariko bat Amadeo Marco nafar Diputazioaren Lehendakariordea dugu. Karguan 1971tik 1979ko foru-hauteskudeetara arte egon zen. Serrano Izkok gogoratzen duen bezala,

1900.ean jaioa, Nabaskozen, tradizionalista eta karlista gisa sartu zen politikan, jada Errepublika garaietan. Gerran hartu zuen parte boluntario eta frankismoaren aurpegiera nafarra islatu zuela beti erran dezakegu. [...] Trantsizio urteetan, Nafarroaren estatus berria –euskal autonomiaren barnean, nafar erkidego hutsa...– definitu gabe zegoenean, “Foru Berreskurapen Osoa”, 1841.eko legearen aurreko egoerara-edo bueltatzeko alternatiba aurkeztu zuen Amadeo Marcok Diputaziotik bertatik, beti ere mendebaldeko euskal lurraldeekiko batasunaren aldeko asmo ororen kontra422.

1975etik aurrera, berrogeita bat zaletasunaren aurka agertzen ziren sektore progresista zabalak agertu zitzaizkion nabarrismoari, herritarren artean jarraipen handia zutenak, eta garai batean euskal ahizpak izendaturikoekin lotura estutzearen alde egiten zutenak. Errealitate horren adibide ironiko bat, Patxi Larrainzarren (1934-1991) Navarra, sola o con leche antzezlanean aurki dezakezu, 1978an El lebrel blanco taldeak estreinatua, eta zeinaren 120 emankizun prestatu baitzituzten. Nafarroan gehien eszenaturiko obra izan zen honakoa. Testua 1979an eman zen argitara, azpititulu modura Debate teatral en un acto zeramala.

Obraren inguruko 1978ko programa batean, zeinaren babesleak Iruñeko Udala eta Aurrezki Kutxa Munizipala baitziren, honela azaldu zuen Patxi Larrainzarrek obraren zergatia:

Si “el arte ha de pertenecer a las masas”, el Lebrel Blanco, atento siempre a los guisos que se cuecen en el alma popular, me propuso estudiar para la escena el tema Navarra-Euskadi. Y yo, simplemente, he intentado destapar la olla navarra y presentar este explosivo cocido, envuelto en la humilde guarnición de un debate de sobremesa.

Por de pronto, he constatado que ignoramos casi todo sobre nosotros mismos, sobre nuestra tierra; por eso, la discusión suele moverse a niveles tan diversos como apasionados, principalmente viscerales. Se imponía, pues, traer las razones (y también las sinrazones) de las dos posturas contrapuestas que, más o menos matizadas, he encontrado en toda la geografía provincial: Navarra sola, o Navarra en Euskadi.

He querido, en definitiva, aportar un poco de luz a la madeja de problemas que se entrecruzan en esta cuestión delicada y vidriosa. Y, siendo incontables los argumentos que existen a favor y en contra de ambas posturas, espero haber seleccionado honradamente los que son más eficaces para ambos lados; y también los más claros, para que lleguen al público con nitidez y sinceridad.

420 MAJUELO, [1997], 2005: 121-122.421 IZU BELLOSO, 2001a: 360. 422 SERRANO IZKO, 2005: 282.

127

Por fin, con el título un tanto frívolo para tema tan hirviente, he pretendido que la postura incial del espectador sea menos dramática y se acerque al debate con el corazón desarmado y limpio de perjuicios. La herida se está enconando y hay que evitar que se infecte más.

Ojalá que una obra de teatro (servida por el Lebrel con tanta pasión porque nos están representando a todos nosotros), sirva junto a otros esfuerzos que ya se están haciendo, para que el público navarro pueda hacer en su día una opción más inteligente y con mayor conocimiento de causa.

Patxi Larrainzarrek aipaturiko esfortzuen artean, bere lagun José María Jimeno Juríok 1917-1919 eta 1931ko prozesu autonomikoei buruz argitasuna emateko asmoz Punto y Hora aldizkarian eginiko lana zegoen. Lan hura, hogei bat artikulutan bildua, Navarra jamás dijo no al Estatuto Vasco (1977) obraren argitalpenarekin burutu zen, Gregorio Monrealen hitzaurrea eta José Manuel Castellsen aurkezpena daramatzana, biak ESEIra lotuta. Inolako zalantzarik gabe esan daiteke Nafarroaren Historian –eta Euskal Herrikoan– ordura arte sekula ez zela hain ekoizpen historiografiko, doktrinal zein politiko-juridiko sakon eta zabalik sortu foraltasunaren inguruan, ezta Gamazadaren garaian edo Bigarren Errepublikan ere. Ernest Renanek 1882an esan bezala, ahaztura eta errore historikoa funtsezkoak dira nazio bat sortzeko orduan –espainiarra kasu honetan, foru Nafarroatik eutsita–, eta, beraz, azterlan historikoetan aurrera egitea maiz arriskutsua izan ohi da nazionalitatearentzat423. Historiografia berrogeita bat zalea desmuntatu eta agertoki politiko-instituzional berri bat eraikitzea zen kontua.

Foruen inguruko eztabaida horiek iristen al ziren herritarrengana? Komunikazio politikoak, herritarrengana hurbiltzen denean, mezu xumea daramaten oinarrizko ideia batzuen bidez egiten du424, eta horrek bizitza publikoaren egiturazko eraldaketak ere eragin ditzake, Jürgen Habermasek esango zukeen bezala425. Demokrazia lantzera bideratutako aro historiko berriaren aurrean iritzi publikoa itxaropenez gainezka agertzen zen arren426, foraltasuna konplexu agertzen zenez, mezuak ez ziren herritar masengana heldu, edo oso oinarrizko moduetan egin zuten. Hala ikusi zuten behintzat oso ideologia ezberdineko historialari eta zuzenbideko praktiko batzuek. Horren erakusle dugu ikerketari eta beren lanak zabaltzeari eskaini zioten borondate militantea. Ekoizpen gehiena aldizkari eta foileto txikietan agertu ziren, hauetako batzuk, gainera, anonimoak. Hauen bilketa eta ikerketa sakon baten falta gaude; ez duk lan honen xedea, baina etorkizunean norbaitek egin beharko du. Baina izan baziren ere liburuetan agerturiko lanak. Ondo ikus daiteke hori egile abertzaleen lanetan. EAJren inguruko idazleek argitalpen ugari atera zituzten, erbestean egindako lanaren jarraipena izan zirenak.  Adibide bezala, eta bere sinbolismoarengatik eta bere dimentsio   politiko   eta   intelektualarengatik,   garai   honetan   Manuel   de   Irujok argitaratutako lanak aipatuko ditugu: Un vasco en el Ministerio de Justicia (1976), La Guerra Civil en Euzkadi antes del Estatuto (1978), Escritos en Alderdi (1981), Desde el  Partido   Nacionalista   Vasco  (1982­1984),   azken   hau   hil   ostekoa.  ESEIko politikari intelektualek garatutako lanaren adibiderik esanguratsuena Euskadi  y  el  Estatuto  de  Autonomía (1978) liburua dugu. Bestelako euskal abertzale taldeen artean ere, ekoizpen intelektuala   itzela   izan   zen.   Euskadiko   Ezkerrari   dagokionez,   Nafarroatik   Bixente Serrano   Izkoren Navarra-Euskadi, un debate popular que urge (1981) liburua

423 RENAN, [1882] 1987.424 Cfr. GOLDING eta MONK, 1995. 425 HABERMAS, 2004.426 Cfr. LÓPEZ PINTOR, 1982.

128

azpimarratuko genuke. HBren   lerroetan,   ordea,   ekintza   nahiago   zuten   idatzizko hausnarketa   baino   gehiago,   baina   Transizioaren   garaian   idazle   batzuk   ere nabarmenduko dira, Jose Luis Alvarez Enparantza Txillardegi bezala427. 

Estatu osoan zehar sozialistek ekoizpen intelektuak itzela bultzatu zuten, eta Nafarroari dagokionez, Víctor Manuel Arbeloa Muru izan zen idazlerik oparoena, eta bere lanen artean Navarra ante los Estatutos, 1916-1932 (1978) azpimarratzen ahal dugu. Zentro-eskuinean, Jaime Ignacio del Burgo daukagu, zeinak, UCDren plataformatik, itun-legearen teoria berrogeita bat zalea garatzea lortu baitzuen, botoetan ez ezik –boto gehien jaso zituen indarra izan zen–, bere tesiaren inposaketan ere bai. Bere urte hauetako ekarpena Fuero: pasado, presente y futuro (1975), Navarra es Navarra (1979), eta Navarra en la encrucijada (1980) liburuetan isladatu zuen. Gogoan izan behar da UCD 1977an eratu zela Nafarroan, Partido Social Demócrata Foral eta Jesús Aizpún Tuerok sortutako Partido Demócrata Liberal de Navarra-ren integrazioarekin. Ekoizpen intelektual txikiagorekin, Aizpúnek ere El régimen foral de Navarra (1978) liburuxka idatzi zuen.

7.1.2. 1977ko hausteskundeak eta bere ondorioak

Jaime Ignacio del Burgo buru zuen UCD alderdiak Nafarroako lehendabiziko hauteskunde demokratikoak irabazi zituen (1977ko ekainaren 15ean), eta Kongresuko bost ordezkarietatik hiru lortu zituen –horien artean, Jesús Aizpún–, eta bost senatarietatik beste hiru –besteak beste, Jaime Ignacio del Burgo–. Gregorio Monreal nafarra, bestalde, Gipuzkoako senatari hautatu zuten Fronte Autonomikoaren zerrendan (EAJ, PSOE, DCV, PCS, ESEI). Fronte Autonomikoa 1977ko ekainaren 15eko lehen hauteskunde demokratikoei begira sortu zen, Euskal Herriaren eremu lurraldetarrerako, eta eskubide historikoak zaintzea eta Nafarroako Gorteak berrezartzea aldarrikatzen zuen. Gutxiengo autonomikoen hauteskunde mailako itun bat zen, eta, bere arrakastaren poderioz, Nafarroan Manuel de Irujo hautatu zuten senatari izateko.

UCDk, hauteskunde haiek irabaztean, proposatu zuen Nafarroako Foru Kontseilua Parlamentu (botere legegile) bihur zedila, eta Diputazioa botere exekutibo. Ordura arte, izaera kontsultiboa zeukan Foru Kontseiluak. Diputazioa ados zegoen UCDren proposamenarekin, eta erabateko Foru Berrintegrazioa proposatu zuen gainera. Politikari batzuk, besteak beste Gabriel Urralburu sozialista, bat etorri ziren Aldundiaren proposamenarekin, eta foruak 1839ko Legea baino lehen zeuden moduan berrezartzea eskatu zuten. Jaime Ignacio del Burgoren inspirazio praderistako estrategia irten zen garaile, José María Jimeno Juríok salatu bezala, zera idatzi baitzuen Punto y Hora de Euskal Herria-ko artikulu batean, 1918ko foru berrintegrazioaren gaineko debateari buruz:

Algo parecido le ocurrió a la Diputación Foral en 1977. Por los acuerdos de 20 y 26 de agosto decidió pedir la reintegración foral plena y solicitar informes, que le fueron remitidos por el Consejo de Estudios de Derecho Navarro (con los votos particulares de los Sres. Zubiaur, Ruiz de Galarreta, San Martín, Sánchez, Rafael Aizpún Tuero y Jaime I. del Burgo), los abogados asesores y vocales del Tribunal Administrativo, y la Asesoría Jurídica Central. En sesión de 9 de noviembre, los diputados descubrieron que la pretendida reintegración foral plena era incompatible con el unitarismo de España y recularon428.

427 Frankismoaren eta Transizioaren garaiko bizipenak eta giro intelektuala modu auto-biografiko batean Euskal Herria en el horizonte liburuan jasotzen ditu (ALVAREZ ENPARANTZA, TXILLARDEGI, 1997). 428 JIMENO JURÍO [1977] 2004: 173.

129

Hain zuzen ere, Gregorio Monrealek adierazten duen bezala, 1977ko udan eta udazkenean zehar, Nafarroako UCDk alderdi maioritarioaren eta Gobernu beraren barnean abileziaz jokatu eta garrantzia handiko erasoa egin zuen: batzuetan, 1841eko Legearen eguneratzeaz hitz egiten zuen, eta Euskal Legebiltzarkideen Batzarraren eta Gobernuaren arteko negoziaketa gauzatuko zela zirudienean, oztopatzen saiatu zen. Gauzak horrela, 1977ko azarorako Clavero ministroak eta Batzarraren Negoziaketa Batzordeak akordio bat egin zuten, non behin-behineko sistema autonomikoa ezartzen zen, Euskal Herrian nahi zenaren desberdina, baina lau probintzietara heltzen zena. Probintziak, benetan, ez ziren autonomia-aurreko ente horren zati: batzeko eskubidea aitortzen zitzaien, lehen fase batean legebiltzarkideek hartuko zuten erabakia izanik –beraz, Nafarroa, momentuz, kanpoan geratzen zen–, eta mendebaldeko Batzar Nagusiek eta Nafarroako Foru Kontseiluak erabaki ondoren. Nafarroako UCDk azken lurralde honetan erreferendum osagarri bat ere eskatzea lortu zuen429.

1977ko abenduaren 15ean, Nafarroako erresumak zeuzkan foru guztien berrintegrazioari buruzko azterlan bat onartu zuen Diputazioak. Bertan, Nafarroak hainbat arlori buruz izandako eskuduntzak berreskuratzeko aukera jasotzen zen (moneta, aduanak, Nafarroako justiziaren Estatukoarekiko independentzia, erabateko autonomia ekonomikoa, foru dohainak bakarrik mugatua, legegintza, hezkuntza, sustapen, Gizarte Segurantza eta defentsaren gaineko botereak, etab.). Harrigarriak ziren Diputazioaren proposamenak; ez euren norainokotasunagatik bakarrik, baizik eta bere kide gehienak frankistak zirelako, hau da, Nafarroari zenbait urte lehenago ukatzen ziotena defendatu egiten zutelako orain. Efektu kolpe bat zen apika, kazetari batzuek eta Foru Kontseiluko kide zenbaitek kritikatu zuten bezala, jakin bazekitelako Konstituzio berriak ez zuela Estatuaren autoritatea horrela ahultzerik onartuko. Zuzenbidearen arlotik, irizpen ugari eman ziren egoera bere onera itzultzen saiatzeko: Nafar Zuzenbidearen Azterlanen Kontseiluak, foru berrintegrazioa 1841eko Legearen berrinterpretazioa eginez burutu zedila eskatu zuen, garaiko inguruabarretara egokituz. Hori bera defendatu zuen Aholkularitza Juridiko Zentralak. Hasiera batean, Konstituzioak ez zituen foruak aurreikusten, baina Gorteetan presente ziren nafar eta euskaldunek sar zitezela lortu zuten.

Urte hartako Eguberrietan konpromiso bikoitza garatu zen: batetik, Nafarroan autonomia-aurreko taldearekin bat egiteko erreferendum gehigarria egitearen eskakizuna onartu zen, eta bestetik, PSOE-UCD-EAJ hiru alderdikoaren akordioa egin zen –garatzen ari zen Konstituzioari eransteko, eta geroago Laugarren Xedapen Iragankorra bilakatuko zena–, eta horren bidez, Nafarroak Euskal Autonomia Erkidegoarekin bat egiteko eskubide iraunkorra lortu zuen, eta aipatu eskubidea lau urteoro erabil daiteke430. Urtea amaitu baino lehen, abenduaren 30ean, Nafarroako Kontseilu Parlamentarioa, UCD, PSOE eta EAJko diputatu eta senatariek, eta horiekin batera Jesús Aizpún, Jaime Ignacio del Burgo, Pedro Pegenaute, Gabriel Urralburu edo Manuel Irujo bezalako politika munduko pertsona ospetsuek osatua, akordio honetara heldu zen:

1º.- Considera el consejo Parlamentario que la mención que en el proyecto de Decreto-Ley preautonómico vasco se realiza en el sentido de que la incorporación o no de Navarra al Consejo General del País Vasco, se lleve a cabo mediante la decisión del órgano foral

429 MONREAL ZIA, 1988.430 MONREAL ZIA, 1988.

130

compentente, requiere una disposición complementaria de rango legal adecuado que faculte al Gobierno para concretar de acuerdo con la Diputación Foral de Navarra, los siguientes extremos:

a) Determinación de cuál sea el órgano foral competente para acordar la referida decisión.

b) Necesidad de acuerdo del órgano foral. c) Ratificación del pueblo navarro mediante referéndum en el caso de que la decisión

del órgano foral sea favorable a la incorporación.2º.- Habiéndose llegado a un acuerdo respecto a las condiciones ante dichas, el

Consejo Parlamentario de Navarra manifiesta que no existe por su parte inconveniente alguno para que el Proyecto de Decreto-Ley preautonómico vasco, en su redacción actual, pueda tramitarse por el Gobierno a efectos de su promulgación legal si así lo estima oportuno.

3º.- La validez del presente acuerdo queda supeditado a al aceptación de las formaciones políticas PSOE, UCD y PNV, de defender en el Proyecto constitucional una Disposición Adicional relativa a Navarra, por la que se introduzca el mismo mecanismo previsto para la incorporación de Navarra en el Consejo General Vasco en sustitución del artículo 129 del actual Borrador constitucional431.

Konstituzioaren inguruko praxi politiko-juridikoan sartzen gara horrela. Foraltasunari dagokionez, hiru izan ziren borrokaldi politikoa bideratu zuten gaiak: Lehenengo Xedapen Gehigarria, Laugarren Xedapen Iragankorra eta 1839ko zein 1876ko Legeak Derogatzeko Xedapena.

7.2. Lehenengo Xedapen Gehigarria

Borroka gogorra sortu zen Senatuan Konstituzioko Lehenengo Xedapen Gehigarria izaten amaituko zuenaren inguruan. Horrela geldituko zen bere azken eta behin betiko idazketan:

Konstituzioak foru lurraldeetako eskubide historikoak babestu eta errespetatzen ditu. Foru araubide honen eguneratze orokorra, hala denean, Konstituzioaren eta autonomia estatutuen eremuan burutuko da.

Eskubide historikoen inguruko gai eztabaidagarria zabaldu zen horrela, berriro ere. Bibliografia eskerga daukagu hauei dagokienez, gaur eguneraino iritsi zaizkigun jarrera doktrinal kontrajarrietatik behatuta. Doktore tesi honen aztergaiari modu berezian eragiten diotenen artean esanguratsuenak aipatzearren, esan dezagun José Antonio Razquin432, José Ignacio Lacasta433 eta Jon Arrieta434 ikuspegi doktrinal ezberdinen azterketa kritikoa eginez landu dutela gaia, eta, gerora, baita Juan Cruz Alli435, José Manuel Castells436, Demetrio Loperena437, Enrique Lucas438, Gregorio Monreal439, Xabier Ezeizabarrena440, Alberto Pérez Calvo eta Martín Razquin441,

431 TAMAYO SALABERRIA eta TAMAYO SALABERRIA, 1981: 19. dok., 77. orr.432 J.A. RAZQUIN LIZARRAGA, 1989: 275-354; 1992a: 45-88; 1992d: 151-221.433 LACASTA-ZABALZA, 1999: 26-30.434 ARRIETA ALBERDI, 2000. 435 ALLI ARANGUREN, 2000a: 145-168.436 CASTELLS ARTECHE, 2000: 15-29.437 LOPERENA ROTA, 2000: 169-177.438 LUCAS MURILLO DE LA CUEVA, 2005b.439 MONREAL ZIA, 1988; 2005.440 EZEIZABARRENA, 2003: 22-25 eta 40-51.441 PÉREZ CALVO eta RAZQUIN LIZARRAGA, 2004: 47-48.

131

Fernando de la Hucha442 eta Santiago Muñoz Machado443 ere hurbildu direla. Lehenengo Xedapen Gehigarria izango zenaren negoziazioa –Virginia Tamayok modu zehatzean jasotakoa444 eta Gregorio Monrealek laburbilduta, prozesu horren eragileetako bat–, horrela izan zen, senadore ohi horren hitzetan:

La política vasca unitaria, nacida del Compromiso Autonómico de mayo de 1977, quebró solemnemente en lo que concierne a la Constitución y en el inicio mismo de la andadura constituyente. El PSOE no podía renunciar a una estrategia de Estado –se empezaba a formular la alternativa de poder– y en tal estrategia general tenían muy difícil cabida las excepcionales exigencias de la democratización del País Vasco, de imposible digestión por los poderes fácticos y por el partido en el Gobierno. La estrategia de la alternativa de poder suponía el abandono de los compromisos respecto de Navarra y el bloqueo de otras importantes cuestiones: el PSE renunciaba a una política específica en y para el País Vasco, falto de clarividencia o de fuerza para que el PSOE estatal asumiera los mínimos de la democratización vasca.

El primer síntoma de la crisis se manifestó con el apartamiento del PNV (junto con el PSP) de la ponencia redactora de la Constitución. Se alegó que Miquel Roca representaba los nacionalismos presentes en las Cortes. (...)

El PNV, el mayor de los partidos vascos representados en la Cámara, elaboró una batería de enmiendas de carácter federal, que cayeron una detrás de otra en el curso de los debates con la excepción –hay que decirlo, importantísima– de lo que dio lugar a un precepto clave como es el artículo 150-2. Al margen de lo referente a la devolución de la soberanía, el PNV optaba por un procedimiento paccionado de elaboración del Estatuto de Autonomía, postulaba que el Estado dispusiera de once competencias fundamentales en el sistema de lista única y abogaba por un planteamiento de las finanzas públicas en la que tuvieran cabida los Conciertos Económicos. El espectro de enmiendas federalistas apuntaba a una composición del Tribunal Constitucional que reflejara la estructura del Estado de las Autonomías más que la voluntad de los grandes partidos de ámbito estatal y, por último, proponía un Senado dedicado a la representación de las Comunidades Autónomas.

El protagonismo vasco en la Constitución no obedece sin embargo a la presentación y defensa de enmiendas federalistas, rechazadas como apuntábamos por el rodillo del consenso de los partidos mayoritarios, sino por la cuestión del reconocimiento constitucional de los derechos históricos. La elección de esta estrategia reivindicativa se explica por distintos motivos: en primer lugar el aislamiento producido por el apartamiento del consenso constitucional, la constatación de que los poderes fácticos -no presentes en el Parlamento, pero que seguían muy de cerca el tratamiento de algunas cuestiones- no veían con buenos ojos la autonomía vasca, la comprobación de que la Constitución no iba a seguir una senda federal, y por último la tremenda presión que sufren los partidos vascos del importante sector rupturista que denuncia la claudicación, cuando no la traición. El PNV, cogido entre dos fuegos, da el salto en el vacío de la reivindicación pura de la vía foral445.

Hain zuzen ere, Kongresuko eta Senatuko euskal taldeak berriz ere 1918an euskal diputatuek Kongresuan aurkeztutako Koroarekin sinatutako itunaren zuzenketa azaldu zuen. Zuzenketa horrek ikuskera paktista adierazten zuen: erregimen autonomiko bera eratzen zuten lurralde foralak bateratzeko prozesua eta instantzia zentralekin egindako ituna, Estatuarekiko erlazioen Lege berezi batean zehaztua. Horrela, EAJk hainbat gauza eskatu zituen: titulu historikoei jarraiki euskal lurraldeei jatorriz zuten boterea itzultzea; euskaldunek antolatuko zuten betiereko prozesu konstituziogilea; Koroarekin sinatutako itun tradizionala berritzea, Eusko Kontseilu Nagusiak kudeatuta; eta Itun horrek Estatuarekiko erlazioak arautzea. Proposamen hori ahul jaio zen, izan ere euskal talde bakarrak defendatzen zuen, zeinak, Irujo senataria alde batera utzita, Nafarroan ordezkaririk ez zuen446.

442 DE LA HUCHA CELADOR, 2006a: 31-39.443 MUÑOZ MACHADO, 2006.444 TAMAYO SALABERRIA, 1994.445 MONREAL ZIA, 1988.446 MONREAL ZIA, 1988

132

1978ko udaberrian, kontsentsu konstituzionalean parte hartzen zuten talde legebiltzarkideek zuzenketa hartu eta eraldatu ondoren, Konstituzioko Lehenengo Xedapen Gehigarri bihurtu zuten, euskal taldearen jatorrizko zuzenketarekin alderatuz oso desberdina zena, izan ere, 1839ko urriaren 25eko Legea hitzez hitz errepikatzen zuen. Eta hura eskubide historikoak onartzen zituen beste tradizio bat zen, batasun politikoan oinarritzeaz gain, batasun konstituzionalean ere oinarritzen zena. Horregatik, Monreal irakasleak adierazten duenez, erregimen autonomiko berriak ezartzeko orduan beharrezkoa izan da, jatorrizko botere konstituziogilearen eta hitzarmenaren gainetik, lurraldearen beraren ikuskera babestea, eskubide historikoen erreserbarako testu estatutarioetako klausula baten bidez, zeina Foruen Hobekuntzan edo Gernikako Estatutuan jasotzen den447.

Lehendabiziko Xedapen Gehigarriaren inguruan piztutako polemika politiko eta doktrinalari dagokionez, zera irizten zuten Miguel Herrero de Miñón eta Ernest Lluchek:

La Disposición Adicional Primera se toma en serio, se le presta la lealtad debida, se interpreta correctamente según requieran las reglas de la hermenéutica jurídica y se sacan las oportunas consecuencias, o ponemos en tela de juicio de la Constitución toda. No cabe exigir lealtad constitucional si partimos de que una de sus disposiciones, la Adicional Primera, es pura retórica o sólo mito y, en consecuencia nos negamos a su lógica interpretación invocando una u otra excusa política, una u otra opinión periodística, una u otra experiencia personal, uno y otro temor escatológico, causada por el libro de moda del último fin de semana448.

Horrela, bada, Lehen Xedapen Gehigarriak sortu dituen eztabaida eta jarrera kontrajarriak alde batera utzita, honako ondorio juridikoa du Nafarroarentzat: Konstituzioak errespetatu egiten dituela bai foru araubidea, bai espainiar batasunaren baitan duen estatusa. Behin betiko konstituzionalizatuta geldituko dira Nafarroaren estatusa konfiguratzen duten funts juridikoak eta espainiar batasunean duen erabateko integrazioa. Foru araubidearekiko errespetu eta babesa ez dira iraganeko errealitate estatiko baten ingurukoak, egungo ordenamendu juridikoari buruzkoak baizik449. Zentzu honetan Gregorio Monreal galdera hauek luzatzen ditu450:

¿Significa que carece de valor [la] tradición estatal de reconocimiento constitucional de segundo rango de los derechos históricos, que nació con la Ley de 25 de octubre de 1839 y se concreta hoy en la Disposición Adicional de la Constitución actual? ¿Puede haber algún punto de encuentro entre el foralismo constitucional y la tradición autóctona que se expresa en las cláusulas de reserva de los derechos históricos, contenida en otros textos como el Estatuto de la Sociedad de Estudios Vascos de 1931 o los actuales Estatutos de Gernika o el Amejoramiento Navarro?

Konstituzionalista eta administratibista gehienek ezezkoarekin erantzuten dute, batasun konstituzionalarekin bateragarriak diren foru erakunde zehatz batzuk berreskuratzeko eskubidea baino ez baitute ikusten eskubide historikoetan. Doktrinaren sektore honen arabera, zehazki erakunde hauek bakarrik jasotzen dute berme instituzionala; horregatik, indarrean dauden Estatutuak prestatzean, Xedapen Gehigarriaren birtualtasuna agortua dagoela pentsatzen dute, eta dagoeneko ez dela inbokatu eta berreskuratzeko eskubide historikorik gelditzen. Etorkizunari begira,

447 MONREAL ZIA, 2005: 281-285.448 HERRERO DE MIÑÓN eta LLUCH, 1998: 15.449 J.A. RAZQUIN LIZARRAGA, 1989: 272.450 MONREAL ZIA, 2005: 282.

133

eskubide historikoei dagokienez Konstituzioko manu batek ere ez du behartzen euskal berezitasunik edo Euskal Herriaren beste inolako egitate diferentzialik kontuan hartzera. Ikuskera hauei kontrajarrita, bi iritzi azpimarra ditzakegu: Miguel Herrero de Miñónena batetik451, Xedapen Gehigarriari eta konstituzionalismo erabilgarriari buruzko teoriarekin, eta Gregorio Monrealena, zeinaren esanetan foraltasunak edo eskubide historikoek suposatzen baituten euskal kolektibitatea edo kolektibitateak erabakiak hartzeko eta negoziatzeko gaitasuna duten subjektu politikoak direla. Horregatik, eskubide historikoak inbokatzeak Konstituzioa onartzeko gaitasuna aldarrikatzea suposatzen du batez ere, erabakiak hartu eta negoziatzeko eskuduntza. Neurri batean, beraz, ko-subiranotasun moduko batez arituko ginateke452.

7.3. Laugarren Xedapen Iragankorra

Konstituzioak, bestalde, Nafarroa Euskadin integratzearen gai korapilotsua ere aurreikusi zuen. UCD izan zen urtarrilaren 4ko 1 eta 2/1978 Errege Dekretu Legeak onartzeko negoziaketetan alderdi hau sartzearen arduraduna –bi arau hauek euskal araubide aurreautonomikoa eta Nafarroa txertatzeko aukera onartzen zuten–. Testuak, Parlamentuan ordezkaritza zeukaten indar nafar guztien adostasuna jaso zuen. UCD, PSOE eta EAJk mekanismo hori bera Konstituziora eramatea erabaki zuten gerora, Laugarren Xedapen Iragankor modura:

1. En el caso de Navarra, y a efectos de su incorporación al Consejo General Vasco o al régimen autonómico vasco que le sustituya, en lugar de lo que establece el artículo 143 de la Constitución, la iniciativa corresponde al Órgano Foral competente, el cual adoptará su decisión por mayoría de los miembros que lo componen. Para la validez de dicha iniciativa será preciso, además, que la decisión del Órgano Foral competente sea ratificada por referéndum expresamente convocado al efecto, y aprobado por mayoría de los votos válidos emitidos.

2. Si la iniciativa no prosperase, solamente se podrá reproducir la misma en distinto período del mandato del Órgano Foral competente, y en todo caso, cuando haya transcurrido el plazo mínimo que establece el artículo 143.

Nafarroa beste hiru probintziekin batera autonomia batean artikulatzeak, hiru erabaki hartu beharra zekarren: lehenik, foru organo eskudunaren akordioa (Nafarroako Parlamentua); gero, erabaki parlamentarioa berresteko erreferendum bat; eta, azkenik, azken Estatutua onartzeko beste erreferendum bat. Harrigarria gertatzen zen bi erreferendum elkarren jarraian egin beharra, batez ere, Gregorio Monrealek gogorarazten duen bezala, kontuan izanik ez dela bat ere eskatu LORAFNAtik eratorritako probintzia bakarreko autonomiarako. Horrez gainera, esan beharra dago hauxe dela entitate autonomikoak zeharka definitzen dituen lurralde jakin bati Konstituzioan esanbidez egiten zaion aipamen bakarra. Beraz, tratu diferentzial nabarmen baten aurrean gaude, Euskal Herriko lurraldeen arteko nolabaiteko lankidetzarako kultura politikoa islatzen duena, eta baita 1931 zein 1932ko gertakizun garrantzitsuak baino haratago doan ahalegin aglutinatzaileen historia ere453.

Nafarroako Foru Kontseiluak, Foru Diputazioaren organo aholku-emailea eta 1979an Nafarroako Parlamentuak ordezkatua, 1978ko abuztuaren 1eko saioan hainbat idazlan alternatibo eztabaidatu zituen, eta gehiengoz onartu zenak zioen, izatekotan, Nafarroako erregimen forala salbu geratuko zela; autonomia Estatutuaren eraketa edo aldaketaren prozesuari erreferentzia egiten zion, Nafarroak Euskal Autonomia

451 HERRERO DE MIÑÓN, 1988; 1991; 1999.452 MONREAL ZIA, 2005: 283.453 MONREAL ZIA, 2000b: 144.

134

Erkidegoarekin bat egitea erabakitzen bazuen; eta Nafarroa euskal eremu autonomikotik bereizteko prozesua ere arautzen zuen. Nafarroako Gorteek idazlanaren aldaketa ez zuten onartu, eta Laugarren Iragankorrak bere bidea jarraitu zuen454.

Hain zuzen ere Laugarren Xedapen Iragankorra izan zen Unión del Pueblo Navarro-ren sorrera eragin zuena, bi egitateren ondorioz: espainiar Konstituzioari buruz Gorteetan eginiko bozketan abstenitu izana (1978-X-31), eta azaroaren 15ean UCDn emaniko baja, Laugarren Xedapen Iragankorrarekin ados ez zegoela-eta Talde Mistora igaro zenean. Hala gogoratzen zuen buruzagi ultrakontserbadore nafarrak, 1999an,

Yo tuve diferencias con Adolfo Suárez desde que comenzó a debatirse el Decreto Preautonómico Vasco, porque Carlos Garaicoechea pretendía a toda costa que Navarra formara parte de Euskadi. En una comida que tuvimos los parlamentarios de UCD de Navarra con el ministro Abril Martorell, éste nos dijo: Es que si no aceptamos, los vascos no van a firmar. Y nosotros le contestamos: Ah, entonces los navarros estamos a disposición de lo que el nacionalismo vasco quiera... Ni hablar. Para intentar contentarnos, se creó la Disposición Transitoria Cuarta. del Burgo aceptó la situación, pero yo pensaba: Si los socialistas, que están a favor de la integración, apoyan un referéndum y piden el voto a favor, nos vamos a meter en Euskadi de cabeza455.

Bere jarrera ez zen harritzekoa, azken batean 1978ko urtarrilaren 30ean Madrilgo Club Siglo XXI-n emandako hitzaldi batean, honela mintzo baitzen456:

Navarra ha luchado, a lo largo de siglos de historia, por defender y mantener su propia identidad, claramente definida. Como reino independiente, primero; como provincia foral, después. (...)

Frente a la pretensión panvasquista, con apoyo hasta hoy minoritario en Navarra, que defiende la pertenencia de ésta a un ente nacional vasco y su integración en una comunidad política vasca, ya a nivel de territorio autónomo, ya a nivel de estado independiente, según la ideología o la táctica política predominante en cada momento o sector.

Pero, ¿qué fundamentos se alegan para esta pretensión? ¿qué razones pueden justificar la incorporación de Navarra a una comunidad política –al nivel que sea– junto con las provincias vascongadas, para formar esta pretendida entidad que hoy se conoce con la denominación sabiniana de Euzkadi y más precisamente, en la nomenclatura separatista, Euzkadi sur?

(...) La tesis nacionalista, secundada hoy por el P.S.O.E. (de hecho, aunque sin ninguna formulación teórica que yo conozca) es la de que Navarra y Vascongadas constituyen conjuntamente una nación o una nacionalidad.

Curiosamente, en esta última etapa histórica contemporánea en que con mayor virulencia política y fáctica se propugna esta tesis, sus propugnadores –una lectura medianamente atenta de sus declaraciones lo denota– han prescindido de cualquier justificación fundamentada de esta tesis; se limitan a darla por averiguada, sentarla como premisa ya establecida y tratar de extraer de ella todas las consecuencias políticas que una táctica circunstancial presente como viables o aconsejables.

Tradicionalmente, el ideario nacionalista vasco se apoyaba en una confusa amalgama de razones étnicas, culturales e históricas, para apoyar la existencia de ese ente nacional llamado Euzkadi, como base de una pretendida comunidad política diferenciada.

No quiero entretenerme en el análisis de la exactitud con que tal afirmación pueda hacerse respecto de la unidad de las tres provincias vascongadas, para que no se me acuse de una interferencia en lo que no me compete.

Respecto de Navarra, la cuestión no puede ser más clara.Cualquiera que sea el contenido que pretenda atribuirse al concepto de nación o

nacionalidad (y cualquier estudioso del Derecho político sabe de la ambigüedad e imprecisión

454 TAMAYO SALABERRIA, 1994.455 UNIÓN DEL PUEBLO NAVARRO, 2000: 12.456 AIZPÚN TUERO, 1978: orririk gabe.

135

del concepto) la imposibilidad de fundamentar en esta idea una integración política (a cualquier nivel) de Navarra a Euzkadi, es manifiesto. (...).

Hoy se plantea de nuevo el problema de la integración de Navarra en Euzkadi. Y se plantea con un carácter netamente independentista.

Esta pretensión independentista de Euzkadi exisge la integración de Navarra por razones muy claras y de diverso tipo:

a) La justificación histórica.b) El espacio vital.c) La frontera con Francia. Justificación histórica porque un estado independiente desea una raíz histórica que

necesariamente tiene que pasar por la historia de Navarra que ha sido un Reino hsata mediado el siglo XIX.

Un espacio vital porque Navarra representa en extensión más que las tres provincias vascongadas juntas. Y una frontera con Francia porque Navarra aporta 150 kms de frontera con Francia, sin la cual las tres Provincias Vascas quedan totalmente circundadas por el Estado español.

Esto encierra una lección tan elemental como trascendental. La defensa de la autonomía de Navarra como provincia y región foral y española, no integrada en Euzkadi, es ni más ni menos la defensa de la unidad de España.

Guzti honek ez du esan nahi, inondik inora, Jaime Ignacio del Burgok Nafarroa Euskadirekin bat ikustea nahi zuenik, Aizpúnen diskurtsoa berekotzat ere hartzen baitzuen. Transizioan del Burgok Lege pakzionatuaren goitik beherako erreforma aldarrikatzen zuen, foru erakundeak demokratizatu eta Nafarroaren autonomia zabaltzeko. Dena den, Miguel Izuk dioen bezala, bere kezka nagusia Nafarroaren nortasuna baieztatzea zen, euskal ente autonomiko batean integratzeko aukeraren aurrean. Nazionalisten eta orduko sozialista euskaltzaleen Nafarroa Euskadi da leloaren lekuan, Navarra es Navarra457 defendatzen zuen berak. Honela mintzo zen del Burgo:

Por más obstáculos jurídicos que logremos poner a la integración en Euzkadi, la única garantía eficaz será que sepamos transmitir al pueblo navarro el convencimiento de que perder la identidad es lo peor que puede hacer una comunidad política.

Debemos convencer a todos los navarros que Navarra tiene derecho a permanecer plenamente autónoma en la España de las regiones y en la Europa de las naciones o de los pueblos.

Para ello, debemos sacudir nuestra apatía o nuestro adormecimiento para llegar al convencimiento de que Navarra es una tarea común, ante la que no caben inhibiciones ni deserciones.

Que nadie pueda decirnos que no hemos sido capaces de desterrar tanta ignorancia, tantas falsas informaciones,a cerca de nuestra historia y de las posibilidades reales de nuestro régimen foral.

Debemos ilusionar al pueblo navarro en un proyecto sugestivo de foralidad. No convirtamos el dilema Navarra-Euzkadi en una lucha visceral entre vasquistas y antivasquistas o entre la derecha y la izquierda. Se puede ser vasco y sentirse orgullosamente navarro.

Navarra está por encima de las ideologías y nada tiene que ver este problema con ser de izquierdas o de derechas. A la hora de defender el derecho de nuestro viejo Reino a conservar su identidad y su liberad foral sólo hay navarros. [...]

Como navarros no podemos ver impasibles que se trate de poner en cuestión nuestra indisoluble unión con la gran nación española.

Sabemos que si Navarra entra en Euzkadi las teorías independentistas recibirán un gran impulso y no estamos dispuestos a colaborar en la destrucción de la unidad de España.

Como navarros defendemos los valores del espíritu, la dignidad de la persona y su libertad; y sabemos que a determinados grupos que tanto nos hablan de Euzkadi les importa muy poco la cuestión vasca: tras al idea de Euzkadi esconden un régimen totalitario, que aniquila toda manifestación de la libertad. Razón de más para oponernos a la integración de Navarra. [...]

457 DEL BURGO TAJADURA, 1979a. Ikus IZU BELLOSO, 2001a: 277-278.

136

La libertad de nuestra Navarra está en manos de todos. Trabajemos juntos, sin descanso, en la hermosa tarea de probar al mundo que Navarra sigue siendo Navarra y, por lo mismo, sigue siendo España458.

Bere aitak, okertuta, euskera hitza asmakizun modernoa zela zioen bezala, semeak Nafarroa euskal deituraren aurka jotzen zuen, zeinari faltsutze garaikidea izatea leporatzen baitzion, eta, hitz jokoa osatuz, Navarra es Navarra defendatzeari ekiten zion:

En unos momentos en que se trata de desdibujar la responsabilidad de lo navarro, hasta el extremo de intentar rebautizar a Navarra con el horrendo nombre de “Nafarroa”, es necesario, aunque parezca una redundancia, afirmar que Navarra es Navarra.

Se podrá falsificar la historia y volar los vestigios de nuestro glorioso pasado. Se podrá reducir a Navarra a una mera circunscripción territorial de Euzkadi. Pero no habrá poder humano capaz de borrar la huella de Navarra en la conformación de esta vieja nación que es España459.

Ikuspegi horretan, ez zitzaion arrazoirik falta Aizpúni, urte haietan Alderdi Sozialista iparraldera begira baitzegoen. Gogoan izan behar da hauteskunde orokorren ostean bi diputatu sozialistak (Gabriel Urralburu eta Julio García) eta Fronte Autonomikoko senataria (Manuel de Irujo nazionalista) Euskal Parlamentarien Biltzarrean integratu zirela, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaian aukeraturiko diputatu eta senatariekin batera. Aipaturiko Biltzarra PSOE eta EAJren ekimenez sortu zen, Estatuko Gobernuarekin Euskal Herrirako araubide aurreautonomiko bat negoziatzeko, hots, behin Konstituzioa onartu ostean prestatu beharko zen Autonomia Estatutuari bidea egiteko. PSOEk adierazten zuen foru erakundeek erabaki beharrekoa zela Nafarroa euskal araubide aurreautonomikora eta Autonomia Estatutura txertatzea, behin haiek demokratizatu ostean, eta erreferendum bidez berretsi beharko zutela nafar hiritarrek erabakia.

7.4. 1839ko eta 1876ko Legeak derogatzeko xedapena

Bazen foraltasunerako funtsezkoa zen beste gai bat ere: 1839 eta 1876ko Legeak derogatzen zituen xedapena460. Miguel Herrero de Miñónek planteaturiko ekimenak Nafarroako UCDren planteamenduak faboratzen zituen, zeinak Euskal Herrirako bilatzen baitzuen 1839ko Legearen derogazioa, ez Nafarroarentzat. Horrela, 1841eko Legearen indarreangotasunean kokatzen zen foru araubidearen singulartasuna, nahiz eta Lege horrek neurri batean esekita uzten zuen foru araubidea. Nafarroan eztabaida politiko garrantzitsuak izan ostean, Diputazioak abuztuaren 3ko akordioan jaso zuen Derogatoriako testua mantentzearen alde egiten zuen Kontseiluaren formula, eta azken paragrafo berri bat eransten zion, Nafarroaren singulartasuna objektibatzen zuena. 1978ko urriaren 5ean, Senatuko Osoko Bilkurak aldaketarik gabe onartu zuen Miguel Herreroren testua:

Nolabaiteko indarra izan lezakeen neurrian, behin betiko indargabeturik geratzen da 1839ko urriaren 25eko Errege Dekretua, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko probintziei dagokienez. Era berean, behin betiko indargabeturik geratzen da 1876ko uztailaren 21eko Legea.

458 DEL BURGO TAJADURA, 1980: 73-75. 459 DEL BURGO TAJADURA, 1980: 30.460 Prozesu guztiaren deskribapen sakona ikusteko, TAMAYO SALABERRIA, 1994; eta interpretazio doktrinala ikusteko, SANTAMARÍA PASTOR, 1992: 52.

137

Aipatua ez izatean, Nafarroa Bigarren Xedapen Derogatoriatik at gelditu zen, eta, beraz, 1839ko Legeak indarrean jarraitu zuen Nafarroan461. Edota, Tomás Ramón Fernándezek dioen bezala, bere planteamenduan lau lurraldeak bildu zituen lege zaharra derogatuta gelditu zen Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiarako, eta indarrean gelditu zen Nafarroarako, bertako ordenamendu konstituzionalaren oinarri izanik. Nafarroak 1841ean egin zuen Estatuarekiko konponketa, eta, beraz, beste bat zen Konstituzioko Lehen Xedapen Gehigarriaren zentzua462. Ez aipatze hori, UCD nafarraren lorpen garrantzitsu bat izan zen. Bere oinarrizko irizpideen garaipena suposatzen zuen eta, batez ere, bide berezi nafarra autonomiarantz irekitzeko aukera emango zuen oinarri konstituzionala ematen zuen, beste erkidegoekiko ezberdina eta, nagusiki, Euskal Autonomi Erkidegotik bereizia. Nafarroak, inoiz ez zionez autonomia izateari utzi, araubide aurreautonomikoaren beharrik ez zuenaren tesia irten zen garaile. Behar zuena, eraikitzen ari zen Estatu berriaren baitan hobetzea zen463.

7.5. Erreferendum konstituzionala

Foru kontseilari batzuek Konstituzioaren aurka sinatzeko luzatutako ideiak ez zuen Diputazioan aurrera egin. Ideologia guztietako politikari zein legelariak biltzen zituen talde handi batek erreferendum konstituzionala ospatu baino hiru egun lehenago aurkeztu zion ideia hori iritzi publikoari, prentsaren bidez, manifestu labur batean. Acta de afirmación foral navarra izenburuarekin, honakoa aldarrikatzen zuen464:

Los abajo firmantes, a la vista de la Constitución pendiente de aprobación en el próximo referéndum, quieren hacer públicas las siguientes manifestaciones:

1º Que el texto de la Constitución no lo consideran aceptable desde el punto de vista foral.

2º Que no les mueve a hacer esta declaración pública interés partidista alguno, sino que únicamente consideran un deber de lealtad a Navarra el dar, en este momento histórico, testimonio público de esta reafirmación exclusivamente foral, que aglutina a los firmantes, al margen, por supuesto, de cualesquiera otras posiciones ideológicas, o de otro matiz, que respetamos en todo caso.

Jesús Aizpún, Francisco Beruete, Jesús Bueno Asín, Miguel Burgos, Ángel Calvo, Carlos Clavería, María Nieves Errazquin, Jesús Ezponda, Carlos Garaicoechea, Emilio García Ganuza, Florencio Goñi, Jesús María Labairu, Pedro María Larumbe Biurrun, Javier Yaben Bengoechea, Ricardo Magallón, Blas Morte, Ramón Peña Gariano, Ignacio Ruiz de Galarreta, José León Taberna, Francisco Zabaleta Zabaleta.

Nafarroako erreferendumean, UCD465, PSOE, PCE, Partido Carlista, ORT eta PTE alderdiak izan ziren baiezko botoaren alde egin zutenak. Abstentzioa, berriz, EAJ, ESEI eta EMK-k eskatu zuten. Kontrako botoa, beste hainbat foruzale eta kontserbadorerekin batera UCD utzi zuen Jesús Aizpúnek aldarrikatu zuen, eta baita euskal nazionalismoko gainerako indarrek (EE eta HB) eta ezker erradikalak ere (LKI eta LC).

Konstituzioa, botoen %50,3 juxtu batekin onartu zen Nafarroan, %66,6ko partaidetzarekin, nahiz eta alderdi nazionalistek eta Eskuinaren zati batek abstentzioaren eta/edo ezezko botoaren aldeko deia egin zuten. Demokrazia, beraz, autonomien

461 PÉREZ CALVO eta RAZQUIN LIZARRAGA, 2004: 49-50; DE LA HUCHA CELADOR, 2006: 20-24.462 FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ, 1994: 22463 SÁNCHEZ PRIETO eta NIEVA ZARDOYA, 2004: 286-288, 320.464 ESARTE MUNIÁIN, 1983: 32, 115-116.465 Cfr. DEL BURGO TAJADURA, [1979b] 2003.

138

Estatuarekin planteaturiko deszentralizazio asimetrikoaren formula bereziaren bidez ezarri zen466. Bere balio batzuk, dena den, zuzenean frankismotik oinordetuak ziren, hala nola Monarkiaren figura edota armadari espainiar Nazioaren batasun banaezina defendatzeko esleitutako zeregina467. Marko banaezin horren baitan, halere, eskubide historikoak zeuden jasota. Foralitatearen auzia Eskubide historikoen onarpenaren bidez konpontzen zen. 1. Xedapen Gehigarriaren arabera Hego Euskal Herriko bi komunitateek heldu zioten aukera horri: Euskal Autonomi Erkidegoak 1979ko Estatutuan eta Nafarroak 1982ko Foru Hobekuntzan.

7.6. Foruen inguruko jarrera politikoak

Eskubide historikoek Konstituzioan jasotako trataerak eta, bereziki, Laugarren Xedapen Iragankorrak, berehalako bi ondorio politiko izan zituen, Nafarroaren geroko bilakera juridiko-instituzionalerako funtsezkoak izan zirenak. Bata aipatu dugu jada: UCDren zatiketa, eta 1979ko urtarrilaren 3an UPNren sorrera. Bigarrena, nabarrismorantz eginiko biraketa izan zen, PSOEk bultzatuta. Testu konstituzionala onartuta zegoela, Gabriel Urralburuk, Víctor Manuel Arbeloaren laguntzarekin, tesi nabarrista bultzatu zuen. Lehenengo pauso gisa, sozialistek adierazi zuten indarkeria terroristaren arazoak iraun bitartean ez zutela integrazioaren erreferendumik eskatuko. Arbeloaren esanetan, PSOEk 1976tik 1978ra bitartean agertutako jarrera egoeraren araberakoa izan zen, 30eko hamarkadan sozialistak euskal probintziekin integratzearen aurka agertu baitziren468. EAJrekiko haustura garbia zen, eta alderdi nazionalistak jakin bazekien sozialisten babesik gabe oso konponbide zaila izango zuela Nafarroaren arazoak. 1979ko hauteskundeak giltzarri izan ziren sozialistek Nafarroa-Euskadi arazoarekiko izan zuen garapenean. Martxoko hauteskunde orokorretan, PSOE maila baxuan estankatuta gelditu zen Nafarroan, ez baitzuen 1977ko botoen kopurua berdintzerik ere lortu. Beheranzko joera hori berretsi egin zen apirileko udal hauteskundeetan. Sozialismoak jokaera anbiguoa hartu zuen orduan, egoera zail hori konponduko zuen erabaki baten zain469.

Konstituzioaren gaineko ezadostasunak eten egin zuen euskal nazionalismoarekiko elkartasuna, diktadura frankistaren aurkakotasunaren harian sortua. Konstituzioa eta urtarrilaren 26ko 121/1979 Errege Dekretua, Nafarroako foru araubidea erreformatzekoa, onartu ostean, indartu egin zen Nafarroa erkidego politiko diferentziatu gisa aldarrikatzen zuen tesia470. Asiáin Ayalak gogorarazten duen bezala, foru araubide nafarra, sozialista nafarren begietan, ez zen frankismoari lotuta egondako nafar eskuinak instrumentalizaturiko fenomeno aurredemokratiko gisa agertzen, baizik eta Konstituzioak jasotzen zuen demokraziaren eta araubide autonomiko berriaren eskakizunetara egoki zitekeen zerbait bezala. Egoeraren gaineko analisi berri honek berehalako ondorioak izan zituen PSOEk 1979ko apirilaren 3an ospatu beharreko Foru Parlamenturako hauteskundeei begira prestaturiko programan. Bertan, bi helburu finkatu zituen PSOEk: batetik, 1841eko abuztuaren 16ko Lege pakzionatuaren arabera Nafarroari zegozkion ahalmen eta eskuduntzak Konstituzioaren markoan zabaltzea; eta, bestetik, foru erakundeak demokrazia parlamentarioaren berezko printzipioen arabera berrantolatzea, Foru Parlamentua benetako Biltzar Legegile bihurtuz, eta Foru Diputazioa benetako Gobernu, bertako kideak Parlamentuak aukeratutako presidenteak 466 Cfr. PÉREZ DÍAZ, 1991; LÓPEZ GUERRA, 1994.467 Honen inguruan, ikus COELLO, 2004: 99-152.468 TAMAYO SALABERRIA, 1994: 634; BARAIBAR ETXEBERRIA, 2004: 224.469 BARAIBAR ETXEBERRIA, 2004: 225.470 BARAIBAR ETXEBERRIA eta SÁNCHEZ-PRIETO, 1999: 242.

139

izendatuko zituela. Programak esanbidezko konpromiso bat ere jasotzen zuen: eskuduntzen zabalpen eta erakundeen demokratizazio prozesua burutzen ez zen bitartean, PSOEk ez zuen Nafarroa Euskadin integratzearen alde egingo. Hainbat hilabete geroago, behin betiko baztertu zuen aukera hori, eta bi Erkidegoen arteko harremanak lankidetza hitzarmen eta akordioen bidez gauzatzea erabaki zuen471. Horrez gainera, 1979tik aurrera PSOEk utzi egin zuen 1918az geroztik autodeterminazioari buruz defendatu zuen diskurtsoa472. Ez Nafarroari zegokionez bakarrik; Estatu eremuko erabaki programatiko bat izan zen. Autonomismoagatik ordeztu izana justifikatuz, zera idatzi zuen Jordi Solé Turak:

El derecho de autodeterminación quiere decir derecho a la libertad y a la independencia de los pueblos frente a las grandes potencias que intentan controlar el mundo en función de sus intereses propios. [...] El grupo político que propugne el derecho de autodeterminación no puede limitarse a sostenerlo como principio general, sino que debe precisar las modalidades concretas de su ejercicio, puesto que estamos en un Estado de Derecho y tenemos una Constitución. [...] Lo que la izquierda no puede hacer es defender el Estado de las Autonomías, propugnar su desarrollo y su plenitud en sentido federal y mantener al mismo tiempo un concepto –el derecho de autodeterminación– que cambia este modelo político y puede llegar a destruirlo. O una vía o la otra, pero no las dos al mismo tiempo473.

Víctor Manuel Arbeloaren antzera Nafarroako Fronte Independientea hauteskunde-koalizioan ibilitako pertsona ospetsuak PSOEn sartu zirenean, alderdiak norabide aldaketa izan zuen; alabaina, praktikan, UCDk defendatutako eta Jaime Ignacio del Burgok idatzitako tesienganako hurbilketa izan zen, baina tesi horiek diskurtso sozialistara egokitu ziren, izan ere, Gregorio Monrealek adierazten duenez,

El PSOE empieza a hablar de fuerismo de izquierdas, si bien no llega a expresar las razones económicas, culturales y políticas por las que el movimiento obrero y la ciudadanía se hallan interesados en la nueva doctrina, que en realidad era deudora en su integridad de las ideas del tenaz senador de UCD474.

PSOEk 1982tik aurrera hartutako bide berriak nabarmen eragin zuen nafarren sentimenduen bilakaeran, inkestek erakutsi baitute 1977az geroztik handitzen joan dela Nafarroaren autonomia bereiziaren aldekoen kopurua. Zalantzarik gabe, PSOEk bikain egin zituen kalkulaketak, bere jarrera nabarristari esker inoiz jasotako emaitzarik onenak lortu baitzituen 1982an475.

Euskal nazionalismoari dagokionez, Trantsizioan zehar gero eta handiagoa izan zen ETAren jarduera terrorista, eta independentismoak erakunde demokratikoetara egin zuen jauzi: 1978ko apirilaz geroztik, Herri Batasunaren eskutik agertuko zen arlo politikoan. ETAk, borroka armatuaren bitartez, bere planteamendu independentistak mehatxatzen zituen prozesu konstituzional eta autonomikoa zapuztea zuen helburu. Alde batetik, espainiar gobernuarekin negoziaketa zuzena behartzen saiatu zen 1978ko otsailan, KAS alternatiba deiturikoan, honako alderdiak aurreikusten zituena: amnistia, alderdi politiko guztiak legeztatzea, Euskal Herritik ordena publikoko indarrak erretiratzea, langileen bizi baldintzak hobetzea eta Nafarroaren integrazioa. Merezi du azken alderdi hau azpimarratzea, lau probintzietarako estatutismo bat aldarrikatzen zelako. Gernikako Estatutuan gorpuztutako euskal prozesu autonomikoak (1979ko

471 ASIÁIN AYALA, 2001: 196-197. Cfr. IZU BELLOSO, 2001a: 381-382.472 IZU BELLOSO, 2001a: 312, 321-322 eta 324.473 SOLÉ TURA, 1985: 146, 156-158. Cfr. IZU BELLOSO, 2001a: 320.474 MONREAL ZIA, 1988.475 LETAMENDIA BELZUNCE ORTZI, II, 1994: 272; IZU BELLOSO, 2001a: 348-349.

140

abenduaren 18koa) gehiengoaren autonomismoaren baieztapen instituzionala suposatzen zuen, ia euskal alderdi guztien adostasunaren emaitza izan baitzen: EAJ, PSOE, UCD, Alianza Popular, Euskadiko Ezkerra, PC, ESEI eta EKArena. Estatutuaren kontra HB, LKI, EMK eta beste talde txiki batzuk agertu ziren. Josu Chuecak gogoratzen duen bezala, HBren arabera euskal lurraldetasuna bere osotasunean ez zegonez bermatuta estatutu horrekin, ezin zen onartu Baskongadetako eraikin instituzionala altxatzea baldin eta Nafarroa eta Baskongaden artean Moncloako Estatutuaren planoen edo Foru Hobekuntzakoen bitartez horma berri bat sortzen bazen. Beraiek Hego Euskadi osoko eraikin instituzionala batera altxatzea aldarrikatzen zuten, HBk bultzatzen zuen Euskal Herriko Biltzar Nazionala indartuko zuen Nazio Autonomia Estatutuaren bitartez hain zuzen ere476. HBren argudio batzuetan oraindik berreskurapen foralaren argudio klasikoa erabiltzen zuten, geroago Nafarroako HBko Iñaki Aldekoaren diskurtsoan ikusiko dugun bezala. Mezuak bazuen entzulegoa: 1979ko martxoaren 3ko lehen udal hauteskundeetan HB Iruñean bigarren indar politikoa izan zen, UCDtik gertu. Baina berreskurapen foralaren mezua handik gutxira zokoratuta eta ahaztuta gelditu zen.

Geroztik, foraltasunaren inguruko gogoeta oro baztertzen zuen diskurtso batean mugitu zen ezker abertzalea, nahiz eta hainbat unetan ikono bisual gisa erabili zituen foruen aldeko monumentuak, eta testuinguruaz kanpoko erreferentziak besteetan. Aipagarria da Aralar taldeak Batasunatik bereizi ostean egindako hausnarketa, beste puntu batean ikusiko duguna. Eskubide historikoak, HBrentzat, autodeterminazio eskubidearen eta independetziaren aldarrikapenean oinarritu ziren ia esklusiboki. Autodeterminazioa, osaketa juridiko garaikide gisa, ez zenez foruetan jasota agertzen, hauek praktikan zaharkituta gelditu ziren ezker abertzalearentzat. Bestalde, independentziak erabateko foru aldarrikapena baino askoz ere eskaera zabalagoa egiten du, eta, beraz, ETA zein HBren diskurtsoak –Trantsizio garaiko salbuespenen batean izan ezik– ez du erabateko foru aldarrikapenera jotzen. Gogoan izan behar da HBk uko egiten ziola espainiar erakunde ordezkatzaileetan parte hartzeari, euren legitimazioaren alde ez egiteko. Horrek, praktikan, foraltasunaren tesi paktistei uko egitea suposatzen zuen, eta etendura sustatzen477. Hainbestekoa izan zen Herri Batasunak nafar gizartean lortutako arrakasta, indar hegemonikoa izatera iritsi zela nafar nazionalismoaren baitan. José María Lorenzok dioen bezala, EAJren lankidetza historikoarekin gustura ez zegoen nazionalismo kontsekuentea ez ezik, espainiar sistema konstituzionala onartzen amaitu zuen ezkerrarekin ados ez zegoen jendea ere ordezkatzen zuen HBk. Herri Batasuna, ETAk sorturiko mugimendu sozial, kultural eta abertzale guztiaren adierazpen politikoa izan zen. Hauteskundeetako emaitzek, mobilizatzeko gaitasunak eta etengabeko giza ekarpenek arrakastara bultzatu zuten478. Gogoratu beharra dago HBren postulatu historizistek ETAren iturri berberetik edaten zutela, eta, orokorrean, inbasio espainiarraren ondorioz galdutako independentziaren sinplifikazio argumentatibo baten ondorio zirela. Banda armatuari buruz mintzatzean ikusi dugun bezala, zentzugabea zen testuinguru horretan historikoki foraltasunera jotzea. Horrela, bereziki esanguratsua suertatzen da Manuel Clavero, Eskualdeetarako ministro andaluziarraren ikuspegia:

Dediqué los cortos días de vacaciones de agosto de 1977 a estudiar en profundidad el problema vasco. Era tremenda la conclusión que se obtenía de dicho estudio, ya que el viejo lema reivindicativo del siglo XIX, que era el de Dios y leyes viejas, se había sustituido, en determinados sectores terroristas con no despreciable apoyo ciudadano, por la aspiración a una República

476 CHUECA INTXUSTA, 2004: 9-10.477 Cfr. MATA LÓPEZ, 1993.478 LORENZO ESPINOSA, 1995: 278-279.

141

independiente de Euzkadi marxista leninista. Era la triste evolución de un problema originado en las guerras carlistas y que no había tenido solución a lo largo de la historia479.

Autodeterminazio eskubidearen eskakizunaren aurrean, EAJren jarrerarekin egiten dugu topo, foru aldarrikapenaren zordun. Izan ere, 1977an euskal nazionalistek ez zuten beren foruzaletasun bereziaren kontzientzia galdu480. 1977-1978ko Gorteetan, EAJk, Xabier Arzalluz zela bozeramaile, autodeterminazio eskubidearen kontra bozkatu zuen, eta bide autonomiko eta foral bikoitz tradizionala defendatu zuen (Koroarekiko Ituna). Konstituzioak, historia garaikidean lehendabizikoz, foru lurraldeen eskubide historikoak babestu zituen, eta Foruak abolitzen zituzten legeak derogatu, hauxe izanik EAJk 1906ko manifestuaz geroztik zeukan xede tradizionala. EAJk, horrela, postulatu zehatzak lortzeko aukerarekin uztartzen zituen nazionalismoa eta Koroarekiko ituna –argi eta garbi foru sustraia zeukana481–. Hala eta guztiz ere, foru xedapen gehigarriari buruzko negoziaketa gogorren ostean, EAJk, euskal herriaren jatorrizko subiranotasuna aintzatesten ez zuela argudiatuz, abstenitzea erabaki zuen bai Gorteetan eta bai 1978ko abenduaren 6ko erreferendumean, non ezker abertzaleak kontra bozkatu baitzuen. Arzalluzek berak hainbat urte geroago aitortu zuenez, EAJk ez zuen onartzeko borondate politikorik, inoiz ez duelako espainiar Konstituzioa onartu, ezta onartuko ere. Buruzagi historiko batzuen iritzia, baina –Irujo eta Leizaolarena adibidez–, alde bozkatzearena zen. Errepublikan bezala, EAJk Konstituzioa onartu ez izana ez zen Gernikako Estatutua gogo biziz babesteko eragozpen izan, nahiz eta Carta Magnaren seme izan. Paradoxikoki, 1979ko Estatutuari foraltasun berri bat eransteko erabili zuen EAJk aipaturiko Xedapen Gehigarria, Estatutu katalanaren eskuduntza maila baino handiagoa aitortuz482. EAJk Espainiari bere borondatez atxikitako euskal batasun politiko bat sortu nahi zuen, baina ondorio guztietarako de facto subiranotasuna izango zuena; hau da, ez espainiar legeriatik eratorritako subiranotasun bat, eta ezta berarekiko dependientea ere, baizik eta euskal herriaren eskubide historikoetatik eratorria, Euskal Herriari bere burua gobernatzeko ahalmena emateko gauza zen subiranotasuna483. Foruzaletasunak Konstituzioa ez onartzeko aukera eman zion EAJri, ospe historikoa zeukan mezu bat erabiliz eta unean uneko beharretatik eratorritako eskakizunak aldarrikapen historikoak bailiran estaltzeko gaitasunez. Foraltasuna, Konstituzioa ez onartzea arrazoizkoa bihurtzen duen argudio gisa agertzen da, Konstituzioak ez dituelako euskal foruak bermatzen484.

Euskadiko Ezkerrak Konstituzioari uko egiteko emandako arrazoiak,

bestalde, eskubide historikoei buruzko xedapenei emandako idazketan oinarritzen ziren, ez baitzitzaien egokia iruditzen. Alderdi honek nazionalismo kritiko eta ezkertiar modura aurkezten zuen bere burua; planteamendu arrazionalistez baliatu nahi zuen, autodeterminazio eskubidea eta autogobernurako kota batzuk aldarrikatzen. Horren erakusle ditugu bere militante historialarietako batek eginiko hausnarketak, Bixente Serrano Izkok alegia: ez zegoen ados euskal probintzien eta Nafarroaren artean batasuna edota bereizketa egon ote zen frogatzeko asmoz historian murgiltzen zirenekin. Foraltasunari aipamenik egiten ez zion arren, zaku berean sartuko zukeela ulertzen da. Nafarroa Euskal Autonomia Erkidegoan integratzearen aldekoa zen arren, ezker aldetik argudiatzen zuen, argudio sozial eta ekonomikoak erabiliz eta aurrekari historikoen

479 CLAVERO ARÉVALO, 1983. Cfr. CHUECA INTXUSTA, 2006: 6-7.480 MONREAL ZIA, 1999b: 30.481 CASTELLS ARTECHE, 2004: 155.482 DE LA GRANJA, 2003.483 FUSI, [1986] 1990: 232.484 Cfr. CORCUERA ATIENZA, 1987.

142

oinarria baztertuz; izan ere, etorkizuna lantzeko nagusiki historian oinarritzea kontserbadoreen ezaugarria dela esaten zuen485. Eta honako hau gehitzen zuen:

Tanto unos como otros se mueven en el terreno de lo absurdo, en el terreno de los mitos nacionalistas. Pretenden aplicar un concepto de Estado moderno, propio del sistema capitalista implantado en Europa desde el siglo XVIII, a épocas precapitalistas en las que predominaban otros tipos de Estado propios de la sociedad medieval486.

Azkenik, interesgarria da Gregorio Monrealek foruen auziaren inguruan dioenari begirada labur bat botatzea. Nafar hau, Zuzenbidearen historialaria eta ESEIko politikaria, lehen ikusi dugun bezala Gipuzkoa ordezkatzen egon zen Senatuan, Fronte Autonomikoaren aldetik, eta paper esanguratsua bete zuen Lehen Xedapen Gehigarriaren tankerako funtsezko gaietan. Aurrez aztertu ditugun bere doktrina eta praxi politikoaz gaindi, José María Jimeno Juríoren Navarra jamás dijo no al Estatuto Vasco (1977) liburuaren aitzinsolasean islatu zuen foru nafarren inguruan zeukan jarrera:

Es preciso tener presente que la próxima reordenación del Estado va a producir importantes consecuencias, que estamos obligados a evaluar anticipadamente, ya desde ahora. Basta observar las reacciones que desde no hace mucho tiempo se vienen dando en instancias bien significativas de la gobernación del Estado, para no descartar que, haciendo caso omiso de derechos y del respeto a los pactos, se vaya, en un futuro que puede que no esté tan lejano, a una revisión de situaciones presentes, particularmente en materia fiscal. Por otra parte, la constitución de nuevos espacios au-tonómicos puede alterar de manera fundamental los presentes flujos de relaciones económicas, sociales y culturales, afectando directamente, si no se asumen correctamente, a la mayoría de la población de Navarra. No es tan difícil predecir el juego de las tendencias que se han de seguir. En el nuevo equilibrio estatal que se avecina, y en el de amplia área en que nos movemos, a Navarra le interesa situarse en el punto más favorable de la correlación de fuerzas económicas, sociales, políticas, etc. No parece una actitud muy responsable animar a los conciudadanos a que aspiren el perfume de nuestras esencias, a que sacrifiquen todo a nuestras desarboladas superestructuras jurídicas –máxime cuando no están en absoluto amenazadas por donde se apunta–, haciéndoles olvidar otras variables fundamentales de la vida social, precisamente las más significativas en la evolución y en el cambio de cualquier comunidad.

Estamos obligados a recordar que lo fundamental son los contenidos del poder y no las formas jurídicas cambiantes de que éste se reviste. Cuando algunos, preocupados por el cambio inexorable, argumentan solemnemente con el fuero, como si se tratara de una categoría eterna e inmutable, olvidan que su materialidad no era la misma en la Alta Edad Media, en la Baja o en la Edad Moderna y que, por supuesto, poco ha quedado de su contenido tradicional en los despojos actuales. Del fuero importa sobre todo la aspiración al poder propio que contiene, importa la fórmula política que subyace en el pro libertate patria, gens libera state. Tal aspiración en nuestro contexto de civilización –es decir, en una comunidad dotada de unas características preponderantes, inmersa en un sistema socioeconómico trabado y sujeto por condicionamientos bien determinados, en un Estado y en un continente que se reorganiza siguiendo pautas que se pueden conocer–, tal aspiración en tal contexto no deja lugar a muchas opciones en el comportamiento político de los navarros en un próximo proceso autonómico. Grave sería que los pequeños complejos fóbicos de pocos, perjudiquen gravemente el futuro de todos487.

Zein jarrera izan zuten karlistek, lehen foraltasunaren defentsan paladin izandakoek, Konstituzioaren marko berrian? Eskuinaren espektroaren baitan, karlismoa itsasoan galdua bezala agertzen zen bere foru irla berezian, Patxi Caspisteguiren monografia ederraren izenburuarekin hitz jokoa egitearren488. Alderdi Karlistak etendura garrantzitsu batekin egin zien aurre frankismoaren amaierari eta Trantsizioari:

485 SERRANO IZKO, 1981: 56.486 SERRANO IZKO, 1981: 52.487 MONREAL ZIA [1977] 2005: 115-116.488 CASPISTEGUI GORASURRETA, 1997.

143

tradizionalistak bereizi egin ziren, eta hauen artean talde ezberdinak sortu. Nafarroan, eskuinaldeko nabarrismorantz zuzendu ziren karlismotik aldendutako sektore tradizionalista ugari, eta han disolbatuta gelditu ziren. Adibiderik ezagunena José Ángel Zubiaurrena dugu, buruzagi karlista, UPNren sortzailea eta 1983an Nafarroako Gobernuko presidentziarako hautagaia izanarena489. Alderdi Karlistak, bestalde, antolaketa federala aukeratu zuen, eta 1974tik aurrera Euskadiko Karlista Alderdia (EKA) izena hartu zuen Nafarroan eta euskal probintzietan jarduteko. Ezkerraren espektroan sartzen gara horrela. EKAk lau probintziak Estatutu komun baten pean batzea defendatzen du, foru berrintegrazioa eta hogeita hamarreko hamarkadako barne deszentralizazio proposamenak gogorarazten dituen eskema batean. Bere proposamena bat dator Alderdi Karlistak aldarrikatutako federalismo integralaren ikuskerarekin, zeina Carlos Hugo de Borbón-Parmak sortu baitzuen 1977an490:

Esta visión de una sociedad nueva, democrática, basada no en la delegación de todo el poder desde el ciudadano directamente hasta el Estado central, sino indirectamente a través de las comunidades más próximas al hombre, es nuestra concepción de la autogestión de los pueblos. Así vemos el Estado como expresión de esta soberanía de los pueblos, países y nacionalidades anclados en las comunidades de base. Un Estado expresión de toda la sociedad en todos los niveles. Una sociedad federal, también, en todos los niveles. Para realizar esta sociedad proponemos: 1º Una revolución política que devuelva a los pueblos del Estado español su propio derecho a la autodeterminación. La autodeterminación, el derecho a la unión libre y a poder constituirse en una federación solidaria de pueblos, aunque presupone también el derecho a separarse. [...]. 3º Invertir el procedimiento actual del centralismo indiscriminado de todo el poder de decisión en manos de la administración del Estado central, para ir lo más rápidamente posible a devolver la mayor parte de las funciones a los países, pueblos y nacionaidades que componen la federación y que constituyen los Estados federados. 4º Devolver al Estado federal su principal función subsidiaria y estrictamente peculiar.

Josu Chuecak aipatu duen bezala, karlisten bilakaera harrigarri bezain goitik beherakoa izan zen. Errepublikako urtetan, Estatutu amankomuna hondoratzeko baita Errepublika bera ere bertan beheratzeko egundokoak burutu zituztenak, abertzaleenak baitliran agertu nahi izan zuten 1975. urteaz geroztik. Ekimen abertzaletan azaltzeaz gain, beraien ekitaldi eta jardun politikoak abertzaletzen saiatu ziren491. 1977ko hauteskunde haietan porrot egin zuen Alderdi Karlistak492. Burua altxatu ezinean, Carlos Hugok baztertu egin zuen jarduera politikoa, 1980an. Geroztik, karlismoak utzi egingo zion eskubide historikoen inguruko mezuaren zabalpenean eragina izateari, eta horrekin batera autodeterminazio eta federalismo integralaren gakoekin agertzen zen.

7.7. Foruaren Hobekuntzarako bidean

Gregorio Monrealek esaten duen bezala, bazirudien 1977ko hauteskundeen logikak eta aurrekari errepublikarrek Nafarroan egiten zen edozein ibilbide autonomikoan ondokoa eskatzen zutela: Nafarroa autonomia probintziabakar edo bateratu gisa taxutuko ote zen. Egia esan, autonomia lortzeko bide konstituzional bat jarraitu izan balitz gai hori azaleratuko zatekeen; esaterako, Laugarren Xedapen Iraunkorraren erabilera –EAEk jarraitu zuena–, 151-1 artikuluaren bidea –autonomia zabala– edota 143-2 artikuluaren bidea –autonomia murriztua–. Azken bi bide horiek nafar udalen aurretiko ekimenen hiru laurdenak edo bi herenak eskatzen zuten. Egoera horren aurrean,

489 IZU BELLOSO, 2001a: 342-343.490 BORBÓN-PARMA, 1977: 249-250. Cfr. IZU BELLOSO, 2001a: 342.491 CHUECA INTXUSTA, 2006: 5-6.492 CASPISTEGUI GORASURRETA, 1997: 361-362.

144

Las direcciones de UCD y del PSOE sabían muy bien, después de celebradas las elecciones locales de 4 de abril de 1979 y conocida la configuración de los municipios navarros, que existían grandes dificultades para sacar adelante la iniciativa de una autonomía separada contando con las dos terceras partes de los ayuntamientos, e insuperables de necesitar el concurso de las tres cuartas partes. En la consulta a los Ayuntamientos hubiera surgido la cuestión previa de la etapa republicana, o la que fue el caballo de la negociación preautonómica y objeto de la atención de nada menos que de un artículo de la Constitución, es decir, autonomía conjunta o separada. Una vez decantado el PSOE por la autonomía provincial no hubiera prosperado la opción de la autonomía conjunta, pero era altamente probable el bloqueo de la autonomía uniprovincial, al menos en la versión amplia del art. 151.

Si la UCD y el PSOE querían evitar la presentación de la cuestión previa o el bloqueo del proceso, que hubiera obligado a una salida negociada con concesiones al nacionalismo vasco, resuelven obviar los cauces constitucionales recurriendo a una vía foral de acceso a la autonomía, que eliminaría la participación de los ayuntamientos en la iniciativa y la participación directa del pueblo en referéndum. Se trataría de utilizar la vía de renovación de los Convenios Económicos –negociación de la Diputación con el Estado, con el añadido ahora de la aprobación del Parlamento foral creado por Martín Villa– para una actualización del régimen foral estatuido en la ley de 16 de agosto de 1841. Se resucitaba una de las hipótesis que barajó –y desechó– la Comisión de Autonomía de Navarra en 1931: nos referimos a la tercera de las hipótesis, el denominado proyecto de constitución interior para Navarra493.

1979ko apirilaren 4ko tokiko hauteskunde haiek, hain zuzen, deialdia egin zenetik begiesten zuten, Nafarroako foru erregimenari egingo zitzaion berrikuntza. Berrikuntza hori paktatutako prozesu batean oinarrituko zen, instituzio foralen demokratizazio eta berrikuntza baten bidez (121/1979ko Errege Dekretua, urtarrilaren 26koa, tokiko hauteskundeei eta Nafarroako foru instituzioen antolakuntzari buruzkoa). Haren hitzaurreak honela zihoen:

Actuando la Diputación Foral de Navarra en ejercicio de las atribuciones que le confiere la referida Ley Paccionada de dieciséis de agosto de milochochientos cuarenta y uno, el Gobierno y la Diputación Foral han realizado los contactos oportunos, y al llegar a un acuerdo en la forma que en este Real Decreto, entienden que lo hacen amejorando el sistema institucional navarro, expresión ésa tradicional en su régimen foral. Y ello de forma que, además de respetar su tradición histórica, responde a las actuales exigencias de democratización de sus instituciones forales, cuyas peculiaridades se han desenvuelto siempre en un profundo y solidario respeto a la indisoluble unidad de la Nación española494.

Foru Parlamentu berria 1979ko apirilaren 23an eratzearekin, ideologia bakoitzak foraltasunaren inguruan eta etorkizuneko Foruaren Hobekuntzaren aurrean zer-nolako jarrera zeukan ikusi ahal izango dugu. Irizpide gisa hartu dugun Miguel Izuk495 Parlamentuko Saioen Egunerokoan jasotako jarrera haiek biltzen ditu. Apirilaren 23an bertan, adinaren irizpideari jarraiki mahaieko presidente zenak, Manuel Irujo nazionalistak, irekiera hitzaldi bat eman zuen, non, bere ideologiarekin bat etorriz, zera adierazi baitzuen,

Mientras no tengamos la reintegración foral que hemos jurado o prometido todos, sin excepción, tenemos que valernos de la Ley Paccionada y actualizarla, de modo que no tengamos que sufrir las consecuencias del Real Decreto que nos convoca y nos trae aquí. [...] Yo reputo útil lo que se ha hecho, pero reputo necesaria la actualización de la Ley Paccionada. [...]. Aquí estamos quienes pensamos que Navarra, Guipúzcoa, Álava y Vizcaya, que perdimos los Fueros al mismo tiempo, en la Ley abolitoria de los Fueros, debemos unir nuestros esfuerzos para recobrarlos, cualquiera que sea su forma, siempre que su contenido sea el que nos corresponde.

493 MONREAL ZIA, 1988. 494 TAMAYO SALABERRIA eta TAMAYO SALABERRIA, 1981: 23. dok., 94. orr.495 IZU BELLOSO, 2001a: 380-384.

145

Hay entre nosotros quienes creen que una asociación permanente con Guipúzcoa, Álava y Vizcaya desdibuja y hace que se pierda nuestra personalidad. Yo creo que la robustece.

Ekainaren 6ko saioan, talde parlamentario bakoitzak Foru Parlamentuaren zereginei buruzko printzipio adierazpen bat egin zuen. UCDko parlamentaria zen José Joaquín Sagredorentzat, Parlamentu berriak izango zuen erronka nagusia hauxe litzateke:

La elaboración de lo que podríamos calificar como de Constitución Interna de Navarra, como cuerpo de normas que configuren el orden operativo interno de nuestra autonomía foral, dentro del supuesto del más absoluto respeto a la legalidad constitucional y foral vigente, cuyos puntos históricos de apoyo pasan por las leyes de 1839-1841. [...] El Amejoramiento del Fuero debe primar en nuestros afanes y, aunque me consta que ya se han iniciado por la Diputación los pasos previos para que se produzca la recuperación de atribuciones en materia especialmente de sanidad, urbanismo y otras, esperamos que se trate del comienzo de una cadena de traspaso[s] en dichas materias, y en las de trabajo, agricultura, industria, cultura, ordenación del territorio, y todas aquellas que de alguna manera perfeccionan las posibilidades de autogobierno y autoadministración de Navarra. [...] [Y defender] la personalidad y autonomía de Navarra y de su régimen foral en estrecha unión y cooperación solidaria con los demás pueblos de España.

PSOEko bozeramaile zen Gabriel Urralburuk bere helburuak adierazi zituen:

Impulsar una negociación con el Gobierno que permita transferir a nuestras Instituciones Forales todas aquellas competencias que no se opongan a la unidad constitucional. [...] Potenciar y ampliar la autonomía foral de Navarra, [mediante la] actualización de la Ley Paccionada de 16 de agosto de 1841 y las disposiciones que han venido regulando hasta hoy nuestra autonomía foral.

Beste aldetik, Javier Gómararen (UPN) iritzian,

Navarra constituye un ente singular y definido, dentro del marco de España como unidad histórica y final de los pueblos hispánicos, con cuya variedad se enriquece. Para nosotros Navarra es el pueblo de los auténticos vascones, por eso amamos lo vasco, pero con mezcla de sangres y de costumbres, con unidad sentida y querida, fruto de la convivencia y participación en [la] misma tarea histórica que nos ha forjado con personalidad propia y que Unión del Pueblo Navarro está dispuesta a mantener. Fieles a la historia de nuestro pueblo, queremos ser fieles a su identidad política y cultural. [...] El Fuero es el escudo de la personalidad e identidad inconfundible de Navarra, herencia de su soberanía como Reino, retenido a la hora de la incorporación nacional. [...] Sólo mediante coacciones antihistóricas, distorsiones artificiales, se le puede considerar como parte integrante de otro Estatuto, sea cual fuere. [...] La Constitución es para el Fuero un límite, pero no un marco. De otra parte el Fuero es la Ley suprema de nuestros derechos y nuestras facultades, el marco y garantía de nuestras libertades, el depósito de nuestras Instituciones históricas y autóctonas.

Iñaki Aldekoa, HBren izenean, Foru Parlamentuaren legitimidadea zalantzan jartzen zuen, frankismoaren legalidadetik sortutakoa baitzen eta, gainera,

[Se inscribe] en el marco de la Constitución de 1978, Constitución que atenta en varios puntos clave a la situación establecida por la Ley No Paccionada de 1841, que al fin y al cabo reconocía a Navarra unos restos de soberanía foral. [...] Nosotros no reconocemos otra soberanía que la del pueblo navarro, ni otra ley que nuestros Fueros, exigiendo como lo exigimos ahora nosotros, en mi persona, la Reintegración Foral Plena, la devolución del status soberano de Navarra anterior al 25 de octubre de 1839. [...] Este Parlamento Foral debe de comenzar por aplicar el Pase Foral a la Constitución de 1978. [...] La territorialidad histórica de Navarra es intangible y que a Navarra le asiste el derecho a recuperar sus territorios históricos separados de la Baja Navarra, Guipúzcoa, Álava, Vizcaya, Labour[d], Soule, etc., en este sentido este

146

Parlamento debe saludar a estos territorios hermanos e invitarses a que envíen y mantengan en este Parlamento una representación con carácter de observadores permanentes.

Merindadeko hauteskunde taldeetan aukeratutako parlamentariek osaturiko Amaiur taldeari zegokionez –nazionalista moderatu eta erradikalen nahasketa–, Jesús Buenok adierazi zuen Nafarroa erabateko foru berrintegrazioa lortzeko helburua zeukan prozesu batean murgiltzen ari zela, eta foruak subiranotasunaren adierazle gisa interpretatzen zituela. Bere aburuz,

La solución a este problema político de Navarra no se encuentra en el marco de la actual Constitución española. [...] Cuando aquí se habla de Amejoramiento del Fuero y se entiende ese Amejoramiento como recuperación de competencias, sí que estamos de acuerdo. [...] Queremos dejar claro que nosotros no nos detenemos en un simple Amejoramiento del Fuero o en un simple darle barniz a esa Ley Paccionada, o mal dicho Ley Paccionada de 1841; nuestras medidas van mucho más allá. Para nosotros ser navarros, lo he dicho antes, y ser vascos es lo mismo, y sobra toda distinción.

Carlos Garaikoetxea, PNVko bozeramailearen ustean,

La ley de 25 de octubre de 1839 constituye la culminación de un atropello que nos convierte de Reino en provincia; y que la Ley de 1841 contiene los restos de una autonomía económico-administrativa, que salvaron como pudieron los representantes de unas instituciones impuestas a Navarra, en una situación postbélica, y que eufemísticamente vamos llamando Pacto. [...] Nuestro pueblo ve interrumpida su soberanía política originaria, unilateral y violentamente, [por lo cual] es preciso reemprender el curso de la historia allá donde se produce la irregularidad [a través de la reintegración foral]: Se trataría de restablecer el tra[c]to histórico interrumpido en 1839, en dirección a un posible modelo de Estado confederal, federal profundo o cualquier otra solución que democráticamente habría que adoptar. [...Existe una nación vasca], proyecto político solidario con los restantes territorios vascos [basado en el] sentiemiento de pertenencia a la comunidad vasca, a ese Pueblo que podría haberse llamado Navarra, Vasconia, Euskalherría o Euzkadi, com ha quedado finalmente acuñado políticamente.

Alderdi Karlistaren izenean Marino Zufíak parte hartu zuen. Foru berreskurapen osoa aldarrikatu zuen, honako argudioak erabiliz:

Un nuevo pacto reintegrador que sustituya a la expoliadora Ley de 1841, mal llamada Ley Paccionada. Para este nuevo Pacto, ¡qué bien nos hubiera venido la derogación de la ley abolitoria de 1839 que marca nuestro techo foral!, [aunque] pasado el tren constitucional, no nos queda sino lamentarnos y esperar a nueva ocasión. [...El Parlamento Foral tiene] la tarea fundamental de aprobar nuestra propia Constitución foral. [... La incorporación de Navarra en la Comunidad Autónoma Vasca] es un derecho político, que ha sido manipulado, falseado la situación y sus consecuencias, presentando disyuntivas absurdas o incompatibilidades inexistentes [...], todo ello en buena parte con fines partidiastas. [... Hay que] llegar a soluciones aceptables para la mayor parte de nuestro pueblo, [por] fórmulas que consigan hermanar a pueblos hermanos y garantizar libertades al propio tiempo que mutuas colaboraciones y resolución conjunta de problemas que sólo en común podremos afrontar.

Azken interbentzioa UNAIrena izan zen. Jesús Casajúsen esanetan, Parlamentuaren subiranotasuna eta izaera eratzailea aldarrikatzen zituen, euskal probintziekin osatzeko batasun politikoa Gernikako Estatutuaren markoan, eta Nafarroako Foru Erkidegoaren eskuduntzen zabalpena.

Miguel Izuk ondo azaldu duen bezala, saio honetan bi bloke guztiz ezberdin bereiz zitezkeen Foru Parlamentuan. Bloke horietako batek, Estatuarekiko itun berri baten moduan ikusten zuen berrintegrazioa edo foru araubidearen hobekuntza –bi terminoak erabiliz–, zeinak foru erakundeen behin betiko berrantolaketa eta

147

demokratizazioa ezarriko zituen, eta 1841eko Legetik eratorritako autonomia handituko zuen, betiere 1978ko Konstituzioak aurreikusitakoaren baitan. Talde batzuek, dena den –UPNk eta Alderdi Karlistak, adibidez–, kritikak zuzentzen zizkioten testu konstituzionalari. Beraz, ontzat ematen zuten 1979ko Dekretuak zabaldutako bidea, Gobernuarekin negoziatzeko aukera ematen zuena. Horien aurrean, euskal talde nazionalistak zeuden batez ere –Ganberan gutxiengoa osatzen zutela–. Hainbat argudio erabiliz, arbuiatu egiten zuten marko konstituzionala, eta foru berrintegrazioaren alde agertzen ziren, hau da, jatorrizko subiranotasuna berreskuratzearen eta 1839 eta 1841eko Legeak derogatzearen alde. Konstituzioa onartzeko debatean baztertuta gelditutako planteamenduak ziren hauek eta, beraz, Gobernuarekin negoziatzeko orduan onartuak izateko inolako aukerarik ez zutenak, Konstituzioaren kontrakotzat joko zirelako496.

Bukatzeko, komunisten jarrera aztertzea gelditzen zaigu. PCEk ez zion autodeterminazioari uko egin, eta 1977tik aurrera Euskadiko Partidu Komunista (PCE-EPK) alderdian txertatu zen Nafarroan, Nafarroa euskal probintziekin erkidego batean biltzeko ideia baztertu gabe. 1979an, Nafarroako Parlamentuan ordezkaritzarik ez zuen arren, euskal Estatutuan integratzeko huts egindako ekimenaren alde agertu zen publikoki497.

7.8. Hitzarmen Ekonomikoa Transizioan

Diktadura amaitutakoan, Trantsizioan, 1976ko urriaren 30eko Errege Dekretu Lege baten bidez derogatu egin zen aurrekoa, 1937ko ekainaren 23koa, eta irekita utzi zen Hitzarmenaren sistema Araba eta Nafarroarentzat mantentzeko eta Gipuzkoa eta Bizkaiarentzat berrezartzeko aukera. Foru finantzaketaren erregimenaren berezitasunek euskal probintziek eta Nafarroak iraganean izan zuten egoera ezberdina mantendu eta, zenbaitetan, berrezartzeko nahi politikoari erantzuten zioten, 1978ko espainiar Konstituzioko Lehendabiziko Xedapen Gehigarrian adierazten zen bezala. Horrela bada, Hitzarmenak eta Kontzertuak Lehendabiziko Xedapen Gehigarri horretan aurkitu zuten beren funts juridikoa498.

Irailaren 22ko 8/1980 Lege Organikoak, Autonomia Erkidegoen Finantzaketari buruzkoak, Konstituzioak utzitako lekukoa hartu zuen, eta eskualdeak finantzatzeko mekanismo ezberdinen marko juridikoa sortu zuen, autonomia erkidegoen zerga propioak –edo, besterik gabe, zerga autonomikoak– deiturikoak barne. Bien bitartean, hasia zen Autonomien Estatua eratzeko prozesua. Bestetik, Autonomia Erkidegoen Finantzaketari buruzko 8/1980 Lege Organikoko lehendabiziko xedapen gehigarriak adierazten zuen Nafarroako finantza eta tributu jarduera, bere foru erregimenaren ondorioz, Hitzarmen Ekonomikoaren sistema tradizionalari jarraiki arautuko zela. Bertan zehaztu ziren Nafarroak Estatuko zama orokorrei egin beharreko ekarpenak eta bere tributu erregimena Estatuko erregimen orokorrarekin harmonizatzeko irizpideak499.

8. LORAFNA: nabarrismo berrogeita bat zalearen ofizialtasuna

8.1. Nafarroako autonomia foralaren diseinua

496 IZU BELLOSO, 2001a: 384.497 IZU BELLOSO, 2001a: 332.498 MEDINA GUERRERO, 1991: 82-132.499 CALLE SÁINZ, 1996: 110; GARCÍA RICO, 1999: 75-77.

148

Martín Villak Foru Parlamentua berrezarri izanarekin zabaldutako bideari esker eskuratu zuen Nafarroak bere autonomia. Martín Villak eta Jaime Ignacio del Burgok asko pentsatu zuten foru bidearen inguruan, zeina, funtsean, udalen esku-hartzea ekiditen eta, oso bereziki, herritarren erreferenduma ekiditen, oinarritu baitzen. Arau horretan aurreikusten zen Nafarroako Diputazioak Madrilen eztabaidatuko ziren oinarri batzuk prestatuko zituela, eta gero Madrilgo eta Nafarroako Parlamentuek onartuko zituztela500. Foru bidearen teorizazioa, Gregorio Monrealek azaltzen duen bezala, Nafarroako aurreko eskubideen naturan zetzan, bestelako Autonomi Estatutuetatik aldentzen zuena:

El autogobierno foral nada tiene que ver con el art. 143 o el 151; incluso la Disposición adicional no otorga sino que reconoce la foralidad preexistente y originaria. Aunque se cuida de pasar por encima del tema como sobre ascuas, se da por sobreentendido que la eliminación de la consulta a los Ayuntamientos o la ausencia del referéndum forma parte del cuerpo de la foralidad o de la práctica foral. Es evidente que el presupuesto es falso, puesto que en la única oportunidad histórica, real, de modificación o ampliación sustantiva o cualitativa del régimen foral existente, la que se dio en la etapa republicana, la Diputación recurrió hasta tres veces a la consulta a los Ayuntamientos. De conformidad con la práctica foral preexistente la consulta era obligada, máxime cuando coincidía con los preceptos constitucionales fundamentales sobre el acceso a la autonomía, y cuando también en la misma Constitución, en lo que respecta a la articulación navarra en el régimen autonómico vasco, se exige nada menos que dos decisiones plebiscitarias. La importancia de esta materia y el respeto a principios democráticos elementales que no pueden conculcarse así lo exigían. Sería absurdo considerar que la foralidad implica garantías democráticas inferiores a la legalidad ordinaria501.

Negoziatze prozesuari 1979ko ekainaren 8an eman zitzaion formalki hasiera, hain zuzen ere Diputazioak Foruaren Hobekuntza negoziatzeko Gobernuarekin elkarrizketan hastea erabaki zuenean. Handik lau egunetara izan zuen Diputazioko presidenteak, Jaime Ignacio del Burgok, lehendabiziko elkarrizketa Adolfo Suárez, Gobernuko presidentearekin. Aldundiak prestaturiko Nafarroako Forua Hobetzeko negoziaketaren oinarriak testuak UCD, PSOE, UPN eta Alderdi Karlistako parlamentarien onespena jaso zuen Nafarroan, 1980ko urtarrilean. Ordura arte Hobekuntzaren doktrinazko eragile nagusia zenak bigarren maila batera pasa behar izan zuen –bere damu–. 1980ko apirilean, FASA auziaren502 ustelkeria kasuak zipriztinduta eta UCDren baitan gero eta handiagoa zen hausturak bultzatuta, Jaime Ignacio del Burgo kendu egin zuten Diputazioko presidente kargutik, eta Juan Manuel Arza jarri zuten irailean bere lekuan, UCDkoa baita ere, baina halako prozesu bat zuzentzeko maila politiko zein intelektualik ez zeukan pertsonaia gelbera ostera. Horrek ez zuen kendu del Burgok prozesu negoziatzailetik aldendu zenik, Fernando Mikelarenak dioen bezala, oso harreman onak baitzituen Martín Villa eta Arias Salgado ministroekin503. Parlamentuak, 1980ko ekainaren 30ean eta uztailaren 1ean izandako osoko bilkuretan, Nafarroako Foru Araubidea Berrintegratu eta Hobetzeko Oinarriak izenarekin onartu zuen agiria. Adostasun hori, oinarrizko bi printzipioren inguruan artikulatu zen: Nafarroak Lege pakzionatuaren eta bere xedapen gehigarrien babesean egikaritu zituen ahalmen eta eskuduntzak errespetatzea, eta batasun konstituzionalari lotuta ez zeuden ahalmen zein eskuduntza guztiak foru araubidean integratzea.

500 MONREAL ZIA, 1999a: 435-436; 2002: 364. CHUECA INTXUSTA, 2006: 7.501 MONREAL ZIA, 1988.502 Ikus ESARTE MUNIÁIN, 1983: 39-49. Cfr. DEL BURGO TAJADURA, 2004b: 32-33; ARZA MUÑUZURI, 2004: 46-50.503 MIKELARENA PEÑA, 2005.

149

Prozesu hori guztia ilunduta gelditu zen abuztuan, tentsio politikoa areagotu egin baitzen Parlamentuko presidenteordea, José Antonio Urbiola (HB), ustez ETArekin lankidetzan aritzeagatik atxilotu zutenean. Horren ondorioz, hainbat parlamentari gose greban eta itxita jarri ziren Parlamentuaren egoitzan bertan, eta indartu egin zen ETAren jarduera terrorista, José Javier Uranga, Diario de Navarrako zuzendariaren aurka atentatzean504. Presidente berri gisa Juan Manuel Arza izendatutakoan, foru Parlamentuak del Burgoren dimisioa eskatu zuen, diputatu eta parlamentari modura. Tentsioak gogortzen joan ziren, eta 1981eko abenduan HBk eta Amaiurrek utzi egin zituzten beren aulkiak. Giroa sumin eta tirabiratsua izan arren, Hobekuntzaren prozesuak bere bidea jarraitu zuen eta, 1980ko azaroaren 13an, Foru Parlamentuak, talde haien eta EAJren babesarekin, Foru Erakundeen hautaketa, osaketa eta zereginei buruzko oinarriak505 onartu zituen.

Parlamentuak 1980an onarturiko foru berrintegrazio eta berrantolaketa instituzionalerako oinarriek, Diputazioak Estatuko Gobernuarekin negoziatu beharreko testuak –gerora ordenamendu juridikoari atxikiko zitzaionak– kontuan izan beharreko oinarrizko irizpideak biltzen zituzten. Batzordea, azkenean, honakoek osatu zuten: Juan Mari Arzak, Aldundiko presidenteak (UCD), eta Ángel Lasunción, Pedro Sánchez de Muniáin (UCD) zein Jesús Malón (PSOE) foru diputatuek. Alderdien ordezkari gisa, Javier Moscoso (UCD), Gabriel Urralburu (PSOE) eta Jesús Aizpún (UPN) bildu ziren, hirurak ere negoziaketen emaitza izango zen testua onartzeaz arduratuko zen Diputatuen Kongresuko kideak. Batzordeko idazkari, Foru Diputaziokoa bera izendatu zuten, Joaquín Gortari, eta aholkulari juridiko gisa Raimundo Aldea (Aldundiko Aholkulari juridikoa), José Ángel Zubiaur (Aldundiko idazkariordea) eta José Antonio Asiáin (Foru Parlamentuko letradua). Negoziaketak 1980ko abenduaren 19an hasi ziren, eta 1982ko martxoaren 8an amaitu. Batzorde negoziatzaileak adostutako testua Diputaziora igorri zen ondoren, zeinak aho batez onartu baitzuen, 1982ko martxoaren 9ko bilkuran506. Adostasuna euskal nazionalismoa alde batera utziz lortu zen –urte batzuk lehenago Konstituzio-proiektuaren Erredakzio Batzordean gertatu zen moduan–, eta UCD, UPN eta PSOErentzat onuragarri izan zen, Nafarroako Hobekuntza eratzeko eta onartzeko prozesua kapitalizatu baitzuten. Era berean, aipatu beharra dago Negoziazio Batzordeak bertan ordezkatuta ez zeuden indar politikoei ez ziela informazio guztia eman. Testua Madrilen negoziatu zen ia ezkutuan, Parlamentuko erregimen Foralaren Batzordeari osoak ez ziren txostenak aurkeztuz, eta Parlamentuaren agindua gogor hautsiz, euskararen ofizialtasunaren printzipioarekin egin zuten bezala.

Testuak Foru Parlamentuaren berrespena jaso zuen gero. Horrela, 1982ko martxoaren 15eko saioan, aldeko 49 boto jaso zituen (UCD, PSOE, UPN eta Alderdi Karlistarenak, 1979az geroztik ados agertu baitziren), eta kontrako 5 (EAJ eta EE). Gainerako 16 parlamentariek jarrera ezberdinak agertu zituzten: HB eta Amaiurkoak ez ziren agertu, Parlamentutik aldendu eta saioetara ez joateko ohitura hartu baitzuten; talde mistoko bi parlamentari, bestalde, Ezponda eta Casajús, ez ziren bozketan izan, hainbat arrazoi tarteko. Casajúsek parte hartu zuen kontrako txandan, baina gero joan egin zen. Saio horretan, bertaratutako taldeek Gobernuarekin izandako negoziaketen emaitzaren gaineko balorazioa egin zuten. Miguel Izuk bildu ditu, Foru Parlamentuko Saioen egunerokoa-n507:504 IZU BELLOSO, 2001a: 385.505 BARAIBAR ETXEBERRIA eta SÁNCHEZ-PRIETO, 1999: 256-257. ASIÁIN AYALA, 2001: 199.506 DEL BURGO, 1987; COSCULLUELA, 1992: 252-266; ARBELOA MURU et al., 1994: 33-66; ASIÁIN AYALA, 2001: 199-200; IZU BELLOSO, 2001a: 385-389.507 IZU BELLOSO, 2001a: 390-393.

150

Aldundiko presidentea, Juan Manuel Arzak, honela mintzatu zen:

Queda, por tanto, bien remachado que los Derechos de Navarra son originarios e históricos, que su Régimen es preconstitucional, anterior a toda Constitución, no solamente a la vigente. Está, pues, meridianamente claro que la Reintegración y Amejoramiento no es un Estatuto. El fuero no es concedido, ni otorgado, es propio de Navarra. Solamente es razón de la convivencia dentro de España y la armonización consiguiente del Régimen común y foral, se deriva la necesidad de pacto. El carácter de pacto impregna todo el texto que os presentamos y está en relación directa con la naturaleza del Régimen Foral. En razón de ella, es necesario el pacto, se fija el objeto del mismo, y es inmodificable unilateralmente. [...] El presente Amejoramiento no rompe la continuidad de la tradición del Régimen Foral de Navarra; al contrario, el Texto pactado está en línea con la situación anterior y con la originaria del antiguo Reino.

Jaime Ignacio del Burgo bozkariotsu batek, bere tesi doktrinalen garaipenak zer suposatzen zuen adierazi zuen UCDren izenean:

Que no invoquen los Fueros quienes pretenden romper los vínculos que nos ligan a la nación española. Precisamente, los Fueros existen porque los navarros hemos aceptado la autoridad de un poder soberano, ejercido hasta 1512 con independencia de los demás Reinos de España, asumido tras la incorporación de la Corona de Castilla por el titular de la Monarquía española y conferido en la actualidad al pueblo español dentro de los límites de la unidad constitucional. [El régimen foral] no se trata de un supuesto de soberanía compartida, pero sí de un caso de soberanía limitada, por cuanto la hipotética violación de los derechos originarios de Navarra mediante la supresión unilateral del régimen foral significaría un quebrantamiento del pacto de integración. Cuando los navarros hablamos de soberanía foral no estamos discutiendo la existencia de una soberanía política única y superior. Lo que estamos afirmando es que la soberanía política no puede lesionar nuestros derechos originarios. [...] A veces [la UCD] hemos sido tachados como sucursalistas, cuando todos nuestros esfuerzos se han orientado a conseguir, en el corazón mismo de los centros de decisión política, el respeto del Gobierno y de la mayoría parlamentaria que lo sustenta hacia las tesis de Navarra.

Víctor Manuel Arbeloak (PSOE), argudio berrogeita bat zaleei jarraiki, azaldu zuen Hobekuntzaren bidez,

hemos puesto fin a cierto estado de inseguridad y precariedad que arrastrábamos desde 1841, al encontrarnos en la nueva España democrática y autonómica, a través de la Disposición adicional primera de la Constitución. [...] El Estado con el que pacta Navarra es el Estado de Navarra, es nuestro propio Estado, es algo cercano y propio, y todo redunda en servicio de la Nación española, de la que Navarra forma parte, en cierto modo, desde el principio de su historia. [...] La vigencia condicionada de las leyes de 1839 y 1841, que mantiene la Disposición fianl de este texto, no cierra el paso a esa más amplia reintegración de la que también aquí se habla. [...] Si los Fueros de Navarra quedaron destruidos en buena parte con aquella Ley de 1841, también quedó destruido –a ver si nos enteramos de una vez– el absolutismo de los virreyes y del Consejo de Navarra, que, al decir de don Pablo Ilarregui, eran los mayores enemigos de las libertades del país. [...] Como ya sucediera en ocasiones anteriores, en 1840 y 1932, Navarra ha querido configurar ella sola, dentro de la Nación española, su proyecto político de futuro, [... aunque conviene] buscar vías laterales de cooperación en todo aquello que nos sea posible y útil [con el País Vasco].

UPNko bozeramaileak, Javier Gómarak, zera gogorarazi zuen, pozez gainezka:

Conforme a la naturaleza del régimen foral, sin desvirtuarlo, manteniendo la personalidad y singularidad de Navarra, respetando el ser de Navarra y potenciando su obrar [...] el Fuero es exponente y defensa de la identidad de Navarra, esencia de su soberanía como Reino, nadie se lo puede otorgar a Navarra porque ha sido siempre suyo. De aquí el carácter preconstitucional del régimen foral. [...] ¿Qué pasa si la Constitución se modifica o desaparece?

151

Realmente no pasa nada, nuestro derecho no nace de la Constitución, nuestro derecho nace de un Fuero originario, conservado por las leyes de 1839 y de 1841 y amejorado por esta ley paccionada de 1982. [...] El que quiere la soberanía para Navarra maneja un concepto antiforal, porque precisamente el Fuero es la autonomía jurídica dentro de una unidad política superior. Nunca el horizonte del Fuero es la soberanía, porque si llegase a la soberanía no estaríamos hablando de fuero, sino de derecho internacional.

Zufía, Alderdi Karlistako kidea, Hobekuntza babestu zutenen artean bakarra izan zen jarrera kritikoa hartu eta bere jokabidea justifikatzen,

[por la necesidad de] obtener una limitada reintegración y amejoramiento partiendo de la Ley de 1839, a pesar de no ser éste nuestro ideal, lo que nosotros desearíamos pudiera hacerse. [...] Defendíamos la plena reintegración foral consistente en, decíamos: el reconocimiento de todos nuestros derechos originarios con la reputación de las facultades y competencias del antiguo Reino de Navarra y la cesión por Navarra al Estado de las que le sean necesarias para que se haga efectiva la solidaridad y el mutuo progreso de los pueblos de España. [...] Lo conseguido es aceptable, [... pues se ha logrado] un reconocimiento más explícito de nuestro régimen foral como derecho originario e histórico, así como de su naturaleza pactada.

EAJren aldetik, bestalde, Carlos Claveríak adierazi zuen:

El Fuero, que hasta ahora podía tener una mínima presencia en Navarra, va a desaparecer por la obsesionada intención de algún navarro a pasar a la historia [en clara referencia a Jaime Ignacio del Burgo], aunque sea a costa de la historia de todos los demás. [...] En esta ley debería contenerse la lista de las facultades que se reservaban al Estado en función de la unidad constitucioal, no, como se ha hecho, hacer un listado de competencias de Navarra exactamente igual al de muchos Estatutos de Autonomía, pero rebajando por la introducción de fórmulas contenidas en la LOAPA. [...] La esencia del Fuero está en que Navarra tiene poder político propio y originario, que ejercerá en todas aquellas materias que por sus posibilidades pueda desarrollar, independientemente de cuáles sean éstas. En cambio, por este Proyecto de Ley, Navarra ejercerá las competencias que se le reconocen. [...] Este es un cambio sustancial que desgarra al Fuero, que reduce nuestra personalidad histórica y que nos sitúa en el campo de las autonomías uni-provinciales de las que seremos uno más. [...] El principio foral es, al menos para nosotros, la facultad de pactar, algo que sólo puede hacerse desde el reconocimiento de una idea de soberanía.

Claveríak Hobekuntzaren inguruan erreferendumik egin ez izana salatu zuen, eta gauza bera egin zuen Mikel Soraurenek ere (Euskadiko Ezkerra). Azken honek, Hobekuntza Estatutu kamuflatua zela adierai zuen, eta erreferendumik ez egitearen arrazoia galtzeko beldurrean zetzala. Azkenik, Jesús Casajúsek (UNAI) azaldu zuen negoziatzaileek etsi egin zutela Madrilen aurrean, eta testu berriak 1841 baino lehenagoko jatorrizko foru subiranotasuna berreskuratzeari uko egitea suposatzen zuela:

[En] esta ley mal llamada de Amejoramiento, [...] no ha habido ningún pacto ni cosa parecida con el Estado español. [...] Y lo peor de todo es que esta ley cierra la posibilidad de reunificación de Navarra con el resto de Euskadi.

Miguel Izuk dioen bezala, Hobekuntzari buruzko eztabaidan berretsi egin ziren hasierako jarrerak. Indar nazionalistek, UNAIren babesarekin, hasieratik agertu zuten Konstituzioarekiko eta Hobekuntzarekiko ezadostasuna, eta beste ideia ezberdin bat aldarrikatzen zuten: edo lau probintzietarako autonomia estatutu bat, edo forua subiranotasun bezala. Ulertzekoa denez, ez zeuden sinesten ez zuten prozesuaren azken emaitzarekin ados508.

508 IZU BELLOSO, 2001a: 393.

152

8.2. LORAFNAren neoforalitatea

Behin Nafarroan onartua izan ondoren, formalki autonomia estatutu bihurtuko zen Hobekuntza hori, onartzeko baldintza ezberdinak izan zituen. LORAFNA, Konstituzio espainiarreko 146 eta 151.2 artikuluetan xedatutakotik aldenduz, Administrazio zentralaren eta Foru Diputazioaren arteko akordio baten emaitza izan zen beraz, gerora Kongresuak eta Senatuak emendakinetarako izapidetzarik gabe berrestuko zutena, irakurketa bakarraren prozedurari jarraiki509. Azkenik, abuztuaren 10eko 13/1982 Lege Organikoa, Nafarroako Forua Berrezarri eta Hobetzekoa (LORAFNA) onartu zen510.

LORAFNAko Hitzaurreak jatorrizko eta historiko izaera aitortzen zion foruari, zeina botere publikoek babestu eta errespetatu egingo duten. Foru erregimen nafarraren funtsa, politikoki erresuma izatean zetzala argudiatzen zen:

Nafarroak, Espainiako nazio-batasuna eratzeko prozesuarekin bat egin zuenean ere, bere Erresuma izaera gorde zuen, baita horri atxikirik bizi ere, beste herri batzuekin batean, Espainiaren ekinaldi handia.

XIX. mendea aurrera zihoala, Nafarroak Erresuma izaera galdu zuen, baina 1839ko urriaren 25eko Legeak haren Foruak berretsi zituen, konstituzio-batasuna deusetan ukatu gabe, eta xedatu ere zen ezen, Nafarroaren partaidetzaz, batasun horren interesak eskatzen zituen nahitaezko aldaketak sartuko zirela Foru horietan Nazioaren eta Monarkiaren Konstituzioaren interes orokorrekin bat eginez.

Xede hori zutela lotu ziren negoziazioei Nazioko Gobernua eta Nafarroako Diputazioa, eta hondarrean erdietsi zuten akordioan du sorburua Espainiako Monarkiaren Gorteek onetsi zuten 1841eko abuztuaren 16ko Lege Itunduak.

Bere jatorrizko eskubide historikoetatik heldu ziren lege horien gerizapean, Nafarroak bere foru araubidea gorde zuen, baita ezari-ezarian garatuz joan ere, beharrezkoa izan denean Estatuko Administrazioarekin hitzartuz ahalmen eta eskumenen egokitzapena, elkarlaguntzarako komenigarritzat jotzen ziren bideak adostuz eta beti ere gizartearen beharrak begiratuz.

Aurrekari horiek zuzentasunez aintzat harturik, Konstituzioak, printzipio demokratiko, pluralista eta autonomikoen baiesle, gogoan dauka foru araubidearen existentzia eta, horrenbestez, bere lehen xedapen gehigarriko lehenbiziko lerroaldean Nafarroako eskubide historikoak babesten eta errespetatzen ditu eta, bere xedapen indargabetzailearen bigarren idazatian, berriz, 1839ko urriaren 25eko Legearen indarra bere horretan uzten. Horra, beraz, Konstituzioak indarra hartu berritan, Foru Diputazioarekin akordioa egin ondotik, 1979ko urtarrilaren 26ko Errege Dekretua aldarrikatzeko arrazoia, Nafarroako foru araubidea birrezarri eta hobetzeko bideari hasiera eman baitzion.

Hartara, Nafarroako Foru Araubidearen berezko ezaugarria da, Konstituzioak gerizatua, Estatuko Administrazioaren ordezkariek eta Narroako Foru Diputazioarenek Araubide horren berriztapena eta eguneratzea adostea, Gorte Nagusiek, espainiar herriaren subiranotasuna haragitzen duen Estatuko organo diren aldetik, erabaki aitzin. Bi ordezkaritzen artean adostutako hobetzearen izaera eta norainokoa kontutan harturik, Konstituzioaren ikuspegitik beharrezkoa da Gobernuak, bere legegintza-ekimenaz baliatuz, Lege Organikoaren proiektuaren maila eta izaera eman diezaion itunari, eta Gorte Nagusietara igor dezan, horiek, nahi badute, Lege Organikoaren gisa horretan sar dezaten Espainiako ordenamendu juridikoan.

Hitzaurreak berak bezala, Legeko lehendabiziko hiru artikuluek Nafarroaren foraltasunaren sintesia islatzen dute:

509 LOPERENA ROTA, 1984: 101-104.510 Ikus Eranskin dokumentala, 2. zb.

153

1. artikulua. Nafarroa Foru Komunitate bat da, araubide, autonomia eta erakunde berekiak dituena, banaezina, Espainiako Nazioaren barnean sartua eta solidarioa haren herri guztiekin.

2. artikulua. 1. Botere publikoek Nafarroako Foru Komunitatearen jatorrizko eskubide historikoak errespetatu eta babestuko dituzte, 1839ko urriaren 25eko Legeari, 1841eko abuztuaren 16ko Lege Itunduari eta xedapen osagarriei, Lege Organiko honi eta Konstituzioari jarraikiz, haren lehen xedapen gehigarriko lehenbiziko lerroaldean aurrikusitakoaren ariora.

2. Aitzineko idazatian xedatutakoak ez ditu ukituko Estatuaren erakunde, ahalmen eta eskumenak, konstituzio-batasunari badatxezkio.

3. artikulua. Nafarroako Foru Araubidearen izaerarekin bat etorriz, haren Hobetzeak, Lege Organiko honetan ezartzen den gisan, helburu hauek ditu:

1. Konstituzio-batasunarekin bateragarriak diren ahalmen eta eskumen guztiak Nafarroako Foru Araubidearen barnean sartzea.

2. Nafarroako Foru Erakundeak demokratikoki antolatzea.3. Nafarroako Foru Araubidearen ahalmen eta eskumen bereki guztiak bermatzea.

Hitzaurrean eta atariko tituluan, foru sistema nafarraren funts historiko zein juridikoa azaltzen da; hain zuzen ere, Konstituzioa baino lehenagokoa izatean datza funts hori, eta oinarri juridikoa 1839ko urriaren 25eko Legeak eta 1841eko abuztuaren 16ko Lege itunduak ematen diote, bi hauetatik sortu baitzen, batasun espainiarraren barnean, foru erregimen berria. Beste alde batetik, foru erregimenari dimentsio konstituzionala eman zitzaion, Konstituzioko lehendabiziko xedapen gehigarriak errespetatu eta babestu egiten dituelako Nafarroaren eskubide historikoak. Horrela, konstituzio aurreko izaeraren eta Konstituzioko aintzatespenaren konbinaketatik, Nafarroaren konfigurazio autonomikoa ondorioztatzen da, foru erregimenaren jarraipenerako aukerarik gabe. LORAFNAk, bere araudian, sistema nafarraren izaera berezi eta forala onartzen du, eta, izaera horretan oinarrituz gauzatzen da foru erregimenaren eguneratze edo hobetzea, Lege Organikoaren helburua, azken batean, Nafarroako foru erregimena eguneratu edo hobetzea baita, 1978ko espainiar Konstituzioaz geroztik sortutako egoera eta erregimen demokratiko-konstituzional berrira egokitzea alegia511.

Nafarroan mitologia nabarrista indarrean jarri zen, baina honek ere izan bazuen bere pasadizo xelebrea, Josu Chuecak jasotzen duen bezela:

Estatuko Boletinean, 1982.ko abuztuak 16.an LORAFNA delakoa argitaratu zutenean, Pakzionadaren urtemugako egunean alegia, historiari egindako keinu hori, orekatuta suertatu zen Foru Hobekuntzaren testuan azaltzen den aitzinsolas historikopolitikoa ahaztu egin baitzitzaien inprimatzaile madrildarrei. Hain garrantzitsua zen oinarri historizista hori, hamar egun beranduago argitaratu behar izan zuten akatsen zuzenketa izanen baltiz, baina berdin zen ustezko paktuaren dotrinak bazituen kudeatzaile prestuak, UCDk zuen krisia zela medio, PSOE eta UPN zain baitzeuden lekukoa hartzeko512.

8.3. Jaime Ignacio del Burgoren berrogeita bat zaletasunaren garaipena eta berari zuzendutako kritikak

Horrela, garaile irten ziren Jaime Ignacio del Burgoren itun-legeko tesi berrogeita bat zaleak, itun-legearen mito historikoa legelari zein historialarien aldetik

511 J.A. RAZQUIN LIZARRAGA, 1989; 1992: 14-16, 89-107.512 CHUECA INTXUSTA, 2006: 8.

154

gogorki kritikatua izan arren, kontrako tesiak argudiatuz513 –beste puntu batean ikusi dugun bezala–. Mina Apatek, adibidez, Nafarroako historia berriaren interpretazio ideologizatu bat sartu izana leporatu zion del Burgori. Egile horren aburuz, 1841eko Legea arrunta zen izaeraz, eta Gorte Nagusiek aldebakarki alda zezaketen, Nafarroaren onespenaren beharrik gabe. Beste historialari handi batek, Miguel Artolak, adierazi zuen pakzionatu izendapena ez zegoela beste inolako lege motarekin parekatzerik, eta bere existentzia bateraezina zela botere legegilea Gorteei esleitzen dien Konstituzio batekin.

Ildo berean, baina ikuspegi erabat juridikotik, Martínez Tomásek xehetasunez aztertu zuen Legearen izaera juridikoa. Ukatu egin zuen foru araubidearen eta 1841eko Legearen izaera pakzionatua, eta bere ezadostasuna agertu zuen 1837ko Konstituzioa erabat errespetatzen zuten tesi paktistekiko, elkarrizketetan Gobernuaren irizpidea inposatzearekiko, Gorteek sartutako aldaketekiko eta botere legegileak egikaritutako subiranotasun nazionalarekiko. 1841eko Legea geroagoko beste lege batzuen bidez aldagarria zen eta, garrantzitsua izanik ere, lege arrunta zen, 1839ko Legea bezala, eta ez zeukan Nafarroako Foru Diputazioaren aurretiazko adostasunik gabe aldaezina zen itunik. Beste legelari ospetsu batzuek, Eduardo García de Enterría eta Tomás Ramón Fernández Rodríguezek adibidez, baztertu egin zuten 1841eko Legea pakzionatu gisa kategorizatzeko aukera. García Trevijanoren iritzian, pakzionatu kalifikazioa kontraesanezkoa zen, eta Santamaría Pastorrentzat, berriz, Lege hau tradizio luzearekin baina oker ezagutzen da lege pakzionatu gisa. Francisco Tomás y Valiente historialariak, bestalde, adierazi zuen ez zegoela itunik: formalki, eta teknika juridikoari begira, ez zait iruditzen lege pakzionatu bezala kalifikatzea egokia denik. Nafarroaren baitan, Larumbe Biurrunek eta Nagore Soravillak 1841eko Legea lege arrunta zela sostengatu zuten.

Badira tarteko bi doktrina. José Andrés Gallego historialari eta aldi hartan UCDko politikariak, Jaime Ignacio del Burgoren lagunak, Lege honen izaera juridikoaren inguruko jarrerak hiru zirela gogorarazi zuen: batzuentzat kontraforua, beste batzuentzat itun bat, eta hirugarrenentzat hainbat legeren arteko bat. 1841eko Legea kontraforua zela onartzen zuen, baina liberalismoa bitarteko iraultzaileen bidez nagusitu zela ahaztu gabe, eta ez Nafarroan bakarrik, baizik eta Mendebalde guztian. Bestalde, eta ikuspegi juridikotik begiratuta, Demetrio Loperenak doktrinazko jarrera ezberdinak bilduz landu zuen gaia. Bere iritzian, 1841eko Legea garrantzi handikoa izan arren, Nafarroa ez zen Estatu unitarioko kide itun baten bidez bihurtu, baizik eta araubide administratibo berezi baten edukia zehazteko egin zuen hori. Estatuak, beraz, 1839 eta 1841eko Legeen bidez autoantolatu zuen bere burua eskualdeetan.

1841eko Legearen eta 1982ko Hobekuntzaren izaera pakzionatuaren gaineko eztabaidari, Foruaren Hobekuntza Autonomia Estatutu bat ote zenaren ingurukoa gaineratu zitzaion. Beste behin ere, Jaime Ignacio del Burgoren tesia irten zen garaile, kasu honetan Pulido Quecedo, Sancho Rebullida, Rubio Torrano, Asiáin Ayala edo Salinas Quijada bezalako beste legelari batzuekin batera. Nafarroari Konstituzioko lehen xedapen gehigarriko 2. paragrafoa aplikatzen ez zaiola kontuan hartuz, ukatu egin zuten Foruaren Hobekuntzak estatutu izaera duenik, arau atipikoa delako, ituna ordenamendu juridikoari txertatzearen emaitza. Autogobernura jotzeko tresna Autonomia Estatutua izanik, eta Nafarroa egoera horretan dagoenez bere Konstituzio aurreko izaera dela-eta, honek (Nafarroak) ez du haren beharrik, baizik eta modu

513 Doktrina kritiko hauek modu zabalago batean ikusteko, J.A. RAZQUIN LIZARRAGA, 1989: 74-106, 298-512.

155

partzialean –ez orokorrean– eguneratu ditu bere foru edo eskubide historikoak, itunaren foru printzipiora joz. Oraingoan ere, Jaime Ignacio del Burgo izan da Foruaren Hobekuntzaren izaera atipiko eta ez estatutarioa zabalera eta sakonera handienarekin garatu duena. LORAFNA, Nafarroaren eta Estatuaren arteko itun berri bat da, 1841eko Lege pakzionatuaren nobazio aldatzailea sortzen duena, eta Nafarroaren eskubide historikoak eguneratzen. Honako hau ez da erabaki orokor bat, lehen xedapen gehigarriko 2. paragrafoa ez zaiolako Nafarroari aplikagarri. Hobekuntzaren funtsa, Nafarroaren eskubide historikoak jatorrizkoak izatean datza, Konstituzioa baino lehenagokoak direlako, eta hori testu organikoan izaera juridiko ez estatutarioa adieraziz islatzen da, bere hitzaurrean eta manu ugaritan argi ikus daitekeenez.

Nafarroan bertan, badira tesi foruzale honekin bat ez datozen jarrerak, Hobekuntza Konstituzioan oinarrituriko autonomia estatutu bat dela diotenak, eta bere harian bihurtu dela Nafarroa Autonomia Erkidego. Zentzu honetan, Demetrio Loperena Rota azpimarratu beharra dago, zeinaren iritzian LORAFNA autonomia estatutu bat baiten, honako arrazoiengatik: 1. Erabat erantzuten dio autonomia estatutuaren kontzeptu juridikoari. 2. Bere oinarri juridiko-politikoa funtsezko botere konstituzio egilearen emaitza den Konstituzioan dago, eskubide historikoak errespetatzen dituena, eta bere oinarrizko printzipio eta eskemetara meneratzen da, Konstituzioaren gailentasuna dela-eta. 3. Bere edukiari dagokionez, konstituzionalki autonomia estatutu bat da. 4. Bere ahaidetza konstituzionala dela-eta –Konstituzioko VIII. Tituluan kokatzen baita–, Lege Organikoa da. 5. Bere berme sistema, Konstituzioak autonomia erkidegoentzat aurreikusten duenaren berbera da. 6. Estatuak autonomia erkidego gisa tratatu du Nafarroa bere arauen bidez. Funtsean, beraz, Loperenarentzat gainerako estatutuei pareka dakiekeen autonomia estatutu bat da (Konstituzioko 151. art.), bat egiten baitute bere izaera itunduak, bere oinarrizko egitura instituzionalak eta eskuduntzen artikulazioak.

Kanpoko doktrinak, oro har, Foruaren Hobekuntzaren estatutu izaera defendatzen du. Muñoz Machadok, adibidez, lehen xedapen gehigarriak, gehienez jota, autonomiara jotzeko prozedura berezi bat arbitratzen duela dio, baina, edonola ere, autonomia estatutu izaera omen du Foru Hobekuntzak. Hauen aurrean, badira eskubide historiko nafarren jatorrizko izaeraren alde egiten duten ahotsak ere, hala nola Miguel Herrero de Miñónena. Berarentzat,

[...] lo originario no depende de la Constitución y, por lo tanto, es inmune no ya al legislador ordinario, algo que ahora todo el mundo reconoce, sino al mismo poder de revisión de la Constitución. No se trata de una rigidez mayor o menor como la prevista en el Título X de la Norma Fundamental, sino de algo más profundo. Una revisión constitucional, cualquiera que fuese su procedimiento, no puede derogar la personalidad de Navarra porque Navarra no es una creación del constituyente español. La antecede y, más aún la integra, puesto que en el proceso de la transición política a la democracia que la Constitución culmina, los pueblos de España dotados de personalidad histórica, si no actuaron como sujetos formales del mismo, sí fueron ineludibles actores514.

Delburgiar kontzeptu paktizioari estuki lotuta, Hobekuntza erreferendumera ez ateratzeko emaniko argudioa zegoen: Hobekuntza, Nafarroak bere historiarekin bat etorriz egin beharreko hautua da, eta, beraz, ez dago hiritarren borondatearen esku. Santiago Leonék ondo adierazi duen bezala, honako hau Jaime Ignacio del Burgoren Navarra es Navarra ikuskerarekin lotzen da, egia historiko absolutu bihurtu dena eta, definizioz, debate demokratikoari ihes egiten diona, nafarrek ez baitute bere gainean 514 HERRERO DE MIÑÓN, 1999: 68.

156

erabakitzerik. Berau kuestionatzean, baina, egitatez eman daiteke Nafarroa Euskal Autonomia Erkidegoan integratzeari buruzko erreferendum bat egiteko aukera –Espainiar Konstituzioko Laugarren Xedapen Iragankorrean dago jasota–. Erreferendum hipotetiko honek, hala ere, nafarren determinazio askea baino gehiago, egiaren (Navarra es Navarra) eta gezurraren (Nafarroa Euskal Herria da)515 arteko aukeraketa ekarriko luke. Zentzu honetan, Bixente Serranoren hitzak gureak egiten ditugu:

Zergatik ote, bada erreferendumik eza? Beldur al zeuden kontsulta galduko ez ote zuten kontuan harturik Nafarroaren euskaltasunaren bazterketa? Ez dirudi beldur horrengatik izan zenik, batik bat erreparatzen badiegu ordutik hona UPN, PSOE eta “Foru-Hobekuntza” horren aldeko alderdiek behin eta berriz lorturiko emaitza elektoralei. Eta, hain zuzen, emaitza horietaz baliatu dira gero justifikatzeko soberan zegoela erreferenduma: horrelako emaitzek argi eta garbi frogatu dutelakoan nafarrek onartu egin dutela autonomia berezi hau. Gehiago dirudi bertze beldur bat zegoela uko egite horren atzetik: erreferenduma, foruzaleek irabazi arren, Nafarroaren euskaltasunaren inguruko eztabaida bihurtuko zelakoan. Izatez, behin eta berriz aipatu dute gero alderdi horiek kaltegarria izanen litzaiokeela Nafarroari horrelako eztabaidetan sartzea516.

Edonola ere, herriari iritzia emateko aukera demokratikoa ez emateak Bigarren Errepublikako prozesu estatutarioan gertatutakoaren beldurra justifikatuta dagoela erakusten duela dirudien arren, ez dugu ahaztu behar Hobekuntza babestu zuten indar politikoek, Nafarroako Parlamenturako eginiko lehendabiziko hauteskundeetan, 1983ko maiatzaren 8an, 41 parlamentario lortu zituztela 50 aulkietatik, %80 gaindituz. Errealitate hori geroko hauteskundeetan ere errepikatu egin da, gaur arte517.

Hobekuntzaren balantze ideologikoa garbia da: esaten ari garen bezala, Jaime Ignacio del Burgoren tesia gailendu zen, zeinak, gainera, dogma maila eman zion foruei edo foraltasunari buruz zeukan definizio espiritual eta politikoari. Bere burua foruzale damugabe eta suhar gisa ikusten duen egile hau518 harro dago oso bere haurtxoaz, LORAFNAz, eta nahiz eta ez daukan bere egitandia hedabideetatik at lehen pertsonan goratzeko handikeriarik, behin baino gehiagotan arrandiatzen da bere egia historikoaz, beste pertsonaia edo ekintza juridiko-politikoen atzean gordeta Konstituzio mailara igoa. Adibide modura, 2004an José Alonso ministroaren omenez argitaratutako luxuzko liburua dugu, Alderdi Popularreko bere Gobernuak ordaindu zuena, Justizia Ministerioaren bidez. Alonsok legelarien leinu bati hasiera eman ziola esanez amaitzen du bere azterlana; guk horri erantsiko genioke azken ordezkaria eta jarraitzailerik fidelena ere izan dela519. Eta jarraitzen du:

[Alonso] fue el primero en calificar a la Ley de 1841 como paccionada, una ley plenamente integrada en la Constitución española de nuestros días. El Amejoramiento de 1982 ha sido la culminación de un largo proceso histórico de reivindicación y afirmación de este principio. Ya no será necesaria la movilización permanente del pueblo navarro en defensa de su foralidad histórica, peus es la propia Constitución la que obliga a los poderes públicos a amparar y respetar los derechos históricos del antiguo reino de Navarra.

515 LEONÉ PUNCEL, 2005.516 SERRANO IZKO, 2005: 284.517 Ikus PARLAMENTO DE NAVARRA, 2004. Cfr. ALLI ARANGUREN, 1994: 157.518 DEL BURGO TAJADURA, 1999b: 77.519 Adierazgarria da Alonsorekin duen paralelismo historikoa. Diario de Navarra egunkarian 2000ko azaroaren 28an egin zioten elkarrizketan, Ministro izatea ohore bat izango zela adierazi zuen. Eta kazetariak zein Ministerio betetzea gustatuko litzaiokeen galdetu zionean, zera erantzun zuen: Tira, nik uste Justizian zerbait egiteko moduan nagoela, eta Administrazio Publikoetan ere bai...

157

Podemos considerar al Amejoramiento como el triunfo definitivo de José Alonso, aquel corellano ilustre que fue ministro de Gracia y Justicia en el momento oportuno, trasladó su sabiduría a las generaciones venideras y acabó su vida como presidente del Tribunal Supremo español.

Nuestro personaje perteneció a la generación de liberales navarros que tuvieron visión de futuro, apostaron por la modernidad de Navarra y España y en medio de grandes incomprensiones, aunque merecidas en algún caso, consiguieron implantar una nueva forma de autonomía, el régimen foral. Sobre sus pilares se asienta hoy la comunidad con mayor potencialidad autonómica de España que, a su vez, se ha convertido en uno de los países más descentralizados desde el punto de vista político de la Unión Europea.

En la Constitución de 1978 y el Amejoramiento del Fuero de 1982 las ideas de Alonso sobre la foralidad histórica de Navarra han quedado respaldadas. Es su triunfo final520.

Ildo berean kokatu zituen ez bakarrik UCD Trantsizio garaian, baizik eta baita gaur egun Alderdi Popularra ere, Alonsoren omenezko liburuaren “Aurkezpenak” frogatzen duen moduan, zeina Estatuko Justizia idazkariak sinatzen baitzuen, Rafael Catalá Polok. Del Burgori mota orotako gorazarreak egin ostean, honela zioen bertan:

Sirva también este libro para recordar, especialmente en estos tiempos en los que el marco de convivencia y desarrollo que la Constitución de 1978 significa está puesto en entredicho por algunos [se refiere al nacionalismo vasco], cómo la Ley Paccionada de 1841 ha permitido durante siglos singularizar la posición de Navarra en el contexto de España, dotar a la Comunidad Foral de un conjunto de facultades respetuosas con su origen histórico, sin por ello desmerecer la unidad de España, y establecer un modelo de integración considerado con la idiosincrasia de esta tierra y de este pueblo navarros. Este ejemplo de respeto, desarrollo armónico y singularidad en un conjunto integrado constituyen un paradigma de convivencia, de solidaridad y de futuro basado en el refuerzo de los elementos comunes y que nos han permitido alcanzar estos albores del siglo XXI como una nación renovada521.

Foruaren 1982ko Hobekuntzak, 1841eko Lege itunduaren eguneratze modura ulertuta, politikoki Euskal Herritik bereizita zegoen bide bat zabaldu zuen Nafarroa demokraziara zuzentzeko. Juan Mª Sánchez Prieto eta José Luis Nieva Zardoyak adierazi duten bezala, del Burgok Nafarroako UCDtik bultzatutako eta gerora UPNk jasotako filosofia berrogeita bat zale horrek Diputazioak hasiera batean zeukan nahasmen tradizionalista gainditzen lagundu zuen, eta auzi nafarraren gaineko debate zein tratamendu konstituzionala originaltasunez bideratzen, gehiengoa zeukaten indar politikoen doktrina ofizial komun bihurtu arte, sozialismo nafarrarena barne, zeinak zuzendu egin baitzituen bere hasierako adierazpenak, batasun eusko-nafarraren alde522. Egile hauek ikusi ahal izan duten bezala523, eta baita Álvaro Baraibarrek524 eta Eduardo Leonék ere525, del Burgo Víctor Praderaren oinordeko gisa agertzen da Trantsizio garaian, hala euskal nazionalismoaren aurka zeukan jarreragatik, nola Nafarroaren benetako historiari buruz zeukan ikuskeragatik. Gainera, Diario de Navarra-ren babesa jaso zuen bere kanpainan, eta, batez ere, Jaime Ignacio del Burgoren estrategia politikoa Praderak Iruñeko 1918ko Biltzarrean garatutako pentsamenduan oinarritzen da, nafar foruen auzia euskal probintzietakoarekiko ezberdina zela azpimarratzen zuenean.

520 DEL BURGO TAJADURA, 2004b: 54.521 CATALÁ POLO, 2004: 9. 522 SÁNCHEZ PRIETO eta NIEVA ZARDOYA, 2004: 321.523 SÁNCHEZ PRIETO eta NIEVA ZARDOYA, 2004: 321.524 BARAIBAR ETXEBERRIA, 2004. 525 LEONÉ PUNCEL, 2005.

158

Oinordetza hori, baina, neoberrogeita bat zaletasuna izendatu dugunarekin berritu zen. Del Burgoren UCD, baina baita UPN ere, ezin ziren, legatu frankistarekin izan zuten loturaren ondorioz, beren iragan hurbilari aipamenak eginez berretsi. Emilio Majuelok dioen bezala, eskuin nafarraren legitimazio historikoak erreinu zaharraren historizismo zaharkituarekin izan zuen orduan zerikusia, eta, jarraian, nortasunerako erreferente berri bat eraikitzeari ekin zioten, kronologikoki frankismotik urrun zegoena. Era berean, egoera konstituzional espainiar berrira egokitutako erakunde nafarrak eraldatzeko oinarriak jarri zituzten526.

Neoberrogeita bat zaletasuna, beraz, zuzenbide positiboan inposatu da, eta Konstituzioak berekotzat hartu du. Gustokoa ala ez, ados egon ala ez, legeak ezarritako errealitatea hau da. Egoera hau honela ikusten zuen Juan Alfonso Santamaría Pastor-ek 1992an:

Es innegable que la tergiversación jurídica de la naturaleza de las Leyes de 1839 y 1841 ha cumplido un papel dialéctico de primera magnitud en la historia, como elemento argumetal sobre le que se basó la reconstrucción del régimen foral; pero, en la actualidad, el mantenimiento pertinaz de tales tesis, una vez que han sido sometidas a la crítica implacable de la ciencia jurídica, no hace sino desacreditar un sistema que no precisa en modo alguno de tan toscas muletas para sostenerse en pie. Tan notoio es que toda cultura política necesita, en determinados momentos de su historia, de símbolos, de objetos a los que trasladar sus sentimientos de identidad colectiva, como que resulta sumamente arriesgado exagerar este proceso de transferencia cosificando esos sentimientos en hechos u objetos que el análisis histórico –o jurídico– puede desacreditar cualquier día. El sistema foral navarro no puede apoyarse jurídica ni históricamente, sin grave confusión, en unas leyes que, con todo respeto, no eran sino disposiciones de signo abolitorio y uniformista: su fundamento jurídico se encuentra hoy en la Disposición Adicional Primera de la Constitución y, mediatamente, en la historia de Navarra; una historia que el texto fundamental de 1978 ha convertido en derecho positivo. Pero tampoco sería justo convertir a tales leyes en el fundamento histórico del estatuto constitucional de Navarra: en ellas se encuentra, quizá, su origen incidental; pero la tradición que pretenden encarnar ha de situarse en un plano muy distinto. Tal tradición está formada por la herencia que dejaron a Navarra hombres como José Alonso, Arturo Campión, Javier Los Arcos, Pablo Ilarregui, Luis Oroz, Serafín Olave y Rafael Aizpún Santafé, por no mencionar sino a algunos de los que ya nos dejaron; hombres que no es hora de juzgar políticamente, porque, gusten o no, contribuyeron decisivamente a la formación de la historia de este viejo Reino527.

Del Burgoren neoberrogeita bat zaletasuneko tesi garaileak lurraldetasun bat ofizializatzen zuen, bere silueta kartografikoan nabarristen sinbolo ikoniko bihurtuko zena. Zentzu honetan, nafartasunaren lurraldetasun sendo honek zerikusi handia du Estatu-nazionalen konfigurazioarekin eta mugak instituzionalizatzearekin, zeintzuen bidez Estatuek euren subiranotasunaren ertzak diseinatzen baitituzten. Mugak, baina, etsaia sortzen duen neurri berean babesten du berengandik; segurtasuna definitzen du, baina segurtasun gabezia paradoxikoa sortzen du aldi berean. Horixe bera gertatzen da Nafarroarekin eta Euskal Autonomia Erkidegoarekin. Izan ere, Daniel Innerarityk dioen bezala, Estatu nazionalaren konfigurazioan islatutako lurraldetasun printzipioa ez zen modu naturalean gauzatu, baizik eta logika itsu bati jarraiki garatu zen batzuetan, historia eta kulturen aniztasuna bertan harrapatuz, nahitaezko esportazioez eta inportazio kalkulatuez lagunduta528. Horrela, neoberrogeita bat zaletasunak LORAFNAn garaipena lortu zuen arren, foraltasunaren ahazturak azaleratu egin ditu beste nortasun batzuk, Nafarroaren egitura instituzional eta politikoarekin zerikusi handia dutenak. Gaur egun, globalizazioaren aro berri honetan, Estatu nazionalen krisia eta gizartearen

526 MAJUELO GIL, 2006: 10.527 SANTAMARÍA PASTOR, 1992: 52.528 INNERARITY, 1999: 138-139.

159

aldetik dagoen foruen ahaztura kontuan izanik, hiritarren ikuspuntutik ez da del Burgok aldarrikaturiko foraltasunaren garaipena defendatzen. Honela mintzo zenean, 1985ean zer jazoko zen aurreikusi zuela ematen du –demokraziako garai berriei egokituz–:

A lo largo de la historia, el pueblo navarro supo impregnar el ordenamiento jurídico foral del espíritu humanista propio del pensamiento cristiano, que tan profunda huella ha dejado en nuestro carácter, por mucho que se pretenda hoy ignorarlo.

El Fuero, en cuanto conjunto de leyes positivas, usos y costumbres, se ha inspirado en una concepción política respetuosa de la dignidad de la persona y, por consiguiente, de la autonomía y la libertad de las instituciones que tienen su origen en el hombre. La democracia local es esencial para el Fuero. Al igual que la familia, configurada como institución básica. La moralización de la vida social es, asimismo, una permanente referencia para la recta utilización del Fuero. El ser foral requiere, en una palabra, respetar los valores fundamentales de la libertad, de la justicia y de la solidaridad.

Al mismo tiempo, si la foralidad exige reducir el Estado a sus justos límites, los poderes forales han de actuar de acuerdo con el principio de subsidiariedad sin invadir, por tanto, la esfera de actuación de las organizaciones sociales intermedias. La Diputación-providencia, al igual que el Estado-providencia, es incompatible con el verdadero sentido histórico del Fuero.

Estos valores fundamentales son interdependientes. El Derecho navarro es un permanente canto a la libertad personal, expresada en el principio de “paramietno fuero vienze” o “paramiento ley vienze”, conforme al cual la voluntad unilateral o contractual prevalece sobre cualquier fuente del Derecho. Por eso, es incompatible el Fuero con todo abuso de poder, interno o externo, con toda forma de arbitrariedad, con cualquier tipo de totalitarismo, en una palabra, con todas aquellas concepciones políticas que no afirmen en su plenitud el respeto a los derechos personales y sociales del hombre y de las colectividades libremente creadas por él.

Esta concepción foralista nos impide permanecer de brazos cruzados si queremos evitar que los Fueros del año 2000 no sean otra cosa que una estructura institucional para el ejercicio del poder político en una sociedad materialista y desprovista de valores morales, con lo que ello supone de grave peligro para la pervivencia de la libertad y la práctica de la justicia529.

Nafar eskubide historikoak, gaur egun, botere politikoa baliotan eskas dabilen gizarte materialista batean egikaritzeko egitura instituzionala dira, eta horrek arrisku larria suposatzen du bai askatasunaren biziraupenerako, bai, zenbaitetan, justizia gauzatzeko. Horren adibide dugu boterean izan diren alderdietako (PSN eta UPN) ordezkariek ustelkeria kasu ilunen harian izaniko judizializazio bizia.

9. Hitzarmen Ekonomikoa, Nafarroaren foru berezitasunaren teknifikazioa

1982ko Foru Hobekuntzaren harian sorturiko foru egitura instituzional nabarrista eta berrogeita bat zalea gero eta gehiago teknifikatzen joan da, eta herritarren sentimendutik aldentzen. Horren erakuslerik garbiena Hitzarmen Ekonomikoa dugu, autogobernu nafarraren oinarrizko tresna. Arlo politikoan Nafarroaren eraikuntza sinboliko eta identitario gisa aldarrikatua izan da alderdi guztiengatik. Aurkituko dugun kontrako jarrera bakarra Batasunarena izan da, zeinaren arabera Kontzertu edo Hitzarmen Ekonomikoaren araubidea euskaldunek Estatuari ordaindu beharreko alokairua litzateke. Analogiazko ariketa aske honetan oinarrituz, Mikel Aranburuk adierazten du eredua, errendamenduari baino gehiago, frankizia kontratuari zaiola hurbiltzen. Tokiko oligarkia baten aldeko Estatuko frankiziari. Foru sistema fiskala izango da, ziurrenik, hain ideologia ezberdin eta kontrajarriak pizten dituen eztabaida 529 DEL BURGO TAJADURA, 1985: 35-36.

160

politikoan adostasuna sortzen duten puntu gutxietako bat. Horrek erakusten du litekeena dela ereduak arlo juridiko eta ekonomikoa gainditzen duen osagairen bat izatea530.

9.1. LORAFNAren 45 eta 46. artikuluak

Nafarroaren Hitzarmen Ekonomikoaren erregimena behar bezala ulertu ahal izateko LORAFNAko 45. artikuluan sistema fiskal nafarra arautzen duen zatia aztertu beharko genuke531. Lehen paragrafoak dio bere foru erregimenaren arabera, Nafarroako tributu eta finantza jarduera Hitzarmen Ekonomikoaren sistema tradizionalaren bidez arautuko dela:

45. artikulua. 1. Bere foru araubidearen ariora, Nafarroako zerga eta finantza-jarduera hitzarmen ekonomikoaren tradiziozko sistemaren bidez arautuko da.

2. Hitzarmen ekonomikoetan Nafarroak Estatuko karga orokorretarako eman beharreko ekarpenak zehaztu dira, eta horien zenbatekoa eta gaurkotzeko prozedura adieraziko, hala nola bere zerga-araubidea Estatuaren araubide orokorrarekin harmonizatzeko irizpideak ere.

3. Nafarroak bere zerga-araubideari eusteko eta hura ezarri eta arautzeko ahalmena du, behar den Hitzarmen Ekonomikoan xedatzen dena deusetan ukatu gabe, horrek 1969ko Hitzarmen Ekonomikoaren Atariko Tituluaren barnean dauden printzipioak errespetatu beharko baititu, hala nola Lege Organiko honetako 1. artikuluak aipatzen duen elkartasun printzipioa ere.

4. Hitzarmen ekonomikoen izaera itundua dela eta, behin Nazioko Gobernuak eta Diputazioak sinatu ondoan, Foru Parlamentuari eta Gorte Nagusiei igorriko zaizkie lege arruntaren bitartez onets ditzaten.

5. Nafarroako zor publikoa eta balio berarekin Foru Komunitateak jaulkitzen dituen titulu-baloreak, fondo publikotzat joko dira ondorio guztietarako. Jaulkipenen bolumena eta ezaugarriak Estatuarekin koordinaturik ezarriko dira, Hobetze honetako 67. artikuluak zehazten duenari jarraikiz.

6. Foru lege batek Nafarroaren ondarea nahiz haren administrazioa, defentsa eta zainketa arautuko ditu.

LORAFNA, itunen izaerari buruzko teoria iushistoriko guztia jaso zuen, eta esanbidez aipatzen zuen Hitzarmenaren itun izaera, bere 45.4 artikuluan, eta inplizituki Hitzaurrean eta Legeko artikulu ugaritan. Kupoaren figura eta Nafarroaren tributu ahalmen zabala, artikulu horretako bigarren eta hirugarren paragrafoetan aintzatesten dira, modu orokorrean. Bigarrenak dio Hitzarmen Ekonomikoetan Nafarroak Estatuko zama orokorretarako eman beharreko ekarpenak zehaztuko dira, eta horien zenbatekoa eta eguneratzeko prozedura adieraziko, hala nola bere tributu erregimena Estatuaren erregimen orokorrarekin harmonizatzeko irizpideak ere; hirugarrenak, bere aldetik, adierazten du Nafarroak bere tributu erregimena mantentzeko, ezartzeko eta arautzeko ahalmena daukala, dagokion Hitzarmen Ekonomikoak xedatzen duenari kalterik egin gabe, eta 1969ko Hitzarmen Ekonomikoko Atariko Tituluan jasotako printzipioak errespetatu beharko dituela, eta baita Lege Organikoko 1. artikuluak aipatzen duen elkartasun printzipioa ere. Azken artikulu honetan esaten da Nafarroa Foru Komunitate bat dela, erregimen, autonomia eta erakunde berekiak dituena, banaezina, Espainiako Nazioaren barnean sartua, eta haren herri guztiekin solidarioa. Zentzu honetan, Medina Guerrerok adierazten zuen 45.3 artikuluak ez zuela zehazten zeintzuk ziren horren ondorioak, eta, gauzak horrela, urte batzuren buruan, Hitzarmenak metodologia bat onartu zuen kupoa zehazteko –Euskal Autonomia Erkidegoan zeukatenaren parekoa532–, Hitzarmen Ekonomiko berria onartzen zen abenduaren 26ko 28/1990 Legean. 530 ARANBURU URTASUN, 2005: 39, 130-131. 531 Honen inguruan ikuspegi zabalagoak honako egileetan aurki daitezke: RUBIO TORRANO, 1985: 89-91; J.A. RAZQUIN LIZARRAGA, 1989; 1992: 447-461; MEDINA GUERRERO, 1991: 153-154.532 MEDINA GUERRERO, 1991: 155.

161

Hitzarmen Ekonomikoari estuki lotuta, Tokiko ogasunen eta Foru Erkidegoaren zerga ahalmenen gaiarekin egiten dugu topo. LORAFNAren 46. artikuluak dio:

1. Toki administrazioaren alorrean, Nafarroari honako hauek dagozkio:a) Gaurregun dituen ahalmen eta eskumenak, 1841eko abuztuaren 16ko Lege

Itunduan, 1925eko azaroaren 4ko Errege Dekretu Lege Itunduan eta xedapen osagarrietan erabakitakoaren babespean.

b) Aurrekoekin bateragarriak izanik ere, Estatuko oinarrizko legeriaren ariora komunitate autonomo edo probintziei dagozkiekeenak.

2. Foru Diputazioak, justizia auzitegien jurisdikzioa deusetan ukatu gabe, Nafarroako udal, kontzeju eta toki entitateen jarduketen legezkotasunaren eta interes orokorraren kontrola eramanen du, foru lege batek xedatzen duenari jarraikiz.

3. Nafarroako udalek, gutxienez, Nazioko gainerako udalei izaera orokorrez onartzen zaien autonomia izanen dute.

Nahiz eta ez LORAFNAk, ez eta beste autonomia estatutuek ere ez duten zehazten tokiko erakundeek bereganatu beharreko eskuduntzak zeintzuk diren, eta ez duten aurreikusten hauei lotutako gastu publikoari aurre egiteko bitarteko finantzierorik, nafar Hobekuntzatik eratorritako tributu sistemak Estatuaren eta Nafarroaren artean adostutako sistema bat behar du izan. Ideia hori 1990eko Hitzarmen Ekonomikoko I. Tituluko VI. Atalean jaso zen533.

Hobekuntza promulgatu ondoren, ugaritzen hasi ziren kontraforuak eta Auzitegi Konstituzionalaren aurreko helegiteak. Baina ez gauzak okerrera zihoazelako, eta ezta ere Madrilek Nafarroako errealitate politikoarekiko mesfidantza agertu zuelako; besterik gabe, Foru Parlamentuak benetako jarduera legegilea garatzean, aukera gehiago sortzen ziren Estatuak bere gobernuaren esparrua inbaditzeko. Gehienetan, alderdi guztiz praktikoen inguruan agertzen ziren ezadostasunak534.

Marko konstituzional berria, Foruaren 1982ko Hobekuntza, 1978ko tributu erreforma eta Nafarroak 1973ko krisi ekonomikoa piztu baino lehen finkaturiko kupo finkoaren bidez egiten zuen hutsaren hurrengo kontribuzioa nahikoa eta sobera arrazoi ziren Hitzarmen berri bat negoziatzeari ekiteko. Aipaturiko zioei, gainera, BEZaren onarpena erantsi behar zitzaien. Espainia Europako Ekonomia Erkidegoan sartzean, zeharkako zerga erreformatzeko beharra sortu zen, desagertu egin ziren luxuen gaineko zerga eta enpresen trafikoaren gaineko zerga, balio erantsiaren gaineko zerga sortu zen, eta zerga bereziak goitik behera erreformatu ziren. Ulertzekoa den bezala, Erkidegoan sartu izanaren ondorioz Estatu osoan zeharkako zergaren eredu berria aplikatu behar izatean, nahitaezkoa bihurtu zen 1969ko Hitzarmenean alderdi horiei zegokienez aldaketak egitea. Gainera, harmonizazioari zegokion atalean berrikuntzak egitean, ekarpenaren eredua ere aldatu egin behar izan zen535.

9.2. 18/1986 Legea

533 DE LA HUCHA, 2006b: 114-140.534 ANDRÉS GALLEGO, 2003: 420.535 ASIÁIN AYALA, 2002: 40-41.

162

Maiatzaren 5eko 18/1986 Legeak Diputazioari esleitu zion Nafarroan BEZa ordainaraztea, eta honek lurralde komunean une bakoitzean indarrean zeuden arau substantibo eta formal berberak aplikatu behar zituen. Kupo aldakorraren ordez, urteroko konpentsazio bat ezarri zen, hainbat aldagai kontuan izanik kalkulatzekoa, eta diru-bilketarako doikuntza bat onartu zen Estatuak Nafarroan kontsumitutako ondasunen inportazioan eskatzen zuen BEZa zela-eta536. Zentzu honetan, Ferrero eta Bakaikoa irakasleek gogorarazten digute BEZa harmonizatzen duten manuak homogeneoak direla Kontzertuan eta Hitzarmenean. Balio Erantsiaren gaineko Zerga, zerga kontzertatu bat da, baina araudi komuna duena, eta horrek adierazten du oinarrizko printzipioek eta arau substantibo zein formalek bat egiten dutela Estatuko araudian jasotakoekin, ezin baitzuen bestela izan kontsumoaren gaineko zeharkako zerga bat izatean, eta barne mugarik gabeko batasun politiko zein ekonomiko berberean aplikatu beharrekoa537.

Lege horren bitartez, BEZa ordainaraztean, Nafarroak estatuan indarrean diren oinarrizko eta formazko printzipio berberak aplikatuko ditu. Hori logikoa da, ondasunen, zerbitzuen eta kapitalen “zirkulazio askatasuna” (baita komunitatekoa ere) ez desitxuratzeko eta BEZa EEEk harmonizatuko zuelako (gero EEk eta ondoren EBk “6. zuzentarauaz, etab.). Ondasunak eta zerbitzuak ematean bi administrazioetako zeini, estatuari edo Nafarroako Foru Komunitateari, ordainduko zaion erregulatzen da. Jasaniko BEZagatiko kenketek arau horien arabera dagokion administrazioaren aurrean eraginen dituzte ondorioak, BEZ hori jaso duen administrazioa zein den ere. BEZaren ikuskapena ere, kasuen arabera administrazio komunak edo foru administrazioak egin beharrekoa, erregulatzen da.

Hitzarmenaren berrikuntza, hala eta guztiz ere, ez zen 1990era arte gauzatuko, eta zortzi urte horietan Madrileko Gobernu sozialistak bere zergak superabit handi batekin likidatzen utzi zion Nafarroari, eta hori funtsezkoa zen Nafarroa, beste probintziekin alderatuz, egoera pribilegiatu batean koka zedin.

9.3. 1990ko Hitzarmenaren berrikuntza eta ondoren suertatu diren aldaketak

Foru Komunitateak, 1991ra arte, superabit handiarekin likidatzen zituen bere aurrekontuak, 50.000 milioietara iritsi zena 200.000 milioiko gastu baimenduaren barnean538. Gobernu sozialista nafarrak, bestetik, batere presarik gabe bultzatu zuen bere ekimena, Hezkuntza eta Osasun zerbitzuetako kostu itzelak ez bereganatzea kalkulatuz; transferentzia hauek, baina, defizit garrantzitsua eragingo zioten Nafarroako sistemari539. Hitzarmen berria 1990eko uztailaren 31n sinatu zuten, eta abenduaren 26ko 28/1990 Legearen bidez promulgatu zen. Aurreikusia zegoen moduan, Hitzarmenaren Legea promulgatu bezain laster, Hezkuntza eta Osasun zerbitzuak bereganatu zituen; Hezkuntzari zegozkionak 1990eko irailaren 1ean sartu ziren indarrean, ikasturte akademiko berriarekin batera, eta Osasunari zein Insersoari zegozkionak, berriz, 1991ko urtarrilaren 1ean. Erabaki hauen ondorioz, gastu publikoa izugarri handitu zen: 1987an 180.000 milioikoa izatetik 1991n 335.000koa izatera igaro zen. Baina Hitzarmen berriarekin Foru Komunitateak zama handi hori bereganatu bazuen ere, ekarpen osoaren

536 MURUZÁBAL LERGA, 1986: 81-101.537 FERRERO eta BAKAIKOA, 2003: 51.538 DE LA HUCHA, 1995: 20-21; MONREAL ZIA, 2002: 364-365; LOS ARCOS LEÓN, 2002: 245-247.539 ASIÁIN AYALA, 2002: 38-40.

163

kenketa ere egin zitzaion, Foru Gobernuko presidenteorde eta Ogasun sailburu izandako José Antonio Asiáinek gogorarazten digun bezala, zeinak Hitzarmenaren negoziaketa zailak zuzendu baitzituen540.

1990eko Hitzarmen Ekonomikoak, oro har, hobetu egin zuen Nafarroako Ogasunaren ahalmen diru-biltzailea, eta bere espazio fiskala zabaldu, baldin eta 1969ko Hitzarmenarekin alderatzen badugu. Bere edukia aztertu dutenen artean, Los Arcos541, del Burgo542, Torres Cobo543, Ferrero zein Bakaikoa544, Aranburu545 eta de la Hucha546

azpimarratu behar ditugu, eta, ikuspegi sintetikoan, berriz, Monasterio Escudero eta Suárez Pandiellok547.

Hitzarmen hau sinatu zenean Gabriel Urralburu Tainta zen Nafarroako Gobernuko presidentea eta José Antonio Asiain Ayala zen presidenteordea, biak PSNkoak. Estatuaren aldetik, José Borrell izan zen hizketakide nagusia, PSOEren Gobernuko Azpiegituren Ministroa. Nafarroaren aldetik, Batzorde Negoziatzailea (politikoa) bertako Parlamentuan ziren alderdi politikoen ordezkariek osatu zuten: PSOE, UPN, PP, EA, CDS eta EE. Denak etorri ziren bat: Nafarroako “bideragarritasun ekonomikoa”, “elkartasuna” eta “pribilegiorik eza”.

Lege berriaren Zioen Adierazpenean esaten zenaren arabera,

Bere foru erregimenaren arabera, zeina Konstituzioak bere lehendabiziko xedapen gehigarrian babesten eta errespetatzen duen, Nafarroaren finantza eta tributu jarduera Hitzarmen Ekonomikoaren sistema tradizionalaren bidez eraendu da orain arte. Estatuaren eta Nafarroako Foru Komunitatearen arteko Hitzarmen Ekonomiko honek, uztailaren 24ko 16/1969 Lege Dekretuaren bidez onartua, Nafarroako Estatuaren zama orokorrak eusteko egin beharreko ekarpena finkatzen eta bere erregimen fiskal berezia Estatuko orokorrarekin harmonizatzen duenak, ez ditu gaur egun bien arteko finantza zein tributu harremanak behar bezala arautzen, kontuan izanik 1978ko Konstituzioaren harian Estatuaren antolaketa lurraldetarrean izan den aldaketa sakona, Nafarroari bere Foru Erregimena Berrezarri eta Hobetzeari buruzko Lege Organikoan aintzatesten zaizkion ahalmen berriak, eta Estatuko tributu sistemak izan dituen erreforma garrantzitsuak, indarrean dagoen Hitzarmen Ekonomikoa behin-behingoz eta partzialki bakarrik harmonizatu baita azken hauekin. Beraz, bere finantza eta tributu harremanak aipaturiko inguruabarretara egokitzeko xedearekin, Administrazio biek Hitzarmen Ekonomiko berri bat adostu zuten, beren ordezkariek 1990eko uztailaren 31n sinatu zutena.

Garrantzitsuena hirugarren titulua dugu, bertan jasotzen delako Nafarroak bereganatu ez dituen zamak finantzatzeko egin beharreko ekarpena zehazteko jarraitu beharreko metodologia. Orokorrean esanda, Nafarroak Ogasun zentralari egin beharreko ekarpena Euskal Autonomia Erkidegoak zeukan metodologia berbera aplikatuz kalkulatzen zen. Ekarpen oso batetik abiatzen zen, zeina Nafarroak bereganatuta ez zeuzkan zamen zenbatekoari %1,60ko egozpen indizea aplikatuz lortzen zen –Nafarroak bereganatuta ez dauzkan zamen kopurua, Estatuaren gastuen aurrekontutik bereganatutako zamak kentzen lortzen zen, eta egozpen indizea, berriz, INEren datuen arabera Nafarroak balio erantsi gordin nazionalean zeukan parte-hartzetik–. Ekarpen oso horretatik kendu behar ziren defizitaren eta hitzartu ez ziren diru-sarreren alderdi 540 ASIÁIN AYALA, 2002: 47.541 LOS ARCOS, 1991: 167-189.542 DEL BURGO, 1991.543 TORRES COBO, 1991.544 FERRERO eta BAKAIKOA, 2000.545 ARANBURU URTASUN, 2005.546 DE LA HUCHA CELADOR, 2006b.547 MONASTERIO ESCUDERO eta SUÁREZ PANDIELLO, 1996: 252-253.

164

zergagarria, eta zerga zuzenen doikuntza bat, erretentzioen banaketari buruzko arauen disfuntzioak zuzentzeko. Hitzarmen Legean aipatzen ez bazen ere, Gizarte Segurantzako kudeaketa erakundeen zerga bidezko finantzaketak ere murriztu egiten zuen ekarpen ekonomikoa, Nafarroari Hitzarmen Ekonomikoa sinatu ostean transferitu zitzaizkiolako (abenduaren 28ko 1680/1990 eta 1681/1990 Errege Dekretuak, Insalud eta Insersorako, hurrenez hurren).

BEZari dagokion diru-bilketa egiteagatik doikuntza bat ere egiten da, ekarpenaren kalkulutik kanpo. Honi dagokionez, adierazi beharra dago BEZaren doikuntza kalkulatzeko Nafarroako biztanleen kontsumo erlatiboa %1,547kotzat jotzen dela, eta kopuru hori egozpen indize gisa (%1,6) erabiltzen den errenta erlatiboaren balioa baino txikiagoa dela. Hori, baina, logikoa da batez besteko nazionalak baino per capita errenta handiagoa daukan eskualdea izanik. Egoera hau, baina, Euskal Autonomia Erkidegokoarekiko ezberdina da, zeren eta per capita errentaren aldetik batez bestekoaren gainetik badago ere, BEZa doitzeari dagokionez egozpen indizea (%6,24) baino kontsumo erlatibo (%6,875) handiagoa du, zeina, teorikoki bederen, errenta erlatiboan oinarritzen den. Gainerakoan, Nafarroan egiten den BEZaren doikuntzarako metodologia, Euskal Autonomia Erkidegokoaren antzekoa da oso.

Hitzarmenaren Legeko laugarren eta azken tituluak, Estatuko Administrazioaren eta Foru Komunitatearen arteko harremanetarako Batzorde Koordinatzailea arautzen zuen.

Alderdien iritziei dagokionez –Ezker abertzalekoen kritika zorrotzak alde batera utzita–, positiboak izan ziren. Bakar batzuk ikusiko ditugu:

-Hobekuntza juridiko eta ekonomikoa eta Nafarroaren ekarpenaren oso handitze nabaria (Jesús Aizpún, UPNko presidentea).

-Litezkeenetako onena (Pablo García, CDSNko presidentea).-Foru gertakaririk nabarmenena (Jaime Ignacio del Burgo, Nafarroako

PPko presidentea).-Moderno eta solidarioa (Iosu Osteriz, EEko parlamentaria).-Lorpen politiko, juridiko, ekonomiko eta zergazkoa, eta Autonomien

estatuaren finantzaziorako arauen itxiera edo azken pieza (José Borrell, Azpiegituren ministroa, PSOEkoa).

Hitzarmeneko 6. artikuluak xedatzen zuen aldaketa oro egiteko bere prestaketa eta onarpenerako aurreikusita dagoen prozedurari jarraitu beharko zitzaiola. Eta horixe egin zen gerora burutu ziren aldaketak sartzeko, hala nola abenduaren 13ko 12/1993 Legeak eta ekainaren 15eko 19/1998 Legeak, Nafarroaren tributu ahalmena Zerga Berezietara zabaldu izanaren ondorioz Hitzarmenaren edukia aldaketa horietara egokitzeko548. 1993ko lehendabiziko Legean, muga fiskalak ezabatu izanak derrigor bihurtu zuen egokitzapena, eta, beraz, gaur egun Europar Batasuna duguneko kide Estatuen artean gauzatutako trukaketek utzi egin zioten kanpo trafikoko eragiketak izateari, eta eskuratze zein entrega intrakomunitario direlakoak bihurtu ziren. Zerga Bereziei dagokienez, berriz, konexio puntuak hitzartu behar izan ziren, Hainbat Garraiobideren gaineko Zerga berria zela-eta. Bigarrena 1998an egin zen, non berriz negoziatu behar izan zen 1990eko Hitzarmen Ekonomikoa, inguruabar berrietara egokitzeko, hala nola Seguruen Primei buruzko Zergaren ezarpenera. Gainera,

548 GIMÉNEZ MONTERO, 2002: 353.

165

Sozietateen gaineko Zergaren eta Balio Erantsiaren gaineko Zergaren ondorioz, aldatu egin zen eragiketen bolumena ere, zabaldu egin ziren Nafarroak Zerga Berezietan zeuzkan ahalmenak, eta Nafarroari egoiliar ez ziren hainbat kasuen gaineko eskuduntza ere esleitu zitzaion.

9.4. 2003ko Hitzarmenaren berrikuntza

Uztailaren 15eko 25/2003 Legearen bitartez, berritu egin zen Hitzarmen Ekonomikoa, batetik Estatuak autonomia erkidegoei lagatutako tributuen erregimenean aldaketa garrantzitsuak sartu zirelako, eta, bestetik, Hainbat Hidrokarburoren Txikizkako Salmenten gaineko Zerga sortu zelako549. Lege honek Hitzarmenaren testu osoa eman zuen argitara. Euskarazko bertsioa 4. eranskin dokumentalean ematen dugu eta, ikusi dezakegun bezala, eskubide historikoak erabat teknifikaturik agertzen zaizkugu. Lehenengo artikuluan Nafarroaren eskumenak aipatzen dira:

Foru erregimenaren ondorioz, Nafarroak bere zerga-araubidea eduki, ezarri eta arautzeko ahalmena du. Nafarroak finantza-jardueretarako dauzkan eskumenak hala aitortzen zaizkio Nafarroako Foru Erregimena Berrintegratzeko eta Hobetzeko Lege Organikoan.

Eta bigarrenean zerga-eskumenak zehazten dira:

1. Aurreko artikuluan adierazten den zerga-ahalmenaz baliatzean Nafarroako Foru Erkidegoak ondoko hauei eutsi beharko die:

a) Nafarroako zerga-araubidea Estatuko erregimen orokorrarekin harmonizatzeko irizpideak, Ekonomia Itun honetan ezarriak.

b) Ekonomia Itun honen arabera Estatuarenak diren eskumenak.c) Estatuak izenpetutako nazioarteko itunak edo hitzarmenak, batik bat zergapetze

bikoitza eragoztekoak eta Europako Batasunak zerga-harmonizazioari buruz ematen dituen arauak. Bere gain hartuko ditu, halaber, hitzarmen eta arau horiek direla-eta egin behar diren itzulketak.

d) Elkartasun printzipioa, Nafarroako Foru Erregimena Berrintegratzeko eta Hobetzeko Lege Organikoak 1. artikuluan jasoa.

e) Nafarroako Foru Erregimena Berrintegratzeko eta Hobetzeko Lege Organikoak 2. artikuluan ezarritakoaren arabera, batasun konstituzionalak berezko dituen Estatuaren instituzioak, ahalmenak eta eskumenak.

2. Nafarroako Foru Erkidegoak itunduta ez dauden bestelako zergak ezar ditzake, baldin eta goiko 1. idatz-zatiko printzipioak eta itun honetako 7. artikuluko harmonizazio-irizpideak errespetatzen baditu.

2003ko berrikuntzak egin ostean, Kontzertuaren eta Hitzarmenaren araudiak, pixkanaka, gero eta antzekoagoak bihurtzen joan dira, eta gaur egun ia guztiz berdinduta daude, hainbat xehetasun txikietan salbu550.

Ikusten ari garen bezala, Lege itundua, zeinaren foruzaletasunak 1841ean sortutako foraltasun berria izan baitzuen beti abiapuntu, nafartasunaren ideologiaren oinarria bihurtu zen. Eta horixe erabili zuten Jaime Ignacio del Burgo bezalako egileek politikoki sentimendu euskaltzale edo euskal abertzaletasunarengandik bereizteko argudio modura551. Egile honek hirurogeiko hamarkadako bigarren erdialdetik aurrera Hitzarmen Ekonomikoaren inguruan idatzi dituen azterlan ugariek historia garaikideko esfera honen protagonista bilakatzeko obsesioa islatzen dute, nolabait Ignacio Peiró

549 DE LA HUCHA, ÁLVAREZ eta AMÁTRIAIN, 2005. 550 GONZALO Y GONZÁLEZ, 2003: 34 eta 123; ARANBURU URTASUN, 2005; DE LA HUCHA CELADOR, 2006a.551 BARAIBAR ETXEBERRIA eta SÁNCHEZ-PRIETO, 1999; LOPERENA ROTA, 2002: 380-382.

166

Martínek historialariekin bokazio autobiografikoari dagokionez552 Nartzisoren begiespena deitu izan duenaren barnean koka genezakeena, eta kasu honetan legelariei ere aplika geniezaiekeena. Gure egileari dagokionez, esanguratsuak dira oso bere obra guztietan beha daitezkeen erreferentzia pertsonalak, bereziki Introducción al estudio del Amejoramiento del Fuero (Los derechos históricos de Navarra) (Iruñea, 1987) obran, non egileak 1982az geroztik Nafarroaren bilakaera politiko eta ekonomikoa arautzen duen Legearen aita sortzailetzat jotzen duen bere burua. Eta apustu pertsonal honetan bere semea ere barnebildu zuen, zeinaren doktore tesiak aitak defendatutako doktrina berrestu baitzuen553.

Baina, paradoxikoa dirudien arren, ez Jaime Ignacio del Burgoren El Convenio Económico entre el Estado y Navarra de 1990 (Iruñea, 1991) liburuan, ez eta Jaime Arturo del Burgoren La autonomía financiera de Navarra: el sistema de Convenio Económico (Iruñea, 1996) tesiaren argitalpenean, ez zaio inolako aipamenik egiten Estatuaren eta Nafarroaren arteko Hitzarmen Ekonomikoa, 1990ean azkenekoz onartu zenez geroztik, funtsean Euskal Autonomia Erkidegoaren Kontzertu Ekonomikoaren berdina izateari. Hainbat egilek antzekotasun eta ezberdintasunak aztertu dituzte, baina garbi adierazi dute Nafarroako Hitzarmeneko ekarpenak, erreformatu zenetik, EAEren kupoaren oso definizio antzekoa duela. Egileen zerrenda labur eta aleatorio batek, prestakuntza akademiko eta ideologia politikoan multzo zabal bat dagoela erakusten digu: Ferrero eta Bakaikoa554, González Blanch555, Monasterio Escudero eta Suárez Pandiello556, Sánchez Sánchez557, Simón Acosta558, de la Hucha Celador559 eta, batez ere, modu monografiko batean jorratzen duen Aranburu Urtasunek560.

Roger Cotterrell Zuzenbidearen soziologoak legitimazio juridikoaren oinarri soziologiko orokorrak landu ditu, eta gogorarazten digu Zuzenbideak edukitzaileen babesa gal dezakeela, boterearen mantentzeko eta babesa jasotzeko nahikoa berme eskaini arren, ezedukiekin bigunegia dela iruditzen zaienean, edota edukitzaileen iritzian garrantzitsuak diren balioekin bateraezinak direnak sustatzen dituela ematen duenean. Zuzenbidearen erregelaren ideologiak ez die argitasunari, formalitateari eta aurreikusgarritasunari bakarrik erantzuten doktrina juridikoan eta bere aplikazioan, baizik eta baita eskubide berrien sorrerari, edota jada existitzen direnen zabalkundeari561. Hitzarmen Ekonomikoa garai berrietara, unean uneko erregimen konstituzionaletara, eta zegokion tributu araudira egokitzen joan da, eta garatzen. Bilakaera horretan, euskal Aldundien Kontzertu sistemaren hondo eta formara hurbiltzen joan zaio 1990etik aurrera562. Guztiz tekniko-juridikoa den planteamendu honetan, hutsaldu egiten da nafar foraltasuna euskal probintziengandik banatzeko ahaleginak egiten dituen doktrina iushistorikoaren funtsa; orain, erabat ekonomikoa den kausa komunari zuzentzen zaio arreta. Inoiz ez dira arabar, gipuzkoar, bizkaitar eta nafarren forua eta arrautza hain homogeneizatuta egon.

552 PEIRÓ MARTÍN, 2001 eta 2002.553 DEL BURGO AZPÍROZ, 1996.554 FERRERO eta BAKAIKOA, 2003: 49.555 GONZÁLEZ BLANCH, 2000: 57-58.556 MONASTERIO ESCUDERO eta SUÁREZ PANDIELLO, 1996: 252.557 SÁNCHEZ SÁNCHEZ, 1997: 173, 188-189.558 SIMÓN ACOSTA, 1994: 110.559 DE LA HUCHA CELADOR, 2006a; 2006b.560 ARANBURU URTASUN, 2005.561 COTTERRELL, 1991: 150-152.562 ARANBURU URTASUN, 2005.

167

9.5. Hitzarmen Ekonomikoaren inguruko liskarrak

9.5.1. Paktismoa versus pribilegioa

Hitzarmen Ekonomikoaren teknifikazioa eta bere inguruko liskarrak arlo politiko, juridiko eta akademikoetan islatu dira nagusiki, nafar gizartean bertan inolako eraginik izan gabe. Kontzertuaren sistemarekin -eta, oro har, egitate diferentzialarekin- lotutako alderdi batzuk, halere, judizializatuta izan dira, EAEn batez ere563. Horrek oihartzuna izan du hedabide espainiarretan, eta hauek, aldi berean, PSOE eta PPko politikari batzuen kritiken bozgorailu izan dira, Kontzertu eta Hitzarmen Ekonomikoa, hurrenez hurren, EAE eta Nafarroarentzako pribilegiozko egoera gisa ikusten dituztelako564.

Nafarroako eskubide historikoak pribilegio moduan ikustearen diskurtsoa –Erkidegoko alderdi politiko guztiek eta Nafarroako legelariek guztiz baztertzen dutena, kontrako iritzi doktrinalak aztertu eta ezeztatu baitituzte565– Nafarroako gizartean ere benetan sartu da. Horren adibide ona dugu Nafarroako Unibertsitate Publikoko Zuzenbideko 2005-2006. ikasturteko lehen mailako ikasle nafar batzuek egungo eskubide historikoen ezagutzarekin zerikusia duten gaiei buruz ematen dituzten erantzunak:

En la actualidad el conocimiento que la juventud tiene sobre los derechos históricos de Navarra no es muy amplio. Es conocido que Navarra conservó ciertos privilegios cuando pasó de ser reino a comunidad autónoma (sic), obteniendo beneficios sobre todo en el ámbito fiscal. Este desconocimiento puede ser debido a que el sistema educativo no hace especial hincapié en el tema. (DVH).

Los sucesivos Gobiernos de la Comunidad Foral no se han preocupado de divulgar en qué consisten esos derechos. Además, como he dicho anteriormente, en los planes de estudio, no se contempla la aplicación de estos privilegios. (UBH).

Nuestros antepasados lucharon por estos derechos y, todos los navarros, deberíamos sentirnos orgullosos de que Navarra mantenga determinados privilegios y de que tenga un régimen foral especial. (IJF).

Los derechos históricos de Navarra hacen de ésta una comunidad especial distinta a las demás y hereda la denominación de “foral” con los privilegios que hoy en día conlleva. No cabe duda, en mi opinión, de que deben mantenerse y defenderse, puesto que históricamente vienen unidos a Navarra y conservarlos garantiza la continuidad de una serie de prerrogativas que Navarra posee y gracias a los que puede caminar por ciertos senderos paralelos a los estatales en materias como Derecho civil. (VGI).

Estos derechos son los que nos permiten tener hoy en día unos privilegios fiscales, con una hacienda propia, la recaudación de impuestos y también el hecho de que Navarra pague las propias transferencias de las competencias que el Estado le otorga, así como la educación, la salud, obras públicas.... (LEA).

Yo creo que sí, pero que hasta cierto punto. Tenemos suerte de pertenecer a una provincia con tanta historia y tan rica culturalmente, por ello creo que somos diferentes a todos

563 Cfr. CASTELLS ARTECHE, 1997: 56-60; CAÑO MORENO, 2000: 179-191; ORÓN MORATAL, 2003; ARANBURU, 2005; LUCAS MURILLO DE LA CUEVA, 2005a; 2005d; DE LA HUCHA, 2000; 2006a; 2006b: 188-209; ATXABAL RADA eta MUGURUZA ARRESE, 2006.564 Ikus ENSUNZA ARRIEN, 2005. 565 Ikus, adibidez, LOPERENA ROTA, 1984: 179-180; ARANBURU URTASUN, 2005: 103-145; DE LA HUCHA CELADOR, 2006.

168

los demás. Pero hasta cierto punto, porque no hay que olvidar que España se compone por otras comunidades y no creo que seamos especiales para tener derechos o privilegios diferentes a otras comunidades, que por otras causas, no los han tenido nunca y por tanto no los pueden tener hoy. Con esto quiero decir que en materias que no sean las más relevantes sería bonito, y yo lo creo, podríamos seguir con ciertos derechos, pero que en ciertas materias, con respecto a otras comunidades, todos debemos ser iguales. (AGI).

Creo que la gente sí conoce que Navarra tiene una serie de derechos históricos que en cierta medida la diferencian del resto. Simplemente su título de Comunidad Foral ya declara ciertos derechos y privilegios diferentes. (VDVL).

Hoy en día, más que conocimiento, lo que predomina es un desconocimiento general; la gente sabe que existen derechos históricos que nos otorgan privilegios, pero no creo que el nivel de conocimiento sea tan elevado como en otras determinadas épocas históricas en las que luchaban por ellos. (TLA).

Muchos ignoran el motivo por el que Navarra goza de ciertos privilegios y en qué consisten. (UBH).

Pienso que todo navarro, aunque sea de forma muy reducida, conoce algo sobre los derechos históricos navarros, los privilegios que tienen respecto de otras Comunidades Autónomas, como es a la hora de pagar impuestos administrados por la Hacienda de Navarra, potestad del Parlamento apra hacer leyes propias, etc. (LEG).

La gente joven sabe que existen derechos y privilegios que se tienen únicamente por ser navarro, ya que poseemos un derecho civil propio, por ejemplo, saben que en un determinado momento de la historia (1841) perdimos muchas de nuestras instituciones propias, pero poco más, el desconocimiento es sin duda muy grande. (TLA).

Ikasle batek bakarrik Nafarroako juristek daukaten pribilegioaren ideiaren aurka agertzen da:

Desde los ojos del navarro los fueros no son un privilegio sino un derecho. Un derecho fundamentado en largos siglos de historia y luchas. Un derecho que va más allá de lo económico. Un derecho que engloba un poder de autoorganización, legislativo y administrativo. Un derecho que es seña de identidad, de una cultura, unas lenguas y unas costumbres que hay que conservar. Un derecho nacido de un pacto entre iguales y que según la máxima “Pacta sunt servanda” el Estado debe respetar. Un derecho que nadie quiere perder. (SEG).

Eztabaidaren alderdi handi bat, kontzertu sistemaren itun ikuskeran oinarritzen da. Egia da korronte paktista urtetsua ez dela gaur egun espainiar doktrinan nagusi den ortodoxia konstituzionalistarekin ondo ezkontzen. Bi ikuskera juridiko antagoniko dira. Lehenak zio paktista jotzen du foruzaletasunaren muin gisa, eta bigarrena positibismo juridiko-politikoan oinarritzen da. Jarrera hauek aurreago ikusiko ditugu xehetasun handiagoz. Gaur egun bata zein bestea aski ezagunak badira ere, bi jarrerak 1978ko Konstituzioa baino askoz ere lehenagokoak dira. Mikel Aranburuk honela konpontzen du auzi liskartsu hau:

Convenio / Concierto es una institución en la que late una finalidad de control, en la que la histórica idea de pacto es un ingrediente tan necesario como improbable. ¿Cabe hablar de autonomía de la voluntad popular sin democracia? Pero si el endémico déficit democrático ha impedido el pacto real o su posibilidad, a medida que aquél se colma éste podría verse reforzado. Hasta conceder al Convenio su atribuida naturaleza pacticia. Una hipótesis que encaja mejor en la antropología que en el derecho566.

566 ARANBURU URTASUN, 2005: 40.

169

Hitzarmen Ekonomikoaren inguruko eztabaidak komunikabide nafarren bidez gizarteratu izan direnean, oihartzun hutsala izan dute gizartean. Ikus ditzagun azken urteotako adibide batzuk, non tesi foralista paktisten eta konstituzionalisten arteko istiluak beha daitezkeen.

9.5.2. Eugenio Simón Acostak sorturiko eztabaida

Nafarroako Gobernuak Foruaren Hobekuntzaren XX. urteurrena ospatzeko antolaturiko Jardunaldien harian, Nafarroako Unibertsitateko Finantza Zuzenbidean Katedraduna den Eugenio Simón Acostak, Nafarroako Kontseiluko kidea eta Estatu-Autonomia Erkidegoak Arbitraje Batzordeko presidenteak, 2002ko urriaren 17an adierazi zuen Nafarroak Konstituzioak ematen dion boterea duela, ezta milimetro bat gehiago ere. Irakasle hau, Hitzarmen Ekonomikoaren alderdi juridiko eta historikoak ez nahastu beharra azaltzen saiatu zen, eta, funtsean, Nafarroaren zerga boterea. Hitzarmen Ekonomikoa izaera historikoa duen instituzio bat dela adierazi zuen, 1839ko foru sistemaren jaiotzarekin lotzen dena, eta zeinaren ezaugarri nagusiak zerga guztiak biltzea eta bere izera zehazgabea diren. Ikuspuntu juridikotik, ordea, Hitzarmenaren funtsa espainiar Konstituzioan datzala azpimarratu zuen, eta Konstituzioaren gainetik ez dagoela ezer. Botere guztiak Konstituziotik eratortzen dira; jatorrizko botererik edo botere subiraurik ez dago. Kongresuko aktetan transkribatu ziren ponentziaren testua –jarraian aipatuko dugun debatearen ostean egileak berrikusi eta zuzendua– eta ondorengo debatea567.

Bere berbaldia hurrengo eguneko prentsak jaso zuen, eta 2002ko urriaren 23an Joaquín Gortari Unanuak erantzun zion, Diario de Navarra egunkarian argitaraturiko artikulu baten bidez. 1982ko Berrintegrazio eta Hobekuntzarako Itunaren Nafarroako Batzorde Negoziatzaileko idazkari izanak oso larritzat jo zituen Simón Acostaren adierazpenak, horren gizon jantzi eta trebearengandik etorriak izan arren. Doktrina juridiko-foralistan oinarrituz, azaldu zuen 1978ko Konstituzioak, bere lehendabiziko xedapen gehigarrian, espresuki babesten dituela foru lurraldeen eskubide historikoak, eta LORAFNAko lehen artikuluak Nafarroa foru erkidegoa dela ezartzen duela. Konstituzioa baino lehenagoko errealitatea litzateke. Ez da autonomia estatutu soil bat; zerbait gehiago da, Konstituzioak errespetatu eta babestu egin nahi izan duena. Azkenik, Nafarroako Foru Diputazioko batzorde negoziatzaileak, Hobekuntzarako negoziaketetan, oinarrizko printzipio honen alde etengabe eginiko defentsa ekarri zuen gogora. Nazioko Gobernuko negoziatzaileek kontrako irizpideak aplikatzeko ahaleginak egiten zituzten aurkezten zitzaizkien aukera guztietan; horrenbeste, ezen negoziaketa porrot egitekotan egon zela. Egun batean, Jesús Aizpún Tuerok, Batzordean UPNren ordezkari zenak, berak prestaturiko idazki labur bat irakurri zuen, Konstituzioak Nafarroako foru araubidea babestu eta errespetatzen bazuen, Nafarroak Konstituzioa bera baino lehenagoko eskubide historikoak zeuzkala zela argudiatzeko, eta Gobernuko negoziatzaileek errealitate horri muzin eginez jarraituz gero, berak bilera utzi egingo zuela esanez. Batzordeko kideak bat etorri ziren bere jarrerarekin, eta ez zen auzi hori gehiago planteatu. Beste aldeak etsi egin zuen nafarren posizionamenduaren aurrean.

2002ko urriaren 28an, Francisco Salinas Quijada zibilista nafar entzutetsu eta Foru Diputazioko aholkulariak, adierazi zuen ohikoa zela legelariek lege baten beraren irakurketa ezberdinak egitea, baina, hala eta guztiz ere, badirela irakurketa bakarra onartzen duten printzipio juridiko batzuk, bestelakoan goitik behera eroriko

567 SIMÓN ACOSTA, 2004: 19-6.

170

litzatekeelako lege ordenamenduaren egitura guztia. Foru Zuzenbide nafarraren Konstituzioaren aurreko izaerari buruz mintzo zen zehazki; beraz, nafar Zuzenbidea Konstituziotik eratortzen denaren tesiak suntsitu egingo luke gure foru araubide guztia. Bat egiten du Gortariren adierazpenekin, eta eransten Konstituzioaren aurrekoa zela foru araubide nafarra. Ez ordea promulgazioaren kronologiari dagokionez, baizik eta horixe dioelako 1978ko Konstituzioak, bere lehen xedapen gehigarrian eta bigarren derogatzailean foru lurraldeetako eskubide historikoak babesten eta errespetatzen dituela jasotzen duelako. Horrez gain, 1839ko urriaren 25eko Legeak Nafarroaren kasuan biziraun egiten duela adierazten du, eta Nafarroak 140 urte baino gehiagoko historian, araubide mota ororekin, izan duen statu quo-a aitortzen. Konstituzioa baino lehenagokoa izate honek, gainera, beste foru printzipio edo ezaugarri batean ere badu oinarria: gure foruen jatorrizko izaeran, Estatu subirau batetik baitatoz, hots, 1839an, foru probintzia bilakatu zenean, galdu genuen subiranotasunetik. Horregatik dago hainbesteko aldea gure jatorrizko autonomiaren eta gainerako autonomien artean, azken hauek konstituzio historikoetatik eratorriak direlako. Gure autonomia, aldiz, jatorrizkoa izatean pribatiboa ere bada, baina gainerako autonomiek, eratorriak izatean, botere banatu bati erantzuten diote. Horrekin guztiarekin, koherentea da Nafarroaren araubidea pakzionatua izatea, Estatuak eta auzitegiek aintzatetsia, Foruaren Hobekuntzan jasoa, Gobernuak eta Diputazioak izendaturiko batzordekideek aldebiko lankidetzaren bidez pakzionatuki egina, Estatuak eta gure foru organismoek berretsia, eta etorkizuneko harremanetarako hitzarmenaren foru printzipioa gordetzen duela. Hobekuntzaren izaera pakzionatuaren printzipioak, berau aldebakarki aldatzeko ezintasun juridikoa dakar berarekin; hortaz, aldebikoa izan beharko du beti, Estatuaren eta foru borondatearen arteko adostasunezkoa.

Eugenio Simón Acostak 2002ko urriaren 30ean erantzun zion Joaquín Gortariri. Honako galdera luzatu zuen Finantza Zuzenbidean Katedradunak: Zer esan nahi du zerbaiterako eskubidea izateak? Nigerian Amina Lawwai harrikatuta hiltzera kondenatu zutela argudiatzen zuen. Mendebaldean, denok eskatzen dugu bizitzeko eskubidearen gaineko errespetua, baina nigeriar epaileen aburuz emakume horrek ez du bizitzeko eskubiderik. Argi dago Amina Lawwairen bizia defendatzen dutenak Nigeriako epaileek aplikatzen duten eskubidearekiko ezberdina den batez mintzo direla. Bere iritzian, kontu handia izan behar da terminoekin, eta kasu bakoitzean zertan ari garen ondo zehaztu. Hizkuntzaren zorroztasunari muzin egiten dionak, normalean, nahastu egiten ditu kontzeptuak, eta, orokorrean, errealitatea desitxuratzen amaitzen du. Horrela, bada, Gortarik gaizki fokatu zituen kontzeptuak. Simón Acostak nafar foraltasuna errespetatzen duela dio, baina Nafarroak, espainiar ordenamendu juridikoan Konstituzioak ematen dizkion botereak bakarrik dauzkala irizten du. Gortarik azaroaren 4an argitara emaniko zuzendariarentzako gutun berri baten bidez erantzun zuen, adieraziz Nafarroako Kontseiluak –bertako ponente baitzen Simón Acosta– nafar foraltasuna, bere zerga ahalmenak barne, 1978ko Konstituzioa baino lehenagokoa dela –eta horregatik errespetatzen eta babesten duela– aitortu orduko desagertuko zirela Simón Acostarekiko zeuzkan zalantzak.

Handik egun batzuetara, azaroaren 10ean, bi artikulu eman ziren argitara. José D. Biurrun Echaide, aurrez Gortarik eta Salinas Quijadak erabilitako argudioak landuz sartu zen eztabaidan. Bere iritzian, lehen xedapen gehigarriak, bere termino zorrotzek adierazten duten legez, eskubide historiko nafarrak babestu eta errespetatzen ditu. Ezin da existitzen ez denik babestu zein errespetatu; beraz, eskubide historikoak lehenagotik existitzen dira. Ez dira gaur jaio; ez ditu Konstituzioak sortu. Besterik da haiek zehaztu

171

eta eguneratzea, eta hain zuzen ere horri egiten dio aipu Konstituzioko lehen xedapen gehigarriko bigarren paragrafoak. Jesús L. Iribarren Rodríguez, Diputazioko aholkularia izana, tesi foruzaleekin bat etorri zen bere artikuluan, eta erabat baztertu zituen Simón Acostarenak. Nafarroako eskubide historikoen jatorria Konstituzioa baino lehenagokoa izatea eta kontratuzko izaera ez ezagutzea leporatu zion, eta bi subiranotasunen arteko status ituna ez ezagutzea, biek errespetatu beharrekoa, indarrean dagoen Konstituzioak bere lehen xedapen gehigarriarekin egin behar izan zuen bezala. Joaquín Gortari eta Simón Acostaren tesien arteko ezberdintasuna hauxe da, hain zuzen ere: lehenaren iritzian, Nafarroako botereak Konstituzioen aurrekoak dira, eta bi alderdiek errespetatu beharreko itunaren objektu; bigarrenak, aldiz, pentsatzen du Nafarroak botere horiek dauzkala Konstituzioak eman zizkiolako, ezta milimetro bat gehiago ere; horrek esan nahi du, Konstituzioak eman izan ez balizkio, ez zirela existituko. Jesús L. Iribarrenek milimetroaren metaforari egiten dio aipu, azalerari dagokion neurriari, nahiz eta, neurketak egiten jarrita, jaiotzez nafarrak direnek Nafarroaren eskubideei buruz pentsatzen dutenean sentitzen dutena voltetan neurtu beharko litzatekeen. Kritika sibilinoa guztiz Simón Acostari zuzendutakoa; Nafarroako Unibertsitateko hainbat eta hainbat katedradun bezala, jatorriz beste eskualdeetakoak direnek ez dute foru sentimendu tradizionalistarik.

Simón Acostak azaroaren 16ko gutun baten bidez itxi nahi izan zuen debatea. Apostilla a un debate sobre la foralidad izenburupean, zehaztu zuen berak beti defendatu duela Nafarroaren foraltasuna, eta bere esaldia gaizki ulertu eta bere testuingurutik atera zela. Eskubide historikoei aipamenik egin gabe eta gaia abstrakzio juridikora eramanez, gogorarazi zuen berarentzat funtsean berdinak direla Estatuaren boterea eta Nafarroaren boterea. Hitzarmena, izaera bereko bi botere (Nafarroa eta Estatua) berdintsun mailan artikulatzen dituen instituzio juridiko bat da. Hitzarmenak, beraz, mugatu egiten du Nafarroaren boterea, baina baita Estatuarena ere. Elkarri mugatzen diote. Hitzarmena, artikulatzeko tresna bat da, ez gainjarri edo subordinatzeko, Konstituzioak Estatuko boterearen izaera eta indar berdinaz konfiguratzen baitu Nafarroaren boterea. Polemika honi, 2002ko azaroaren 20an Joaquín Gortari, Francisco Salinas Quijada eta Jesús L. Iribarrenek elkarren artean sinaturiko artikulu batek eman zion amaiera, non zoriondu egiten baitziren Eugenio Simónen hitzengatik. Honela itxi zen ofizialtasun foralista nafarrarentzat ukiezina zen arlo bati buruzko eztabaida.

Polemika hura Diario de Navarra-ren bidez argitaratu zen arren, hiritar nafarrak bertatik at mantendu ziren, besteak beste, ez zeukatelako han esaten zena ulertzeko behar adina oinarririk. Hortaz, ez da harritzekoa nafar foraltasunari kanpotik egindako erasoek politikari edo legelarien erantzuna bakarrik jasotzea, eta sekula ez kaleko jendearena. Liskar hauek ez dute gizartearen erantzunik jaso; izan ere, XIX. mendean ez bezala, non nafarrek euren eskubide historikoak sakontasunez ezagutzen baitzituzten eta denak batera abiatu ziren Gamazadara, ezagutza hori, gaur egun, legelari eta jakintsu gutxi batzuetara mugatzen da. Ikus ditzagun erantzuna marko politikoan baino izan ez duten duela gutxiko adibide batzuk, hiritarren arbuiorik apenas izan dutenak. Eguneroko prentsako datuak eskuratu ditugu horretarako (Diario de Noticias, Diario de Navarra, Gara eta Berria). Apropos hautaturiko lau adibide aurkeztuko ditut jarraian, non euren protagonistak lau ideologia guztiz ezberdinetakoak baitiren, aukera politiko nafar ezberdinen erantzuna erakusteko.

9.5.3. José Antonio Labordetak sorturiko eztabaida

172

2004ko apirilaren 17an, José Antonio Labordetak, Chunta Aragonesista alderdiko diputatuak, honako adierazpen hauek egin zituen:

Nafarroak gainerako autonomiak baino pribilegio gehiago dauzka. Tarazona inguruetan koka zitezkeen industriek beste aldean lekutzea erabakitzen dute, han pribilegio fiskal eta ekonomiko gehiago dauzkatelako, hemen ez dauzkagunak. Aspaldidanik ari gara Nafarroarekiko ezberdintasun horren kaltea jasaten.

Politikari eta kantautore aragoarrak Onda Cero irratiari egindako adierazpen hauei UPNko Carlos Salvador diputatuak eman zien erantzuna, zeina suminduta azaldu baitzen Nafarroako errealitateari buruzko halako dorpetasun eta ezjakintasunaren aurrean. Nafarroaren estatus juridiko-politikoa espainiar Konstituzioan espresuki jasota dagoela gogorarazi zuen, zeinak foru lurraldeen eskubide historikoak babesten eta defendatzen baitituen, eta, halaber, gaineratu zuen Foruaren espirituak ez daukala elkartasun ezarekin inolako zerikusirik568. Honako hau, Nafarroak –Estatuarekin adostutako Hitzarmen Ekonomikoaren ondorioz– bizi duen egoera ekonomiko pribilegiatuari buruz piztu den hamaikagarren eta, oraingoz, azken liskarretakoa dugu, legelari, ekonomialari eta Zuzenbidearen historialarien eskutik bibliografia oparoa osatu duena.

9.5.4. Ermuako Foroak sorturiko eztabaida

Oihartzun handia izan zuen Foro de Ermuak 2006ko urtarrilaren 21ean, larunbata, Iruñean antolaturiko ekitaldiak. Bertan, Manifiesto por la unidad de España zen irakurtzekoa, Madrilen 2005eko azaroaren 5ean izenpetu zena569, non auzitan jartzen baitzen Nafarroako foru araubidea. Bere oinarrizko puntuak jaso ditugu570:

1. Somos muchos los ciudadanos que creemos en España y que, en este momento histórico, nos vemos impelidos a reclamar una vez más el cumplimiento de la Constitución y la unidad de la nación española como garante de la igualdad y la solidaridad de todos los españoles.

2. Sentimos como una inadmisible y delirante tergiversación que se identifique como reaccionaria la unidad de los españoles o la propia idea de España y se considere progresista la Cataluña o la Euskal Herria insolidarias e independientes con als que sueñan los nacionalistas.

568 Diario de Noticias, 2004ko apirilaren 17a, 8. or. Demetrio Loperenak, beste ikuskera politiko batetik, frogatu zuen hitzarmen ekonomikoak ez diela Nafarroari eta EAEri inolako pribilegiozko egoerarik aintzatesten, ez delako egia Estatuak, autonomia erkidego hauetan, hitzarmenen bitartez jasotzen duena baino gehiago gastatzen duenik. Ez dago Kontzertuei eta Hitzarmenari, besterik gabe, pribilegio maila ematerik. Prozedura hauek ez dute adierazi nahi Estatuak autonomia erkidegoari egindako ekarpena jasotzen duena baino handiagoa izango denik. Posible da kupoa kalkulatzeko orduan akatsen bat egitea, baina, saldoa Estatuaren edota autonomia erkidegoaren aurkakoa izan daiteke. Beraz, kontua ez da erregimena ezabatzea, baizik eta instrumentazio kontablea hobetzea eta kupoaren edukia zehaztea, alde bateko zein besteko desorekarik gerta ez dadin, biak baitira bidegabeak (LOPERENA, 1984: 180).569 Honako elkarte hauek sinatzen zuten: Foro de Ermua, Convivencia Cívica Catalana, Ciudadanos para la Libertad (Catalunia), Foro el Salvador, Unidad y Libertad (Cantabria), Fundación Papeles de Ermua, Dignidad y Justicia, Fundación Luis Portero, Círculo de Opinión Pública, Asociación Justicia y Libertad, Gaudeamus (Aragoi), Foro por la Libertad (Aragoi), Asociación Democrática de Guardias Civiles, Vecinos de Paz de Berriozar (Nafarroa), Sindicato C.F.P. Manos Limpias, Unión Democrática Estudiantil de la Universidad Carlos III, Comité Civil Internacional, Juventudes Unificadas del Foro de Ermua, Acción Cultural Miguel de Cervantes, Universitarios Liberal Demócratas (Bartzelonako Universitat Pompeu Fabrakoa), Profesores por el Bilingüismo (Bartzelona), Asociación Gallega para la Libertad de Idioma (A Coruña), Radicales Libres (Galizia), Vigueses por la Libertad (Vigo). 570 FORO DE ERMUA, 2005.

173

La realidad es precisamente la contraria: la esencia del pensamiento reaccionario desde el Siglo XIX son esos sueños totalitarios que anteponen la supuesta patria a las personas y a sus libertades individuales; esos sueños que reclaman la limpieza etnocultural, el privilegio, la desigualdad ante la Ley; esos sueños que reclaman la limpieza etnocultural, el privilegio, la desigualdad ante la Ley; esos sueños que se fundamentan en un concepto de la Historia como fuente mítica e inapelable del derecho (los falseados y denominados “derechos históricos”) oponiéndose así a los fundamentos democráticos de la sociedad moderna y de nuestro sistema constitucional.

3. La racional descentralización del Estado y el reconocimiento de las peculiaridades de todas sus comunidades autónomas –signo inequívoco de la voluntad integradora de todas las identidades en nuestra Constitución de 1978– no pueden ser confundidos con la glorificación del egoísmo, la insolidaridad y la mezquindad como valores legítimos sobre los que se pueda construir una sociedad democrática.

4. Creemos que existe un riesgo cierto de acostumbrarnos a debatir, como si fuera algo normal, proyectos que van contra la noción de España y en contra de la igualdad de todos los ciudadanos, que ponen en entredicho los pilares de nuestro sistema de libertades y que dinamitan el consenso constitucional básico. [...]

5. Consideramos que la reforma, en todo caso, razonable de los Estatutos sería la que se orientase a que el sistema autonómico trate equitativamente a unas regiones con otras, eliminando las asimetrías competenciales y, sobre todo, los privilegios fiscales y financieros que aún existen. Asimismo, los gobernantes deben plantearse la reforma del sistema electoral para corregir la sobrerrepresentación que actualmente logran los partidos nacionalistas en el Congreso de los Diputados y, de esta manera, evitar su excesiva influencia en la gobernación de España.

Nos oponemos a que los debates sobre la estructura del Estado se planteen sólo en una dirección. No resulta razonable que se pueda estar constantemente poniendo en entredicho la nación española y no se pueda cuestionar el nivel de autogobierno de las Comunidades Autónomas en orden a asegurar el bienestar y la seguridad del conjunto de los españoles.

Ekitaldi hartan, Jaime Ignacio del Burgo, UPN-PPko diputatuak hartu behar zuen parte. Albistea ezagutzera eman zenean, alderdi nafar guztiak, UPN barne, kritiko agertu ziren ekitaldiarekin. Jaime Ignacio del Burgo bakarrik gelditu zen ekintza defendatzeko orduan, eta bere izen pertsonalean parte hartuko zuela adierazi zuen, garrantzitsuena Espainiaren batasunaren alde agertzea baitzen, pitzatu egin daitekeela ikusten baitugu uneotan. Diputatuak adierazi zuen manifestuko 5. puntua argitzeko baldintzarekin hartu zuela parte, bertan pribilegio fiskal eta finantzieroak ezabatzea proposatzen baitzen. Edonola ere, testuak ez ziola Nafarroari eragingo azaldu zuen: Nik ez dut nitaz ari direnik pentsatzen pribilegioez mintzo direnean, eta sekula ez nuke bizitza osoan aztergai izan dudan foraltasuna murriztuko lukeen ezer bultzatuko.

Polemika piztearekin, Foro de Ermua UPNko zuzendaritzarekin jarri zen harremanetan, eta testuari ukitu batzuk egin ondoren, Miguel Sanz presidenteak berak adierazi zuen erabat desagertu zirela errezeloak. Convergencia de Demócratas de Navarrak, aldiz, uko egin zion Foro de Ermuaren deialdian parte hartzeari, bai Konstituzioaren aurkako manifestuagatik, bai pribilegio fiskal zein finantzieroak egon badaudela eta eskumen asimetria ezabatu egin beharko liratekeela ezin esateagatik. Aralarren aburuz, Foro de Ermuaren eta eskuin muturreko erakundeen deialdi hark erasotu egiten zituen Nafarroaren nortasuna, balio demokratikoak eta aniztasuna. Eusko Alkartasunaren Nafarroako presidenteak, Maiorga Ramírezek, adierazi zuen manifestuak kaltetu egiten zuela Nafarroaren autogobernurako legitimazioa eta auzitan jartzen zituela eskubide historikoak, eta, horregatik, foru Gobernuko kideei ekitaldian parterik ez hartzeko eskatu zien. Bestalde, Nafarroako Alderdi Sozialistaren buruak, Carlos Chivitek, azaldu zuen ez zegoela inolaz ere ados Nafarroan Foro de Ermuaren ekitaldi bat justifikatzen duten elementuekin, eta bere harridura azaldu zuen Jaime Ignacio del Burgo bezalako foruzale bat Espainia anitzaren kontrako manifestaldi batean parte hartzeko prest agertzeagatik; horrez gain, Nafarroaren berezko nortasun

174

ezberdinaren aurkako oldar baten koprotagonista izatea leporatu zion, eta, modu horretan, Konstituzioa bera erasotzearena.

Bestalde, Nafarroako Ezker Batuko parlamentarioak, Miguel Izuk, adierazi zuen Foro de Ermuak oker jokatu zuela manifestua Foru Erkidegora eramatean. 2006ko urtarrilaren 20an, ostirala, Diario de Noticias-era igorritako artikulu batean, manifestuaren diskurtsoak ikuskera guztiz uniformista babesten zuela gogorarazi zuen:

Rechazo de los derechos históricos como opuestos “a los fundamentos democráticos de la sociedad moderna y de nuestro sistema constitucional”; apuesta por una “racional descentralización del Estado” y una reforma de los Estatutos “razonable” que debe llevar a eliminar “las asimetrías competenciales y, sobre todo, los privilegios fiscales y financieros que aún existen”.

Traer este discurso a Navarra, como ha decidido hacer el Foro de Ermua convocando una manifestación en Pamplona “por la unidad de España”, resulta especialmente embarazoso. Porque en Navarra viene gobernando un regionalismo conservador que por tradición ha sido rabiosamente españolista en el sentido de defender la unidad de España y de considerar a Navarra parte indisoluble de la nación española; pero que no ha sido uniformista, al contrario, ha hecho de la defensa de la diversidad que supone el régimen foral el otro pilar de su programa (“Navarra foral y española”, y nótese que foral va primero). Que defiende la asimetría competencial y un sistema económico y fiscal singular, y todo ello justificado en los derechos históricos reconocidos en la Constitución. Un regionalismo navarrista que defiende la Constitución española porque ésta ampara los derechos históricos, y no al contrario. (...)

La contradicción es mayor todavía entre quienes en Navarra defienden el régimen foral pero rechazan que las demás comunidades autónomas puedan alcanzar un status similar. Un discurso coherente les debiera llevar a defender, o cuando menos a no atacar, las demandas de mayor autogobierno que se están planteando mediante la reforma de los estatutos de autonomía. No se entra tampoco en contradicción si se defiende el régimen foral, no desde esencias históricas sagradas e inmutables, sino simplemente como expresión histórica (y, por ello, mudable) del autogobierno y sometida en última instancia a la libre voluntad de la ciudadanía, y en ese sentido perfectamente incardinado en el sistema democrático.

Ekitaldira 5.000 bat lagun hurbildu ziren –antolatzaileen esanetan–, Udaltzaingoak eta Gobernuaren Ordezkaritzak zifra hori erdia baino gutxiagora jaitsi bazuten ere. Bertaratutakoen zati handi bat ultraeskuindarrek osatzen zuten; internet bidez zabaldu zuten jarraitzaileentzako deia, eta autobusak ere jarri zituzten manifestaldira joateko. Jendetzaren artean, nafar politikako aurpegi ezagun gutxi ikusi ziren. Gobernuko ordezkari bakarra, Kultura sailburua izan zen, Juan Ramón Corpas. Bertan ziren, bestalde, UPNko Carlos Salvador diputatua eta Alfredo Jaime parlamentari erregionalista, eta baita Ruiz Langarica, Iruñeko zinegotzi ohia, eta Leitzako Silvestre Zubitur edila, biak ere UPNkoak. Hizlariak izan ziren Mikel Azurmendi (Foro de Ermua-ren sortzailea), Iñaki Ezquerra (Foro de Ermua-ko bozeramailea), Nerea Alzola eta Eduardo Prieto (Foro de Ermua-ko gazteria), Jaime Ignacio del Burgo eta Mikel Buesa (Foro de Ermuako presidentea). Megafonian espainiar ereserkia jarri zuten, espainiar banderen dantzan agurtua, eta, taldea jada desegiten ari zela, Viva la Constitución eta Viva España oihuak entzun ahal izan ziren.

9.5.5. Antoni Castellsek sorturiko eztabaida

2006ko otsailaren 9an, osteguna, Kataluniako Generalitateko Ekonomia conseller-ak, Antoni Castells sozialistak, Nafarroa, EAErekin batera, araubide fiskal komunari menera zekiola proposatu zuen. Autonomien arteko elkartasun sistema defendatu zuen prentsaurreko batean egin zituen adierazpenok, zera esanez: Estatutaren irakurketatik ondoriozta daiteke ez duela zentzu gehiegirik foru araubideko erkidegoak

175

mekanismo hauetatik kanpo egoteak. Bere hitzek UPN eta PSNko Alberto Catalán eta Carlos Chiviteren arbuioa eragin zuten, eta Nafarroan EA eta EAJko buruzagienak, Maiorga Ramírez eta José Ángel Agirrebengoarena.

Alberto Catalánentzat, erregionalisten idazkari nagusia berau, hitz hauek Nafarroaren eskubide historikoetan esku-hartze garbia suposatzen zuten, sozialista katalanek ezer gutxi dakitelako Foru Erkidegoko eskubide historikoez eta Konstituzioak ematen dien babes eta lekuaz. Azpimarratu zuen

Nafarroaren araubide fiskala Estatuarekiko harreman ekonomikoak arautzen dituen Hitzarmenaren oinarrian dagoela, eta gainerako eskualdeekin guztiz solidarioa den eredua dela, Nafarroak jasotzen duena baino askoz ere gehiago ematen duelako.

Chivite sozialistak ere arbuiatu egin zuen Castellsen adierazpena, desegokia eta jarraitzailerik gabea izateagatik, eta adierazi zuen nafar eta euskal sistemak bikain aintzatetsita daudela Konstituzioan, solidarioak direla eta, zalantzarik gabe, autonomoak. Gogorarazi zuen hala aitortu zuela Gobernu zentralak, José Luis Rodríguez Zapatero presidentearengandik hasi eta Pedro Solbes Ekonomia ministrora bitartekoek, eta, beraz, Castellsi eskatu zion Kataluniak Espainia osoari eta gainerako autonomiei zor dien errespetu berbera izateko Nafarroari ere.

EAko Maiorga Ramírezek foru araubideekiko nahasmena eta mesfidantza sorraraztea leporatu zion Ekonomia sailburu katalanari, foru araubideak Konstituzioa baino lehenagokoak izan eta eskubide historikoak diren arren. Castellsek Nafarroa eta EAE araubide orokorrera meneratzea eskatu izanak garbi uzten zuen Ramírezentzat oraindik ere PSOE eta PP bezalako alderdietako buruzagi asko daudela Hitzarmen zein Kontzertu Ekonomikoa Konstituzioa baino lehenagokoak direla ulertzen ez dutenak, eta, beraz, zalantzan jartzerik ez dauden eskubideak direla. Gainera, eskubide historiko hauek diskriminazioarekin zerikusirik ez daukatela azpimarratu zuen, eta zera azaldu: EAn erkidego bakoitzak ahalik eta autonomia gehiena lortzearen alde gaude, baina ez gaude prest berez gurea dena inork auzitan jartzera. Azkenik, José Ángel Agirrebengoak (EAJ) adierazi zuen pentsatu nahi zuela Castellsek errealitatea ondo ez ezagutzeagatik bota zituela zorigaiztoko hitz haiek, eta ez Nafarroari dagozkion eskubide historikoak ukatzeko interesagatik, edo gure sistema fiskala solidarioa ez delako. Bere iritzian, ezin da nafar sistema fiskalaren aurka jo, bere eskubide historikoek babestuta dagoelako.

9.5.6. Gamazada berrirako deia

Baina politikari nafarren sumindura foruzalearen oihartzun eskasa, Miguel Sanz Nafarroako Gobernuko presidenteak Gobernu zentralari Gamazada berri baterako eginiko mehatxuaren eskutik etorri zen, 2005eko abenduaren 19an. Bere tonu politikoa, UPN-PP eta PSOEren arteko tentsio eta norgehiagokan kokatu behar da. Pedro Solbes Ogasun ministroak ukatu egin zuen Hitzarmen Ekonomikoak Nafarroari Abiadura Handiko Trenaren moduko azpiegiturak egiteko eta bere kostua gastu orokorretara egiten duen ekarpenetik deskontatzeko baimena ematen zionik, nahiz eta Eusko Jaurlaritzarekin baiezkoa adostu zuen "Y" delakoaren gipuzkoar tarterako (1.600 milioi euro). Nafarroako presidentearen arabera, Hitzarmenak bai onartzen zuela sistema hori, eta, beraz, PSOE eta Ogasun ministroa kontraforuan erori ziren. Horren aurrean, adierazi zuen zuzenketarik eman ezean, hau da, Abiadura Handiko Trena finantzatzeko auzian Hitzarmen nafarrari eta euskal Kupoari ez baldin bazitzaizkien irizpide berdinak

176

aplikatzen, Exekutibo nafarrak kanpaina bat jarriko zuela abian tratu diskriminatzaile hori salatzeko. Gamazadari aipamen espresurik egin ez bazion ere, bai aipatu zuela mobilizazio haien espiritua, gure arbasoak iritsi ziren lekuraino iristeko prest gaudela ziurtatuz.

Azkenik, Gobernu zentralak baiezkoa eman zion Abiadura Handiko Trenaren gastuak Hitzarmenean sartzeari. Ez gizartearen mobilizazioen beldur zelako, logika juridikoagatik baizik. Horrela, bukaera eman zion polemika zentzugabe bati, zeina, gizarteratu izan balitz –Miguel Sanzek Gamazada berri batean irudikatzen zuen bezala– erabateko porrota izango zatekeen. Horren adibide dugu Josep Capdeferro, Nafarroako Unibertsitate Publikoan Zuzenbidearen Historiako irakasle bisitariak, Enpresa eta Ikasketa Juridikoko titulazio bikoitzeko lehen ikasturteko ikasleei polemika horren harian bota zien galdera: inork ba al daki Gamazada zer den? Hogeita hamar bat ikasleren artean, hiruk baino ez zuten Gamazadaren berri, eta batek bakarrik –historialarien familia bateko semeak– eman zuen erantzun zuzena.

Sanzek Gamazadarako eginiko deialdia nolako jarrerarekin hartu zuten ondo erakusten digu Bixente Serrano Izkok 2005eko abenduaren 24ko Berria-n argitara emandako artikuluak. Eskuin oligarkiko nafarrari, foruak, aberasten jarraitzeko baino interesatzen ez zaizkiola adierazten zuen bertan, modu ironikoan:

Hau ere ederra, Sanzen ia guztiak bezainbertze! Asperturik ei zegoen gure presidente aparta eta, garai bateko Iruñeko alkate Mr. % 10 hari bezala, irakurketei ekitea bururatu zitzaion. Jakina, zer irakurketa hobeak nafarron identitatearen ikurrei buruzkoenak baino, Sanz bezalako nafar nortasunaren teoriko batentzat? Eta antropologo batzuen eraikuntza intelektualetara jo izan bide zuen. Alegia, erran dutenarengana XX. mendeko nafarron identitatearen sinboloak hiru direla: Xabierko erromeria, Sanferminak eta foruak. (...).

Berriki, hirugarren sinboloari hasi zaio buelta eta jiraka, zein adarretatik heldu ahal izanen ote dion. Eta, hara!, gamazadaren bigarren bertsioa antolatzea bururatu zaio mementoz. Lanera jarri ditu, seguruenik, bere buruargiak, non aurkitu Cortesko bertsolariaren parekoa, Lopez Zabalegi sarjentu matxinatuaren kopia, Agoitzeko udal batzarraren nola Ablitas eta hainbat lekutako udalen agiri baskoi fierren antzekoak, Nafarren Urrezko Liburua-ren sinadura bildumaren gaurkotzea, monumentu berri baten bertze eraikitzaile baten maitalearen gorputz sendoa, foru-pergaminoari beroa emateko... Ez dakit ba. Lehen bertsioan, garaiko kazikeek nafarren eskubide historikotzat ikusarazten jakin zuten euren diru-iturri foralak. Bigarren honetan, gai da Sanz ikusarazteko gure erraiak «Mr. % 10» izeneko anitzen asfalto eta errailetan dautzala, foruen gorringoa trena eta Madrilgo autobia direla.

177

IV. FORALITATEAREN INGURUKO IKUSPEGI POLITIKOAK GAUR EGUN

1. Foralitatearen inguruko ikuspegi politikoak eta Autogobernurako ponentzia

1983ko maiatzaren 8ko hauteskundeetan Gabriel Urralbururen PSN-PSOE irten zen garaile, urtebete lehenago, 1982ko ekainean, Nafarroako Taldekatze Sozialistaren Kongresuan, Euskadiko Alderdi Sozialistatik bereizi ondoren. LORAFNAtik eratorritako marko politiko eta instituzional berrian nabarrismoak eskuratu zuen garaipena, PSN-PSOEk 20 aulki lortu baitzituen, UPNk 13, AP-PDP-ULk 8, HBk 6 eta EAJk 3; Alderdi Karlista, berriz, desagertu egin zen erakundeetatik. Aurrerantzean, eta gaur arte, oso aldaketa garrantzitsuak ikusiko ditugu Nafarroako Gobernuaren eta Foru Parlamentuaren osaketan, gertaera ugarik markatua: ustelkeria sozialista –UPNri botere hegemonikoa emango diona–, UPN-PPren batasuna, Ezker Batuaren sorrera, EAJren zatiketa eta EAren sorrera, UPNren zatiketa eta CDNren sorrera, Euskal Herritarroken sorrera eta Batzarreren haustura, Aralarren sorrera, Batasunaren ilegalizazioa eta Nafarroa Bairen sorrera, esanguratsuenak aipatzearren. Aukera politiko bakoitzak gaur egun foraltasunaren aurrean duen jarrerari behatzea interesatzen zaigu orain. Ideologia ezberdinak aztertuko ditugu, eskuinetik ezkerrera bitartekoak, euskal nazionalismotik igaro eta karlismoarekin amaitzeko. Oso bereziki, Autogobernurako ponentziaren harian aurkeztutako proposamenei begiratuko diegu, Parlamentu nafarrak azkenaldian Estatuko erkidego periferikoetan loratzen ari diren erreforma estatutarioen markoan prestatua.

Eduardo García de Enterría administratibista ospetsuak, Jaime Ignacio del Burgoren Introducción al Estudio del Amejoramiento del Fuero liburuaren "Hitzaurrean" (1987), argitasunez eta liburuaren egilearekiko kritika dosi estali apur batez, zera adierazi zuen:

Pero veo en este libro que el viejo foralismo navarro no depone fácilmente sus curtidas armas. El papel mitológico del concepto mismo de fuero, de que ha hablado J. Corcuera, sigue espejeando en su imaginación, tras la espectacular fortuna que han tenido alguna de sus tesis básicas en la reciente instauración autonómica. No hay que desdeñar, en absoluto, ni menos descalificar este viejo hábito de los admirables juristas Navarros. Personalmente me parece, sin embargo, que su tenaz insistencia está apoyada hoy, quizás, en un cierto historicismo estético, más que en posiciones políticas y jurídicas, que ya están reconocidas y garantizadas por la Constitución. Naturalmente, nadie podrá reprocharles, sin embargo, que pretendan salvaguardar sus Fueros frente a posibles vicisitudes de la Constitución vigente, vicisitudes que el futuro oculta. En este sentido, su posición pude explicarse, como una garantía frente a Constituciones futuras más que frente a la actual571.

Hala da. Milurteko berrian sartuta, 1982ko Hobekuntzak zaharkituta zegoela erakutsi zuen askorentzat. Bere blindaketa kontserbadore indartsuak, baina, autogobernurako ponentziak aurrera egin ez izana ekarri du. Estatuan, bien bitartean, autonomia estatutuak erreformatzeko aukerak aztertzen hasi ziren Euskal Autornomi Erkidegoan, Katalunian, Valentzian eta Galizian.

Nafarroako Parlamentua 2005ean zehar eta 2006ko hasieran tematu zen Autogobernurako ponentziaren zirriborro bat prestatzen, hau da, botere legegilea

571 GARCÍA DE ENTERRÍA, 1987: 19.

178

Foruaren Hobekuntza aldatzeko prozesua zabaltzera bultzatu beharko zuen testua. Alderdi guztiak agertu ziren Hobekuntzan aldaketak sartzearen alde, bakoitzak bere ideologiari jarraiki. UPNk, CDNk eta PSNk apenas planteatzen zuten funtsezko erreformarik, eta ez zuten onartzen hiritar nafarrak izatea beren etorkizuna erabakiko zutenak. Aralarrek, EAk, EAJk eta NEBk, bestalde, erreforma sakonago baten alde egin zuten. Batzarrek ere, Parlamentuan ordezkaritzarik eduki ez arren, LORAFNA errotik aldatzea aldarrikatu zuen. Bitxia den arren, alderdi politiko batek ere ez du bere garaian LORAFNAn sartu ez ziren eskubide historikoak singularitzeko formula gisa ikerketa historikoa argudiatu, Konstituzio Auzitegiak 86/1988 Epaian aipatu zuena572. Bistan da horietako batzuk atzera itzul ezineko desagertze prozesu batean sartu direla, garaikideak ez direlako, baina badira suspertu eta bizitzara itzul daitezkeen batzuk, nahiz eta eztabaida doktrinal sutsuak eragin, foru-pasearen eskubide historikoa kasu573.

Ponentzia honek Nafarroako Parlamentuko Autogobernurako Batzorde Berezian ditu bere aurrekariak, zeina 2002ko ekainean sortu baitzen, euskal probintzietan jarraitzen ari ziren prozesuaren argitan. NEBek bere ekimena aurkeztu eta hurrengo urtean, 2003ko azaroaren 6an, Nafarroako Parlamentuko Foru Araubiderako Batzordeak Autogobernuaren inguruko proposamenak aztertu eta baloratzeko ponentzia sortzeko ebazpena onartu zuen, honako edukia zuena:

1. Crear, en la Comisión de Régimen Foral, una ponencia sobre el estudio, valoración y propuestas en materia de autogobierno en Navarra.

2. El objeto del trabajo de la ponencia será realizar un informe sobre la situación actual de nuestro autogobierno; así como de sus posibilidades para avanzar en el desarrollo del autogobierno de Navarra.

3. Los diferentes grupos parlamentarios presentarán sus propuestas al objeto de establecer el trabajo y el debate de las mismas.

4. La ponencia podrá recabar de diferentes personas, expertos y agentes sociales sus valoraciones y propuestas.

5. El trabajo encomendado terminará con un documento en el que se plasmen las conclusiones y propuestas aprobadas por mayoría. Se incorporarán los diferentes votos particulares que se produzcan. El plazo de finalización del mismo se establece en cuatro meses prorrogables574.

Ponentzia 2004ko otsailaren 17an eratu zen, honako osaketa zuela, Ganberako talde parlamentarioek izendatuta: Carlos García Adanero (UPN), Juan José Lizarbe Baztán (PSN), Miguel José Izu Belloso (NEB), Patxi Zabaleta Zabaleta (Aralar), Juan Cruz Alli Aranguren (CDN), Begoña Errazti Esnal (EA) eta José Luis Etxegarai Andueza (Talde Mistoa, EAJ). Hamaika saioren ostean, eta gaiaren inguruan beren ikuspegia eman zuten adituak entzun ondoren, 2004ko abenduaren 20an Nafarroaren Autogobernuari buruzko Ponentziaren Txostenaren Zirriborroa aurkeztu zuten575. Bertan, Hobekuntza erreformatzearen alde agertzen ziren, orduko inguruabar instituzional eta sozialera egokitzeko.

En suma, la Comunidad Foral diseñada por el Amejoramiento del Fuero en estos años ha quedado completamente institucionalizada. Lo cual no quiere decir que no haya aspectos de tal institucionalización que no sean revisables; el propio Amejoramiento regula su proceso de reforma, e incluye en su Disposición Adicional Primera la declaración de que no se renuncia a cualesquiera otros derechos originarios e históricos que pudieran corresponder a Navarra. Camino del cuarto de siglo de andadura es momento propicio, con la experiencia acumulada y

572 GÓMEZ NAVARRO, 1992: 748-753.573 Cfr. GÓMEZ-RIVERO, 1988: 73-84.574 TAMAYO SALABERRIA, 2006, VIII: 551. dok.575 TAMAYO SALABERRIA, 2006, VIII: 551. dok.

179

una suficiente perspectiva, de proceder a una reflexión sobre el futuro de Navarra, sobre el funcionamiento de sus instituciones, sobre las carencias, disfunciones u oportunidades de mejora que ofrece su marco jurídico. El momento puede ser especialmente oportuno teniendo en cuenta que está abierto un proceso de reforma constitucional y que otras Comunidades Autónomas están planteándose una profundización en sus respectivos regímenes de autogobierno mediante la reforma de sus estatutos.

Añadamos que en estos algo más de veinte años desde que se aprobó el Amejoramiento hay otros dos fenómenos políticos y sociales de ámbito más extenso que tienen un impacto directo en nuestra realidad cotidiana: la construcción europea y la globalización. La construcción europea supone un proceso político en el que los diversos Estados y las instituciones de la Unión Europea comparten un creciente número de competencias desde los principios de la primacía del derecho comunitario, transferencia de soberanía y subsidiariedad en la gestión. Esta nueva realidad política requiere una adaptación y es un reto para Navarra, ya que muchas de sus competencias (en particular, las de carácter financiero) se ven directamente afectadas. En estos momentos asistimos al proceso de aprobación del Tratado Constitucional de la Unión Europea, otro paso más que nos afecta directamente. Por otro lado, el desafío de la globalización caracterizado por un creciente nivel de interdependencia económica y al mismo tiempo de profundización de la desigualdad de unos países o continentes hacia otros hace que los fenómenos de migraciones, interculturalidad, convivencia, cooperación al desarrollo, desarrollo endógeno frente a deslocalizaciones, deban ser tenidos muy en cuenta a la hora de buscar nuevas respuestas y soluciones a nuevos problemas.

Entendemos que la reflexión y las propuesats que se quieren impulsar a través de este informe para la profundización del autogobierno deben perseguir los objetivos de:

1. Completar el ámbito de competencias de la Comunidad Foral de Navarra.2. Garantizar una mayor participación de la ciudadanía navarra en todas las

decisiones sobre su futuro.3. Reforzar la participación de Navarra en las instituciones comunes del Estado y

mejorar las relaciones de colaboración con otras Comunidades Autónomas.4. Garantizar la participación de Navarra en las decisiones de las instituciones de la

Unión Europea que le afecten.5. Mejorar el funcionamiento de las instituciones de la Comunidad Foral para ampliar

el reconocimiento de los derechos políticos y sociales de los ciudadanos navarros y asegurar su bienestar.

180

Foru Araubiderako Batzordearen Autogobernurako Ponentzian, honako proposamen hauek aurkeztu ziren: NEBrena –Miguel Izuk prestatua eta 2005eko otsailaren 2an aurkeztua–, Aralarrena –nagusiki Patxi Zabaletak prestatua eta 2005eko otsailaren 8an aurkeztua–, EArena (2005eko otsailaren 28an), UPNrena (2005eko martxoa eta maiatzaren 31), EAJrena (2005eko maiatzaren 27an), CDNrena (2005eko maiatzaren 30ean) eta PSNrena (2005eko ekainean). Aralar eta EAJren testuak Hobekuntzaren benetako alternatiba gisa har daitezkeen testu artikulatuak dira; aldiz, NEBena –Miguel Izuk prestatua–, EArena –Begoña Erraztik egina–, CDNrena –Juan Cruz Allik prestatua– eta PSNrena, Hobekuntza aldatzeko gogoeta eta ildoak azaltzera mugatzen dira. Bestalde, UPNk eginiko ekarpen bakarra –Carlos García Adanerok aurkeztua–, Hobekuntzako Bigarren Xedapen Gehigarriko aldaketa ezabatzeko proposamenean oinarritzen da, Konstituzioko Laugarren Xedapen Iragankorrari eginiko aipamena kentzearren. Nafarroako Arartekoak, bestetik, María Jesús Aranda Lacerasek, 2005eko apirilaren 8an bidali zizkion Foru Parlamentuko presidenteari LORAFNA erreformatzeko proposamen eta gogoetak576. Nafarroako Kontuen Ganberako presidenteak ere, Luis Muñoz Gardek, LORAFNAn Kontuen Ganbera eta Kontuen Auzitegia arautzen dituen 18. artikulua berridazteko proposamen bat bidali zion Nafarroako Parlamentuko presidenteari, 2005eko ekainaren 3an577. Azken hauek nagusiki beren erakundeekin daudenez lotuta, gure aztergaitik kanpo utziko ditugu.

2. Unión del Pueblo Navarro

2.1. Indar hegemonikoaren ibilbidea

Azken urteotako foruzaletasun berrogeita bat zalea eta hegemonikoaren oinordekoa den alderdiarekin hasiko gara, Unión del Pueblo Navarrorekin alegia, zeina Hobekuntzaren bidez ofizializatu den foraltasun nafarraren bermatzaile gisa agertzen baiten. Bere hegemoniaz jabetzeko, atzera begiratzea eta erdi-eskuineko alderdien ibilbidea aztertzea komeni da, gaur egungo egoera ulertzearren578. Trantsizio garaian UPN Laugarren Xedapen Iragankorraren aurka zegoen UCDko sektorearen eskutik sortu bazen ere, 1982tik aurrera bi jarrerak bide beretsuak hartzen joango ziren. Urte hartan, UPN Manuel Fragaren Alianza Popularrekin batera aurkeztu zen hauteskundeetara, eta 1983ko foru hauteskundeetan, AP-PDP-UL eta UPN koalizioa bildu zen. Baina orduantxe eman zitzaion hasiera disgregazioari. 1985eko abenduan, Mongek eta Pejenautek utzi egin zuten AP, eta Partido Moderado-Centristas de Navarra sortu. Porrot egin zuen, ordea, 1986ko hauteskunde orokorretan, 1.932 boto baino ez baitzituen jaso, eta handik gutxira disolbatu egin zen. UCDtik aterea zen Adolfo Suárezek, berriz, Centro Democrático y Social sortu zuen 80ko hamarkadaren hasieran. Nafarroan, hasiera batean inolako ordezkaritza instituzionalik izan ez zuen arren, berragertu egin zen 1986ko hauteskunde orokorretan eta 1987ko foru hauteskundeetan, eta hiru parlamentari lortu zituen azken honetan. UPNk galdu eta CDSren hondamen politikora arte berreskuratuko ez zituen aulkiak ziren. 1982ko esperientzia errepikatu egin zen hurrengo legegintzaldi orokorrean, 1986an, UPN eta Coalición Popularren arteko loturarekin (Alianza Popular, Partido Demócrata Popular eta Unión Liberal). Laster helduko zen krisia. Jaime Ignacio del Burgo eta Calixto Ayesa, Partido

576 TAMAYO SALABERRIA, 2006, VIII: 556. dok.577 TAMAYO SALABERRIA, 2006, VIII: 560. dok.578 Cfr. UNIÓN DEL PUEBLO NAVARRO, 2000.

181

Demócrata Foraleko kideak biak (PDF) –PDPren bertsio nafarrekoak alegia–, José Ignacio López Borderías eta Javier Tabernaren Unión Liberalekin elkartu ziren, Unión Demócrata Foral izenekoa sortzeko. Horrela aurkeztu ziren 1987ko foru hauteskundeetara, eta hiru parlamentari lortu zituzten.

1987ko foru eta udal hauteskundeen emaitzek zedarri bikoitza suposatu zuten UPNren historian. Lehengo aldiz, alderdiak botere garrantzitsua lortu zuen: Iruñeko Udalekoa, hain zuzen ere. Eta, Parlamentuan, aulkien banaketa ikusita (UPNk 14 eta PSOEk 15), alderdiak PSOEren gobernua babesteko erabakia hartu zuen. Handik gutxira azaleratuko zen barne ustelkeriaren ondorioz, Alderdi Sozialista gainbehera egiten hasi zen, eta aurrerantzean UPNri jarraituko zion. UPNren III. Kongresuan, 1989ko urtarrilaren amaieran, alderdiak berrikuntza garrantzitsua izan zuen, bertan erabaki baitzen hauteskunde orokor eta europarretara José María Aznarrek presiditutako Partido Popular berriaren eskutik aurkeztea, zeina AP, PDP eta UL desagertuen hautsetatik sortu baitzen. UPN-PP aliantza sendo hark erdi-eskuin nafarraren banaketa osoarekin amaitu zuen, eta UPN hauteskunde orokor zein lokalak irabazteko makina bihurtu zen. Gainera, bere baitan beste alderdietako jendea biltzeko balio izan zuen, hala nola Partido Popularretik etorritako Jaime Ignacio del Burgo edo José Ignacio Palacios. Lotura hori behin betiko bihurtu zen 1991n Nafarroako PPren Biltzarra disolbatu eta UPN Foru Ituna deiturikoan txertatzean, zeina martxoaren 25ean sinatu baitzuten Aizpún, Alli, Aznar eta del Burgok Iruñean. Honela zioen bere Zioen Azalpenak579:

Navarra constituye una Comunidad Foral, titular de derechos originarios e históricos, amparados y respetados por la Constitución Española y concretados en el Amejoramiento del Fuero, incorporado al ordenamiento jurídico por la Ley Orgánica de 10 de agosto de 1982.

UPN, surgido en 1979 con la finalidad primordial de defender la identidad de Navarra y su plena personalidad política y foral en la España de las Autonomías, ha mantenido hasta el presente una estrecha política de colaboración con el Partido Popular, con el que ha concurrido conjuntamente en diversas elecciones generales y europeas.

El PP, a su vez, ha asumido desde su origen idénticos objetivos en lo relativo a la salvaguarda de la identidad foral de Navarra y de su peculiar status jurídico-constitucional en el seno de la nación española.

Ambas formaciones políticas consideran llegado el momento de establecer un marco de colaboración institucional y política estable y permanente, de acuerdo con la singular posición de la Comunidad Foral de Navarra en el Estado autonómico español, lo que exige acomodar la estructura organizativa del PP en dicha Comunidad, dada la afinidad de principios ideológicos entre ambos partidos y la aspiración compartida de configurar en España una opción de gobierno de centro-derecha.

En consecuencia, y con inspiración en los principios de la foralidad navarra, se toman los siguientes Acuerdos: [...].

Gertakizun hori oinarrizkoa izango zen UPNren diskurtsoaren garapenerako eta foraltasunaren instrumentalizaziorako, aurrerantzean Alderdi Popularraren politikarekiko jarraitasun itsuan eroriko baitzen. Irakeko gerrari buruzko posizionamenduan bakarrik desmarkatu da beregandik, lotsati (2005), eta, foraltasunari dagokionez, berriz, UPN eta Miguel Sanzek presiditutako Gobernuak bizitutako egoera esperpentikoaren kasuan, Foro de Ermuaren aipaturiko manifestazioan alegia. PPrekin eginiko ezkontzak auzi nazionalaren kasuan diskurtso erradikalizatuarekin bat egitera behartu du UPN Alderdi Popularra Gobernuan izan den urteetan, euskal nazionalismoaren aurka neoberrogeita bat zale nabarristaren jarrera argudiatuz. Horrela, beraz, UPNren nabarrismoa nazionalismo konstituzional espainiarrarekin bateratu da580,

579 UNIÓN DEL PUEBLO NAVARRO, 2000: 112.580 Cfr. BASTIDA FREIXEDO, 1998.

182

eta José Ignacio Lacastak patriotismo suntsitzaile gisa definitzen duenari egin dio ekarpena Nafarroak; izan ere, ez baitu alderdiak osotasunean integratzea aldarrikatzen, baizik eta ekintza diferentziala ezabatzea, eta Espainia uniforme bat lortzea, nazionalista, errepublikar eta federalistekin amaituko duena581. Horrela, Nafarroan bat egin dute UPNren eta Jaime Ignacio del Burgoren diskurtsoek, Trantsizioaz geroztik erdi-eskuineko korronte nazionalista espainiarrari atxiki baitzitzaion, Xosé Manoel Núñez Seixasak Patriota eta demokrata582 binomiko izendatuko zukeenean bilduz. PPk, bestalde, beti egin dizkio keinuak UPNren foraltasun nafarrari, nahiz eta bere politika praktiko zentralistan oso modu ezberdinean jardun duen. Adibide gisa, PPko presidenteak, José María Aznarrek, 1993ko hauteskunde orokorretarako kanpainarako apeu gisa sinaturiko Carta a los navarros daukagu583:

En uno de mis últimos viajes a Navarra, la tierra de mis antepasados, alguien recordó una fase de mi abuelo: Navarra es nido de convicciones, de ideales y de compromisos584. Puedo dar fe de ello, pues el pacto de colaboración entre UPN y el Partido Popular es consecuencia de una convicción profunda sobre el papel de Navarra en la España de nuestros días, de unos ideales comunes en defensa de las libertades y, dentro de ellas, de los derechos forales e históricos de ese viejo Reino, y de unos compromisos basados en la recíproca lealtad a la hora de compartir un proyecto político cerrado, innovador, capaz de regenerar y mejorar la vida política, social y económica de nuestro país.

Como candidato a la presidencia del Gobierno, con el pensamiento puesto en el bienestar de los navarros y del resto de los españoles solicito el voto para nuestros candidatos al Congreso y al Senado. Los conozco bien. Su amor a Navarra, su honradez y su capacidad bien probada en el servicio al peublo navarro los hace acreedores de vuestra confianza.

Mi compromiso con Navarra se basa en hechos probados y no en meras palabras. El 6 de junio, todos juntos, podemos escribir una nueva página en la historia de España. Ha llegado el momento de ponernos todos a trabajar con la seguridad de afrontar con ilusión y esperanzas renovadas un gran proyecto común que nos hará más libres, nos integrará mejor en Europa y reforzará el bienestar y la solidaridad de todos los pueblos de España.

2.2. Foralitatearen inguruko diskurtsoa

UPNren foraltasunaren inguruko azken gogoeta intituzionala 2003ko Ponentzia politikoan bildu zen. Bere bigarren epigrafean, Los fueros del siglo XXI izenekoan, etorkizunera begira eta une hartako egoera globalizatua oso kontuan izanik, zera baieztatzen zuen:

2.1. Somos un partido foralista. UPN considera que el elemento más característico de nuestra identidad es el Fuero, como instrumento garantizador de la libertad colectiva de Navarra y factor de integración de todos los navarros con independencia de su pluralidad ideológica. Nadie discute que Navarra debe disfrutar del mayor grado posible de autogobierno. Somos, pues, un partido foralista, que defiende el "hecho diferencial" de la nacionalidad navarra, en una concepción de España como nación de nacionalidades y regiones o de pueblos diversos, tal y como se definió en el artículo 2º de la Constitución de 1978, uno de cuyos grandes logros fue acabar con la centralización del Estado que suponía una verdadera camisa de fuerza para el reconocimiento de la realidad plural de la nación española. Es el nuestro un foralismo integrador hacia dentro y hacia fuera. Hacia el interior de Navarra, porque entendemos que se trata del mejor instrumento para contribuir decisivamente al logro de una sociedad más justa y solidaria, más humana. Pero esa tarea prioritaria no podría lograrse si en los espacios territoriales más amplios en los que desenvolvemos nuestra actividad política, social, económica y cultural no buscamos la cooperación efectiva, en términos de lealtad y reciprocidad.

581 LACASTA ZABALZA, 1998.582 NÚÑEZ SEIXAS, 2004: 45-98.583 UNIÓN DEL PUEBLO NAVARRO, 2000: 128.584 Gogoratu beharra dago, paradoxikoki, bere aitonak hau aipatu zuenean abertzalea zela. Cfr. ANASAGASTI eta ERKOREKA, 2004.

183

2.2. España y Europa como marco de cooperación institucional. La España plural, dijo con extraordinario acierto hace nada menos que ochocientos años el navarro Ximénez de Rada, es una comunidad de sentimientos, de intereses y de cultura. Nada hay que apostillar a una definición tan certera. Y habida cuenta que después de la Constitución de 1978 la pluralidad de España ha quedado plenamente satisfecha a través de la conformación del Estado de las autonomías, nuestro foralismo integrador nos conduce a cooperar con las instituciones comunes de la nación española tanto para contribuir al logro de los grandes objetivos nacionales como para alcanzar los propios de la comunidad navarra en todo aquello que Navarra no pueda afrontar por sí sola. Por otra parte, la España de nuestros días ha adquirido un protagonismo relevante en la comunidad internacional, especialmente a la hora de la configuración de la nueva Europa. Sin anacrónicos sueños de imperio, conscientes de lo que somos y de nuestras posibilidades, los españoles hemos logrado hacer pedazos la barrera de los Pirineos y hoy nuestra voz se escucha con fuerza aunque no sea por otra razón que la que nos proporciona constituir un "mercado" de cuarenta millones de consumidores. Los navarros debemos tener también sentido de la realidad. Debemos saber que dejados a nuestras propias fuerzas, y aun con el concurso de nuestros vecinos, nuestro peso en la Unión Europea sería insignificante. De ahí la necesidad, de fortalecer los vínculos de cooperación con el Estado español a quien corresponde la tarea de defender nuestros intereses en el foro europeo. Ahora que algunos sueñan con construir una imaginaria nación desde el Adour hasta el Ebro debemos dejar bien sentado que Navarra no quiere separarse ni de España ni de Europa y que tal pretensión si llegara a consumarse supondría nuestra automática salida de la Unión Europea. Es ésta una asociación de Estados nacionales y la mutilación de uno de ellos supondría la creación de un nuevo ente internacional que tendría que volver a llamar a la puerta de la Unión, donde podría encontrar no sólo el veto del Estado mutilado -España, en este caso-, sino también el de todos aquellos países donde existan en erupción o en estado latente movimientos nacionalistas. Nuestra foralidad nos garantiza el ser básicamente dueños de la gestión de nuestro territorio, de nuestra Administración y de nuestros recursos. Nos responsabiliza para prestar a los ciudadanos navarros la mayor parte de los servicios comunitarios. Podemos legislar no sólo en materias de nuestra competencia histórica sino también a la hora de desarrollar las bases de la legislación estatal definitorias del modelo social. Son razones poderosas para no renunciar a nuestro Fuero ni dentro del conjunto español ni en el nuevo espacio europeo. El europeísmo no ha sido en modo alguno ajeno a Navarra. Hoy Europa está en fase de construcción y constituye una gran oportunidad. Como navarros, Europa tiene que ser para nosotros un nuevo estímulo en el que participar y dar respuesta a nuestros problemas sólidamente vinculados al conjunto de los españoles. Si España es ya uno de los motores de Europa, Navarra debe formar parte de esa locomotora. De lo contrario, perderíamos una oportunidad histórica. Afortunadamente, la sociedad civil navarra hace tiempo que se ha percatado de ello y viene realizando un enorme esfuerzo de preparación. 2.3. La cooperación transfronteriza y con las comunidades autónomas. Es esta una cuestión conexa la anterior sobre la que no hace falta argumentar demasiado. Navarra debe mantener relaciones de cooperación con los territorios fronterizos del sur de Francia, singularmente con la región francesa de Aquitania, así como con las comunidades autónomas vecinas. Lo ocurrido con la creación del frustrado órgano común permanente -por ser un intento de caminar hacia la integración en Euzkadi o Euskal Herria de forma encubierta- es exponente de cómo no se han de concebir las relaciones de cooperación con el País Vasco. Insistiremos una vez más que si lo que de verdad se quiere es una leal y fructífera cooperación para afrontar y resolver problemas de interés común, la actitud del Gobierno vasco al consierar a Navarra como una comunidad irredenta sobre la que planea siempre la sombra de la anexión, supone ir en la dirección equivocada. Confiemos en que pronto, como ha ocurrido ya en Alava, cambie el signo político del inquilino de "Ajuria Enea" para iniciar una nueva relación basada en la amistad sincera y en el respeto mutuo.2.4. Autonomía foral, globalización y sociedad del conocimiento y de la información. El fenómeno de la globalización en el ámbito mundial y el creciente protagonismo y expansión de la Unión Europea y Monetaria constituyen los retos más importantes de la política económica en general en las próximas décadas. No hay duda alguna de que la globalización es el escenario futuro. De ahí que en ese nuevo marco nuestra foralidad ha de orientarse de forma prioritaria a la defensa de la persona, del ciudadano concreto, de sus intereses y aspiraciones en un mundo estrechamente relacionado que precisa de la solidaridad a escala planetaria. El Fuero sirve como instrumento para afimar que la persona ha de ser destinataria de la acción política y de la primacía de la sociedad sobre el Estado y los demás poderes públicos, incluidas las instituciones forales. La autonomía permite responder a las demandas de conocimiento, nuevas tecnologías,

184

cultura y bienestar integral que la nueva sociedad plantea. Todo ello, y como ya hemos dicho anteriormente, con una decidida actuación en defensa de la libertad y de la responsabilidad como base del humanismo que debe presidir nuestra acción política. Es evidente que los recursos derivados de nuestra autonomía tributaria han de ser puestos a contribución de todo aquello que refuerce la capacidad competitiva de nuestras empresas para que su proceso de internacionalización tenga éxito. No olvidemos que nos movemos en un marco en el que la libre circulación de ideas, información, capitales, servicios y personas, inherente a la abolición de las fronteras, demanda de los poderes públicos -y en nuestro caso, de las instituciones forales- la transformación de su papel para servir a la comunidad. El acercamiento de las decisiones políticas a los ciudadanos, que es una de las virtudes del régimen foral, debe erigirse en punto de referencia obligado para nuestro partido. Lo mismo ha de decirse respecto a las nuevas tecnologías que son la base de la nueva sociedad del conocimiento y de la información que será sin duda la revolución del siglo XXI. Es absolutamente necesario que Navarra participe activamente en esa nueva sociedad. Y ello implica políticas y actitudes. De nuevo el Fuero se erige en instrumento imprescindible para la configuración del marco en el que puedan desarrollarse esas nuevas políticas educativas, industriales, de apoyo a las pequeñas y medianas empresas. Debemos tener una actitud de estar abiertos "a lo nuevo". No podemos caer en una suerte de autocomplacencia, por mucho que sea lo conseguido hasta ahora. Es imprescindible no quedar marginados y no podemos fracasar a la hora de subirnos a la revolución de la nueva sociedad del conocimiento, de la nueva sociedad de la información. Demostremos que la navarra es una sociedad de gente abierta, emprendedora, con sentido para las oportunidades, con iniciativa y que no necesita de la muleta intervencionista de los poderes públicos, que sólo han de estar para ayudar pero no para sustituir. Apostemos por la apertura, el dinamismo, la modernidad, en una palabra, el futuro. Y hagámoslo aprovechando las potencialidades de nuestro Fuero que siempre ha estado presidido por un principio esencial, el de la subsidiariedad. Que los poderes forales sean cauce -nunca un lastre- para facilitar las iniciativas de las personas, de la propia sociedad y una garantía para que todos los ciudadanos puedan acceder en igualdad de comunicaciones a las posibilidades de conocimiento, de ocio y de promoción económica de la nueva sociedad. Hay que evitar que se produzca una nueva marginación o discriminación: la de aquellos que no pueden incorporarse a las nuevas tecnologías.2. 5. Principio de subsidiariedad. Y es precisamente en esa nueva sociedad del conocimiento y de la información donde vuelve a cobrar una especial significación el principio de subsidiariedad, punto cardinal de nuestro pensamiento político. La globalización no puede ir acompañada de un crecimiento ilimitado y progresivo del poder y, mucho menos, de su concentración en unas pocas manos. Las nuevas formas de asociación supranacional, con todos los beneficios que de ellas se derivan, no han de suponer la aparición de poderes tecnocráticos y cuasi absolutos, ante los que se oscurezcan las libertades personales y las de todas las colectividades inferiores comenzando desde la célula familiar. Dejemos que los poderes más próximos a los ciudadanos se ocupen de la satisfacción de las necesidades colectivas, siempre que ello sea posible. Cuanto más lejano sea el poder menores son las posibilidades de control democrático y mayores las perspectivas de violación de los derechos humanos y de las libertades fundamentales. Por el contrario, la cercanía del poder incrementa las posibilidades reales de exigir responsabilidad a los gobernantes. 2.6. Los Fueros del siglo XXI, los Fueros de la libertad. De todo cuanto se acaba de exponer debemos extraer una conclusión. Si el Fuero ha garantizado en todas las épocas, unas veces mejor y otras peor, la libertad colectiva de Navarra es claro que lo ha de continuar haciendo en el siglo XXI. Sin lugar a dudas, desde el Amejoramiento del Fuero vivimos en el período más brillante de contenido y realizaciones de nuestra foralidad. Además de la libertad con mayúsculas que nos proporciona la tabla de derechos fundamentales de la Constitución española, gracias al Fuero poseemos el nivel de libertades reales y concretas más elevado de nuestra historia. Por eso, debemos proclamar que la libertad y el Fuero están indisolublemente unidos. Los Fueros del siglo XXI serán los Fueros de la libertad, o no serán.

185

2.3. Laugarren Xedapen Iragankorra ezabatzearen proposamena eta Autogobernurako ponentzia

Bere programa alde batera utzita, azkenaldian Laugarren Xedapen Iragankorra ezabatu izanaren proposamenarekin tematu da UPN –alderdi bezala sortu izanaren arrazoia–, eta blindatu egin du Nafarroa Foru Erkidego izatearen konfigurazioa, hots, gainditu egin du egitasmo politikoa. Modu honetan, Nafarroa Euskal Autonomia Erkidegoan integratzeko aukera, edo biak marko politiko bateratu batean txertatzearena, Konstituzioaren erreformari baldintzatuta egongo litzateke, espresuki aurreikusita egon dadin. Teorizazio politikoarekin batera, gogoeta juridiko-doktrinalak ere etorri dira, eta, hauen artean aipagarrienak Estudio sobre la extinción de la disposición transitoria cuarta de la Constitución española (1988) liburuan bildutakoak dira, non derogatuta dagoen xedapenari buruz jarduten baiten. Miguel Izuk ondo adierazi duen bezala, UPNren proposamenak aurrera egingo balu, batasunaren ideia ez litzateke hiritar nafarrena izango –gaur egun araututa dagoen moduan–, hiritar espainiar guztiena baizik. Eta erabaki zaila izango litzateke gauzatzeko, espainiar Konstituzioak, erreformatzeko prozedura gogorraren ondorioz, izaera zurruna duelako. Bestalde, marko konstituzionaletik at kokatuko lituzke euskal nazionalismoaren proposamenak Nafarroan, eta kalte egingo lioke sistema pluralistari, non Nafarroaren instituzionalizarioari buruzko egitasmo anitzek baldintza berberetan joka dezaketen. Nabarrismoak monopolio egoera eskuratzen du horrela585.

UPNren baitan, beraz, kontraesana ematen da, batetik PPren Espainian kontsolidatu den patriotismo konstituzionalaren alde egiten duelako586, zeinaren banderadun nagusia Jaime Ignacio del Burgo den Nafarroan, eta, bestetik, Laugarren Xedapen Iragankorrari dagokionez testu konstituzionalaren kontra joaten delako. Bitxia bada ere, Xedapenaren gurasoetako batek, del Burgok, berean jarraitzen du. 2004an argitaratutako Por la senda de la Constitución liburuan garbi utzi zuen: Hogeita bost urte ondoren, berretsi egiten du xedapena. Eta bere argudio nagusia hauxe da: Nafarroa autonomia erkidego berezia baldin bada, herritarren borondatez dela esan ahal izatea, legearen indarrez dela diotenei argudiorik eman gabe587.

Azken legegintzaldiko gobernu sozialista berriarekin, alarma guztiak piztu ziren, eta ez Bake prozesuari etorkizuna ikusten zitzaiolako bakarrik –zeina geroago aztertuko baitugun–, baizik eta UPNrentzat PSNk berak indefinizioa ageri duelako gai honen inguruan. Hain zuzen ere horixe izan zen legegintzaldi sozialistaren lehendabiziko hilabeteetan Miguel Sanz Gobernuko presidentearen diskurtsoaren ezaugarri nagusia. 2004ko apirilean Miguel Sanzek Damoclesen ezpata deitu zion Espainiako Konstituzioaren Aldi baterako laugarren xedapenari, Euskal Autonomia Erkidegoarekin bat egin edo ez erabakitzeko eskubidea ematen dielako nafarrei, eta Xedapena kentzeko eskatu zuen geroztik behin eta berriro, inoiz nafarrak zoratu eta beste errealitate politiko batean, Euskadin, sartzea erabakitzea eragozteko. Ekainaren lehenengo astean Miguel Sanzek José Luis Rodríguez Zapaterorekin bilera izan zuen Moncloako jauregian. Proposamena mahai gainean utzi zion, argudio honekin: PSOEren Gobernuak Konstituzioa erreformatzeko asmoa du, aldaketen artean autonomia erkidegoak Konstituzioaren testuan izendatzea aurreikusten du, eta, beraz,

585 IZU BELLOSO, 2005.586 Cfr. LACASTA-ZABALZA, 2001: 5; IZU BELLOSO, 2001b: 5; BILBAO, 2002: 13-15; BASTIDA FREIXEDO, 2004: 161-187.587 DEL BURGO, 2004c.

186

izendatze horrekin autonomia erkidegoen egituraketak behin-betiko izaera hartuko duenez, Aldi baterako hitzartu zen Xedapenak irauteak ez du zentzurik. Espainiako Gobernuko presidenteak arretaz entzun omen zion, baina ez zuen ezer esan. Jordi Sevilla Administrazio Publikoetarako ministroak, bi aste lehenago eskaera bera egin zionean, proposamena aintzat hartuko zuela erantzun zion, baina Konstituzioan egiteko asmo duten aldaketen artean Laugarren xedapena kentzea ez dutela aurreikusten argitu zuen.

Autogobernurako ponentziari dagokionez, adierazgarria da UPNk eginiko ekarpen bakarra alderdiaren VII. Kongresuan, 2005eko martxoan, aurkezturiko Ponentzia Politikotik eratorritako proposamena izatea. 1982ko Hobekuntzako Bigarren Xedapen Gehigarriaren aldaketa sustatzeko egitasmo bat zen, 1978ko Konstituziotik Laugarren Xedapen Iragankorra ezabatzeko xedea zuena588:

UPN es una organización profundamente democrática, cohesionada y abierta a la sociedad navarra. Navarra y los navarros, su libertad y progreso, la modernidad y el desarrollo económico y social de esta tierra, son el eje central de nuestra acción política y la razón de ser de UPN. (...)

El Fuero garantiza la libertad de los navarros y asegura el mayor grado de autogobierno y de participación de los ciudadanos. De ahí que seamos un partido estrechamente arraigado a nuestra foralidad, que nos caracteriza como comunidad histórica en el seno del proyecto común de España, que compartimos desde su fundación. UPN es un baluarte en defensa de Navarra. Desde el respeto que nos merecen otras legítimas opciones políticas, nuestro compromiso con la Comunidad Foral nos lleva a sostener firmemente su identidad propia y su personalidad diferenciada. La defensa de Navarra es nuestra marca de distinción. Siempre apostaremos por Navarra.

El Gobierno socialista se propone llevar a cabo la reforma de la Constitución. Aparte de la supresión de la discriminación de la mujer en la sucesión de la Corona sobre la que no tenemos opinión discrepante, se prentende citar por su nombre a las Comunidades Autónomas por estar ya plenamente consolidadas, hacer una referencia a la Constitución europea y proceder a la reforma del Senado.

UPN considera que la Constitución de 1978 ha funcionado razonablemente bien. No somos inmovilistas y por tanto no rechazamos, or principio, la idea de la reforma de la Constitución. Sin embargo, debemos dejar constancia de que cualquier cambio constitucional ha de contar con un grado de consenso similar al alcanzado en 1978. El PSOE no puede abordar ninguna reforma si no cuenta con el apoyo del Grupo Popular en las Cortes Generales, es decir, del Partido Popular y de Unión del Pueblo Navarro.

En el contexto de una eventual reforma de la Constitución, UPN planteará la supresión de la Disposición Transitoria cuarta. En paralelo con esta supresión, promoveremos la modificación de la Disposición Adicional segunda del Amejoramiento del fuero a fin de eliminar la referencia a la Transitoria cuarta y establecer que cualquier alteración del status constitucional de Navarra como Comunidad Foral deberá contar con la voluntad de sus instituciones y el refrendo libre y democrático del pueblo navarro.

UPN buscará en esta iniciativa de reforma constitucional y del Amejoramiento del fuero el acuerdo con los demás partidos políticos de Navarra.

Asimismo, UPN ante cualquier reforma constitucional o ampliación de competencias autonómicas exigirá el pleno respeto a los derechos históricos y originarios de Navarar, en los términos establecidos en la Disposición Adicional primera, párrafo primero, de la Constitución y concretados en el Amejoramiento, así como la integración en el régimen foral de cuantas competencias sean asumidas por otras Comunidades, todo ello en virtud del principio básico del Fuero, según el cual, ha de ser competencia foral cuanto no sea inherente a la unidad constitucional.

588 TAMAYO SALABERRIA, 2006, VIII: 555. dok.

187

Ideia hauek proposamen gisa jaso zituen UPN Talde Parlamentarioko bozeramaileak, Carlos García Adanerok, Autogobernurako ponentzian, 2005eko maiatzaren 31n:

La Ley de Reintegración y Amejoramiento del Régimen Foral de Navarra (LORAFNA) constituye el elemento de referencia que ha permitido y permite el pleno desarrollo de la personalidad política singular de Navarra. Ha facilitado el despliegue de los elementos de gobierno que la han situado en los primeros puestos de la escala de bienestar social, de empleo, educación, sanidad, inversión productiva y riqueza de las regiones de España y próximo al de las regiones europeas más desarrolladas.

La Constitución española reconoce y ampara los derechos históricos preconstitucionales de Navarra. Las competencias de Navarra no tienen otro límite que el requerido por el respeto a la unidad constitucional de la Nación Española. Por otra parte y completando lo anterior, según la LORAFNA, corresponden a Navarra todas aquellas competencias que el Estado atribuya, transfiera o delegue a las CCAA. En este sentido es importante recalcar e incidir que la LORAFNA ha recogido el carácter paccionado del régimen privativo de Navarra y elprincipio de la relación bilateral que secularmente ha ordenado las relaciones de Navarra con el Estado.

En la actualidad no está agotada toda la fuerza político-constitucional de la LORAFNA y, por lo tanto, cabe seguir ahondando el régimen del autogobierno que de ella nace. Por esto el Amejoramiento permite seguir determinando competencias cuyos servicios pueden y deben ser transferidos y asumidos por Navarra. (...)

Por otra parte, el Parlamento es consciente que corresponde al Gobierno de Navarra la iniciativa para la modificación del Amejoramiento y el impulso de las negociaciones pertinentes.

No obstante lo anterior, desde el principio de lealtad y con la voluntad de encontrar el acuerdo con el Gobierno del Reino de España como ha sido el proceder habitual de las Instituciones de Navarra, en este momento, el Parlamento de Navarra juzga necesario y conveniente plantear al Gobierno de Navarra las propuestas de reforma de la LORAFNA que a continuación se indican.

Primera. Introducir en el texto legal la disposicióon pertinente para que, en el supuesto de la disolución anticipada del Parlamento de Navarra, el nuevo Parlamento lo sea por un período legislativo completo; por el plazo de 4 años como es habitual en el ordenamiento jurídico constitucional.

Segunda. Modificar el texto de la Disposición Adicional Segunda en el sentido de que cualquier alteración del status constitucional de Navarra como Comunidad Foral requiera contar con la voluntad favorable de sus instituciones a la alteración propuesta y el posterior refrendo libre y democrático del pueblo navarro. De este modo, sólo las personas de esta Comunidad decidirán sobre su futuro basado en la unidad constitucional.

Tercera. Como consecuencia y de modo coherente con lo anterior, se propone trasladar al Gobierno de la Nación la supresión de la Disposición Transitoria Cuarta del texto constitucional y, por tanto, su referencia en la LORAFNA.

Cuarta. Introducir los textos pertinentes, tanto en la Constitución Española, si fuera el caso, como en la LORAFNA para permitir, con la fórmula pactada, la presencia de las instituciones del Régimen Foral en las Instituciones correspondientes europeas.

Quinta. Establecer la participación de las Instituciones de Navarra en el Senado en el caso de que se produjera una modificación constitucional que afectara a la Cámara Alta.

Sexta. La ampliación de las competencias exclusivas y compartidas actualmente explícitas en la LORAFNA con las que correspondan hasta agotar las que implícitamente están acogidas en el art. 39-c de la LORAFNA y cuantas sean solicitadas por el Gobierno de Navarra en el marco de la unidad constitucional.

Neurri handi batean euskalduntasunaren aurkako politika horren ondorioz, UPN, gaur-gaurkoz, indar hegemonikoa da Nafarroan, eta horrek zerikusi handia du foraltasuna euskalduntasunarekiko sinbolo diferentzial gisa aldarrikatzen duen bere diskurtsoarekin. Emilio Majuelok gogoratzen duen bezala, gaur egun inoiz baino garbiago ikus daiteke Nafarroaren irudiaren eta UPNren kontserbadurismo politikoaren arteko berdintasuna. Egitate honek, alderdi sozialista zein abertzaleak lurraldeko hainbat

188

eremutan ordezkaritza politiko antolatu, sostengatu eta esanguratsua lortzeko daukaten ezgaitasuna erakusten du. Eskuinak, Franco hil zenez geroztik, eta handik gutxira UPNk, fagozitatu egin zituen erdialdeko aukera politikoak, hauteskunde koalizioetako buruzagiak erakarriz eta Alderdi Popularrarekin aliantza estrategikoa bultzatuz. Horrek eskuin espainiarreko aparatu boteredunetan txertatzeko bidea zabaldu dio, eta Nafarroa Espainia autonomikoan zuzenean instituzionalizatzekoa. Horren guztiaren ondorioz, UPNk Nafarroari buruz duen diskurtsora hurbildu dira azken urteotan mundu sozialistako politikari entzutetsuak, besteak beste Alberto Pérez Calvo, Víctor Manuel Arbeloa, Reyes Berruezo, Pilar Aramburo edo Javier Iturbe. Hauetako batzuek, gainera, alderdi hark zuzenduriko erakunde edo egitasmoetan ere hartu dute parte589.

3. Convergencia de Demócratas de Navarra

3.1. CDNren nafar abertzaletasuna

UPNren baitan izandako barne krisi baten ondorioz, Nafarroako Gobernuko presidenteak, Juan Cruz Alli Arangurenek, utzi egin zuen alderdia 1995eko apirilean, eta CDN sortu eta zuzendu zuen. Parlamentua disolbatutakoan, Allik Foru Gobernuko jarduneko presidente bezala jarraitu zuen. Maiatzaren 28ko hauteskundeetan, UPNk 17 parlamentari lortu zituen, PSOEk 11, CDNk 10, NEBk 5, HBk 5 eta EAk 2. Arrakasta hori ikusita, Hiruko gobernua sortu zen (PSOE-CDN-EA). Gure gaiari dagokionez, EAE eta Nafarroaren arteko Lankidetzarako organoa aipatu beharra dago. Bere historia xehetasun handiz jaso du Juan Cruz Allik, akordio berri eta konstituzional haren egileetako bat izandakoak590. Irakasle eta politikari honek gogoratu zuen moduan, hitzarmena ez zen soilik Espainiar Estatuko barne arau baten erabakia, baizik eta momentuko egoera soziopolitikoa dela eta sortzen zen izaeran parte hartzea. Globalizazio ekonomikoak geopolitikaren dimentsioan eragina izan du, honela ekonomi eta politikaren erregionalizazioa nazioz gaindiko egitura eta infraestaturen politika eta administrazioen deszentralizazioen prozesuetarako bidea jarri du, ordena juridiko berria erakusten diguten erregioen espazio berriak eratuz. Testuinguru honetan ezinbestekoa dugu, gure interes amankomunak defendatzearren, elkarren arteko akordioetara ailegatzea.

UPN eta Diario de Navarra-n singularizatutako nabarrismo eskuindarrak, akordio horrek zekartzan arriskuak salatuz erreakzionatu zuen, mediatismo basatiz, Nafarroa Euzkadin integratzera eramango zuela argudiatuz. Jesús Aizpún eta Jaime Ignacio del Burgo bezalako buruzagiek adierazi zuten akordio hori Hobekuntzaren kontra ez ezik, Konstituzioaren aurka ere bazihoala. Juan Cruz Allik, baina, juridikoki desmuntatu du jarrera hori aipaturiko obran, non Europar Batasunaren esparruan daukan bokazio europar garbiari ere egiten dion aipamen, Joxerramon Bengoetxearekin bat etorriz591.

Lankidetzarako akordioa 1996ko ekainaren 11n onartu zuen Eusko Legebiltzarrak, eta handik hiru egunera Nafarroako Parlamentuak. Nafarroako eskuindar indar faktikoentzat urrutiegi iristen ari zen, eta modu bakarra zegoen hori geldiarazteko. Ekainaren 18an, Diario de Navarra-k argitaratu zuen Gobernuko

589 MAJUELO GIL, 2006: 7.590 ALLI ARANGUREN, 1997: 267-298; eta, batez ere, 2004a.591 BENGOETXEA CABALLERO, 2004: 573-598.

189

presidentea, Javier Otano, PSNren ustelkeria kasuan sartuta zegoela592. Hiruko gobernuaren egitasmoaren eta lankidetza organoaren azkena izango zen. Azken ezpatada PPk Senatuan lortutako gehiengo absolutuak eman zion, akordioa Kongresura eraman baino lehen izapidatzeaz arduratzen den ganberan. Diario de Navarra-k zabaldutako iskanbilatik hiru hilabetera, Miguel Sanz (UPN) bilakatu zen Gobernuko presidente.

Alderdiaren ibilbide instituzionala laburra izan bazen ere, non CDNk hainbat Sail eta Gobernuko presidenteordetza izan baitzituen, epealdi horrek bokazio nazionalista nafarra zeukan alderdiaren oinarri ideologikoak finkatu zituen. Ideia hori Juan Cruz Allik berak sartu nahi izan zuen UPNren 1993ko otsaileko IV. Kongresuan, Nafarroa nazio gisa definitu nahi izan zuenean, eta UPN Jesús Aizpúnek aldarrikaturiko alderdi erregionalista ez, baizik eta nazionalista nafar modura. Hori guztia, UPNren baitan Juan Cruz Alliren proposamenen harian sorturiko krisiaren izpi bat baino ez zen, zeinari mesianismoa leporatu baitzioten593. Terminologiaren ezberdintasuna garrantzi handikoa zen, azken batean, W. Connor-ek aipatu zuen bezala, erregionalismoak ez du nazionalismoak bereizten duen emozio-konpromisoa transmititzen594.

Juan Cruz Alli 1991ko irailaren 29an inbestitu zuten Nafarroako Gobernuko presidente, UPNk maiatzean foru hauteskundeak 20 aulki lortuta irabazi ostean. Bere karguan, UPN posizio zentristagoetara eramaten saiatu zen, nabarrismoan hain zorrotza izan ez zedin. EAErekin harreman hobea, euskararen aldeko hizkuntza politika, eta nazionalistekin nolabaiteko ulermena bultzatu zituen. Bere adimen zabaltasuna, 1992ko irailaren 15ean Soriako Alfonso VIII Unibertsitatean emandako hitzaldi batean islatu zuen, “El futuro del Estado de las Autonomías. Estado federal o estado regional” izenburupean, non Konstituzioa ikuspegi federalistatik erreformatzea proposatzen baitzuen. Revista Galega de Administración Pública aldizkarian argitaratu zenez, 57 orri mamitsu eta jakintsutan, apenas eskaini zioten arretarik Nafarroan eta bere alderdian595. Oihartzun handiagoa izan zuen, aldiz, 1992ko abenduaren 10ean Madrilgo Siglo XXI klubean emaniko berbaldiak, “España 92: reflexión sobre y desde Navarra” izenburupean596:

En el marco europeo se está produciendo una desfiguración del modelo del Estado unitario nacional, con base en la progresiva desaparición del elemento clave identificador del Estado, que era la soberanía nacional. En la medida en que la configuración de una nueva unidad económico-política se está haciendo a costa de los ámbitos competenciales y de la soberanía estatal, mientras que el proceso de descentralización interior reduce también el ámbito de las competencias estatales, es evidente que el viejo modelo liberal-autoritario de Estado nacional y soberano está en crisis, dando paso a una unidad supraestatal de Estados, integrados por unidades políticas inferiores con ámbitos competenciales propios (Länder, Regiones, Comunidades Autónomas), que a su vez se agrupan en regiones con otras unidades de diferentes Estados. Se trata de una nueva concepción territorial basada en el federalismo y la subsidiariedad. La aplicación restrictiva del título VIII de la Constitución por los jacobinos de cualquier signo, no es fiel a la voluntad constitucional, es ajena a la realidad, no respeta el concepto de Nación integrada por nacionalidades con derecho a la autonomía que aquélla recoge, contribuyendo a exacerbar las actitudes nacionalistas597.

592 ALLI ARANGUREN, 2004a: 336-367; IZU BELLOSO, 2001a: 328.593 UNIÓN DEL PUEBLO NAVARRO, 2000: 123-126; IZU BELLOSO, 2001a: 403-406.594 CONNOR, 1998: 208.595 ALLI ARANGUREN, [1992] 1997: 13-80.596 ALLI ARANGUREN, [1992] 1999a: 509-555.597 ALLI ARANGUREN, [1992] 1999a: 523-524.

190

CDNk bere egin zituen Allik nazionalismo nafarrari buruz zeuzkan ideiak –zeinak ez baitzuen nahitaez subiranotasuna eskatzen–, eta 1995eko maiatzeko kongresu eratzailean bildu zituen, zera onartzean:

La identidad de Navarra se entiende en CONVERGENCIA como un factor de integración. Navarra es un proyecto político como nacionalidad histórica. Éste es el nuevo marco que ha marcado la Constitución. A partir de ahí son los navarros los que deciden sobre su futuro como Comunidad propia y diferenciada, que es el camino que han seguido y es el camino que apoya con todas sus fuerzas CONVERGENCIA598.

Baina, batez ere, aurrerapauso bat eman zuen UPNk foraltasunari buruz zuen ikuskeran, foraltasunaren ahanztura de facto gogoratuz, zera aldarrikatzen zuenean:

El compromiso con nuestra tierra es el de recuperar la moral colectiva y situar a los navarros en el punto en el que la identificación con Navarra se realice no desde el sentimiento, sino desde la razón, no desde la visceralidad, sino desde la autoestima de una realidad económicamente próspera, culturalmente diversa y socialmente justa. [...] Rechazo de los historicismos y miradas al pasado para proyectarse hacia el futuro599.

Nazionalismo espainiar kontserbadorean errotutako nabarrismoaren aurrean, zeinak bitan zatitzen baituen Nafarroa, nabarritatea proposatzen zuen:

La idea de navarridad parte de considerar a Navarra integrada por ciudadanos libres y responsables, actuando bajo el principio democrático, con la esencia configuradora de un proyecto de convivencia en comunidad, con conciencia de su identidad, voluntad de ser y de pertenecer, con independencia de los hechos históricos contingentes cuya solución queda en manos de la voluntad colectiva de los ciudadanos. De esta forma comunitaria se percibe como ente histórico, con señas de identidad propias, con la voluntad de profundizar en su conciencia de identidad y de proyectarla, esto es, como una realidad nacional. [...]

La navarridad no es meramente defensiva, conservadora y, por consiguiente, estática. No se fundamenta en el victimismo, ni en la negación de las diferencias, ni en el exclusivismo excluyente. Se trata, por el contrario, de un concepto de identidad abierto y dinámico, directamente vinculado a la conciencia colectiva y a la voluntad de las personas que lo integran de seguir siendo una comunidad social y cultural.[...]

La navarridad es el plebiscito diario del pueblo navarro para permanecer y seguir siendo una comunidad plural y democrática en que la confrontación no conduzca a la fractura social sino al consenso600.

Labur esanda, eta Miguel Izuk sintetizatzen duen bezala, Juan Cruz Allik eta CDNk bultzaturiko nazionalismo nafarraren doktrinak foruzaletasun tradizionala berritzea zuen xede, nazionalismo espainiar tradizionalistarekin izan dezakeen lotura hautsiz eta federalismo espainiar zein europarrean txertatuz. Kritiko agertzen zen subiranotasuna nazioaren oinarri denaren ideiarekin, eta baita nabarrismoaren indartzearekin ere, batez ere euskal egitatearen aurrean duen mesfideantzagatik; izan ere, euskal kultura eta euskal nazionalismoarekin bat datozen nafarrak baztertzera darama, eta nazionalismo integratzailea proposatzen zuen alternatiba gisa, kulturala baino gehiago politikoa zen nazionalismoa. Zentzu honetan, hurbilketa bat ikus daiteke, baina ez euskal nazionalismora, Alliren aurkariek dioten bezala, baizik eta ezker nafarrera601. Horrek ez gintuzke harritu beharko, 1995aren hasieran Allik adierazi

598 ALLI ARANGUREN, 1999b: 59.599 ALLI ARANGUREN, 1999b: 67.600 ALLI ARANGUREN, 1999b: 147-151.601 IZU BELLOSO, 2001a: 408.

191

baitzuen gizarte nafarra ez dela eskuindarra, erdi-ezkerrekoa baizik, eta hortxe kokatu nahi dut nik UPN602.

Juan Cruz Alliren jarrera hori gogortasun handienez kritikatu zutenetako bat, Jaime Ignacio del Burgo izan zen. Prentsaren bidez CDNren egitasmoaren aurka jaurtitako salaketez gain, bereziki esanguratsua da bere Navarra en marcha (2001eko urria) zapuztuaren lehen alerako Ramón Pí kazetariaren ahotan auto-prestatu zuen lehen galdera sibilinoa:

Después de tanto amor a Navarra ¿te siente un “nacionalista navarro”?Ja, ja. No, hombre, no. Pero es interesante esto que dices, porque puede ayudar a

entender la diferencia entre el foralismo y el nacionalismo. El fundamento del nacionalismo, pongamos por caso el vasco, es la reivindicación de la soberanía para lo que llaman Euskadi, mientras que el fundamento del foralismo navarro no es la reclamación de la soberanía de Navarra, sino la existencia de un poder propio que implica una limitación de la soberanía del Estado. La voluntad profunda del nacionalismo es secesionista; la del foralismo es integradora. El foralismo apunta hacia una manera de formar parte de España, que es justo al revés de la doctrina nacionalista, cuya brújula siempre mira al modo de separarse de España603.

3.2. CDNren bilakaera politiko-ideologikoa

Edonola ere, Hirukoaren hausturaren aurrean, CDNren mezuak gutxiengo baten babesa jaso zuen hurrengo hauteskundeetan; izan ere, alderdiak 3 aulki baino ez zituen eskuratu 1999ko hauteskundeetan. Allik argudiatu zuen Otanoren eta PSNren desleialtasunak odol, izerdi eta malkoak botarazi zizkiola CDNri. Alderdiaren Bigarren Kongresuak presidentetzan mantenarazi zuen Alli, presidenteorde José Andrés Burguete eta Víctor Maeztu idazkari. Hauteskundeetan jasotako zartadaren ostean, zaila agertzen zen legegintzaldia. 2001eko urtarrilean, Maeztuk utzi egin zuen idazkaritza, Convergencia-ko sektore ideologikorik kontserbadoreenen aurrerapena ikusita, egitasmoak aurrera egiteko bide bakarra UPNri politikoki eta instituzionalki hurbiltzean zetzala-eta. Eta horixe gertatu zen legegintzaldi hartako praxi politikoan. 2003ko maiatzeko hauteskundeek 4 parlamentari eman zizkioten CDNri, lau urte lehenago baino bat gehiago, eta 23 aulki lortu zituen UPNrekin koaliziozko Gobernu bat osatzeko aukera zabaldu zion. Akordioa handik egun gutxira itxi zuten, baina Alli jada Exekutibo berrian ez zegoela.

2005eko amaieran, bere hamargarren urteurrenarekin bat etorriz, CDNk bere Hirugarren Kongresua antolatu zuen. Bertan, alderdiaren Ponentzia ideologikoa onartu zuten, 2006an editatu zena, eta gaur egun bere web orrian zintzilik dagoena. Foraltasunari dagokionez, Juan Cruz Alliren jarreran oinarritzen da zuzenean, zeinaren planteamendu juridikoak taxukera akademikoko hainbat obratan jaso baitiren (1997, 1999, 2000, 2004). Bere lehendabiziko urteetan zabal adierazitako nazionalismo nafarrak gordeagoa dagoela dirudi. Oraindik ez dagoenez eskura CDNk euskaraz ipinitzeko asmoa duen bertsioa, zera irakur dezakegu bertan:

3. CAUCE DE PARTICIPACIÓN Y RESPONSABILIDAD. PRINCIPIOS DE LA NUEVA GOBERNANZA

CDN, como partido vitalmente democrático, defiende que sólo el pueblo navarro es dueño de los destinos de Navarra. Y para ello se requiere la participación de todos los miembros de la sociedad. [...].

4. NAVARRA COMO PRIMER VALOR

602 UNIÓN DEL PUEBLO NAVARRO, 2000: 137.603 PI, 2001: 25.

192

CDN aboga por el respeto a la realidad de Navarra; una realidad que es lo que la voluntad del pueblo ha querido y quiere que sea. Una realidad enriquecida por la coexistencia de pluralidades que desde antaño han convivido bajo una misma idea de Navarra. CDN apuesta por seguir defendiendo la realidad de Navarra, la que las navarras y los navarros quieren, y no la que pretenden que sea desde fuera, tanto el nacionalismo vasco como el centralismo de un nacionalismo español mal entendido.

CDN, como partido que asume el marco de la Constitución y la Ley Orgánica de Reintegración y Amejoramiento del Fuero, considera que Navarra es una nacionalidad dotada de una Historia, de unas Instituciones, un Derecho y una Culutra: la voluntad de ser que la ha identificado e identifica hoy Navarra. Son sus hombres y mujeres quienes asumen en cada momento la voluntad colectiva de proyectarse como Comunidad política. De modo que es inseparable de las personas esta identidad de pueblo. Por ello, desde su idea de desarrollo integral de Navarra, establece el compromiso de defender el carácter de Comunidad política diferenciada.

Este marco jurídico constitucional respeta la realidad plural de España, reconoce el derecho a la autonomía de las nacionalidades y regiones que integran el Estado Autómico, de manera que se ha convertido en el proyecto descentralizador del poder político más importante y efectivo de la Historia de España. La Constitución ha tenido y tiene la capacidad de amparar e impulsar el fortalecimiento de los derechos individuales y las libertades civiles y su garantía constitucional efectiva.

CDN defiende el actual estatus jurídico como Comunidad institucionalmente diferenciada de otras Comunidades Autónomas. Se establece como fin propio del partido y de la actividad política de CDN la claridad de Defender la identidad de Navarra como Comunidad Foral diferenciada. Como hemos mantenido desde nuestra constitución como partido, “en el supuesto de presentarse ante el Parlamento o Cortes de Navarra la iniciativa para la integración en la Comunidad Autónoma Vasca, prevista en la Constitución, CDN se opondrá a ella y, en su caso, mantendrá la misma postura en el subsiguiente referéndum”.

Este compromiso político con la sociedad navarra tiene su fundamento en la consideración de Navarra como una comunidad histórica que forma parte de la España plurinacional, cuyo pueblo tiene conciencia colectiva y voluntad de ser y proyectarse al futuro en el pleno ejercicio de su libertad democrática. Así está hoy reconocido por la Constitución, que hace al pueblo navarro dueño de su destino colectivo, con derecho al desarrollo de sus derechos históricos y de su autogobierno, sin que ninguna fuerza política ni la violencia criminal del terrorismo puedan imponerse a su libre voluntad democrática.

Hoy Navarra está siendo campo de batalla entre el nacionalismo vasco y su réplica en un nacionalismo español mal entendido. Ambos quieren utilizarla para vencer al otro, desde su consideración de Navarra como un mero hecho regional y subordinado a sus respectivos hechos nacionales. Si el segundo pretende utilizar a Navarra para tener una justificación histórica de soberanía política y dar legitimidad a su proyecto, el primero quiere hacerlo inviable aprovechándose del deseo mayoritario de nuestro pueblo de ser fiel a su Historia de comunidad política diferenciada. No es la primera vez en su larga historia en que el pueblo navarro es objeto de debate entre fuerzas contrarias que lo utilizan para sus objetivos, con luchas y antagonismos que tratan de debilitarlo en su identidad y conciencia nacional. Unos y otros son conscientes de que la pérdida de conciencia nacional navarra puede hacer más fácil su control y sometimienot por el miedo y la coacción física o psíquica.

Por ello, hace falta en Navarra una tercera vía entre el nacionalismo vasco y el nacionalismo español que se manifiesta como hecho nacional con identidad propia. Un proyecto integrador capaz de armonizar desde el diálogo, el respeto y la tolerancia las actitudes mayoritarias y minoritarias. Ese camino existe y permite, desde el mantenimiento de Navarra como comunidad diferenciada, crear dentro de la comunidad política navarra un espacio de encuentro respetuoso con las distintas opciones ideológicas y con la libertad. Esta es la opción de CDN desde el centrismo progresista y la navarridad.

CDN ha demostrado que no es un partido sucursal de otros, ni dependiente, ni subordinado de nadie, ni a otros partidos ni a grupos de presión o de interés económico, mediático o político. Sólo dependemos y servimos a la población navarra. Somos el único partido netamente navarro, que trabaja en y desde Navarra; nuestro compromiso y contrato sólo existe con la sociedad democrática de Navarra: 100 % por Navarra.

193

3.3. Autogobernurako ponentzia

Autogobernurako Ponentziari dagokionez, CDNren Parlamentuko bozeramaileak, Juan Cruz Alli Arangurenek, 2005eko maiatzaren 30ean aurkeztu zituen bere proposamenak. Bere pentsaera politiko zein instituzionalaren sintesi bat da, oso neurtua604:

Hoy la Comunidad Foral de Navarra tiene un sistema de competencias, plasmación y reconocimiento actual de los derechos históricos, que admite ampliación dentro del espacio de la unidad constitucional. Navarra se sitúa dentro de las comunidades con mayor capacidad de autogobierno en un claro progreso sobre situaciones históricas precedentes. Las instituciones de autogobierno no son fines sino medios para que la sociedad democrática establezca su organización, gobierno, atención a sus necesidades y participación en la gestión de los intereses comunes. Para cuplir su propia naturaleza y el mandato constitucional, deben ser plenamente democráticos en su organización y funcionamiento, sin servir a otros intereses que no sean los de la comunidad que las instituye y constituye.

En el espacio establecido por la Constitución española de 1978 se ha potenciado el autogobierno de Navarra desde el reconocimiento de sus derechos históricos, sin embargo, para CONVERGENCIA-CDN el modelo del Amejoramiento LORAFNA (L.O. 13/1982, de 10 de agosto) no cierra el proceso del desarrollo del autogobierno, sino que aspira a incrementarlo hasta el límite de la unidad constitucional, por cuanto los derechos históricos del pueblo navarro inherentes a su identidad y autogobierno son superiores a los que dicha Ley reconoce, de modo que pueden incrementarse por los medios previstos en la Constitución y el propio Amejoramiento.

La Constitución y la LORAFNA han hecho posible la institucionalización democrática de Navarra y el progreso de su capacidad de autogobierno, a cuyo amparo se ha producido un importante progreso y evolución social. Todo ello ha demostrado que el gobierno directo es mejor para los pueblos de España en genral y para el navarro en particular. El marco institucional es el espacio de encuentro enlas aspiraciones comunes de autogobierno del pueblo navarro, entendiéndolo como un espacio de libertad y convivencia que ha de ir adaptándose a los cambios de la sociedad navarra. Por tanto, desde la Comunidad Foral no se quiere romper el Estado ni poner en riesgo la unidad constitucional. Se quiere apostar por un proceso de avance en nustra capacidad de autogobierno siendo conscientes de que ello redundará en beneficio del pueblo navarro, en solidaridad con el resto de los pueblos de España.

Aurrerago, Hobekuntza eguneratzeko beharrezko diren aldaketak proposatzen ditu, autogobernu maila handiagoa lortu eta gizarte globalizatuaren beharrei egokitzeko, betiere Europar Batasunaren esparruan. CDNren testuaren arabera, hainbat modu leudeke aldaketak gauzatzeko. Lehenak, Hobekuntza erreformatzearekin marko berri bat definitzea suposatuko luke, eskubide historikoek lekarten autogobernu eskubidearen hedadura eta eduki berria zehazteko, Foru Erkidegoaren botere politikoa Estatuarekin itun berri bat sinatzearen bidez indartuz eta zabalduz. Honelakoa izango litzateke bere gutxieneko hedadura, eta ez du esan nahi eskubide historikoetatik eratorritako eskuduntzen egikaritzari uko egiten zaionik:

1. Reconocer que el derecho de autogobierno del pueblo navarro se concreta en sus instituciones y en el acuerdo con el Estado como marco estatal de la organización política en que aquel se integra como nacionalidad histórica, titular de derechos históricos y plena identidad política e institucional.

2. Reconocer al pueblo navarro como sujeto directo de la constitución de la Comunidad Foral, titular de los derechos históricos y del poder de disposición sobre sus instituciones, estableciendo la plenitud del principio democrático en todo el modelo institucional.

3. Organizar las instituciones y la actividad política de la Comunidad Foral conforme a los principios del Estado social y democrático de Derecho, en el que se reconocerán los

604 TAMAYO SALABERRIA, 2006: 558.

194

derechos de libertad, igualdad, solidaridad y las prestacioens que hagan efectiva la igualdad de oportunidades propias del Estado de bienestar.

4. Plena adecuación del régimen de funcionamiento institucional al modelo constitucional de democracia parlamentaria en cuanto a su reforma, incluida su aprobación por referéndum.

5. Reconocimiento del Parlamento como institución máxima de la Comunidad que representa al pueblo navarro y a su soberanía, dotado de total autonomía organizativa, normativa y financiera.

6. Atribuir al Parlamento capacidad para poder someter a consulta ciudadana las decisiones políticas que considere de trascendencia, que serán convocadas por el Presidente del Gobierno.

7. Establecimiento y garantía de la plena y exclusiva competencia del Parlamento de Navarra en los procesos internos de institucionalización y normación de las instituciones propias de la Comunidad por medio de Ley Foral, así como para iniciar el proceso de reforma del Amejoramiento y para poder negociarlo con el Estado, juntamente con el Gobierno de Navarra.

8. Establecer el deber de comparecer ante el Parlamento y sus órganos de cualquier persona o autoridad que ejerzan sus funciones en la Comunidad Foral.

9. Limitar la permanencia en el cargo de Presidente de la Comunidad a dos mandatos consecutivos.

10. Reconocer al Presidente el carácter de máxima autoridad gubernativa en los Estados de alarma, excepción y sitio, así como en materia de protección civil cuando se produzcan situaciones de emergencia que afecten al territorio de la Comunidad.

11. Prever la posibilidad de que el Gobierno de Navarra dicte Decretos-Leyes en casos de extraordinaria y urgente necesidad, que no podrán regualr las materias de contenido foral básico, y deberán ser convalidados por el Parlamento en los treinta días siguientes a su promulgación.

12. Reconocer la capacidad de la Comunidad Foral para la aplicación, ejecución y gestión del derecho y de las políticas comunitarias, así como para la transposición de las normas comunitarias que afecten a las materias de la competencia de Navarra. Se participará directamente en los procesos de elaboración de los Tratados Internacionales que tengan tales afecciones, así como la iniciativa en la materia.

13. El Tribunal Superior de Justicia de Navarra agotará todas las instancias procesales de todas las jurisdicciones, salvo el recurso ante el Tribunal Supremo sobre unificación de doctrina cuanto la que dicte aquél en aplicación de la legislación estatal sea distinta a la formulada por los Tribunales Superiores de otras Comunidades. Resolverá los conflictos de competencias y de jurisdicción que se planteen por los órganos judiciales de la Comunidad Foral.

14. El Consejo General del Poder Judicial se estructurará de forma descentralizada con un Consejo territorial, de modo que en la Comunidad Foral tendrá como máxima autoridad al Presidente del Tribunal Superior, y le corresponderán las funciones inspectoras, disciplinarias, de nombramientos, formación, etc. Será el Parlamento de Navarra el que establezca las demarcaciones territoriales y realice los nombramientos que no correspondan a aquel.

15. Reforamr el Amejoramiento en el sentido de suprimir la referencia a los períodos legislativos en sesiones ordinarias contenidos en el artículo 17.2 dejando al Parlamento plena libertad para organizar su funcionamiento.

16. Inicio de un nuevo período de 4 años en el supuesto de disolución por el Presidente del Gobierno de Navarra del Parlamento de Navarra.

CDNk proposaturiko hurrengo moduak aurrekoaren izaera subsidiarioa izango luke, eta Estatuak titulartasun estatalekoak izan arren beren izaeraren ondorioz transferigarri edo delegagarriak liratekeen gaietan transferentziak zein delegazioak egitean oinarrituko litzateke. Hirugarren modu bat, Europar Batasuneko erakundeetan Foru Erkidegoaren presentzia ezartzean datza, bide ezberdinen bidez. Laugarrenak, Nafarroan Administrazio bakarra ezartzea luke xede, Foru Erkidegokoa izateko existituko litzatekeen bakarra, Estatuaren eskuduntzen delegazioa jasoz, honako gaietan izan ezik: nazionalitatea, inmigrazioa, emigrazioa, atzerritartasuna, asilo eskubidea, nazioarteko harremanak; defentsa eta indar armatuak, merkataritza legegintza, penala, penitentziarioa eta prozesala. Bosgarren moduak, Nafarroaren eskuduntzei eragin diezaieketen arauen proiektuak onartu baino lehen Estatuarekin negoziatzea suposatzen

195

du, eta baita neurri politiko, ekonomiko, sozial, energetiko, azpiegiturazko zein ondorio bertsuak izango dituen beste edozein ere.

4. Partido Socialista de Navarra

4.1. Krisian murgilduriko alderdia

PSN, egun UPNren tesi nabarrista-neoberrogeita bat zaleetan murgildutako alderdia, 1981etik aurreikusia zegoen Kontseilu Eusko-Nafar bat sortzeko proposamenean baino ez zen ezberdintzen harengandik. Edonola ere, 1984 eta 1991 bitartean, non PSOE gutxiengo parlamentarioan izan baitzen Nafarroako Gobernuan –UPNrekin itun parlamentario ugari eginez–, ez zuen organo hura inoiz ere bultzatu. Administrazioarekiko kontratuen enpresa esleipendunei komisioak kobratzearen inguruko auzi finantzieroaren ondorioz, auziperatu eta kondenatu egin zituzten bai Gabriel Urralburu, eta baita PSOEko beste kide ospetsu batzuk ere. Krisi hori 1995ean itxi zen, ustez berritua zegoen PSN berriz ere Gobernuan sartu zenean, CDN eta EArekin koalizioan. Nafarroan berria zen osaketa politiko plural horrek EAE eta Nafarroaren arteko lankidetza organoaren egitasmo sozialista zaharra ekarri zuen berriz ere mahai gainera, zeinaren zoritxarreko ibilbidea aurrez ikusi baitugun, CDNz mintzatu garenean. Otanoren dimisioak, PSNren ustelkeriak zipriztinduta, aro berri bati eman zion hasiera, non kiderik nabarrista, espainolista eta euskal antinazionalistenek hartu baitzuten gidaritza politikoa. Alderdiaren kontrol zorrotzaz gaindi –UPNren politikari itsu-itsuan jarraitzen baitzion–, Víctor Manuel Arbeloa, Aurelio Arteta edo José Ramón Zabala bezalakoak Diario de Navarra egunkarian artikuluak idazten hasi ziren, euren nabarrismo sutsua azpimarratuz eta euskal nazionalismoa erasotuz605, UPNren lerroetan sor zitekeenarekiko inolako ezberdintasunik agertzen ez zuen diskurtsoan. Nabarrismo pasionaleko zurrunbilo horren erdian, honako pronuntziamendu hauek biltzen zituzten PSNk 1997ko abenduan ospatutako VI. Kongresuan hartutako ebazpenek606:

Los navarros formamos parte de la nación española y, como españoles, aprobamos en 1978 la actual Constitución. Esta Constitución, precisamente, ha sido la única en nuestra historia que ha establecido el marco, en el que en 1982 se llegó al pacto entre Navarra y el Estado, que dio lugar a la Ley Orgánica de Reintegración y Amejoramiento del Régimen Foral de Navarra o, simplemente, Amejoramiento. De esta manera, la foralidad o fueros, que históricamente han sido el conjunto de normas o pactos en los que se ha basado y por los que se ha regulado la vida social y política de Navarra, está constituida hoy, principalmente, por el Amejoramiento. [...] Nuestro proyecto político para Navarra consiste en la defensa de su autonomía foral como Comunidad que forma parte, y sin intermediarios, de España, integrada en la Unión Europea. Todas las legítimas aspiraciones de los navarros tienen cabida en este marco navarro, español y europeo, y la ruptura de cualquiera de estos elementos básicos supondría una fractura social irreparable y nos arrastraría hacia aventuras de incierto futuro.

PSNk krisian murgilduta egin dio aurre milurteko berriari, bai ustelkeria kasuek, bai boterearen barne banaketak eraginda, eta bi bandotan agertzen da: ezker progresistagoa da bata, baskismoari emakida batzuk egiten dizkiona –EAErekin batera 1996an osatutako eta lehen aipaturiko organo bateratuari emandako bultzadak erakusten duen bezala–, eta nabarrista-espainolista bestea. Bigarren hau da gaur egun indartsuena; noizbehinka UPNrengandik hurbil kokatzen da, eta gizarte politika epela darama. Anbiguotasun honetan, ez du agertzen gaur egungo foraltasunarekiko edo eskubide

605 Cfr. IZU BELLOSO, 2001a: 328-332.606 IZU BELLOSO, 2001a: 328.

196

historikoekiko daukan jarrera. Horren adierazle dugu PSNren web orriak gai hauei inolako aipamenik ez egitea. Salbuespen gisa, Ángel Pascual Bonísek koordinatutako liburuko testuak ditugu, Navarra durante el siglo XX: La conquista de la libertad, Encuentro con Navarra Fundazioak argitaratua (2001), Nafarroako Parlamentuak Foru Araubidearen Berrintegrazio eta Hobekuntzari buruzko testua onartu izanaren 20. urteurrena ospatzeko xedea zuen erakusketarako. Sintomatikoa gero.

4.2. Autogobernurako ponentzia

Baita sintomatikoa da ere Foru Parlamentuaren Autogobernurako ponentziarako proposamena aurkeztu zuen azken talde parlamentarioa izatea, 2005eko ekainean, bere epeltasun eta originaltasun eskasa dituela ezaugarri607.

Sozialisten aburuz, LORAFNAk balio osoa izaten jarraitzen du Nafarroaren autogobernuaren marko gisa, baina, indarrean hogei urtetik gora eramatean, bere edukiak egokitu beharra dagoela onartuz. Zazpi puntutan jasotzen dituzte erreforma egiteko proposamenak. Lehena, Foru Erkidegoko araubidearen eta bertako erakundeen izaeraren ingurukoa da: Nafarroa berezko erkidego diferentziatu gisa kontsolidatzearen alde agertzen da, erreformarako prozeduran hiritarrek erreferendum baten bidez parte hartzea aurreikusten du, eta Parlamentuaren, Toki Administrazioaren eta Justizia Administrazioaren funtzionamenduaren araubideari buruzko hainbat alderdi ere biltzen ditu. Bigarren puntua, eskuduntzen araubideaz mintzo da. Alde batetik, eskuratzeke dauden eskuduntzak gogorarazten ditu.

En los más de veinte años transcurridos desde la aprobación del Amejoramiento, la Comunidad Foral ha consolidado su espacio de autogobierno en el marco constitucional y ha asumido el ejercicio de la mayoría de las competencias que tiene atribuidas. El Parlamento de Navarra ha expresado en diversas ocasiones la necesidad de culminar el proceso con la asunción de las competencias pendientes de traspaso cuya asunción resulte de interés para Navarra. En esa medida, es necesario que la Junta de Transferencias apruebe un calendario que contemple todos los traspasos aplazados cuya asunción resulte de interés para Navarra y que ponga fin al proceso en un tiempo razonable.

Eta, bestetik, atea irekita uzten du eskuduntza berriak jasotzeko:

Pueden contemplarse como nuevas competencias, el reconocimiento de la participación efectiva en: la elaboración de la planificación y ordenación general de la actividad económica, de acuerdo con lo establecido en el art. 131 de la Constitución; en la planificación de infraestructuras; en la planificación energética; en la planificación hidrológica; en el diseño de políticas de I+D+i; y, en los asuntos europeos, en cuanto afecte a sus competencias e intereses. Ello, en todo caso, desde el debido encaje con el papel que el Senado se le encomiende a la reforma constitucional prevista.

Hirugarren puntuak Sobre la democracia (Demokraziaren inguruan) du izenburu, eta alderdi hauek aldarrikatzen ditu bertan: bereizgarri gisa bere aniztasuna duen gizarte nafarraren partaidetza sendotzea, LORAFNA erreformatzeko ekimena Parlamentuaren esku egotea, Hitzarmen Ekonomikoa erreformatzeko ekimena ere Parlamentuaren esku egotea, gai europarren segimendu eta ebaluazio parlamentarioko prozeduretan Parlamentuaren papera indartzea, eta Parlamentuak Gobernua kontrolatzeko duen funtzioa arintzeko formulak bilatzea. Laugarren puntua hiritarren askatasun, eskubide zein betebeharrei buruzkoa da. Bereziki interesgarria suertatzen da

607 TAMAYO SALABERRIA, 2006: 562. dok.

197

–ez esaten duenagatik, baizik eta isildu eta 1982ko testua ontzat emateagatik– bosgarren puntua, beste erkidegoekin izan beharreko lankidetzari buruzkoa:

Multiplicación de las relaciones de cooperación. La España actual ya estructurada de manera plural y compleja exige, más que nunca, la multiplicación y adecuado encauzamiento de relaciones de cooperación multidireccionales, bilaterales o multilaterales, entre las diversas Comunidades que la integran en cuantas materias dispongan de intereses comunes.

Flexibilización del art. 70 de la LORAFNA. En esa medida, además de impulsar o participar en el impulso de cuantos foros sean promovidos por el Estado o por otras Comunidades, debiéramos dotarnos de instrumentos más diversos y ágiles que los diseñados en el art. 70 de la vigente LORAFNA que,si bien ha permitido un moderado desarrollo de las relaciones de cooperación, se presenta en ocasiones como demasiado rígido y formal para materias de un alcance, político o técnico, menos. A tal efecto convendría incluir en este precepto la referencia a algunos otros mecanismos alternativos que permitieran la flexibilización y mayor versatilidad del sistema actual.

Hurrengo puntuak Europar Batasunarekiko harremanak ditu aztergai, eta Hobekuntzan atal bat eranstea eskatzen du, Foru Erkidegoa errealitate europar berrian sartzeko baldintzak aurreikus ditzan. Azkenik, zazpigarren puntuak Administrazio Publikoen antolakuntza eta funtzionamendua lantzen ditu. Testu sozialistak ondorio labur bat ere biltzen du, proposamenaren gainerakoak bezain gatzik gabeko tonua darabilena.

Desde el compromiso con la defensa del estatus político, jurídico e institucional de Navarra como Comunidad propia y diferenciada, consideramos que la profundización del autogobierno de nuestra Comunidad Foral debe producirse desde una perspectiva de solidaridad con todos los ciudadanos y ciudadanas que conformamos un Estado en cuya solidez, siendo y reconociéndose plural y diverso, se hallará la garantía de unos mismos derechos para todos.

Entendemos que el procedimiento de la reforma debe pretender el máximo consenso, no la simple mayoría matemática, y tras las conclusiones de la Ponencia Parlamentaria solicitar informe del Consejo de Navarra, respetar los procedimientos establecidos por la legislación vigente y culminar con la ratificación en referéndum.

Y, finalmente, consideramos que una reforma del Amejoramiento debe llevarse adelante con serenidad y seriedad, debe ser fruto del acuerdo político y debe pretender ser un instrumento de utilidad para la vida de las personas con el amejoramiento de la democracia, el perfeccionamiento de las institucioens, el progreso económico y del bienestar y la igualdad de oportunidades de las personas.

5. Nafarroako Ezker Batua

5.1. Federalismoa eta eskubide historikoak

NEBen kasuan, eskubide historikoen gaiak bigarren mailako lekua betetzen du erabat, eta ezker federalistaren jarreratik dago behatuta. Miguel Izuk608 gogorarazten duen bezala, PCEk auzi nazional-erregionalaren inguruan izandako ibilbidea oso ezberdina izan zen PSOErenarekiko, ez baitzion autodeterminazioari uko egin. 70eko hamarkadaren azken urteetan, bi sektore bereizi ziren Euskadiko Partidu Komunistan (PCE-EPK): nazionalismoaren aldekoa bata –1981ean Euskadiko Ezkerran sartu zena–, eta obrerista bestea, sigla horiekin jarraitu zuena. 1986an, PCE-EPK-k Ezker Batuaren sorreran hartu zuen parte. Ezker Batua alderdiak, eskubidea Estatu federalean aldarrika dadila mantentzen du. Alderdi honentzat, hiritarrek modu errepublikar, federal eta laikoan egon behar dute antolatuta. Bere militante batzuek, hala nola Miguel Izu eta Javier Jimenok, gogoeta doktrinal garrantzitsuak egin zituzten arlo honi buruz:

608 IZU BELLOSO, 2001a: 332-335.

198

lehenengoak Hablando sobre la autodeterminación (1999) liburuan bildu zituen, eta bigarrenak Autodeterminación y socialismo (1997) obra kolektiboan. Biak alderdi berdinekoak izan arren, ikuskera ezberdinak dituzte Nafarroari buruz. Lehenak –IU-EBko gehienek bezala– Euskal Herriarekiko ezberdina den erkidego bezala dakusa, eta bigarrena, aldiz, etorkizunean integratzearen alde agertzen da.

Nafarroako Izquierda Unida-Ezker Batuak 1991n jo zuen lehen aldiz Nafarroako Parlamentura. Nafarroako EBren II. zein III. Biltzarretan (1990 eta 1992) Nafarroaren eta Euskal Herriaren arteko harremanan gaia aztertu zen, eta Nafarroarentzat marko propio eta diferentzial bat defendatzea erabaki zen, Foru Erkidego modura. Baztertu egin ziren PCEko kideek babestutako emendakinak, Nafarroa EAEn txertatzearen alde agertzen zirenak. Edonola ere, II. Biltzarrean zera adierazi zen:

Es preciso reiniciar un camino de colaboración política y económica, de diálogo frente a la imposición, que permita volver a la hermandad histórica entre ambas comunidades.

Zentzu honetan Miguel Izuk honela azaltzen du Nafarroako Ezker Batuaren jarrera609:

Cuando [Nafarroako Ezker Batua] se convierte en fuerza parlamentaria, la autonomía foral conforme al Amejoramiento del Fuero de 1982 está ya asentada y la reivindicación nacionalista es minoritaria. Lo que está en cuestión ya no es ni la democracia, ni la reintegración foral, ni la autonomía, sino la opción de gobierno izquierda/derecha y el problema de integración y convivencia de las diversas identidades políticas navarras en un marco político común. En esas circunstancias, es la Comunidad Foral el único marco en que es factible trabajar por esa integración –todos los naavrros están de acuerdo en que son navarros–, y no una Comunidad Autónoma del País Vasco ampliada a Navarra. Incluso una parte del nacionalismo vasco –EA participa en el Gobierno de Navarra en 1995, con lo cual legitima de hecho las instituciones forales– reconoce esa situación.

Jarrera hori gaur egunera arte mantendu da, eta indarge gelditu da Javier Jimeno eta beste batzuren sektore minoritarioa. Nabarrismoaren eta euskal nazionalismoaren aurrean, Nafarroa erkidego integratzaile gisa altxatzeko beharra azpimarratzen da. V. Biltzarreko akordioetan (1999) zera argudiatu zen:

Nos mantenemos en la posición de defensa de Navarra como proyecto propio y diferenciado, y en que sólo a los navarros compete decidir sobre su futuro institucional; y nos mantenemos también en la defensa de la necesidad de articular instrumentos políticos de encuentro y trabajo en común con otras comunidades con las que mantenemos especiales afinidades. Hoy debemos considerar prioritaria la construcción de una Navarra Plural, esto es, una comunidad política que integre en un marco común de convivencia a todos los ciudadanos independientemente, no sólo de su raza, sexo, lengua, condición social, creencias religiosas o convicciones políticas, sino también de sus sentimientos de identidad colectiva, y más específicamente de su sentimiento nacional o regional. Porque hoy, todavía, el pluralismo de la sociedad navarra se encuentra con un límite tan difuso como real; muchos ciudadanos navarros tienen la percepción de ser agredidos o amenazados, de una u otra manera, en sus sentimientos de identidad. La superación de esta situación exige una profundización del sistema democrático, estableciendo el diálogo como instrumento de búsqueda de consenso en materias tan sensibles como la política lingüística, educativa, cultural o institucional.

Bi urte lehenago, 1997ko maiatzean, Nafarroako eta Euskal Autonomia Erkidegoko EBk agiri bat prestatu zuten elkarren artean, Propuesta para el diálogo (Elkarrizketarako proposamena) izenekoa, non garbi adierazi baitzituzten Estatuaren

609 IZU BELLOSO, 2001a: 349.

199

eraikuntza instituzionalaren printzipioak, eta, bere baitan, Nafarroa zein EAErenak. Ikusiko dugun bezala, ikuskera autonomistatik egiten da eskubide historikoen gaineko gogoeta, foraltasunari inolako aipurik egin gabe:

1.- Estado Federal Democrático y Social* Propuesta de un Estado Federal Democrático y Social construido desde el

reconocimiento del derecho deautodeterminación, con garantía de su ejercicio y laaceptación democrática de sus resultados.

* Total desarrollo del Estatuto vasco y del Amejoramiento, conplena transferencia de las competencias, para alcanzar lasmayores cotas de autogobierno.

* Pacto de constitucionalidad, con amplio consenso para la reforma de la Constitución de los títulos Preliminar (Forma deEstado), III (de las Cortes Generales), VII (Ordenación del Territorio), VIII (Organización Territorial del Estado) y la Disposición Adicional Primera.

2.- Relaciones Comunidad Foral de Navarra y ComunidadAutónoma Vasca Es preciso un camino de colaboración política, económica,cultural y lingüística, de

diálogo frente a la imposición, que permita recuperar el acercamiento de ambas comunidades. Debe articularse un modelo de colaboración y encuentro desdela soberanía de ambas

comunidades, mediante un órgano común permanente.El modelo institucional vigente en la actualidad, abre lapuerta a los ciudadanos de

ambas comunidades para que sean ellosquienes decidan el ámbito territorial de su autogobierno asícomo las relaciones a mantener entre ambas comunidades.

Dicho modelo de colaboración y encuentro debe basarse en políticas: Lingüística y cultural; educativa; industriales, comerciales y agrícolas; comunicaciones e infraestructuras; medioambientales; salud; armonización legislativa.

Paradoxikoki, Nafarroaren zeinu adierazle gisa inolako foru elementurik aldarrikatzen ez duen alderdiari dagokionez, Miguel Izu legelaria da –taldearen bozeramaile Nafarroako Parlamentuan– Nafarroaren nortasunari buruz sakontasun handienez hausnartu duen figuretako bat, ikuspegi analitiko konparatibo, arrazional eta desapasionatuko parametroez baliatuz. Bere Navarra como problema. Nación y nacionalismo en Navarra (2001) monografia bikainaz gain, prentsa idatzian artikuluak argitaratzen ditu, eta bere web pertsonalean ekarpenak zintzilikatzen; zenbait kasutan, gainera, bere alderdi politikoaren webean ere parte hartzen du, alderdiak bere egiten dituela pentsalari sonatuaren iritziak. Horixe izan zen 2004ko otsailaren 7an argitaratutako Identidades y navarrismos artikuluaren kasua, non, nabarrismoaren eta nazionalismoaren artean emaniko jarrera kontrajarrien aurrean, zera aldarrikatzen baitzuen,

Un republicanismo cívico y laico, especialmente desde los valores de la izquierda. La defensa de las identidades nacionales no ha sido un rasgo históricamente distintivo en la izquierda, más proclive al internacionalismo y al federalismo, aunque en la segunda mitad del siglo XX hayan surgido diversos movimientos nacionalistas que, a diferencia de lo que sucedía en períodos anteriores, no se adscriben a la derecha sino a la izquierda. Un republicanismo laico es, al menos, la posición que defiende Izquierda Unida, una fuerza política que no se define ni como navarrista, ni como vasquista ni españolista (aunque en sus filas caben quienes se sientan una u otra cosa), sino federalista, su perspectiva y propuesta son diferentes. Republicanismo en el sentido de fomentar una concepción de lo público que no excluya a ninguna persona, ni a ningún aspecto de la vida de las personas, y que permita el reconocimiento y apreciación de las diferencias a través del diálogo. La integración de todos los ciudadanos en la sociedad debe basarse en el reconocimiento mutuo entre individuos que son iguales en derechos pero diversos en cuanto a su identidad individual y colectiva. Mediante los mecanismos de participación propios de la democracia han de ser todos los miembros de la comunidad, todos los ciudadanos, quienes tienen la potestad de decidir qué es lo que quieren ser y cómo quieren vivir, juntos o por separado y respetando las opciones de los diferentes sean mayoría o minoría, así como qué características de su comunidad quieren conservar y cuáles quieren cambiar. Laicismo, no sólo en el sentido tradicional referido a la no confesionalidad religiosa, sino también a otros tipos de

200

confesionalidad nacional o cultural. Pasaron los tiempos en que la identidad de una comunidad política se hacía mediante la religión (como en la Constitución de 1812: “La religión de la Nación española es y será perpetuamente la católica, apostólica, romana, única verdadera”), y los tiempos de las guerras de religión, hoy reconocemos que las creencias religiosas deben profesarse con libertad pero sobre todo en el ámbito privado. También debiéramos dejar atrás la lengua o la cultura, una determinada concepción de la historia o la unidad espiritual de la nación como factores de identidad oficiales y oficializados. La identidad, los sentimientos de identidad de los individuos y de los colectivos deben ser respetados por los poderes públicos, como lo tienen que ser las creencias religiosas o políticas. Pero en una sociedad plural y pluralista, igual que no debe imponerse ninguna religión, tampoco debiera imponerse como oficial ninguna de las diversas identidades sino buscar un marco de organización en libertad y respeto que asegure su convivencia.

5.2. Autogobernurako ponentzia

Eta bigarren paradoxa bat. Nafarroako Ezker Batua Autogobernurako ponentzian protagonismo handiena izan duen alderdietako bat da, Nafarroako Parlamentuko Foru Araubidearen Batzordeak hain zuzen ere NEBen ekimenez onartu baitzuen, 2003ko azaroaren 6an, Autogobernuaren gaiaren inguruko proposamenak aztertu eta baloratzeko ponentzia bat sortzen duen ebazpena. 2004ko irailaren 16an, Félix Taberna parlamentariak “Un nuevo Estatuto” artikulua argitaratu zuen prentsan, egungo gizartean globalizazioaren harian gertatutako aldaketak eta nortasunen arloan izaniko eragina aztertzen zituena. Nafarroa indarberritzea proposatzen zuen, herrialde demokratiko zein pluralaren ikuskeratik eta hiritarren borondatean oinarrituz:

Navarra es un sujeto político activo, portador de derechos ciudadanos. Existe un ámbito navarro propio. Un ámbito que comparte su soberanía con otros espacios políticos tales como el español y el europeo. En este contexto, sitúo la Reforma de nuestro Estatuto. Una reforma que incida en más democracia, más derechos sociales y más cercanía del poder. Un nuevo proceso constituyente para Navarra que nos dote de una concepción de lo público fortalecida como elemento comunitario e identitario para todos las navarras y navarros. Este modelo, discrepa radicalmente del de la derecha. La derecha se ha apropiado indebidamente del concepto de identidad navarra. Intentan reducir el concepto de Navarra al de su partidario proyecto, ocultando y no respetando otras realidades. Colonizan para sus intereses privados las instituciones en un claro ejercicio de caciquismo. Lo que la izquierda debe hacer es distinguirse y neutralizar esa apropiación. Destejer la red urdida de intereses privados a costa de los favores públicos. Socializar el concepto de Navarra, ofreciendo una concepción integradora y plural de la misma. Saber convivir en multiculturalismo.

La Federalidad es la soberanía de lo propio y el gobierno compartido de lo que no es común, desde este principio es preciso readaptar las competencias. Por parte del Gobierno, en un ejercicio de vanidad, hemos oído que nuestro techo competencial es el máximo posible. La realidad es otra; quedan por asumir algunas competencias exclusivas, pero sobre todo, se pueden avanzar en otras competencias. Desde la concepción de Administración Única y desde el principio de Subsidiariedad. Los entes no deben ser multiplicados sin necesidad, Navarra es Estado y puede cabalmente desarrollar competencias que hoy en día lleva a cabo la Administración Periférica del Estado. Asimismo, Navarra también debe, mediante la codecisión, participar en el ámbito estatal, reformas como la del Senado, la participación del Estado en Europa, son necesarias. Desde este mismo principio hay que establecer un Pacto Local que re-equilibre nuestro poder político interno.

Pero sobre manera, cuando hablo de nuevo proceso constituyente, hablo de situar al ciudadano navarro en el eje y en el centro de la reforma. Por ello, la reforma debe incluir, como segundo eje, un imperativo por una Carta de Derechos Ciudadanos. Un Carta de Derechos, entre los cuales se garantice unos ingresos mínimos ciudadanos y un catálogo de prestaciones sociales garantizadas por los poderes públicos. Se trataría de dar más concreción y más significado a los derechos ciudadanos plasmados en la Constitución Española y en la próxima Constitución Europea. Constitucionalizar derechos ciudadanos también en nuestro ámbito de decisión es un elemento de radicalidad ciudadana. Derechos ciudadanos que son sociales y por tanto también derivan otros como los culturales, desde el reconocimiento a nuestra lengua.

201

El tercer eje del nuevo proceso constituyente, es rescatar lo político para el ciudadano. Apostar por la democracia participativa, desde la nueva concepción política del republicanismo cívico. De este modo, Navarra debe atribuirse la competencia para convocar consultas populares, potenciar la iniciativa popular, fortalecer los trámites de audiencia ciudadana en la elaboración presupuestaria. Todos estos elementos intentan rescatar el poder al ciudadano.

Por último, este proceso debe acabar siendo legitimado por el ciudadano navarro. Me refiero a que si se inicia el proceso y culmina con reformas de calado siendo aprobado en el Parlamento, se hace preciso que sea refrendado por los navarros y navarras. No es deseable reeditar el error de hace 25 años. Un nuevo marco político para Navarra debe tener la sanción democrática de su pueblo. De otro modo no es posible.

Miguel Izu bozeramaile parlamentario eta legelariak prestatu zuen alderdiak LORAFNA Autogobernurako ponentziaren esparruan eguneratzeko proposamena (2005eko otsailaren 2an). NEBen joera islatuz, Profundizando el autogobierno de Navarra en un marco federal ipini zion izenburu610. Bertan, Nafarroaren autogobernuan sakontzearren Hobekuntza erreformatzea, demokrazia maila handiagoa lortzea, eta testua egungo gizarte nafarraren beharretara egokitzea eskatzen zuen. Erreformak landu beharreko alderdirik garrantzitsuenen artean, honakoak aipatzen zituen:

1. Cooficialidad del castellano y del vascuence en todo el territorio de la Comunidad Foral, superando la actual normativa que discrimina los derechos lingüísticos de los ciudadanos en función de que su residencia se halle en una u otra de las tres zonas lingüísticas.

2. Exigencia de referéndum para modificaciones del Amejoramiento del Fuero; atribución de la iniciativa también al Parlamento y no sólo al Gobierno de Navarra.

3. Supresión de los excesivos límites a la facultad de disolución del Parlamento y a la duración de la legislatura subsiguiente a la disolución anticipada.

4. Mayor concreción en al delimitación de competencias de la Comunidad Foral y el Estado, desarrollando con detalle las facultades de Navarra en las diversas materias y submaterias.

Miguel Izuk autogobernu handiagoa ikuskera federalistatik lortzeko beharra planteatzen zuen:

Es preciso profundizar en el autogobierno desde los principios de plena autonomía, cooperación y solidaridad a todos los niveles. El federalismo hace posible la convergencia y la diversidad. Frente a la cultura nacionalista de afirmar la diferencia y la separación, es preciso establecer una cultura federalista que afirme el pacto y la voluntad de convivencia. Frente a la construcción de naciones soberanas, afirmamos la soberanía de los ciudadanos y la construcción de la democracia en todos los niveles de la organización social. Frente a la imposición de la unidad nacional, propugnamos la unidad federal construida sobre la libertad y la voluntad. Frente a la imposición de unas identidades sobre otras, queremos un marco donde quepan todas las identidades. Frente a la uniformidad cultural, étnica, lingüística o ideológica, queremos una sociedad plural y mestiza.

Mantener el autogobierno de Navarra, que históricamente se ha plasmado en su régimen foral y en la actualidad en el Amejoramiento del Fuero, no es incompatible con su inserción en un Estado Federal. Al contrario, tanto el federalismo como el régimen foral se basan en la misma idea de Pacto. El pacto de Navarra con el resto del Estado se mantiene; Navarra ha de ser, en un futuro Estado Federal, una de las entidades federadas, en pie de igualdad con las demás, no sólo manteniendo sino incrementando sus actuales competencias. El federalismo no hace sino extender la idea de pacto a todas las comunidades, nacionalidades y regiones que forman el Estado. La capacidad de decidir sobre su propio futuro no puede reducirse solamente a quienes por azares históricos han obtenido o conservado en determinadas épocas un régimen de autogobierno, sino que es exigencia esencial de una concepción radicalmente democrática de la la sociedad. Serafín Olave, fuerista y republicano federal navarro, escribía en 1878 que fuerismo y federalismo son sinónimos si aplicamos la máxima evangélica de tratar al prójimo de igual manera que se desea ser tratado.

610 TAMAYO SALABERRIA, 2006, VIII: 552. dok.

202

Proponemos una Navarra que se autogobierna en un marco doblemente federal: a) En el Estado Federal Solidario; b) En el proceso de construcción de la Unión Europea. En ambos casos desde el principio de subsidiariedad respetando las competencias regionales y locales.

Ondoren, Nafarroaren autogobernua sustatzeko proposamenak garatzen zituen, Estatuaren garapen federalaren esparruan.

Autogobernurako ponentziak huts egin ostean, Nafarroako Ezker Batuaren koordinatzaileak, Ion Errok, nazionalismo espainiar eta euskaldunaren aurrean proposamen federalista aldarrikatu zuen 2006ko otsailaren 6an:

Una propuesta basada en la convivencia en la diversidad, en el respeto y la defensa de la pluralidad de los que vivimos en el Estado, un Estado que debe reconocerse en su plurinacionalidad y su plurilingüismo. Sin unilateralismos ni imposiciones, basado en la idea de pacto del que algo sabemos en Navarra. Capacidades de decisión compartidas y pactadas. Y de carácter solidario: priorizar el patriotismo de los derechos frente al patriotismo de los territorios. Sin la solidaridad entre las diferentes realidades territoriales del Estado no podemos construir un espacio común de convivencia y de desarrollo; y seguiremos con un peligroso, aunque histórico, enfrentamiento territorial. El federalismo solidario hay que verlo como solución efectiva al problema territorial.

En definitiva, cualquier formación política con voluntad de gobernar, de gestionar directamente sus propuestas, debe partir de la necesidad de reconocer la pluralidad de las gentes que vivimos y trabajamos en España, y en Navarra. Hoy es una necesidad revisar nuestro marco de convivencia.

Navarra es la única comunidad histórica del Estado que no tiene abierta una vía política para la modificación de su estatus, que tiene paralizada la reforma del Amejoramiento. La derecha foralista ha decidido atropellar este debate en Navarra e impedir, con su mayoría absoluta parlamentaria, la posibilidad de impulsar una adecuación e impulso del proyecto de convivencia que debe representar el Amejoramiento del Fuero. Sólo el cambio político que tenemos que impulsar en las próximas elecciones (¿dónde estás, PSN?) podrá desarrollar un nuevo proyecto de convivencia para todos los navarros.

Hoy somos ya 600.000 las personas que vivimos y trabajamos en Navarra, según el estudio de Miguel Laparra (UPNA). Y dentro de 20 años prevee 750.000 navarros y navarras conviviendo. Poco tiene que ver la Navarra de hoy con la que vio caer la dictadura franquista y acordó la LORAFNA hace 26 años; y mucho menos con la Navarra del futuro. Tenemos viejos problemas sin resolver, como los de la cohesión social y el de la convivencia de la pluralidad lingüística, cultural y política que enriquece esta tierra de contrastes. Y evidentemente tenemos nuevos problemas que no se preveían en el vigente Amejoramiento y a los que debemos dar respuesta (la inmigración, la integración europea, las nuevas tecnologías o la globalización).

6. Nafarroa Bai

6.1. Nafarroa Bairen sorrera eta bilakaera

Gatozen orain espektro nazionalistara, Nafarroa Bai osatzen duten indarrekin hasita. Koalizio hau, hainbat alderdi baskistaren baterako hautagaitza bat da (Aralar, EA, EAJ eta Batzarre), azkena izan ezik gainerako guztiak euskal nazionalismora lotuak daudela. Nafarroan 2004ko hauteskunde orokorrei begira boto baskista eta progresista kapitalizatzeko helburuarekin osatu zen, eta baita arrakasta handiz osatu ere, Foru Erkidegoari Diputatuen Kongresuan dagozkion bost aulkietatik bat eskuratu baitzuen, Uxue Barkosen figuran ordezkatua. Lortutako boto kopurua (%17,98 eta 61.045 sufragio), aukera baskista batek Nafarroan hauteskunde orokor batzuetan inoiz eskuraturik handiena izan zen, eta, 18 urtetan lehen aldiz, euskal nazionalismoa presente egongo zen Foru Erkidegoaren aldetik Kongresuan. Eskubide historikoei dagokienez, Nafarroa Bai-k hauteskundeetarako aurkezturiko programak bere eragile politiko guztien babesa jaso zuen, eta honako puntuetan zehazten zen:

203

Nafarroaren status politikoaren aldaketa, eta gure etorkizuna erabakitzeko daukagun eskubide eta gaitasunaren defentsa.

Hiritar nafarrei Nafarroaren etorkizun politikoaz kontsulta egitea.Konstituzioan beharrezko diren aldaketak bultzatzea, Estatu eredu berri bat antolatu

eta konfiguratzeko daukagun erabakitzeko gaitasuna murrizten dutenak ezabatzeko.

Nafarroa Bai-k, gainera, sektore ezkertiar eta baskistei loturiko independienteen sektore zabal bat biltzen du bere baitan. Sektore plural honetatik, 2004ko urtarrilaren 31n Nafarroa Bai-ren aldeko manifestua Nafarroa Osorako plazaratu zuten. Bil ditzagun gure aztergaiarekin zerikusia daukaten puntuak:

Heldu den martxoan, bozketak eginen dira Diputatuen Kongresurako eta Senaturako. Zenbaitek ez dituzte Nafarroarako erabakigarritzat jotzen eta frankori emaitza jakinekoak iruditzen zaizkie. Oker daude guztiz. Kontrara, parada paregabea dugu politika nahiz hauteskunde mailan geure indarra erakusteko, non eta nafar gizartearen puska handi batek ordezkaririk batere ez duen erakundeetan. Aldi berean, lehen urratsa izan daiteke Foru Parlamenturako hurrengo bozketetan lehiatu ahal izateko mugimendu alternatibo batekin, gaur egun gobernatzen gaituen eskuin latzaren kontra. Gainera, espero bezala ordezkaririk lortzen badugu, errazagoa izanen da Madrilgo Gobernuak hainbat eta hainbat alorretan –“euskal arazoa”, nazioartea, gizarte politika- daraman ezbidea trabatzea.

Derragun behingoz: euskaltzale eta aurrerakoien zerrenda baturatu batek goitik beheiti iraul dezake Nafarroako politika, baldin eta gutieneko batzuen inguruan egiten bada. Ez dira begiak goregi jartzeko garaiak. Gizartearen puska handi baten atxikimendua bil lezaketen oinarri-oinarrizko puntuez ari gara, hala nola:

Nafarroa askotarikoa, euskal eta erdal kulturen bizikidetza baketsuaren esparru, herri honetan bizitzeko leku bat bilatzen duten gizon-emakumeen ekarpenaz aberastua. Merezimendua eta aitorpena, alor guztietan, euskal hizkuntza eta kulturarendako eta gure erkidegoko euskaldun guztien eskubideendako. (...)

Bultzada eta abiada Euskal Herriko gainerako lurraldeekiko harremanei. Autogobernua handitzea, inposatzen diguten Espainia kolorebakarraren aurrean.Foru Komunitatearen erabakitzeko esparruaren defentsa. Nafarroako herritarrei baizik

ez dagokie beren etorkizuna erabakitzea.Berraskidetze politika, biolentziaren arazoa gainditzeko. (...)611.

Legegintzaldi honetan zehar, foraltasuna neoberrogeita bat zaletasun nabarristatik urrun defendatu izanagatik nabarmendu da Uxue Barkos Berruezo. Horrela, bakarra izan zen Kongresuan Europar Konstituzioari ezezko botoa ematen, bertan ez zelako oro har eskubide historikoen eta zehazki foru nafarren defentsarik egiten612.

Nafarroa Bai osatzen duten alderdiek, 2007ko Nafarroako foru eta udal hauteskundeetan parte hartuko dutela iragarri zuten Patxi Zabaleta buru izango duen koalizioan. Orduan ikusiko dugu, 2006ko maiatzeko hauteskundeen ostean irekitako legegintzalditik aurrera, Nafarroa Bai foraltasunaren inguruan diskurtso bateratu batekin jarduten. Hauxe izango da koalizioko alderdiek aurrean izango duten erronketako bat; izan ere, jarraian ikusiko dugun bezala, bakoitzak irtenbide ezberdina proposatzen baitu eskubide historikoen inguruan, nahiz eta alderdi batzuei dagokienez antzekotasun handiekin. Kasu honetan, botoen ehunekoaren arabera koalizioaren baitan daukaten ordenari jarraituko diogu.

6.2. Aralar

611 http://www.nafarroabai.org/eu/actualidad/fr_inicial.htm612 http://www.nafarroabai.org/noticias/actualidad.php

204

6.2.1. Aralarren sorrera eta bilakaera

Aralar alderdi politikoaren hazia, Patxi Zabaleta legelariak zuzenduriko barne korronte bat izan zen, 90eko hamarkadan sortua, HBren baitan lehendabizi, eta EHn gero. ETAk 2000. urtean su-etena hautsi zuenean, EH berrosatu egin zen Batasunan, independienteekin batera. Baina ez zen auzitan jarri ezker abertzalea delakoak ETArekiko zeukan jarrera, eta horrek, barne antolaketarako metodoari buruzko ezadostasunekin batera, Aralar alderdi politiko independiente gisa sortzera bultzatu zuen. 2003ko maiatzean, baliozko botoen %7,83 eskuratu zuen, eta lau aulki lortu zituen Nafarroako Parlamentuan; EAEko 2005eko autonomikoetan, berriz, bere lehen ordezkaria lortu zuen Eusko Legebiltzarrean. Hortaz, bere indarra Nafarroan kokatzen da nagusiki.

Bere ideologia bat dator ezker abertzalearen aldarrikapen historikoekin: sozialismoan oinarrituz, Euskal Herriaren independentzia defendatzen dute, errepublika independiente gisa, autodeterminazio eskubidearen eta herri gisa aitortzearen bidez. Ingurumena eta antiglobalizazioa sustatzen dituzte. Horrez gainera, erabat gaitzesten dute Estatuaren indarkeria (poliziaren kidegoak, militarrak), baina, Batasunak ez bezala, ETA ere arbuiatzen dute, eta borroka egiteko bitarteko gisa bide politikoak zein desobedientzia zibila defendatzen. Beste ezberdintasun nabarmen bat da Aralarrek onartzen duela gaur egun marko autonomikoa agertoki politiko gisa, nahiz eta aldaketa sakon batzuk ere aldarrikatzen dituen. Batasunarekiko dituen ezberdintasunak “Maila taktikoa” deritzon Nortasuna dokumentuan modu agerian agertzen dira613:

4. MAILA TAKTIKOA4.1. Euskal Herriak, egun bizi duen egoera politiko-administratibotik beren

herritarrek hautatzen duten egoerara iragateko, dauden instituzioak erabiliko ditu, bai estatuen egituraren baitako direnak, bai herri honen ordezkariek sortu dituztenak edo sor litzaketenak ere. Hori horrela, argi dugu Gernikako Estatutua, Foru Hobekuntza eta Pirinio Atlantikoen Departamentua marko agortu eta zaharkituak direla, eta Euskal Herriak bere lurralde osoaren batasun politiko administratiboa lortzeko eskubidea duela, oraingo zatiketak gaindituz.

4.2. Aralarren alternatiba politiko taktikoa autonomia da, estatutu berri batean gauzatua, zeinek, lau herrialdeen berezitasun historikoak mantenduz, Hego Euskal Herriaren batasun egile izan beharko lukeen. Ipar Euskal Herriarentzat, alternatiba taktikoa Autonomia Estatutua leukakeen berezko Departamentua aldarrikatzea da.

4.3. Taktika mailako beste ekinbide bat gatazka gainditzeko bidetzat negoziazioa aldarrikatzea da, bai eta autodeterminazioaren ezagutzearen erreibindikazioa, autonomia sakontzearen bidez.

4.4. Euskal Herria herrialdeka osaturiko herria izanik, ez soilik ezarpen politikoagatik, baizik eta historiaren ondorioz ere, autodeterminazioa, zeinaren subjektua herri osoa baita, lurralde horiek mugatzen dituzten hauteskunde barrutietan gauzatua izan litekeela baieztatzen dugu. Erran nahi baita, autodeterminazioaren subjektua Euskal Herria da baina erabakitzeko eremuak lurraldeak izan litezke.

4.5. Taktika mailan borroka armatua gaur egun Ezker Abertzalearen ekinbide politikoarentzat eragozpena da. Gaur “kale borroka” deiturikoak ere eragin negatiboa sortarazten du.

4.6. Euskal presoak eta erbesteratuak Euskal Herriratzea da atzera ezinezko ekinbidea. Baina presoak borroka baten ondorio dira eta okerra da mugimendu politiko baten lehen buruan jartzea. Asko eman eta ematen ari diren militante sutsuak dira baina guztiz okerra da estrategia politikoa haien inguruan gauzatzea. Batetik, ezin dugulako gure proiektuaren alde inor erakarri, hauteskundeetan kasu, haiek gure bandera izaki, bandera hori sufrimenduarena bada. Bestetik, presoak dira ezker abertzaleko alderik ahulena eta presoen defentsan egiten den mugimendu guztiak horrela ikusarazten die estatuei. Horrela badakite horiek non minik handiena egin ahalegin handirik gabe.

613 http://www.aralar.net/Nortasuna/Taktika

205

4.7. Lizarra-Garazikoaz gain, bestelako harreman politikoko foroak ere bultzatu behar dira.

4.8. Euskarak, herritar ororen eskubide egingarri izan dadin, epe laburrean Autonomia eta Estatuen arteko hitzarmen gai izan behar du.

4.9. Ezker Abertzaleak ekinbide politikorako programak landu behar ditu, beti ere kokapen ideologiko eta estrategikoak kontuan harturik, baina baita indarren koerlazioa, bere baliabide propioen egoera eta programa gauzatzen deneko inguramena ere begiratuz.

4.10. Eztabaida askea da ezker abertzalearen eta bereziki Aralarren eduki ideologiko, estrategiko eta taktikoak aberasteko eta erabakitzeko bidea.

6.2.2. Nafarroako foruak aldarrikatzen

Aralarrek hasiera batetik agertu zituen HBren politika tradizionalarekiko ezberdintasunak nafar foraltasunari dagokionez. Ikusiko dugun bezala, espiritu pragmatiko batetik, bigarren mailan uzten dute beren independentismoa, foraltasunetik abiatuta Nafarroarako eredu estatutario berri bat eraikitzeko, Estatuarekin eta Europar Erkidegoarekin itun batean oinarritua, autodeterminazioa ahantzi gabe. Ezker abertzaleko formazio politiko berriko buruzagiak, Donostian 2001eko urriaren 23an Salidas al laberinto vasco614 izeneko hitzaldi sortaren baitako bigarren jardunaldian, adierazi zuen eskubide historikoak autodeterminazioa aldarrikatu ahal izateko hazia direla. Bere aburuz, foruek, titulu historiko kolektibo bezala, herriak erabakitzeko duen ahalmena onartzen bada bakarrik izan dezake islarik gaur egun, gainerakoan ikuspuntu demokratikotik gizartea konfiguratzeko baliorik ez duen erlikia bat izango liratekeelako. Zabaletarentzat, eskubide historikoak herritarren erabakiaren bidez eguneratu behar dira, hots, autodeterminazioaren bidez. Zentzu honetan, politikari eta legelari nafarrak nafar herriari autonomiaren inguruko arloetan pronuntziatzeko aukera lapurtu izana salatu zuen, eta foruak entelekia edo superregitura ukiezin bezala erabili izatea. Bere iritzian, eskubide historikoen auzian eta, zehazkiago, horietatik eratortzen den autodeterminazioan datza euskal gatazkaren konponbidea.

Aralarrek hasiera-hasieratik salatu du Foruaren Hobekuntza, baina ez kritika politiko hutsetik, baizik eta proposamen pragmatikoago batzuetatik. Horrela ba, 2002ko azaroan Aralarrek Nafarroako egoera zein zen aztertu eta gero, lau puntuko proposamena igorri zion Miguel Sanzen gobernuari. Falta diren konpetentziak, euskara eta nafarren eskubideak ziren proposamenaren ardatzak:

Egoera berri batean sartzen ari garela Nafarroako Estatutua den eta Amejoramendua deitu den legeak hogei urte bete dituela gogoan izanik eta ekimen eta egoera berrien eragina gogoan izanik, ondoko PROPOSAMEN hau egiten du ARALAR alderdiak:

1- Nafarroak, Erkidegoa den aldetik, Amejoramenduaren legean aurreikusirik dauden eskumenak, eta oraindik beraganatu gabe dauzkanak, bereziki Gizarte Segurantzako kudeaketa ekonomikoaren eskumena, bereganatu beharra dauka.

Nahiz eta indar soziopolitiko zentralistek erabiltzen duten gizarte segurantzako ondarea kutxa bakarrean kudeatzearen alde, mende eta mendeetan foruen aurka erabili den gezurrezko solidaritatearen argudio zaharkitu berbera, hala ere, nahitaezkoa eta ezinbestekoa zaio Nafarroari Euskal Autonomia Erkidegoarekin batera eskumen hau bereganatzea.

Gainera, Europan nortasun propioarekin aurkeztu ahal izateko, ezinbestekoa da jatorrizko eskubide fiskalak ez ezik, lan harremanetako jatorriko dirua ere kudeatu ahal izatea. Nafarroak Europan izan behar du eta horretarako aurreikusitako eskumen osoak beregantu ez ezik, Euskal Autonomia Erkidegoarekin batera joaktu behar du.

2- Nafarrok gure etorkizuna erabakitzeko eskubidea aitortu, bermatu eta gauzatu egin behar dugu. Eskubide hori ukatzen duena Madrileko erdikoikeria edo zentralismoa da eta, bereziki, Madrileko Gorteak eta Konstituzioa dira Nafarroari eskubide hori kendu diotenak eta ez

614 Vid. Diario de Noticias, 2001eko urriaren 24a: 10.

206

beste inor edo ezer. ARALAR alderdiak bere indar politikoak erabiliko ditu Nafarroak eskubide hau beregana dezan.

Nafarzaletasunak bere etsaia nafarkeria du eta bide horretan berezko eta bertako etorkizuna eta beste herri eta gizarteekiko elkartasuna norberak erabakitzeko duintasunean oinarritu behar ditu. ARALARrek Nafarroa erabaki esparru bezala proposatuko luke bake eta normalizazio politikoa lortzeko prozesuan, eta salatu egiten ditugu esparru honetan erabakitzeko ahalmenari trabak eta oztopoak ipini nahi dizkiotenak.

3- Nafar guztiok eta bakoitzak dugu eskubide osoa eta guztia gure ezaugarri eta ondarea den euskararekiko. Nafarroako administrazioak elebidun izan behar du, nafar irakaskuntzak ere elebiduna izan behar duen bezala, baldin eta herritarren askatasunean eta aukera librean oinarrituko bada. Administrazioa, azken finean, hiritarrei zor zaizkien zerbitzuak emateko egitura baita.

Euskara politizatzen da zapaltzen denean. Euskara despolitizatzen da askatasuna ematen zaienean hiritarrei aukeratu eta erabili ahal izan dezaten nahi duten arlo guztietan.

Elebitasuna garatu duten herrialde zibilizatu eta aurrerakoi guztiek hizkuntza anitzen ofizialtasuna dute xede edo jokabide eta herritar heldua da aukera duena.

4- Lehen munduko herritar harro bezala jokatzen dugunok ezin ditugu Nafarroan ere ahaztu elkartasunaren oinarriak etorkinei zerbitzu guztiak eskaintzean, nola ingurumenari eta geroari begirune izatean, edo giza eskubideak errespetatzean daudela.

Azken atal honetan proposamen zehatza luzatu nahi duogu Nafarroako Gobernuari pixkanaka hedatzen ari den Foruzaintzarekiko: atxilotu bakoitza giltzapean dagoen denbora osoan grabatua izan dadila eta grabaketa hori epailearen esku eta erabakipean ipini dadila une oro. Gure garaietako okerrik nazkagarrienetakoak diren tortura eta tratu txarrak galarazi ez ezik, guztiz zaildurik geldituko lirateke horrela. Foruzaintzaren etorkizunak eta irudiak ez ezik, Nafarroako herri osoak eta, batez ere, gazteriak merezi dute guztiz legala den eta teknikoki erraza bihurtu den proposamen hau onartzea.

Aipatutako guzti honetarako ARALAR prest dago nahi duzunean bilera eta elkarrizketa bat izateko615.

Ez zen ospatu Aralarrek Foru Exekutiboari proposaturiko bilera.

Ikuspegi politiko berri hau, Nafarroako Parlamentuan sartu eta gutxira zabaldu zuten. 2003ko azaroaren 27an, Foru Parlamentuko Osoko Bilkurak Aralar Talde Parlamentarioak aurkezturiko Mozio bat eztabaidatu eta bozkatu zuen, Nafarroak bere egoera edo estatus politikoa erabakitzeko zeukan eskubideari buruzkoa. Honela defendatu zuen Patxi Zabaletak bere emendakina616:

Aralar, desde que fue, primero, una corriente de opinión y luego un partido político, tiene establecido en sus bases que, siendo como somos, y como se nos recuerda frecuentemetne, abertzales, y considerándonos independentistas vascos, sin embargo, aceptamos como ámbito de decisión el ámbito de decisión de Navarra, y lo aceptamos sin ninguna reserva, y lo aceptamos con entusiasmo, y lo aceptamos con claridad, y ese debería ser el punto en el que fuerzas diferentes podríamos también estar de acuerdo en la manera y forma de superar estos problemas.

6.2.3. Autogobernurako ponentzia

2005eko martxoaren 1ean Aralarrek Nafarroako status politikoa zeritzon dokumentua aurkeztu zuen. Patxi Zabaletak aurkezpenean jakinarazi zuenez, proposamen hori Nafarroako Parlamentuko autogobernu ponentzian aurkeztuko zen eta nafarren onarpena eta erabakitzeko eskubidea zituen ardatz. Testua Nafarroako Foruen Hobekuntzan aurrera egiteko asmoz aurkeztu zuen Aralarrek. Foruen Hobekuntza

615 http://www.aralar.net/Albisteak/1036689326616 TAMAYO SALABERRIA, 2006, VIII: 546. dok.

207

zaharkitua dagoela eta ez zuela abiapuntu demokratikoa izan nabarmendu zuten Aralarreko parlamentariek aurkezpenean. Testuan agertzen denez, Nafarroaren esku geratuko lirateke eskumen guztiak, partekatzea erabakitzen direnak salbu. Estatus politikoa, bestalde, nafarrek erabakitzen dutena izango zen. Testu artikulatu hau Nafarroako legebiltzarreko Autogobernuaren ponentzian aurkeztu zuten.

Antzinsolasean Nafarroak erabakitzeko duen eskubidearen inguruan egiten du.

Bertan, ezker abertzalearen tradizioa gailenduz, forua itun politikotzat definitzen du, eta hori dela eta, demokratikoki eta herritar nafarren heldutasun politikoari dagokionez, herri nafarrak bere statusaz erabakitzeko duen ahalmenaren baieztapena eskatzen dute ezinbestean:

1.- Existitzeko erabakitzea.- Nafarroaren nortasun politikoaren iraunkortasunak erabaki politikorako ahalmenaren aldarrikapena eskatzen du uneotan. Erabaki politikorako ahalmenik gabe ez dago demokratikoki ituntzeko ahalmenaz mintzatzerik. Baina, batik bat, erabaki politikorako ahalmenik gabe ez dago demokrazian nortasun politikoaz mintzatzerik. Bai Europako Batasunean sartzeak bai azken garaiotako aldaketa ekonomiko, sozial eta kultur handiek foru autonomiaren funtsezko araua den Hobekuntza deiturikoaren testua zaharkitu egin dute. Zaharkitutzat jo Hobekuntzaren testua orain dela 25 urte babestu zutenek nahiz kritikatu zutenek egiten dute.

Nafarroak, bere erabaki demokratikoetan eguneratzen diren eskubide historikoen titularra den komunitate politikoa izanik, bere nortasunari Europako herrien esparruan eusteko gakoari erantzun behar dio eta gako hori politikoki erabakitzeko ahalmena espresuki aldarrikatzea da.

2.- Itunak erabakimena du oinarri.- Demokratikoki ez dago itunerako posibilitaterik erabaki politikorako ahalmenik ez duenarentzat. Maiz errepikatu izan dute Foruaren esentzia itunerako ahalmena dela. Baina itunerako ahalmen hori mugatua izan dadin eta herriaren esku-hartzea onar ez dezan nahi izan dute. Hortaz, eduki demokratikorik gabeko itunaren ikuspegia zen hori, eta demokraziatik kanpoko foru ikuspegiarekin erlazionatua, Foruek Francoren diktaduran iraun izan balute bezala.

Nafarroako hiritarrei dagokie beren statusari eta beren etorkizunari buruzko erabaki politikoa. Nafarroaren itun ahalmena Nafarroako herritarrek politikoki erabakitzeko berena duten ahalmenetik baizik ezin da demokratikoki etorri.

Forua itun politikotzat definitzeak dauzkan birtualtasunek, demokratikoki eta herritar nafarren heldutasun politikoari dagokionez, herri nafarrak bere statusaz erabakitzeko duen ahalmenaren baieztapena eskatzen dute ezinbestean. Forua ituntzat beste edozein modu batez hartzeak demokraziaren aurreko edo aurkako ezaugarriak izanen lituzke. Tamalez, forua ituntzat hartzearen ikuskera demokratikoaren oztopo ideologikoa foral denaz frankismo garaian zeuden itun-irudi faltsuak dira. Foruen irudi faltsuaz askatasun demokratikoen aurka egin den erabilera politikoa, batzuetan horretarako itun-hitzontzikeria faltsua baliatuz, Nafarroak erabaki politikorako duen ahalmenaren aitorpenaren bitartez gainditu behar da demokratikoki.

Nafarroak badu demokratikoki itunerako ahalmena erabakitzeko ahalmena duen hein berean. Erabakitzeko ahalmenaren aldarrikapenak, hala ere, itun edo paktatze kontzeptua estatuarekiko mendetasunari atxikiriko mugetatik askatu beharra du bere barnean. Batzuek Nafarroaren itun ahalmena mugatu nahi izan dute faltsuki soilik estatuarekikora eta gai ekonomiko fiskaletara eta antzekoetara. Baina muga horiek gure etorkizuneko posibilitateetarako murrizketak dira.

3.- Nafarroaren erabaki politikorako ahalmena gauzatzeko beharra eta egokitasuna.- Nafarroak XXI. mendean itun politiko berriak behar ditu erronka ekonomiko, sozial eta kultural berriei aurre egiteko, foruaren ikuskera ez demokratikoak ezarririko mugak gaindituz.

Estatuak berak, Europako Batasunari atxikiz, Nafarroaren jatorrizko eskubideei eragiten dieten eskumen batzuen lagapena egin dio horri, harmonizazio fiskalerako eta ekonomia planifikaziorako eskumenak, esaterako.

Nafarroari eta nafarroi, gure erabaki ahalmenean oinarrituta, beharrezkoa eta komenigarria zaigu itun ahalmena ez bakarrik estatuarekin baita beste hainbat erkidego edo erakunde politikorekin eta Europako Batasunarekin berarekin ere baieztatzea.

208

Europako Batasunak Nafarroako eta Euskal Autonomia Erkidegoko arau fiskal batzuk indargabetu izanak, hala nola bai estatua bai jatorrizko eskubide fiskala zuten erakundeak 2002ko maiatzeko indargabetze horri buruz lasai geratu izanak, agerian uzten ditu Nafarroak Europako Batasunarekin harreman politikoak zuzenean hasteko beharra eta egokitasuna.

Nafarroaren etorkizun ekonomiko eta sozialak eta bere ahalmen ekonomikoaren defentsak foru sistema oinarri demokratiko sendoez berritu eta modernizatzeko ahalegin espezifikoa exijitzen dute.

Beharrezkoa da frankismoak foruaz egin zuen erabileraren lasta ez demokratikoak ezarririko mugak gainditzea eta horretarako beharrezkoa da Nafarroak estatuarekin eginiko itunaren testu berri bat egitea, Europako Batasunarekiko eta Euskal Autonomia Erkidegoarekiko itunetarako bideak urratuko dituena, Euskal Herriarentzako proiektu komun bat eratzeko posibilitatea utziz, nafarren borondate politikoa errespetatuz eta betez betiere.

Proposamen honek Nafarroak Europarekin harremanak izateko duen eskubidea ere zehazten du.

Lehenengo titulua Nafarroaren estatus politikoari eskeintzen zaio. Bertan, foralitateari edo bere auziari dagozkien artikulu esanguratsu hauek aurkitzen ditugu:

1. art.- NAFARROAKO KOMUNITATE POLITIKOAREN ERAKETA.- Gaur egun gizarte nafarra osatzen duten hiritarrek Nafarroako komunitate politikoan biltzen dira eta, hortaz, beren status politikoa erabakitzeko eskubidea aitortzen dute. Nafarroako komunitate politikoak, beraz, Nafarroako eskubide historikoen titular eta interprete politiko bakarra dela aldarrikatzen du. Nafarroa Europako komunitate politiko bat da eta Europako Batasuneko erakundeetan zuzenean parte hartzeko eskubidea eta borondatea adierazen ditu. (...)

3. art.- FORUAK EDO NAFARROAKO ESKUBIDE HISTORIKOAK.- Foruak Nafarroako eskubide historikoak dira, egungo ordenamendua baino lehenagokoak. Eskubide historikoen eduki demokratikoa Nafarroako herritarrek erabaki politikorako duten ahalmenean eguneratzen da une oro. Nafarroako herriak, beraz, bere status politikoa Foruak esaten zaien eta itun politikorako eskubidea ematen dioten eskubide historikoen titular diren bere herritarren erabakiaren arabera erabakitzeko eskubidea ezartzen du. Itunerako eskubidea, Foruaren esentzian egonik, erabakitzeko ahalmenetik dator, ezen ezin baita demokratikoki paktatzeko ahalmenik egon baldin eta erabakitzeko ahalmenean eta eskubidean oinarritzen ez bada.

5. art.- HERRITARTASUN NAFARRA.- Nafarroan bizi diren pertsona guztiak dira banakako eskubide eta eskubide sozial eta kolektibo berberen titularrak. Herritartasun nafarra Nafarroan bizi direlarik beste herritartasunik aukeratzen ez duten guztiei dagokie. Era berean dagokie hiritartasun nafarra Nafarroan jaioriko pertsonen ondorengo izanik eta Nafarroatik kanpo bizi direlarik hiritartasun nafarra espresuki aukeratzen dutenei, foru lege batean zehaztuko den moduan.

Nafarroan bizi diren pertsonei espresuki aitortzen zaie hiritartasun nafarra ez beste hiritartasun bat aukeratzeko eskubidea, lehendik zuten hiritartasunari eutsiz nahiz beste bat espresuki aukeratuz. Hiritartasun bikoitzaren posibilitatea aldebiko eta elkarrekiko itunaz arautuko da.

Artikulu honetan xedaturikoa ez da Foru Berri edo Nafarroako zuzenbide zibil pribatuaren sintesian arauturiko foru auzotasunaren kaltetan izanen.

6. art.- NAFARROAKO EGUNGO LURRALDEA ETA NAFARROAKO BESTE LURRALDE HISTORIKOEKIKO HARREMANAK.- Nafarroako egungo lurraldea, egungo mugape politiko administratiboan, Nafarroako status paktatu berriaren jatorrizko aplikazio eremua da.

Nafarroarekin historikoki erlazionaturiko beste foru lurraldeekiko harremanak elkarrekiko onarpen, leialtasun eta elkarrekikotasunaren arabera funtsatuko dira.

Euskal Autonomia Erkidego edo Euskadiko hiritarrek, beren ahalmen politikoa libreki gauzatuz, lotzea edo esparru politiko komun bat eratzea erabakiko balute, Nafarroak negoziazio prozesu bati ekiten ahalko lioke, baldin eta, halaber espresuki, bere hiritar gehienek hola erabakiko balute.

Era berean, Nafarroak antzeko harreman eta hitzarmenak garatzen ahalko ditu, baita batasun politiko baterako bideak urratzen ere, Iparraldea esaten zaien Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa lurraldeetako herritar eta lurraldeekin, baldin eta bi eremuotako herritarrek hola espresuki erabakitzen badute.

209

Edozein unetan eta aurrekoa hola izanik ere, Nafarroak, berea duen erabaki politikorako ahalmena dela eta, harremanak, itunak eta hitzarmenak egiten ahalko ditu garapen ekonomiko, sozial eta kulturalerako nahiz azpiegitura planifikazio eta ingurunearen defentsarako, betiere elkarrekiko errespetutik, interesak eta elkartasunak zehaztuko dituzten lurralde eta erakunde guztiekin.

Dena den, Nafarroak Euskal Autonomia Erkidegoarekin, Nafarroako Seigarren Merindade edo Bortuz bestaldeko Merindadearekin eta Iparraldeko gainerakoarekin, hala nola Espainiako estatuarekin eta, kasuan kasuko, beste autonomia erkidegoekin, izanen dituen harremanak subsidiariotasun, aldebikotasun eta erabaki politikoko gainerako eremu bakoitzeko herritarren borondatearekiko errespetuaren printzipioek gidatu dituzte.

7. art.- KOMUNITATE IDENTITATEA ETA NAFARROAKO IKURRAK.- Ikur askatasuna aldarrikatzen da, herritarren banakako askatasunaren adierazpena baita bere adierazpen kolektiboetan eta, batez ere, hiritartasun, kultur eta nazio identitate aukera edo atxikipenerako eskubidean.

Nafarroako komunitate identitatea bere herritarren erabaki politikoan oinarritzen da. Identitate horrek erreferentzia batzuk ditu: juridikoak –eskubide historiko edo foruak–, kulturalak –bere kultura eta hizkuntza–, bere lurraldea eta bere ondare kolektiboa, titularrak bere erakundeak, gizartea ordezkatuz, dituena.

Nafarroako ikurrak bai bere herritarren identitateak eta atxikipen kolektiboak adierazten dituzten guztiak bai Nafarroa, antzinako Erresuma independentea eta Iruñeko Erresumaren oinordeko, orain dena edo, erreferentzia historikoa eginez, izan zena islatzen dutenak dira.

Nafarroan bizi den pertsona orok, gizarte edo nazio-kolektibo bati atxikitzeko eskubideari jarraituz, aukeratzen duen kultura, erlijio, folklore edo kirol alorretako edozein kolektibotan parte hartzeko eskubidea du aitortua. (...)

13. art.- HERRI GALDEKETAK DEITZEKO AHALMENA.- Nafarroako Komunitate Politikoak, erabaki politikorako duen ahalmena gauzatuz, bere gain hartzen du hiritar nafarrei galdeketak erreferendum eran edo kasu bakoitzean erarik egokienean- deitzeko ahalmena jatorrizko eta berezko eskumen gisa.

Bigarren titulua Nafarroaren eta Espainiako Estatuaren arteko harremanei eskeintzen zaio. Adierazgarria dugu hemen ere Batasunarekiko agertzen den ezberdintasuna, itun politikoari ematen zaion garrantziagatik, alegia. Bestalde, kontraforuaren irudia berreskuratzen eta egungo erakundeetara gaurkotzen du:

14. art.- ELKARREKIKO ERRESPETUZKO ERREGIMENA.- Nafarroako komunitate politikoak eta Espainiako estatuak elkarri aitortzen diote izan dituzten eta orain arte dituzten harreman guztien titular izaera.

Nafarroako komunitate politikoaren eta Espainiako estatuaren arteko harremanek itun edo paktuaren ideia izan behar dute oinarri, demokratikoki Nafarroak politikoki erabakitzeko duen ahalmena esan nahi duen foru edo eskubide historikoaren esentziatik eratorrita.

15. art.- PAKTU POLITIKOA, NAFARROA-ESTATUA ETA NAFARROA-EUROPA HARREMAN POLITIKOETARAKO JARRAIBIDEA.- Paktu politikorako ahalmena erabaki politikorako ahalmenetik dator, Nafarroako komunitate politikoari eta estatuari dagokiena eta elkarri aitortzen diotena.

Paktatzeko edo itun politikorako ahalmena erabakitzeko ahalmenetik dator eta gainerako erakunde politiko guztien aurrean du indarra, Nafarroa partaide duen Europako Batasuna barne.

Nafarroaren nortasunaren iraupen eta garapenak bere erabakimenari eustea eta paktatzeko edo itun politikoa egiteko jarrerarako borondate kolektiboa behar ditu.

16. art.- NAFARROAREN ETA BESTE HAINBAT KOMUNITATEREN NAHIZ EUROPAKO BATASUNAREN ARTEKO HARREMANAK.- Nafarroaren eta Espainiako estatuaren arteko harremanek duten eta Nafarroak erabaki politikorako duen ahalmenetik datorren foru paktuaren izaerak berarekin darama Nafarroari Europarekin, berak bakarrik edo beste hainbat komunitaterekin elkartuta, berak haien titular izanik dituen eskumenei dagozkien harremanak izatea aitortzea.

Gai fiskal eta ekonomikoetan espezifikoki, baita euskararen aitorpen eta sustapenari eragiten dietenetan, estatuak aitortu egiten dio Nafarroari Europako egituretan parte hartzeko eta

210

sartzeko eskubidea, egungo ECOFIN batzordea izenekoetan eta, egokia bada, Nafarroaren jatorrizko eskumenei eragin liezaieketen guztietan.

17. art.- ALDEBIKOTASUNAREN ETA ELKARRIZKETA POLITIKOAREN PRINTZIPIOAK.- Aldebikotasunaren printzipioa Nafarroako erregimen politikoaren esentzia den foru paktuaren kontzeptuari datxekio. Aldebikotasunaren printzipioaren arabera, bi alde paktatzaileek, Nafarroak eta Espainiako estatuak, elkarrekiko leialtasun jarrera izanen dute, informazio esparruetan nahiz lehen-lehenik elkarrizketa politikora jotzean. Aldebikotasuna gauzatzeko bidea den elkarrizketa politikoa izanen da bi alde paktatzaileen –Nafarroa eta Espainiako estatuaren– artean edozein gatazka edo ezadostasun planteatzen duten arazo guztien konponketarako jarraibidea.

18. art.- KONTRAFORUA ETA FORU BAIMENA.- Paktaturiko testuen interpretazio ezberdinek edo haietan behar bezala ez aurreikusiriko gertakari berriek sorraraziriko ezadostasuna elkarrizketa politikoak gainditzea eragin ez dueneko egoera joko da KONTRAFORU edo gatazka politikotzat.

Kontsiderazio horrek aldebiko deklarazio era hartuko du elkarrizketa adostasunik gabe bukatu izanetik eratorria.

Erabakimena duten erakunde politikoen arteko KONTRAFORU kontzeptuari atxikirik dago FORU-BAIMENaren eraketa edo baliabidea –“obeditu bai, baina bete ez”–, zeinaren bitartez ezein aldek ez dion besteari paktatu ez den erabakirik inposatzen ahalko.

19. art.- KONTRAFORU EDO GATAZKA POLITIKOA GAINDITZEKO JARRAIBIDEAK.- Nafarroako eskubide historikoak edo Foruak Espainiako Konstituzioa, aitortzen eta errespetatzen dituena, baino lehenagokoak direnez, ez da zentzuzkoa aurreikuspen gisa eta, hortaz, Espainiako Konstituzio horren ondoren sorturiko Konstituzio Auzitegiaren jurisdikziokoak suertatu ahal izatea. Horregatik ezin dira Nafarroaren eta Espainiako estatuaren arteko gatazka politikoen gainditzea aldebakarrekoak izan.

Ezadostasuna gertatu eta gatazka politikoaren existentzia espresuki, aurreko artikuluan aurreikusi den bezala, adierazita, horren konponketari heldu beharko zaio erabakitzeko ahalmenaren elkarrekiko aitorpena hutsalduko ez duten bideetatik.

Elkarrizketa bideak agortuta, arbitrajera jo beharko da nazioarteko zuzenbide publikoan horretarako garaturiko jarraibideekin bat, arau honen 54. artikuluan ezarririkoari jarraiki.

Hirugarren titulua Nafarroako Foru Erakundeen ingurukoa da, eta erakunde guztien eskuduntzak zehazten ditu: Nafarroako Gorteak edo Parlamentua; Nafarroako Gobernua edo Foru Diputazioa eta bere Presidentea; Toki izaerako erakundeak: kontzejuak, udalak, batzarrak, ibarrak, zendeak, unibertsitatea, distritua, mankomunitateak eta merindadeak; Nafarroako Botere Judiziala; Kontuen Ganbara; Herriaren defendatzailea. Egungo Foru Hobekuntzak baztertu zituen hainbat erakunde historiko modu gaurkotu batean berreskuratzen ditu.

Laugarren titulua Nafarroako eskumenen ingurukoa da. 48. artikuluan eskumen gaietako printzipio orokorra agertzen da. Nafarroako Komunitate Politikoa Nafarroako herriari eragiten dioten eskumen eta ahalmen guztien titularra dela azaltzen da, espresuki salbuespena izanen diren haiek izan ezik, horiek partekaturik gauzatuko baitira denboraldi batez edo betiko edo Espainiako estatuaren edo Europako erakundeen kargu utziko. Horren ondorioz, Espainiako estatutik eskumen eta ahalmenak Nafarroara transmititu beharko dira, Nafarroak eskumenak bere gain hartuz, baina ez formaz ez izenez ez da transferentzia izanen. Beraz, berreskurapen foralaren mezu berritu baten aurrean aurkitzen gara, izen hori erabiltzen ez bada ere.

Eskumenak bere gain hartzeko prozedura 49. artikuluan arautzen da:

Eskumenak bere gain hartzeko erabakia Nafarroari dagokio eta estatuak errespetatu egin beharko du.

Nafarroak eskumenak bere gain hartzeko prozeduran izapide hauek egin beharko dira:

211

A) Eskumenak bere gain hartzeko erabakia estatuari jakinaraztea.B) Bere gain hartu nahi den eskumena baloratu eta hitzarmen ekonomikoko kontuetan

izan dezakeen eragina ebaluatzea.C) Eskumen bakoitza bere gain hartzeari buruzko hitzarmena sinatzea.D) Eskumenak onartze kasu bakoitzean hartan aplikagarriak diren arauen

indarraldiari eutsiko zaio, horiek Nafarroako Parlamentuak eta Gobernuak emanikoek espresuki ordeztu arte.

Bestalde, eskumen mota ezberdin aurreikusten ditu: Onarturiko eskumenak,

Nafarroak esklusiboki bere gain hartu nahi dituen eskumenak eta Nafarroak denboraldi batez partekatu nahi dituen eskumenak:

50. art.- ONARTURIKO ESKUMENAK.- Nafarroak onarturiko eskumenak jadanik dauzkan eta garatzen ari denak dira, bai jatorrizko eskumenak direlako bai bere gain hartu dituelako edo Foruaren Berrezarpen eta Hobekuntzaren legea garatuz transferitu zaizkielako.

51. art.- NAFARROAK ESKLUSIBOKI BERE GAIN HARTU NAHI DITUEN ESKUMENAK ETA BORONDATE HORREN AITORPENA.- Nafarroak hainbat eskumen bere gain hartzeko borondatea aitortzen du, gauzatzea Foruaren Berrezarpen eta Hobekuntzaren Legearen edozein titulutan esleitu zitzaiolarik oraindik bere gain hartu ez dituenak edo transferitu ez dizkiotenak, ekonomiaren antolamendua, lan harremanen erregulazioa eta Gizarte Segurantzaren ekonomia kudeaketa besteak beste.

Nafarroak eskumen hauen gauzatzea ere hartzeko asmoa du: ingurumena oro har, ur erregulazioa, komunikazioak, farmazia ekoizpen eta antolamendua, kirol antolamendua, kultur antolamendua, presondegiei buruzko politika, jabego intelektual eta industrialari buruzko politika, pisu eta neurriak, metal kontrasteak, nazioarteko feriak, aireportuak eta hezkuntza bere maila guztietan.

Kultur eta kirol antolamendua osagarri gisa arautuko da, eta hortaz, herritar bakoitzari dagozkien banakako aukeren menpe.

Ekonomia eta enpresa antolamendua, merkatu-ekonomia libre eta sozialaren sistemaren barnean eta Europako eta nazioarteko merkataritza harremanen eremuan, Nafarroak eduki eta garatu beharreko eskumena da.

Lan harremanak eta haien eskumen esparrua ere Nafarroak esklusiboki bere gain hartu nahi duen eskumena dira, orain indarrean diren arauei jarraipena emanez eta esparru honen oinarrizko erregulazioa etorkizunean Europako Batasunari egokituko zaion aurreikuspenaren kaltetan gabe.

Herritarren segurtasuneko eskumena Nafarroak esklusiboki bere gain hartuko du Foruzaingoa polizia integral bihurtuz, geografia inguruko gainerako poliziekiko eginkizun koordinazioaren bitartez eta polizia judizialaren eginkizunetarako egokitzapenaz eta, gainera, babes zibileko zerbitzu egokiak antolatuz.

Nafarroak alor judizialeko eskumenak bere gain hartu pixkanaka eginen du egungo egituretatik abiatuta eta haien gauzatzea kontinental bihurtzea botereen arteko egungo orekarako ezinbestekoa den aurreikuspenean oinarrituta.

Nafarroak esklusiboki bere gain harturiko eskumenak Europako arauetan, gai honi buruz aplikagarriak direnetan, ezarritakoaren kaltetan gabe gauzatuko dira.

Nafarroak eskumen hauek arau honen 49. artikuluan aurreikusiriko prozeduraren bitartez hartuko ditu bere gain.

52. art.- NAFARROAK DENBORALDI BATEZ PARTEKATU NAHI DITUEN ESKUMENAK ETA BORONDATE POLITIKO HORREN AITORPENA.- Nafarroak Espainiako estatuarekin estatuaren egiturari, nazioarteko harremanei buruzko politikari eta defentsa politikari dagozkien eskumenak denboraldi batez partekatzeko borondate politikoa aitortzen du, baita gaur egun titularra estatua duten beste eskumen eta harremanak ere, Nafarroak bere gain hartu edo Europako Batasunari transferituak izan arte.

Denboraldi batez partekaturiko eskumenak espezifikoki deklaratzen dira eskumen, interes eta aldebiko titularitate gaiei erreferentzia egiten dieten guztiak.

Nafarroak deklaratzen du geroko Europan oinordetzako estatuburutzak edo estatuetako armadak edo estatu egiturek esklusibo eginiko diplomaziak etorkizunik gabeak izanen direla.

212

Eskuduntzen kontua Europako Batasunarekiko eta Estatuarekiko harremanekin batzen du:

53. art.- ARAUEI BURUZKO KOORDINAZIOA EUROPAKO BATASUNAREKIN ETA ESPAINIAKO ESTATUAREKIN.-

Europako legeak Nafarroan zuzenean aplikagarriak dira. Nafarroak Europako lege markoak aplikatzeko era eta bitartekoak aukeratzeko borondatea aitortzen du. Europako erregelamendu eta erabakiei Nafarroak garapen egokia emanen die.

Estatuan autonomia erkidegoen eta lege eremuen arauei buruzko koordinaziorako oinarrizko legislazioa Nafarroaren eta estatuaren arteko itun edo paktuaren bitartez bideratu behar da.

Nafarroako Gobernuak eta Parlamentuak arau koordinazioa egiteko organo tekniko iraunkor bat eratzea erabakiko dute eta haren kargu utziko dituzte Espainiako estatuko eta Europako Batasuneko botere betearazle eta legegilearekiko beharrezko harremanak irizpide teknikoak egin eta harreman egokiak gara ditzan izaeraz eta izenez oinarrizkoa den ezein legislaziok Nafarroako eskumenik usurpa ez dezan.

Aurreko guztia, Europako Batasuneko Justizia Auzitegiaren eskumenen kaltetan gabe.

54. art.- NAFARROA-ESTATUA ALDEBIKO BATZORDEA ETA ARBITRATZEKO AUZITEGIA.- Nafarroak estatuari aldebiko batzorde iraunkor bat eratzea proposatuko dio eta horren kargu utziko dira gatazka politikoak gainditzeko irizpideak egitea eta gaiari buruzko jarraibideak ezartzea.

Arau honen 18 eta 19. artikuluetan aurreikusiriko eta definituriko Kontraforu kasurako, Nafarroak arbitratzeko auzitegi bat eratzea proposatuko du kasu bakoitzean nazioarteko zuzenbide publikoko arauei jarraiki.

55. art.- EUROPAKO BATASUNAREKIKO ZUZENEKO HARREMANAK.- Nafarroako Komunitate Politikoak Europako Batasuneko erakundeekin zuzeneko

harremanak izateko borondatea aitortzen du. Horri dagokionez, Nafarroak, izanez gero, Europako Kontseiluari eskaera bat egitea erabakitzen ahalko du Europako Konstituzioaren I-58. artikuluan ezarririkoaren arabera. Nafarroak Europako estatu historikoaren izaera duela argudiatzen ahalko du horretarako.

Europako Batasunarekiko harreman politikoak Espainiako estatuak errespetatu beharko ditu eta bai aldebikoak, Nafarroa-Europa, bai estatuarekin partekatuak, inplikaturiko aldeek adosten dutenaren arabera, izaten ahalko dira.

Europan Nafarroaren jatorrizko eskubideez erabakitzeko diren eremuetako zuzeneko partaidetza, hala nola harmonizazio fiskalari, ogasunaren antolamenduari eta ekonomia hitzarmenei dagozkienetakoa, eten eta atzeratu gabe jarduteko gai da. Partaidetza horretan gainerako foru lurraldeetako erakundeekin batera aritzea adosten ahalko da, Europaren eta estatuaren aurrean ogasun eusko-nafar edo foralen interes komunak indartzea xede.

Nafarroak Europako Batasunari harreman ekonomiko fiskal horiek aldebiko hitzarmen ekonomiko bidez erregularizatzea proposatzen ahalko dio arau honen V. Tituluan ezarririko eran.

Aurrekoaren kaltetan gabe, Nafarroak euroeskualdeen eraketan parte hartzeko irekitasuna duela adierazten du, helburuak kontuan izanik eta kasu bakoitzeko egokitasunaren arabera.

Bosgarren titulua Hitzarmen Ekonomikoari eskeinitakoa dugu. Hemen ere Batasunarekiko ezberdintasun nabaria aurkitzen dugu, bigarren hauek Hitzarmenaren aurka agertzen baitira. Laugarren tituluak berreskurapen foral bateruntz jotzen bazuen –izen hau aipatzen ez bazen ere–, bosgarrenak Estatua eta Nafarroaren arteko foru-itunaren ikurrik garrantzitsuena arautzen du. Beraz, Aralarren testu honek ez du berez berreskurapen forala aldarrikatzen, Hitzarmen Ekonomikoaren bidez Estatuarekin harremanak sendo finkatzen baititu, nahiz eta Europari ere bere garrantzia eman:

56. art.- HITZARMEN EKONOMIKOAK. IZAERA, EDUKIA ETA EGUNGO GARAIETARAKO EGOKITZAPENA.- Nafarroak erabaki politikorako eta paktatzeko duen gaitasunak hitzarmen ekonomikoetan du bere adierazpen enblematikoena, paktatze izaera Nafarroak erabaki politikorako duen gaitasunetik baitator demokratikoki.

213

Hitzarmen ekonomikoen helburua eta edukia elkarrekiko harreman ekonomiko fiskalen eta ogasunari buruzkoen erregulaziora mugatzen dira.

Bai moneta politika bai harmonizazio fiskala eta, ondorioz, ekonomiaren eta ogasunaren planifikazioa Europako Batasunak bere gain hartuta eta Espainiako estatuak transferituta, Nafarroari dagokio, jatorrizko eskubide fiskalak dituzten gainerako foru erakundeei bezala, Europako Batasunarekiko zuzeneko harremanei eta beharrezko mailari ekitea ere.

57. art.- HITZARMEN EKONOMIKOAK EUROPAREKIN ETA ESTATUAREKIN.- Nafarroak Europako Batasunarekin hitzarmen ekonomiko bat egiteko moduan dagoela adierazten du, gainerako foru ogasunetako erakundeekin batera ere, bereak dituen eskubideei dagozkien partaidetza jarraibideak ezartzea helburu. Hitzarmen horrek atxikipen tratatuen analogoa izan beharko du Nafarroaren jatorrizko eskubideei dagokienez.

Bestalde, Nafarroak bere borondate politikoa aitortzen du Espainiako estatuarekin elkarrekiko harreman ekonomikoak eta ogasunekoak erregulatzeko hitzarmen ekonomikoaren berrikuntza paktatzeko, eta horretan onartu beharko da Nafarroaren berezkoak izanik estatuak Europako Batasunari transferitutako botereekiko erlazionaturiko gai guztietan Nafarroak Europako Batasunarekin zuzenean hitzartzeko duen gaitasuna.

Zentzu hertsian harturiko gai ekonomikoez, ogasunekoez eta fiskalez gain, bai Europarekin bai Espainiako estatuarekin hitzartzeko gai izan beharko dute ingurumenaren erregulazioa eta lurraldearen egituraketa, zeinetan partekaturiko eskumenak erregulatu behar diren.

Aurrekoarekin erlazionatzen den Seigarren titulua, Nafarroako ondareaz arduratzen da:

58. art.- FINANTZA ETA MONETA SISTEMA.- Nafarroa Europako finantza eta moneta sisteman dago kokaturik ondorio guztietarako.

Lehiakortasuna deklaratzen da merkataritza erregulatu behar duen jarraibide bideratzaile.

Garaturiko gizarte orori datxekion justizia soziala, Europako ongizate ereduaren ezaugarri, erreferentziazko balio bat da eta lehiakortasunaren merkataritza jarraibideak ez du ez ahuldu ez, are gutxiago, ordeztu behar.

59. art.- NAFARROAKO ONDARE EDO ALTXOR PUBLIKOA.- Hauek osatzen dute Nafarroako altxor publiko edo ondare komuna:

A) Nafarroako identitateari eta eskubide historikoei datxezkien ondasunak. Besteak beste, Nafarroaren izena, ikurrak, berezko hizkuntzak eta berezko ezaugarriak eta ezberdintasunak. Nafarroak Vasconia edo Euskal Herria ditu titulu.

B) Ondasun komunalak, Nafarroako herritarrei dagozkienak, “Nafarroako mendiak” deiturikoak espezifikoki. Halaber, kontzeju, udalerri, haran, unibertsitate eta beste toki erakundeetako hiritarrei dagozkien ondasun komunalak, ondasun horiek hiritar horiei esleitzen zaizkielako.

Komunalei buruzko foru lege batek arautuko ditu ondasun komunalen mantentzea, defendatzea eta berreskuratzea, hala nola haien administrazioa eta erabilerak.

C) Nafarroako propioen ondasunak. Nafarroako erakundeak titular dituzten jabegoak dira, baita natur baliabideak, egiturak eta mota guztietako azpiegiturak ere.

D) Baliabide publikoak: 1) Mota guztietako tributu eta zergak, bai zuzenekoak bai zeharkakoak; 2) Lan harremanetako kontribuzio sozialak; 3) Zerbitzu publikoengatiko tasak; 4) Karga parafiskalak edota helburu fiskala edo ez fiskala duten arielak, legearen arabera ezarriak; 5) Estatutik eta Europako Batasunetik eratorririko ekarpenak; 6) Aurreko ondasunetatik eratortzen diren edo horiek errenta gisa sortzen dituzten etekinak; 7) Une bakoitzean existi daitezkeen kapital soberakinak.

E) Lurraldea eta ingurumena, hurrengo belaunaldientzako oreka ekologikoa zaintzeko ondasunak, egungo gizarte nafarrak lehentasunezko eginbeharra izanik. Nafarroako Gobernuak bertako altxor publiko edo ondarea osatzen duten ondasun guztien inbentario orokorra eginen du. Nafarroako Gobernuari dagozkio Nafarroako altxor publikoko ondasun guztien titularitatea eta defentsa, Nafarroako gainerako erakunde publikoak titular dituzten haiena izan ezik.

60. art.- JATORRIZKO ESKUMENA GAI FISKALETAN.- Nafarroak du eskumen fiskalaren titularitatea jatorrizko izaeraz eta eskumen hori merkatu-ekonomia sozialaren parametroen barnean garatuko du.

214

Titularitate fiskalaren justifikazioa ongizatearen estatuko zerbitzuak mantentzean eta Nafarroako altxor publikoa osatzen duten titularitate publikoko baliabide eta ondasunak mantentzean datza.

Zergak ordaintzeko eginbeharra orokorra da eta haren salbuespenak lege bidez erregulatu beharko dira zerga-libratze edo zerga-salbuespen eran.

Zerga-libratzeak erakundeei eta entitate publikoei edo esklusiboki erlijioso, kultural edo gizarte ongizateari laguntzeko duten izaeragatik eta irabaz asmorik ez dutelako interes publiko orokorrekoak espresuki deklaratuak izan direnei dagozkie.

61. art.- NAFARROAKO AURREKONTUAK.- Nafarroako aurrekontuak, Nafarroako Gobernuak lege proposamen gisa eginda, Nafarroako Parlamentuak eztabaidatu eta onartuko ditu, Aurrekontu Foru Legearen maila izanik. Aurrekontu Foru Legerako lege ekimen bakarra izanen da, Nafarroako Gobernuarena, haren proiektuari eginiko osoko zuzenketak beti itzulpenekoak izan beharko direlarik.

Nafarroak Espainiako estatuarekiko eta Europako Batasunarekiko koordinazio eta harmonizazio ekonomikoa bilatuko du bakoitzarekiko hitzarmen ekonomikoetan ezarririko jarraibideen arabera.

Urteko kontuen likidazio eta itxiera foru lege bidez eginen da eta horren proposamena Nafarroako Gobernuari dagokio eta Nafarroako Parlamentuak eztabaidatuko du Kontuen Ganbarak ikuskaritza publikoko txostena aldez aurretik emanda.

62. art.- KONTUEN GANBARA.- Kontuen Ganbara Nafarroako erakunde gisa eratzen da.

Izaera bikoitza ematen zaio Kontuen Ganbarari:A) IkuskatzaileaB) Irizpen-emailea. Haren zeregina Nafarroako sektore publiko osoari, hori foral edo

udalekoa izanik, eta erakunde publikoei, haien eraketa juridikoa edozein dela ere, datxekie.Kontuen Ganbara organo independentea da, bere presidentearen izendapenean izan

ezik. Bere kideek mugiezintasun izaera dute eta Nafarroako kontseilarien jurisdikzio forua

dute.63. art.- KUPOA.- Nafarroak estatuarekin paktatuko du denboraldi batez edo

epemugarik gabe partekaturiko eskumenen mantentzeko laguntza bere biztanle kopuruarekiko proportzioan.

64. art.- EUROPAKO BATASUNEKO HARMONIZAZIO FISKALERAKO ETA EKONOMIAREN PLANIFIKAZIORAKO EGITURETAKO PARTAIDETZA.- Nafarroak Europako Batasuneko egituretan parte hartzeko eskubidea deklaratzen du, eskubide hori berezkoa baitu; ECOFIN izeneko batzordean, esaterako, eta, oro har, helburuak harmonizazio fiskala eta ekonomiaren planifikazioa dituzten Europako Batasuneko egitura guztietan.

Korrelazioz, Nafarroak Europako erakunde eta egituren sostengurako laguntza emanen du Europako Batasunean ezarririko jarraibideen arabera.

Testu honen izaera itundua modu garbi batean Zazpigarren eta Zortzigarren tituluetan agertzen da. Lehenengoan testua onartzeko prozedura agertzen da. Espainiako estatua eta Europako Batasunarekin itundua izan beharko da, eta gainera Nafarroako herritarrek komunitate politikoa eratzen duten, nafarren erreferendumaren pean jarriko da eta herritar horiek onartzen badute hasiko da indarrean. Zortzigarrenean Nafarroako estatus politikoaren erreforma aurreikusten da, hau ere itundua:

67.- art.- EKIMENA ETA ERREFORMA PAKTATUA.- Nafarroako komunitate politikoaren eraketa –funtsezko arau honetan ezarririkoaren araberakoa–, soilik Nafarroaren ekimenak bultzaturik alda daiteke, oinarria Nafarroako herritarren erabakimena baitu.

Ekimen horrek, sortu eta gauzatu ondoren, Espainiako estatuarekin eta Europako Batasunarekin berriro paktatzeko bidea ireki lezake.

Dena den, Nafarroaren ekimenaz bideraturiko eta, egoki bada, Espainiako estatuarekin eta Europako Batasunarekin paktaturiko edozein aldaketa egiteko, nafarrek onartu beharko lukete erreferendum bidez.

215

Alderdi honek aldarrikatzen duen Euskal Herriko autodeterminazioari eta independentziari ateak irekitzen dizkio Xedapen Gehigarrian, kontzeptu hoiek izkutatuz:

Arau honen bidez Nafarroarentzat sorturiko status politikoaren aldaketa Nafarroako komunitate politikoaren erabakimenean oinarriturik eginen da beti.

Gipuzkoa, Bizkaia eta Araba lurralde historikoekin batera batasun politiko berri bat eratzea, eginez gero, bakoitzak erabaki politikorako duen gaitasuna gauzatuz eginen da.

Era berean, Iparralde deitzen zaien Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa lurraldeekiko batasun politikoa eginez gero, Nafarroaren kontzeptu soziologikoaren aurrekari izan zen antzinako Vasconia edo Euskal Herriari zegokiona, prozedura berberaz eta bakoitzeko herritarrekiko errespetu oso berberaz eginen da.

6.2.4. Foralitatearen inguruko beste hausnarketa batzuk

Testu artikulatuan ez ezik, Aralarren foraltasuna Patxi Zabaleta bere ideologoaren artikulu zabal batean ere jasotzen da, 2005eko abuztuaren 20an Diario de Noticias egunkarian argitaratu zena. “Defensa democrática del Fuero” izenburupean, eraso egiten dio Nafarroan gailentzen den neoberrogeita bat zaletasunari, eta ikuspegi abertzale eta ezkertiarretik lantzen ditu foraltasunaren erronkak. Nafarroak, beste lurralde historikoen ekimen estatutarioen aldean, atzean gelditzeko arriskua daukala gogoraraziz hasten da, eta kontserbadurismo nafarrak gauzak dauden bezala uzteko obsesioari egozten dio egoera:

Tal conservadurismo lo pretenden disimular, sustentando su defensa en una autocomplacencia de la actual situación socioeconómica y, como siempre, recurriendo al disfraz de los ropajes de foralidad. En el fondo, la defensa del actual status quo no es más que el esfuerzo por mantener y conservar los privilegios de la estructura dominante.

Jaime Ignacio del Burgoren Itun-lege berrogeita bat zalearen tesia ezeztatu ostean, zeina Sabinismoari kopiatua dela baitioen, honela dio:

Efectivamente, en democracia no se puede tener capacidad de pacto, si no se tiene capacidad de decisión. Esta definición valía en el franquismo o en las situaciones predemocráticas, como una especie de reserva de soberanía. Repugna a la razón democrática la defensa del fuero como pacto, sin la reivindicación de la capacidad de decisión política. Navarra, desde el punto de vista democrático, para poder pactar políticamente, precisa de capacidad de decidir.

El Fuero es el derecho histórico de una comunidad, es decir, un derecho de un sujeto colectivo, que trasciende a los individuos y que perdura a través de generaciones. El Fuero, como derecho político analizado desde la democracia, constituye una libertad colectiva y precisamente por ello, el gran pasivo o lastre del Fuero es su instrumentalización y prostitución durante el franquismo. Y el riesgo del Fuero es que se pretenda defenderlo con argumentos antidemocráticos y obsoletos, como es el del pactismo sin capacidad de decisión propia y exclusivizado con Madrid. Los peores enemigos del Fuero han sido y son los que lo prostituyeron y encerraron en visiones antidemocráticas y totalitarias.

La actualización del Fuero, igual que la de todos los territorios históricos, se efectúa en democracia no por herencia sino por ejercicio y sustanciación en cada momento mediante la decisión de los ciudadanos/as de que se compone la comunidad, como sujeto de tal derecho. La defensa democrática del Fuero noe s separable de la defensa de la capacidad de decisión de esa comunidad. Por lo tanto, la de pacto con el Estado, con Europa y con otras comunidades autónomas es, a nivel teórico, consecuencia y derivación de la capacidad de decidir.

En el caso concreto de Navarra, la aceptación del ámbito de decisión habrá de constituir además el punto de encuentro entre las sensibilidades navarristas y vasquistas sensatas en un acuerdo de convivencia hasta ahora no sustanciado. Los abertzales aceptaremos el ámbito de decisión política de Navarra, con tal de que sea efectivo: los navarristas sensatos dejarán de utilizar la referencia a la voluntad de los navarros como mera retórica de respuesta y aceptarán el

216

ejercicio efectivo de dicha capacidad. El Amejoramiento nació con el pecado original de su falta de ratificación por los ciudadanos y ciudadanas y los desafíos del siglo XXI no pueden ser respondidos desde esa carencia democrática.

Los navarristas tienen que saber que habrán de respetar un espacio de legitimidad e igualdad para el sentimiento abertzale en Navarra, so riesgo de constituir ellos mismos una degeneración del sentimiento de defensa de Navarra. Efectivamente, el navarrismo del siglo XIX era vasquista y de resistencia frente a la tendencia uniformizadora y expansionista del poder central. El anti-vasquismo puede ser, en parte, una reacción al bizkaitarrismo, que también fue una degeneración; pero constituir de esa reacción el eje de una actitud política constituye un complejo de inferioridad y pone en evidencia una carencia de proyecto. Frente al navarrerismo antivasquista, es decir, excluyente, que tantos daños ha ocasionado a Navarra, nosotros, los abertzales, nos hemos de erigir como defensores de la identidad y futuro de Navarra, como ente político histórico, que pretende tener un lugar y un sitio en Europa.

Efectivamente el siglo XXI ha tocado el picaporta de subsistencia del Fuero con tres retos interconexos: a) Capacidad de decisión del pueblo navarro y ejercicio real de dicha capacidad. Cualquier nuevo status o relación, que no se asiente en el veredicto de un refrendo popular, nacerá herido de muerte. b) Multilateralidad de la capacidad de relación y de pacto, superando la limitación de la exclusividad de pacto con Madrid. Las relaciones directas con Europa y con otras naciones se han tornado imprescindibles para la defensa y desarrollo de nuestros derechos. c) Nivel de competencias que garantice un desarrollo sostenible. La lucha contra nuestros enemigos domésticos, la corrupción, la burocracia y el despilfarro tiene que ir acompañada del logro de un nivel de comptentencias, que hagan posible la efectividad de la gestión pública.

Estos retos obligan a poner el listón de la defensa democrática del Fuero en el dintel de la capacidad efectiva de decisión política. La defensa democrática del Fuero se funde con la defensa de la identidad política de Navarra, vinculándose a la capacidad de decisión de los navarros. Los políticos que sigan sosteniendo el Fuero es pacto, pero que Navarra está supeditada al veredicto de otra soberanía y que no nos corresponde a los actuales navarros/as decidir sobre nuestro status político, está atentando contra la esencia y el futuro del Fuero y está actuando como anti-navarro. El político que aduzca la voluntad de los navarros/as solamente como recurso retórico contra otras sensibilidades, pero se oponga al efectivo pronunciamiento de los ciudadanos/as navarros está prostituyendo el Fuero, como se prostituyó en el franquismo.

El nuevo status político de Navarra hay que pensarlo para los tiempos de la globalización, para los tiempos en que la Unión Europea está planificando nuestra economía e interfiriendo en las competencias más intrínsecas de Naavrra, como son las fiscales. El nuevo status político de Navarra precisará las virtualidades necesarias para cambios profundos en los sistemas productivos y de consumo y nuestra administración habrá de superar los cánceres que la corroen. Navarra tiene que perder los complejos y actuar como las demás naciones del Estado, con base en la modernización del Fuero, cuya defensa democrática no puede ser sino la vindicación de la efectiva capacidad de decisión política de los ciudadanos/as de Navarra, como base de la capacidad democrática de pacto político.

Ideia hauek Aralarrek Parlamentuan aurkezturiko mozio batean jaso ziren aurrez, zeinaren bitartez Ganberak nafarren erabakiaren defentsaren aldeko adierazpen bati babes espresua ematea eskatzen baitzuen. Saioa 2006ko ekainaren 29an ospatu zen, eta NEB, EA eta EAJren babesa lortu zuen; UPNk, CDNk eta PSNk, aldiz, kontra bozkatu zuten.

Beste alde batetik, Aralar izan da bake prozesuan Nafarroarako normalizazio politikorako eta bakegintzarako bazterketarik gabeko mahaia proposatu duen alderdi bakarra. 2005eko maiatzaren 13an egin zuen. Patxi Zabaletak Txentxo Jimenez, Nafarroako koordinatzailearekin batera egin zuen agerraldian esan zuenez, mahaiaren moderatzaile Elkarrik edo antzerako erakunde batek izan beharko luke. Bere esanetan, aldarrikapen politiko nazionalek eta bakegitza prozesuak bereizita egin behar dute aurrera eta, horregatik, beharrezkoa da indar politiko guztien parte hartzea. Patxi Zabaletak mahai hori eratzea defendatu zuen

217

Nafarroako statusaren defentsarekin lotuta dagoelako eta nafarrek geure etorkizun politikoa erabakitzeko dugun eskubidearekin lotuta dagoelako. Ezin dugu geratu demokraziaren aurreko sasoietan eta forua hitzartzeko aukeratzat aurkeztu nafarren erabakitzeko gaitasuna onartu gabe.

Aralarren koordinatzaileak esan zuen Nafarroa subjektu politikoa dela eta erabakitzeko gaitasuna izan behar duela eta horretan bat egin beharko genuke UPNk, bere jatorriarekin fidela izango balitz, eta abertzaleok, Nafarroak erabaki esparru propioa izan dezan lortu ahal izateko. Txentxo Jimenezek esan zuenez, Aralarrek ez luke baztertuko erakunde mailan horrelako mahai bat sortzea, baina gure ustez Batasunak eta Batzarrek ere horrelako mahai baten inguruan egon beharko lukete.

Parlamentuko prozesua alde batera utzita, Aralarreko Koordinatzaile Nagusia izan da Nafarroako eremu publikoko eskumen historiko baten galera salatu duen bakarra, horretarako LORAFNA zaharkitua dagoela arrazoituz. Diario de Noticiasek argitaratutako eta izenburutzat “Vergonzante pérdida de un derecho” [‘Eskubide baten galera lotsagarria’] daraman artikulu luzean, Auzitegi Konstituzionalak maiatzaren 11an emandako 148/2006 epaiaren ondorioak aztertzen zituen; epaiak 1997ko Aurrekontuen Lehenengo Xedapen Gehigarriaren inkonstituzionalitatea adierazten zuen, eta Estatuko aurrekontu politikaren menpe uzten zuen Nafarroako gai publikoen inguruan legeak egiteko eta erabakitzeko gaitasuna. Gertaeraren azterketa juridikotik haratago, UPN-CDNren Gobernua politikoki salatzen zuen,

No ha tenido reacción con rigor ni tampoco con responsabilidad. El presidente Sanz, cuya desacertada estrategia en la materia es culpable en buena medida de este grave daño al fuero, ha vuelto a no estar a la altura de las circunstancias. Sanz se ha escudado en que los funcionarios no tendrían que devolver ni un euro de lo que han cobrado en 1997, como si el debate no fuese otro mucho más profundo y trascendental. (...)

Patético el papel de los que gustan hablar de monedas de cambio, mientras no son capaces de defender la autonomía financiera de Navarra, ni su capacidad de autogobierno frente a la voracidad del centralismo de Madrid617.

6.3. Eusko Alkartasuna

6.3.1. Eusko Alkartasunaren dualitatea: foralitatea-autodeterminazioa

1984an, nafar politikak EAJren zatiketa eragin zuen, eta 1986an EA sortu zen, Carlos Garaikoetxea nafarrak zuzenduriko formazioa, zeina, Eusko Jaurlaritzako lehendakari legez, 1984az geroztik EAJko presidente Xabier Arzalluzekin lehiatu baitzen. Krisi konplexu hori hainbat egileengatik ikertua izan da: Alfonso Pérez-Agote618, John Sullivan619, Ander Gurrutxaga620, Ortzi621, Miguel Izu622, eta baita bere protagonistak ere, Carlos Garaikoetxea623 eta Xabier Arzalluz624. Nafarroan botoen %7,1 jaso zuen bere lehen foru hauteskundeetan, 1987an, 4 diputatu eskuratuz, eta EAJ %0,98 testimonialean utziz. Eusko Alkartasunak sozialdemokrata, independentista, bakezale eta akonfesional gisa definitu zuen bere burua. Izaera nafar markatua izan du

617 ZABALETA ZABALETA, 2006b: 5.618 PÉREZ-AGOTE, 1987. 619 SULLIVAN, 1988.620 GURRUTXAGA, 1990: 152-153.621 LETAMENDIA ORTZI, 1994, II. 622 IZU BELLOSO, 2001a: 221-222.623 GARAIKOETXEA, 2002.624 ARZALLUZ, 2005.

218

beti; izan ere, bere lehen presidentearen lekua, Carlos Garaikoetxea nafarrarena alegia, Nafarroan bizi den Begoña Errazti bizkaitarrak hartu baitzuen, zeina, alderdiaren gaur egungo presidentea ez ezik, foru parlamentaria ere baden.

Guri dagokigunez, alderdia diskurtso nazionalista berri batekin jaio zen: autodeterminazioa foraltasunaren aurrean, baina bi kontzeptuak uztartuz. Geroago itzuliko gara gai honetara modu sakonago batean, alderdi honek bake prozesuaren inguruan izandako jarrera aztertzean. Foraltasun-autodeterminazio dualtasun horretan, EA neurri batean ahaztu egin zen lehen elementuaz, bigarrenaren alde egiteko. Ez, baina, foraltasunari kanpotik eraso egiten diotenean foru bandera altxatzeko; esaterako, Ebroren hegoaldetik araubide fiskal nafarra kritikatzen dutenean, aurreko puntu batean ikusi dugun bezala. Honek, bake prozesuaren egungo egoeran Batasunaren tesitik hurbil kokatzera eraman du. Bestalde, gogoratu beharra dago EAk Ibarretxe lehendakariak irekitako prozesu estatutario berrian EAJren eskutik joan zela; gai hau modu zabalagoan ikusiko dugu beherago bigarren alderdi honen diskurtsoa jorratzen dugunean.

6.3.2. Autogobernurako ponentzia

Planteamendu horiek are xehetasun argiagoz ikus daitezke Autogobernurako ponentzia aztertzean. Aralar eta EAJ alderdi nazionalisten aldean, ostera, EAk ez zuen inolako testu artikulatu zabalik prestatu, eta 2005eko otsailaren 28an Hobekuntza erreformatzearen inguruko proposamen labur batzuk aurkeztera mugatu zen, EAko bozeramaile Begoña Erraztik prestaturikoak625:

El actual marco jurídico de Navarra parte de una realidad de rechazo de muchos navarros y navarras, que, estando en desacuerdo con su contenido, o aun estando de acuerdo con el mismo, no pudieron manifestarlo, democráticamente, en referéndum.

Desde los planteamientos iniciales de la Diputación Foral en el año 1977 para reivindicar la Plena reintegración foral, pasando por las llamadas bases de Reintegración Foral y Amejoramiento del Régimen Foral de Navarra aprobadas por mayoría por el Pleno del Parlamento Foral en 1 de julio de 1980, hasta la promulgación de la Ley Orgánica 13/1982 de 10 de agosto, llamado Amejoramiento, que actualmente sigue siendo el marco legal del autogobierno de Navarra, se produjeron, a nuestro juicio, múltiples acontecimientos, que llevaron consigo el rechazo de gran parte de los navarros y navarars que no estuvieron y siguen sin estar de acuerdo con su contenido:

-Dejaciones por los negociadores navarros de Derechos Históricos de Navarra.-Se impregnó su contenido de los pactos para el recorte y limitación de los procesos

autonómicos que estaban pendientes –LOAPA y Pactos autonómicos a nivel estatal entre el PSOE y UCD–.

-Se excluyó de la Comisión Navarra a los dos diputados nacionaistas vascos, sr. Bueno Asín y Sr. García de Dios, que tenían derecho propio como cabezas de lista de sus correspondientes merindades.

-Se aprobó en el Parlamento con una amplia oposición de los parlamentarios (30 %).-Se eludió someterlo a refrendo de la ciudadanía de la Comunidad que nunca ha podido

decidir directamente sobre su voluntad al respecto, con lo que ello conlleav, también en cuanto a limitación de las garantías. No es un asunto baladí, ya que su reforma o derogación sólo requiere del acuerdo entre dos mayorías parlamentarias en Navarray en el Gobierno central.

A lo largo de estos años es evidente que ha podido ser válido para unos y desde luego, no, para otros. Con ese objetivo, se negoció entre los partidos que lo apoyaron, que excluyeron, como se ha dicho, al resto, obviando, además, las bases para la negociación previamente aprobadas.

Su origen, por lo tanto, estuvo viciado por la marginación de una parte muy importante de los navarros y navarras.

Por otra parte, su desarrollo ha estado sometido a los intereses del Estado con sus leyes de bases e interpretaciones restrictivas e interesadas.

Ondoren, Begoña Erraztik LORAFNA aldatzearen alde agertzen zen:625 TAMAYO SALABERRIA, 2006, VIII: 554. dok.

219

No sólo por las razones antes señaladas, sino también por su propio contenido.Está pensado para servir a unos y para condicionar y limitar el desarrollo institucional de

Navarra en función de un proyecto político concreto. En este sentido, es sectario y excluyente de una parte de los navarros y navarras que

propugnamos otro marco de convivencia que recoja unas mayores cotas de autogobierno, reconozca el euskara como lengua propia de Navarar, y por lo tanto, no sometida a un estatus territorial que limita derechos personales.

Se trata de que haga posible, jurídica y políticamente, la materialización de la capacidad de decidir de la ciudadanía naavrra, en función de las mayorías democráticas y el respeto absoluto a los derechos de las minorías, sin injerencias ni condicionamientos externos. Así como es también necesario que supere las limitaciones actuales sobre la federación y confederación con otros territorios forales o con otras comunidades autónomas, etc.

El marco actual diseñado en el llamado Amejoramiento, contiene numerosas limitaciones al autogobierno de Navarra que han ido acrecentándose por la actitud débil y sumisa de los Gobiernos de Navarar en la exigencia de su modificación y desarrollo.

Por todo ello, el Grupo Parlamentario de Eusko Alkartasuna en el Parlamento Foral propone, en la Comisión creada al efecto, que se promueva por el Gobierno de Navarra una reforma del actual marco aprobado por la Ley Orgánica 13/82 de 10 de agosto, que se sustente en las siguientes bases:

1.- Reconocimiento al Parlamento de la iniciativa para la Reforma de la LORAFNA.2.- La oficialidad del euskara como garante de la existencia de dos lenguas en Navarra. (...)3.- Con base en la actualización de sus derechos históricos, vía específica reconocida a

Navarra por la propia Constitución Española, modificación del texto actual en los siguientes puntos:3.1. En todo lo relacionado con la elección del Presidente y sus facultades sobre la disolución

del Parlamento y convocatoria de nuevas elecciones. (...)3.3. Incluir la posibilidad de que Navarra pueda convocar referéndum en materias de su

competencia.3.4. Eliminar la intervención de instituciones ajenas a Navarra para la realización de

Convenios con otras comunidades. 3.5. Eliminar las limitaciones sobre la federación o confederación de Comunidades autónmas.3.6. Regular con base a los Derechos Históricos de Navarra la posibilidad de un desarrollo

integral de la Policía Foral sin las limitaciones actuales que dejan en manos del estado esta materia. 3.7. Superar los condicionamientos para el ejercicio total de la soberanía fiscal y financiera

que corresponde a Navarra. 3.8. Acordar y regular la participación de Navarra en las instituciones de la UE en materias de

nuestra exclusiva competencia.3.9. Exigir una nueva distribución de competencias entre el Estado y la Comunidad Foral

(parcial y condicionadamente delegables o transferibles a territorios de régimen común según el art. 150 de la Constitución), en virtud del reconocimiento expreso de la actualización de los derechos históricos de Navarra a las nuevas situaciones planteadas por el desarrollo social, laboral de previsión, etc., particularmente el régimen autónomo de la Seguridad Social, del empleo y otras materias de carácter socio-económico.

3.10. Competencia en la organización jurisdiccional con la culminación de los procedimientos ante el Tribunal Superior de Justicia, sin perjuicio exclusivamente con las competencias del Tribunal Supremo en recurso para unificación de la doctrina.

3.11. Recuperación para Navarra de las competencias en materia de organización y funcionamiento de las Entidades Locales sometidas a la legislación estatal.

3.12. Revisión del Convenio Económico para el reconocimiento pleno de la soberanía tributaria de Navarra en plano de igualdad con la del Estado en territorio común.

3.13. Establecer con el Estado un sistema de garantías, en forma de comisión bilateral, para la interpretación, desarrollo de los Derechos Históricos y de las competencias que corresponden a Navarra.

2005eko ekainaren 20an Diario de Noticiasen Begoña Erraztik “Amejoramiento y capacidad de decisión” artikulua argitaratu zuen. Bertan, aurreko proposamenean aipaturiko ideiak plazaratzeaz gain, UPNren jarrera gogor salatzen zuen.

Edozein kasutan, EAk Autogobernurako ponentzian izan zuen ekarpen xamurraren arrazoia azpimarratu behar dugu, beste euskal alderdi abertzaleekin konparatuta behintzat. Akaso honen arrazoia dagoeneko bere esfortzuak beste bide batetik joaten zirelako izan

220

daiteke. Zentzu honetan, askoz landuagoa dago Normalizazio eta bakegintzarako dokumentua, EAren Euskadiko Batzorde Eragilean idatzi eta eztabaidatua izan ondoren 2006ko ekainaren 10ean argitara eman zena626. Interesgarria da oso foralitatearen inguruan egiten duen hausnarketa, hau berak proposatzen duen irtenbide nazionala eta autodeterminazioren kontra jarriz, nahiz eta aurrekoa ez duen gutxiesten. Aralarrentzat ez bezala, EArentzat bi bide hauek ezberdinak dira:

Non dago euskal bat-ez-etortzea, arazoa edo gatazka?Euskal arazoan, jatorriz desberdinak izan arren denboran bat datozen bi gai nahasten dira:

eskubide historikoen aipamenta eta autodeterminazio-eskubidearen aldarrikapena.Beste hitz batzuetan esanda: alde batetik foru-arazoa dago eta nazio-arazoa bestetik;

burujabetasun-arazo bat batetik eta independentzia-arazo bat bestetik.Foru arazoaForalitate historikoa, erregimen Forala Herri baten edo, nahiago bada, Lurralde batzuen

adierazpen legala eta instituzionala izan zen; beren ordenamendu juridikoa lortu zuten, erabakitzeko zuten ahalmenari esker.

Hau da, Foralitateak baditu alderdi objektiboak (eskubideak eta erakundeak) eta subjektiboak (erabaki eratzailea eta burujabetza).

Momentu historiko jakin batetik aurrera, errealitate politiko haiek, bakoitza arrazoi desberdinengatik, Koroarekin eta Monarkiarekin hartu-emanetan hasi ziren, Gaztelarekin lehenik, eta Austriar eta Borbondarrekin ondoren, baina ez zituzten horregatik beren jatorrizko eskubideak eta erakundeak galdu, babesteko hainbat mekanismo zituztelako (itunak, foru baimena...). Hau da, Monarkiari itunaren bidez atxiki ziren: askatasun osoz eta erabakia beren buruen jabe izanik hartuz.

Hartu-emanen erregimen hark beti izaten zituen liskarrak eta kontraforuak. Hasiera batean, sistema federal baten moduan garatu zen, zenbait autorek Monarkia federal hispanikoa bezala izendatzen zuten markoaren baitan, harik eta Borbondarral heltzean ikusmolde unitario eta zentralista ezarri zen arte. Ikusmolde hura, gainera, XVIII. mendeko korronte ideologiko berriek eta aldaketa sozialek eta ekonomikoek indartu egin zuten.

Esan daiteke garai hartako bertako elite intelektualek foru-erregimena errealitate berrira moldatu beharraren aldekoak zirela oro har, baina ez XIX. mendean gertatu zen moduan. Mende hartan eragin frantziarrak zirela eta, Monarkiari atxikitzeko modu tradizionalaren lekuan politika eta lurralde mailan Estatu unitarioaren kontzepzio berriak ezarri ziren.

Hala, batzuk 1812an kokatzen dute euskal arazoaren sorburua, eta euskal arazoa da Euskal Herriaren gehiengoa ez zegoela eroso Estatu unitarioaren kontzepzio berrian, atxikimendu federalaren tradizioaren ordez frantsez kutsuko tradizio bat ezarri zelako, ezarritako eta ez erabakitako batasun politiko eta administratiboaren obsesioa nagusi zuen tradizioa alegia. konstituzio eredu amerikarra aplikatu izan balitz, hau da, geroago Pi eta Margallek aplikatu nahi izan zuten oinarri federaleko eredua aplikatu izan balitz, beharbada ez zatekeen foru-arazorik izango, eztabaida independentziari buruzkoa baino gehiago burujabetzari eta erabakitzeko gaitasunari buruzkoa baitzen.

Beste batzuentzat, berriz, euskal arazoaren sorburu 1839 eta 1876ko abolizio legeak dira. Lege haiek erasoaren kontrako erresistentzia-sentimendua sortu zuten eta sentimendu hura gaur oraindik gainditu ez den estatuaren deslegitimizazio kultura bihurtu zen. Lege haiek guztiek itxuraz Foruak berresteko idazkera bazuten ere, gero ez zituzten errespetatu, foralitatearen kontrako benetako erasoak izan ziren, batik bat Estatuari eta Gorte Nagusiei eman zielako erabakitzeko ahalmena, foru-erregimenari erabakietan parte hartzeko aukerak erabat kenduta.

Laburtzeko, foru-arazoa zela-eta, Estatuak ez zuen gizartean erosotasunik eta legitimaziorik aurkitu, eta hori erakunde erregimen bat objektiboki kendu zuelako, baina batipat, euskal erakundeei earbakietan askatasunez eta itun bidez parte hartzeko eskubidea ostu edo kendu zielako.

Horregatik eta ordutik, foruak erabat berrezartzeko eskaerak, aurrena, eta eskubide historikoen aldarrikapenak, ondoren, alderdi objektiboa edo materiala dute batetik, eta subjektiboa bestetik. Alderdi objektiboa edo materiala da autogobernuaren edukiak (eskubideak eta erakundeak) berreskuratzea edo eskumen jakin batzuk EDUKITZEA; alderdi subjektiboa, berriz, erabakiak burujabetasunez edo elkarrekin hartzeko askatasuna da. Hau da, IZATEA eta EGOTEA. Historikoki, izatea estatuarekiko hartu-emanen sistema batean adierazi zen eta egotea, berriz, borondatezko elkartzean. Elkartze horri, gaur egun, atxikipen librea esaten zaio, ezbairik gabe izaera federala eta itunaren printzipioa oinarri duen atxikipena alegia.

Nazio-arazoa

626 http://www.euskoalkartasuna.org/doks/dokuteka/normalizazioa20060610_eu.pdf

221

Era berean, XIX. mendean Europan beste ideologia indartsu bat gorpuztu zen: Nazionalismoa. Nazionalismoak, sorreran, ez zuen zerikusirik foru eta titulu historikoekin eta Estatu moderno gehienen sorrera justifikatzeko balio izan zuen.

Mugimendu berri hura, joera demokratikoko argudio ideologikoek bultzatu zuten batetik eta pertenentzia etnikoko emozio-irizpideek bestetik. Argudio ideologiko haiek norbanakoen eskubideen inguruko ideia liberalak eta demokratikoak talde etnikoetara eta nazio kulturaletara eratu zituzten eta, hala, norbanakoen askatasuna nazio askatasun bihurtu zen; emozio-irizpideen bidez, berriz, estatu independiente moduan egitura politiko propioak sortzeko formularik egokiena aurkitu zen, nazionalitateen printzipioaren pean. Printzipio horren bidez, estatu-nazioa dogma frantsesa irauli eta nazio-estatu bihurtuko zen.

Nazionalitateen printzipioak, hasieran, nazionalismo etniko esentzialistak sorrarazi zituen. Nazionalismo haietan, eskubideen titularrak nazioak ziren, ez hiritarrak, eta, kanpora begira, estatu independiente bat izatea zen asmo bakarra, eta hori aurretik zeuden historian zehar eratutako nortasun elementuak oinarri hartuta.

Gerora, printzipio hura demokratizatu eta modernizatu egin zen eta, hala, eskubide berri bat sortu zen, autodeterminazio-eskubidea, nazionalismo hiritarren berezko eskubidea. Nazionalismo-mota horietan hiritarren borondateak historiak baino pisu handiagoa du, nazioa izateko eta eratzeko borondateak aurrez nazioa izatearen ideiak biano pisu handiagoa du eta, aldez aurretiko titulu historikoak alde batera utzita, nahikoa da unean uneko Herriaren borondatea, bere barne eta kanpo erregimen politikoa erabakitzeko.

Ikuspegi horretatik abiatuta autodeterminazio-eskubidearen oinarria da askatasunez erabakitzea norberaren erregimen politikoa eta kanpo-harremanak. Eskubide horren adierazpenetako bat independentzia da, baina ez bakarra. Beraz, autodeterminazio eskubidea funtsean da herritarrek aurrez zehaztu gabeko erabakiak hartzeko duten burujabetasuna, aukera guztiak irekita daudelarik.

Burujabetasun horretan oinarritutako nazionalitateen printzipioak, berriz, estatu independientea aldarrikatzen du zuzen-zuzenean.

Foru-arazoaren eta nazio-arazoaren bategitea1876ko foruen abolizioak eta talde-frustrazioaren sentimendu orokor batek gizarte zatiketa

handia sorrarazi zuen Euskal Herrian; bereziki, foruzaleen artean.Foruen ordezkoa zen Kontzertu Ekonomikoen Erregimena onetsi zutenei “toleranteak” esaten

zitzaien eta foruak berriro oso-osorik ezartzearen aldekoei, berriz, “intoleranteak”. Azken horiek 1839ko, aurreko egoerarekin lotuz, foru erakundeak eta eskubideak erabat berreskuratu nahi zituzten, jatorrizko burujabetzaren adierazgarri zirelako, eta, gainera, lurraldeak berriro batzea eta Nafarroarekin estrategia bateratu bat zuten helburu. Nafarroa beste lurraldeetatik urrunduta zegoen, 1841az geroztik.

Planteamendu hura abertzaletasunaren aitzindari izan zen eta Sabino Aranak bereganatu zuen. Sabino Aranak Foralismoa Nazionalismoarekin nahastu, Foruak Independentzia bezala interpretatu eta lehen abertzaletasuna azaldu zuen, nazionalitateen printzipioan oinarrituta.

Kontuak kontu eta foruen abolizioen ondorioz Euskal Herriak bizi zuen egoeraren bidez esplika daitezkeen konbinazio historikoak alde batera utzita, garrantzitsua da konklusio gisa esatea euskal arazoak –gogoratu arazoa dagoela estatua gizartearekin bat ez datorrelako eta estatuak gizartean ez erosotasunik eta ez legitimitaterik ez duelako– euskal arazoak, esan bezala, bi aurpegi dituela eta, ondorioz, bi konponbide egon daitezkeela:

a) irtenbide forala: burujabetza eskuratzea, eskubide historikoen bidetik eta botereak berreskuratuz.

b) irtenbide nazionala: estatu independiente bat eratzea, autodeterminazioaren bidez.EA bigarrenaren aldekoa da, lehenengoa gutxietsi gabe.

Konstituzioa eta autonomia estatutuen ibilbide horren balantzea ere egiten du EAk. Lorpen autonomiko garrantzitsuak ahaztu gabe, defizit hirukoitza ikusten du:

-Autonomikoa: Hitzartutako autogobernuaren eskumen-edukiei eragiten die.-Foruetan oinarritutakoa: Eskubide historikoen klausularen interpretazio murriztaileak

Erregimen foralaren eguneratzea ikuspegi material-objektibora bildu du, Foralitarearen berezko burujabetzari dagozkion edukiak aintzat hartu gabe.

-Euskal nazionalismoa: beti errekonozimendu eta legalizazioaren zain, oinarrituta dagoen autodeterminazio eskubide zalantzagabea zilegi izan arren sekulan abiatu gabe.

Ondorioz, egungo artikulazio politiko ereduak ez ditu konpontzeko zeuden arazoak konpondu, eta nazionalismoa Estatu ereduan tokia aurkitu ezinik dabil, EAren aburuz.

222

Horregatik alderdi honentzat etorkizuna jadanik ez da iragana konpontzea. Irudimena erabiliz eredu berriak bilatzeko garaia da.

6.4. Eusko Alderdi Jeltzalea

6.4.1. Ibarretxe plana

1986an EA bereizi zenez geroztik, EAJk ez zuen Nafarroan ordezkaritza parlamentariorik izan, EArekin koalizioan 1999an aurkeztu zenera arte. EAJk, hiru mailatan diharduen biltzar egitura du: udal mailan, eskualde edo lurralde mailan, eta maila nazionalean –Euskal Herri osoari aplikatuta–. Nafarroako eskualde mailan, Napar Buru Batzarra da bere organo gorena, gaur egun José Ángel Agirrebengoak zuzentzen duena. EAJk foraltasunaren inguruan gaur egun duen jarrera ulertzeko, EAEra itzuli behar dugu gure begirada, eta, zehazkiago, Ibarretxe Plana izenarekin ezagutzen dugunera. Ikus dezagun bere historia modu oso laburrean, zeinaren iter dokumentala zehaztasun handiz bildu baituen Virginia Tamayok627, gaiaren inguruko iritzi artikulurik esanguratsuenak eta zerrenda bibliografiko oparoa ere jasoz.

Eusko Jaurlaritzak aurkeztu eta Eusko Legebiltzarrak onarturiko Euskadirako Estatutu Politikoaren Proposamena, euskal autonomia estatutu baten modura izapidatu zen, hainbat pausotan: 1. Lehendakariaren proposamena Parlamentuaz kanpo aurkeztea. 2. Elkarrizketari eta ekarpen guztiei irekitako eztabaida. 3. Eusko Legebiltzarrean aurkeztu eta eztabaidatzea. 4. Eusko Legebiltzarrak bere onespena ematea. 5. Gorte Nagusiei bidaltzea eta, onartzekotan, Estatuarekin negoziatu eta euskal gizarteak erreferendum bidez berrestea. Euskadiko Elkarbizitzarako Eusko Legebiltzarraren Proposamena, Euskadiko Estatutu Politiko Berria edo Ibarretxe Plana izenekin ere ezagutu dena, 2001eko irailean iragarri zuen Juan José Ibarretxe lehendakariak Eusko Legebiltzarreko politika orokorraren saioan, eta 2003ko urriaren 25ean aurkeztu. Eztabaida sakonen ostean, Eusko Legebiltzarreko Osoko Bilkurak bere onarpena eman zion 2004ko abenduaren 30ean, osteguna, eta, gehiengo absolutuz, Diputatuen Kongresura bidaltzea erabaki zuen, aldeko 39 eta kontrako 35 botorekin. 2005eko urtarrilean, Eusko Legebiltzarreko presidenteak Estatutuaren proposamena luzatu zion Kongresuko presidenteari, berau eztabaidatu eta bozkatzeko. Otsailaren 1ean, baztertua izan zen, kontrako 313 boto jaso baitzituen (PSOE, PP, IU, Coalición Canaria eta Chunta Aragonesista), aldeko 29 (EAJ, ERC, CiU, Nafarroa Bai eta BNG), eta 2 abstentzio (ICV).

Labur esanda, Planak autonomia estatutu berri bat proposatzen zuen, hiru zutabetan oinarritua: Euskal herria, berezko nortasuna duen Europako herri bat da; euskal herriak bere etorkizuna erabakitzeko eskubidea du, hau da, autodeterminazio eskubidea; Euskal Herriko eskualde bakoitzeko (Euskal Autonomia Erkidegoa, Nafarroa eta Ipar Euskal Herria) herritarren iritziak errespetatu egin beharko dituzte gainerako eskualdeek eta Europako herrialdeek. Gainera, proposamenak hainbat erreforma planteatzen ditu: harremanetarako askatasuna Nafarroarekin eta Ipar Euskal Herriarekin, eskualdeetako bakoitzak hartutako erabakiak errespetatuz; botere judizial autonomo bat; Espainiak Europan ordezkaritza zuzena bermatzea, Holandan, Belgikan eta länder alemanetan gertatzen den moduan; estatutu berria alde bakarki murriztu edo ez ezabatzeko bermeak; Konstituzio Auzitegia egokitzea, eta gatazkak konpontzeko

627 TAMAYO SALABERRIA, 2006.

223

aldebiko batzorde bat eratzea; Euskal Herriaren eskuduntzei eragingo lioketen nazioarteko itun eta akordioek bere erakundeen onespena jasotzea; Erkidegoko biztanle guztiei hiritartasun eta naziokotasun euskalduna aitortzea, euskal eta espainiar nazionaltasun bikoitza izateko aukera emanez; euskal kirol selekzio ofizialak; eskuduntza esklusiboak administrazio publikoetan, hezkuntzan, kulturan, kirolean, hizkuntza politikan, gizarte gaietan, osasunean, ekonomian, ogasunean, etxebizitzan, ingurumenean, azpiegituretan, garraioetan, segurtasun publikoan, lanean eta gizarte segurantzan. Kanpo geldituko lirateke defentsa, legegintza zibila, penala eta merkataritza legegintza –foru zuzenbideari, substantiboari eta administrazio publikoen kontratuei kalterik egin gabe–; merkataritza ontziteria; nazionalitate espainiarra (immigrazioa, atzerritartasuna, asilo eskubidea...), arma eta lehergailuen ekoizpen, merkataritza, edukitza eta erabilera, aire espazioaren kontrola eta kanpo politika.

Nafarroari dagokionez, Ibarretxe Planak polemika handiak piztu zituen, nabarrismoak eraso egin baitzion, euskal nazionalismoaren tresna anexionistatzat jota. Legelari nafarrek ere jokabide kontrajarriak izan zituzten. Honela zioen Nafarroako Parlamentuko Zerbitzu Juridikoek Euskadirako Estatutu Politiko berriak Nafarroaren autogobernuarengan izan zezakeen eraginari buruz prestaturiko Txostenak, 2003ko abenduaren 30ean:

1. La respuesta al primer objeto del informe no puede ser otra que la de efectivamente el texto de la Propuesta, globalmente considerado, es manifiestamente contrario a la Constitución Española, tal y como se ha evidenciado a lo largo del informe, y ello repercute necesariamente en la posición jurídico-constitucional de Navarra, ya que afecta al estatus reconocido a la misma por la LORAFNA (arts. 1, 2, 64, 70 y Disposición Adicional segunda) en el marco de la Constitución dentro de España (Disposición Adicional primera y Transitoria cuarta), marco que sería totalmente diferente de producirse la sustancial alteración constitucional diseñada en la Propuesta. (...)

2. El Parlamento de Navarra no dispone de un cauce procesal adecuado para impulsar el Acuerdo del Gobierno Vasco aprobatorio de la Propuesta del Estatuto Político de la Comunidad de Euskadi, ni el Acuerdo de la Mesa del Parlamento Vasco que lo admitió a trámite628.

Aitzitik, Demetrio Loperena, Administrazio Zuzenbidean katedradun nafarrak,

agiria konstituzionala zela adierazi zuen, Nafarroak bere etorkizuna erabakitzeko eskubidea zeukala, eta erantzun demokratikoa ematen zitzaiola nafar gehienen borondateari, espainiar nazionalismoarekin bat etorrita. Administratibista honen iritzian, bestalde, Proposamenak euskal nazionalismoaren eta espainiarraren arteko topagune teoriko bat bilatzen zuen; funtsean, euskal nazionalismoa Espainian eroso sentitzeko eta euskal arazoa konpontzeko artikulazio instituzional eredu bat629.

Diputatuen Kongresuan Euskadirako Estatutu Politiko berria onartu eta eztabaidatzeko garaian, Nafarroako Parlamentuak, UPN, CDN eta PSNren botoekin, bere aurkako adierazpen instituzional bat onartu zuen. NEBek bat egin zuen Estatutu berriak Nafarroarekiko egiten zituen erreferentziak esku-hartze onartezintzat jotzen zituen testuko 1. puntuarekin. Agiri horretan jasotzen zenez, Euskadirako Estatutu Politikoaren Proposamenak eten egiten zuen kontsentsu instituzionala, okertu egiten zuen elkarrizketa politikoa, eta alde bakarreko proposamen baztertzaile bat zen, Estatuko erakundeak erasotzen zituena. Salaketa hauen aurrean, EAJko José Luis Etxegarai parlamentariak gogorarazi zuen Estatutu Berriko Aitzinsolasean Nafarroari

628 TAMAYO SALABERRIA, 2006, VIII: 577. dok.629 LOPERENA ROTA, 2003: 103-113.

224

egiten zaion aipamena maila extra juridiko-politikoan egiten dela, Nafarroa testuinguru historiko-kultural batean kokatzeko asmoz.

Nafarroako Gobernuak, UPN-CDN indarrean zituela, 2005eko urtarrilaren 10eko akordioaren bidez, Auzitegi Konstituzionalean eskumen-gatazka positiboa azaltzea erabaki zuen, eta Lehendakaritzaren Zuzendaritza Nagusiari eskatu zion Eusko Jaurlaritzaren aurretiko derrigorrezko errekerimendua egiteko, Gernikako Estatutuaren 63. artikuluaren arabera, Eusko Legebiltzarraren ekimena inkostituzionaltzat jotzeko argumentuari jarraituz eta Konstituzioak eta Hobekuntzak ezarritako eskumenen mugaketaren ordenera ez delako egokitzen. Otsailaren 1an egindako Diputatuen Kongresuaren Osoko Bilkuran Estatu Berriaren Proposamena baztertu zen, eta horrek amaiera eman zion, parlamentuko izapideen ikuspuntutik, 2003ko urriaren 25ean Eusko Jaurlaritzak onartutako ekimenari; horren ondoren, Auzitegi Konstituzionalak, 2005eko maiatzaren 24ko auto baten bidez, eskumen-gatazka positiboa desagerrarazi eta prozesu konstituziogileari amaiera eman zion630.

Azkenik, Ibarretxeren Proposamenean jasotako foru aurrekariei inguruko hausnarketa txiki bat egingo dugu. Gregorio Monrealek adierazi zuen Euskadirako Estatutu Politikoaren proposamena oinarri ahula zeukala aurrekari historikoak azaltzeko orduan, testuan ez baitzitzaion aipamenik egiten egungo egoera 1841 edo 1876an desagerturiko foruekin lotzen duen traktu historiko edo juridikoari. Foru kultura politikoari edo foru sistemari buruzko bi interpretazioen inguruko erreferentziarik ere ez zuen jasotzen, hots, foruak ahalmen sortzaile gisa, hau da, subiranotasun edo ko-subiranotasun bezala, edo foruak erakunde zehatzen bilduma gisa. Gure arbasoentzat osagarriak ziren interpretazio hauek, baztertzaileak dira egungo konstituzionalista askorentzat. 1977ko ekaineko hauteskunde orokorretan Fronte Autonomikoko senatari izandakoaren iritzian, euskal herriaren berezko nortasunaren definizioak apenas hartzen zuen kontuan Baskoniaren kultur konplexutasun eta aniztasuna, edota biztanleen arteko ezberdintasun sakonak. Edonola ere, eskubide historikoen formulazioa urria izan eta beren planteamendu garatu gabe egon arren, Monrealen iritzian bada loturarik foraltasun tradizionalaren eta gaur egungo euskal autogobernuaren artean, zeinari arreta handiagoa eskaini beharko baitzitzaion Proposamenean631.

Antza, ohar hau kontuan izan zuen Ibarretxek berak, bere formulazio berrietan foruen alderdia aldarrikatzen baitu. Horren lekuko 2006ko urtarrilaren 27an Juan José Ibarretxe lehendakariak Estatu Kontseiluak Kataluniako Estatutuaren gainean egindako txostenari buruzko iradokizun gisa aurkeztu zuen autodeterminazio eskubidearen aldeko deklarazioa da. Ibarretxek gogora ekarri zuen Euskadiko finantzaketari buruzko eztabaida orain dela 25 urte konpondu zela, Katalunian ez bezala. Ohartarazi zuen, ordea, erabakitzeko eskubidea oraindik konpondu gabeko arazoa zela

duela 167 urte foruak kentzeko lehenengo legea egin zenetik. Eskubide horri buruz hitz egin eta itundu behar dugu. Erabakitzeko eskubiderako konponbide zentzuzkoa eta demokratikoa bilatzea da eztabaidaren ardatza. Horixe da eztabaida politikoaren erdigunea632.

6.4.2. Autogobernurako ponentzia

630 TAMAYO SALABERRIA, VIII: 517. dok.631 MONREAL ZIA, 2003b: 117-146.632 http://www.eaj-pnv.com/eu/noticias_des.asp?id_contenido=10203

225

Baina Napar Buru Batzarra izan zen Nafarroako Unibertsitate Publikoako Zuzenbidearen Historiako katedradunak eginiko oharrari arreta gehien eskaini ziona, foru argudio historizista bere EAJ-PNVren Amejoramendua Aldatzeko Proposamena-ri erantsi ziolako (2005eko maiatzaren 27an). Autogobernurako ponentziaren esparruan osatutako Proposamen hori testu artikulatu bat da, Nafarroaren autogobernua eguneratu eta sakontzen duena, eta nafarrei beren geroa erabakitzeko eskubide esklusiboa aitortzen diena. 2005eko abuztuan, Napar Buru Batzarreko barne aldizkariak, La Voz de Navarra-k, EAJren Nafarroako presidentearen artikulu bat eman zuen argitara, José Ángel Agirrebengoarena, Amejoramiento, una reforma necesaria izenburukoa, non, Proposamen nafarra glosatzeaz gain, idazkiaren amaieran adierazten baitzuen UPNk EAJren planteamenduaren aurka izaniko lehendabiziko erreakzioa,

[Han] sido para dempolvar los fantasmas del anexionismo vasco y descalificar una Propuesta de Reforma seria y rigurosa, y que [han] procedido de quienes tradicionalmente defienden los intereses del Estado –un Estado que ha sido el responsable del sistemático recorte de nuestras competencias y de nuestros Derechos Históricos–. [Ello] no hace sino ratificarnos en nuestras convicciones. El debate está abierto. ¿Defendemos que sólo a los navarros y navarras nos corresponde decidir nuestro futuro? En EAJ-PNV lo hemos mantenido desde hace más de cien años. Tal vez sea hora de que los demás también ofrezcan argumentos con los que defender sus posiciones ante la ciudadanía de Navarra633.

EAJ-PNVren Amejoramendua Aldatzeko Proposamena NBBk berak editatu

zuen paperean, azalean foruen monumentuaren silueta zekarrela, eta EAJren web orrian dago zintzilikatuta634. Aurrez aztertu dugun Aralarren proposamena ez bezala, honako hau LORAFNAren testuan oinarritzen da, zeina ezkerreko zutabean jasotzen baiten, eta eskuineko zutabean, letra lodiz, Proposamena. Ikus ditzagun foraltasunari dagozkion punturik azpimarragarrienak. Hobekuntzaren Aitzinsolasaren neoberrogeita bat zaletasun historizistaren aldean, honela zioen EAJren Proposamenaren Sarrerak:

Nafarroa, euskal herriaren atal, Espainiako Estatuko eta Europako herrien artean bere

izaera duen erkidegoa da, gaur egun lurrez Iruñeko, Lizarrako, Tuterako, Zangozako eta Erriberriko bortz Merindade historikoetan finkatzen den historia, gizarte eta kultur ondarearen gordetzailea.

1512ko konkistaren ondotik, Nafarroak Gazteluko erresumarekin bat egin zuen, «quedando salvos, e ilesos todos sus Fueros, Leyes y costumbres para gobernarse por ellos: de manera, que el haverla incorporado no fué por modo de supressión, sino por el de unión principal, y assi cada Reino retuvo su naturaleza antigua en Leyes, Territorio y gobierno» (sic) (IB. I. liburua. VIII. titulua. XXXIII. legea); horra gure Zuzenbide Historikoaren zimendu juridikoa, 1839ko urriaren 25eko Legeak eta indarra duen Espainiako Konstituzioak berretsi, babestu eta begiratu dutena.

Nafarroak bere etorkizuna erabakitzeko eskubidea du, autodeterminazio eskubidearekin bat. Hura, Nazio Batuen 1945eko Kartak aldarrikatu zuen eta, berretsi, berriz, Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Itunean, Ekonomia, Gizarte eta Kulturako Eskubideen Nazioarteko Itunean eta Helsinkiko 1975eko Azken Aktan, bertzeak bertze.

Gaur egun Espainiako Estatuaren atal denez, Nafarroak bere etorkizuna erabakitzeko duen eskubidearen erabilpena gauzatzeko, Estatu horrek errespetatuko du Nafarroako herritarrek beren etorkizunaz erabakitzeko galdekatuak izatera duten eskubidea, eta, berriz, alderdi guztiek errespetatuko dute hartzen duten erabakia, izan gaur egungo estatus-quoa mantentzea Espainiako Estatuaren atal, izan gainerako euskal herriekin bertzelako lurralde batasuna eratzea edo izan estatu berekia duen entitatea bere gisara eratzea.

Printzipio hauetan oinarriturik, euskal nazioaren parte dela ahantzi gabe, haren iturburua baita, eta bereziki ahantzi gabe Nafarroa Beherarekin dituen loturak, Nafarroak,

633 AGIRREBENGOA, 2005: 16.634 http://www.eaj-pnv.com/eu/documentos_des.asp?id_documento=4558 Virginia TAMAYO SALABERRIAk ere bere liburuan argitaratzen du (2006: 557. dok).

226

aitorturik dituen eskubide historikoetan oinarrituta, berresten du Estatu Politiko hau, Espainiako Estatuarekiko harreman eredu berria izan dadin.

Foru Hobekuntzaren Lehenengo tituluan, Nafarroako Foru Erakundeena, alegia, Aralarrek bezala, merindadeen erakundea berreskuratzen du, kasu honetan zehaztasun gehiagorekin:

15.3. Art. Parlamentarien hautapena ordezkaritza proportzionalaren irizpideei jarraikiz eginen da eta hauteskunde-barrutiak merindade historikoak izanik, ondorio horietarako Iruñeko Merindadeak bi hauteskunde-barruti osatuko badu ere: Iruñerria eta gainerakoa.

Ibarretxeren Proposamenaren eragina dela eta, Lehenengo tituluan aurkitzen ditugun aldaketa nabarmenenak VI. kapituluan ematen dira, non Estatuarekiko harreman politikorako printzipioak eta bermeen araubidea jasotzen diren. Kasu honetan erredakzio ia guztia berria da; 38.1 artikulua ezezik (originalean Kapitulu osoa hizki lodian doa):

36. artikulua. 1. Nafarroako Foru Komunitatearen eta Espainiako Estatuaren arteko harremanetarako, Lege honetan berme juridikoen araubide bat jaso nahi da, printzipio hauetan oinarritua: erakundeen arteko elkarrekiko leialtasuna, lankidetza eta aginteen arteko oreka.

2. Nafarroako herritarrek, berariaz egiten zaien galdeketan beren erabaki askearen erabilpen demokratikoan, beren borondate argi eta zalantzarik gabea –baliozkotzat jotako botoen gehiengo osoan oinarritua– adierazten dutenean Espainiako Estatuarekiko harreman politikoaren eredua eta araubidea osorik edo funtsean aldatzeko, baita Europarekiko eta nazioartearekiko harremanak aldatzeko ere, orduan, Nafarroako erakundeek eta Estatukoek beren burua lotuko dute negoziazio prozesu bat bermatzera, nafar gizartearen borondate demokratikoa adostasunez gauzatzeko aukera emanen duten baldintza politiko berriak ezarri beharrez.

3. Harremanetarako araubide horrek itun politikoaren izaera duenez, Lege honetan lankidetzarako eta gatazkei aitzintzeko ezarritako tresna guztiak agortu beharko dituzte bai Nafarroak eta bai Estatuak. Beraz, batak nahiz bertzeak uko egiten diote alde bakarreko erabakiz ezartzeari edo legez erabiltzeari bertze aldeak nahitaez bete beharreko hertsatze neurriak.

4. Orokorrean, Estatuak eta Nafarroak aldez aurreko galdeketaren eta lankidetza-gutunen bideak erabiliko direla bermatuko dute. Bide horietatik, erakundeek, askatasunez, informazioa eta lankidetza eska diezaiokete elkarri, beren jarduerak harmonizatzeko eta gerta litezkeen gatazka egoerei aitzintzeko.

37. artikulua. 1. Nafarroa-Estatua Bitariko Batzordea sortzen da, Estatuko Gobernuak eta Nafarroako Gobernuak izendatutako ordezkari kopuru berak osatuta.

2. Nafarroa-Estatua Bitariko Batzordea orokorrean gobernuen arteko lankidetzako erakunde harremanez arduratuko da, eta harreman horiek harmonizatuko ditu. Zehazki, honako eginkizun hauek izanen ditu: a) Oinarrizko eskubide eta betebeharren garapenari eragiten dioten lege proiektuak aztertzea eta horien gaineko txostenak egitea.

b) Gorte Nagusietan edo Foru Parlamentuan araugintzako lankidetzarako errekerimenduak kudeatzea, legeak, araugintzako xedapenak edo lege indarra duten egintzak tramitatzean Estatuaren eta Nafarroaren arteko harremanen eta eskumen banaketaren araubidea urra daitekeela ohartuz gero.

c) Kanpo harremanen arloko jardueren koordinazioa eta segimendua. d) Lege honetan xedatutakoaren indarrez atxikitzen ahal zaizkion bertze eginkizun

guztiak. 3. Nafarroa-Estatua Bitariko Batzordeak bere eginkizunak beteko ditu deusetan ukatu

gabe politika eta gai zehatzak koordinatzeko legeetan aurreikusten diren bertze erakunde bereziak.

38. artikulua. 1. Foru legeen gaineko kontrol bakarra, Konstituzioarekin bat heldu ote diren, Konstituzio Auzitegiak eginen du635.

2. Konstituzio Auzitegiaren antolamendu juridiko eta prozesalerako neurri berezi hauek ezartzen dira Nafarroako Foru Komunitateari dagokionez: a) Konstituzio Auzitegian sala

635 38.1. artikulua LORAFNAn horrela agertzen da.

227

berezi berria sortuko da, Nafarroaren eta Estatuaren arteko Gatazken Auzitegi gisara eratuko dena; Nafarroako erakunde eta aginteekin ikusteko duten konstituzio-kontrakotasuna adierazteko prozedurez eta konstituzio gatazkez arduratuko da, eta horretarako bereganatuko ditu aipatutako ahalmenen artean Konstituzio Auzitegiaren Osoko Bilkurari dagozkionak.

b) Nafarroaren eta Estatuaren arteko Gatazken Auzitegi gisara eratutako Konstituzio Auzitegiko sala berezia sei magistratuk osatuko dute. Lehenbiziko hirurak Konstituzio Auzitegiak izendatuko ditu osoko bilkuran, Senatuak proposatuta, auzitegiko kide diren magistratuen artetik. Bertze hirurak izendapen berrikoak izanen dira; Erregek edo Erreginak izendatuko ditu, Nafarroako Parlamentuak proposatuta, nafar legelarien artetik, eta gaitasunaren aldetik Auzitegiko magistratuen baldintza berak izan beharko dituzte legelari gisa. Bertako magistratu bat ariko da, txandaka, Sala Bereziko lehendakari.

c) Eskumen-gatazka negatiboaren prozedura berria ezarriko da Konstituzio Auzitegirako; prozedura horretan Nafarroako Gobernua izanen da auzi emaile eta Estatuko Gobernua organo errekeritu, Konstituzioak zein legeek Nafarroari buruz ematen dizkioten eskurantzak erabiltzeko eskumenik gabekotzat jotzen duenean bere burua azken horrek. Auzitegiaren epaiak errekerimendua bidezkoa ez dela edo, aitzitik, bidezkoa dela ebatz lezake, eta azken kasu horretan epe bat ezarriko du errekeritutako eskurantza epe horretan erabiltzeko.

d) Nafarroako aginte eta erakundeek konstituzio-akzio bat aurkezten ahalko diote Gatazken Auzitegiari, parte izan ez diren prozesuetan emandako epaiek Nafarroako autogobernuari eragiten ote dioten ebazteko. Akzioa idazki bakar baten bidez tramitatuko da, epai horiek Estatuko Aldizkari Ofizialean argitaratu eta bi hilabeteko epean, epaiak Nafarroako eremuan ondoriorik sorrarazten ote duen erabaki dezan Nafarroaren eta Estatuaren arteko Gatazken Auzitegiak.

e) Lege honen indarrez, Nafarroako erakundeak parte diren konstituzio-prozeduretan era berezian bermatu behar da aginteen arteko orekaren printzipioa; hartara, Estatuko Gobernuak egiten duenean nafar erakundeek onartutako arau-xedapenen eta erabakien kontra, ez dira bertzerik gabe etenda geldituko xedapen eta erabaki horiek, Konstituzioaren 161.2 artikuluak orokorrean aurreikusi bezala.

Bigarren Titulua Nafarroaren ahalmenak eta eskumenak jasotzen ditu. Lehenengo Kapituluak Xedapen orokorrak dakartza. Bertan, berrikuntza garrantzitsuenak ikusiko ditugu. (originalean hizki lodian dago):

39.2. artikulua. Nafarroako erakundeek, Foru Lege baten bidez, erreferendum bidezko galdeketarako eskubidearen erabilera arautuko dute beren lurralde eremuan, eta, horretarako ezarriko dute kasu bakoitzean jarraitu beharreko prozedura, emaitzak baliozkoak izateko baldintzak eta emaitza horien sarbidea antolamendu juridikoan. (...)

40. artikulua. Estatuaren eskuduntzan oso-osorik ez dauden gai guztietan, legegintzako ahalmena eta betearazteko ahalmena erabiltzea Nafarroaren eskuetan egonen da.

41. artikulua. 1. Oso-osorik Nafarroaren eskuduntzan dauden gaietan, Foru Komunitateak arauak, legeak eta erregelamenduak egiteko edo garapeneko ahalmenaren titulartasun osoa izanen du. Esparru horietan, Nafarroako erakundeetatik heldu den Zuzenbidea Nafarroan aplika daitekeen bakarra izanen da, deusetan ukatu gabe Europako Zuzenbidea zuzenean aplikatzea, hori bidezko denean. Halakoetan, Nafarroako erakundeen lana izanen da Europako xedapenen transposizioa bere ordenamendu juridikora, horrela behar dutenetan.

42. artikulua. 1. Lege honen indarrez, orokorrean Nafarroari dagozkio, bere lurraldearen barnean, gai guztiak betearazteko ahalmenak, salbu eta oso-osorik Estatuaren eskuduntza direnak Nafarroaren eremuan.

2. Nafarroako erakundeen eskuduntza diren betearazteko ahalmenak betearazpen eginkizun guztietara hedatuko dira, bai dagozkien Estatuko legeenak bai Nafarroako foru legeenak, eta haien barnean sartuko da legeak garatzeko, betearazteko eta antolatzeko erregelamenduak emateko ahalmena, baita zerbitzuen kudeaketa eta administrazio osoa, ikuskatzeko eta berrikusteko eginkizuna barne. Honi dagokionez, Nafarroako erakundeek eta dagozkien agintariek ematen dituzten erregelamenduzko arauak eta jarraibideak baizik ez dira aplikatuko Nafarroako lurralde eremuan.

43. artikulua. Lege honetan aurreikusten diren Nafarroako eskuduntza eta eskumenak bere lurralde eremurako direla ulertu behar da. Nafarroako erakundeek beren ahalmen horiek arautzeak edo erabiltzeak kanpoko bertze lurralde eremuren batean eragin badeza, Estatuko edo

228

autonomi erkidegoko kasuan kasuko agintariekin elkarlan eta lankidetzarako hitzarmenak bideratu beharko dira. (...)

Bigarren Kapituluak Ahalmen eta eskumenen zehaztapena egiten du. Hemen aldaketa ugari sartzen dira, hainbat Europako Batasunari lotutakoak. Bere garrantziagatik, finantzen eskuduntzak azpimarratuko ditugu.

45. artikulua. 1. Bere foru araubidearen ondorioz, Nafarroak autonomia izanen du zergen eta finantzen aldetik, Lege honetan aitortzen zaizkion eskumenak garatu eta betearazteko

2. Nafarroaren finantza-jarduera Estatuarenarekin koordinatu eta harmonizatuko da, Lege honetan aurreikusten denarekin bat etorriz. Horren ariora, Nafarroak eta Estatuak finantza arloan elkarrekin lankidetzan aritzeko manerak ezarriko dira, bereziki Nafarroak Estatuko karga orokorrei zer-nolako ekarpenak egin beharko dizkien, Estatuko diru-sarreretatik zenbat eskuratuko duen eta inbertsio publikoen politikan biek zer-nolako elkarlana izanen duten zehazteko.

3. Nafarroak bere lurralde esparruan Estatuaren karga orokorrak finantzatzeko egin beharreko ekarpena hitzarmen ekonomikoaren tradiziozko sistemaren bidez arautuko da.

4. Hitzarmen ekonomikoen izaera itundua dela eta, behin Estatuko Gobernuak eta Nafarroako Gobernuak sinatu ondoan, Foru Parlamentuari eta Gorte Nagusiei igorriko zaizkie, lege arruntaren bitartez onets ditzaten.

5. Nafarroako erakundeek beren zerga sistema eta araubidea mantendu, ezarri eta arautzeko ahalmena dute, beren lurraldean ari direla; sistema hori inola ere ez da izanen konfiskatzezkoa, eta printzipio hauek izanen ditu gidari: berdintasuna, progresibitatea, gaitasun ekonomikoa eta nahikotasun finantziarioa.

6. Nafarroako zerga sistema osatzen duten zerga mota guztiak ordainaraztea, kudeatzea, likidatzea, ikuskatzea, berrikustea eta biltzea nafar erakunde eskudunei dagokie.

7. Artikulu honetan aipatzen den zerga-ahalmena erabiltzean, Nafarroako erakundeek errespetatu beharko dute Espainiako Estatuak sinatu eta berretsi dituen nazioarteko hitzarmen eta itunetan edo atxiki zaien haietan xedatua, bai eta Europar Batasuneko zerga-harmonizaziorako arauak ere.

8. Nafarroako erakundeek Zor Publikoa jaulki nahiz kredituak eskatu ahal izanen dituzte inbertsioetako gastuak finantzatzeko, Nafarroako Parlamentuak lege baten bidez ezartzen duen gisan. Nafarroaren Zor Publikoa eta Foru Komunitateak jaulkitako titulu baliokideak diru publikotzat joko dira ondorio guztietarako, eta Estatuko Zor Publikoak dituen onura eta baldintza berak izanen dituzte.

56. artikulua. 1. Nafarroako erakundeei dagokie oso-osorik jarduera ekonomikoaren antolamendua eta plangintza eta Nafarroako ekonomiaren garapenaren sustapena eta bultzada, betiere jabetza pribaturako eskubidearekin eta enpresen askatasuna errespetatzearekin bat etorriz, merkatu-ekonomiaren barnean.

2. Nafarroako erakundeek jarduera ekonomikoan ekimen publikoa erabili ahal izateko, Nafarroako Parlamentuak baizik ezin izanen du oinarrizko baliabide edo zerbitzu batzuk lege bidez sektore publikoaren esku utzi –bereziki monopolio kasuan– eta enpresen gaineko esku-hartzea erabaki, interes orokorrak hala eskatuz gero.

3. Ildo beretik, eta Estatuko legeriaren oinarrizko printzipioak begiratuta, Nafarroako Parlamentuaren lana izanen da jabetza pribatuaren eginkizun sozialaren mugak arautzea. Halaber, Nafarroako Parlamentuari dagokio jabetza pribatuaren ondoriozko eskubideen erabileraren mugatze oro arautzea, onura publikoagatik edo gizarte interesagatik horretarako arrazoi aski baldin bada; nolanahi ere, kasu guztietan kalteordaina eman beharko da.

4. Estatuak behar diren bideak emanen ditu nafar erakundeek lurraldez gaindiko jarduera ekonomikoaren plangintzan parte hartzeko aukera izan dezaten.

5. Era berean, behar diren bideak emanen dira nafar erakundeek Europar Batasunean parte hartu ahal izateko, Batasuneko politika ekonomikoa definitzen lagun dezaten, bai eta nazioarteko itun eta hitzarmenetan parte hartu ahal izateko ere, baldin eta eraginik badute haren ahalmen eta eskumenen erabileran.

6. Orobat, Nafarroako erakundeek Estatuko sektore publiko ekonomikoaren kudeaketan parte hartuko dute beren lurraldearen barnean eta, Estatuarekin bat etorrita,

229

beren ordezkariak izendatuko dituzte Estatuko eta, behar izanez gero, Europar Batasuneko erakunde ekonomikoetarako, kontrol-organoetarako, finantza-erakundeetarako eta Estatuko enpresa publikoetarako, haien eskumenak edo eragina Nafarroako lurralde eremura hedatzen badira.

7. Nafarroako erakundeek Lege honetan aitortzen zaizkien ahalmen eta eskumenak erabiltzerakoan, elkartasunaren eta lurralde arteko oreka ekonomikoaren printzipioa bete beharko dute, eta, horrekin batera, pertsonek mugitzeko eta kokatzeko duten askatasuna eta ondasun, kapital eta zerbitzuak mugitzeko askatasuna begiratu eta bermatu beharko dituzte, inolako bereizkeriarik sortu gabe eta enpresen arteko lehia askerako aukerak murriztu gabe.

57. artikulua. 1. Nafar erakundeei dagokie oso-osorik Nafarroako finantza sistema arautu eta ikuskatzea, bat etorririk, kreditua, bankuak eta aseguruak antolatzeari dagokionez, Europar Batasuneko nahiz Estatuaren esku dagoen merkataritza-legeria komunaren oinarrizko esparruarekin.

2. Nafarroak Estatuko eta, behar izanez gero, Europar Batasuneko finantza sistema kontrolatzeko instituzio eta erakundeetan parte hartuko du eta haietan ordezkariak izendatuko, Estatuarekin bat etorrita, haien eskumenak edo eragina Nafarroaren lurralde eremura hedatzen badira.

Hirugarren kapitulua Aginte Judiziala Nafarroan izenburua du, eta LORAFNAren testuarekin parekatuta, bere artikulu guztiek erredakzio berria dute. Estatuko Administrazioarekiko harremanak Laugarren kapituluan arautzen dira; bertan suertatzen diren aldaketa batez ere LORAFNAren hainbat artikulu kentzean datza. Interesgarria dugu Bosgarren kapituluan jasotzen dena. 1982ko Foruaren Hobekuntzan kapitulu honen izenburua Hitzarmen eta lankidetza akordioak komunitate autonomoekin zen, eta, oraingo EAJkoan, Harremanak Euskadiko Erkidegoarekin eta Frantziako Estatuan sarturik dauden Iparraldeko euskal lurraldeekin. Erredakzioa guztiz berria da, eta originalean hizki lodiz doa:

66. artikulua. 1. Nafarroako Foru Komunitateak eta Euskadiko Erkidegoak beren herritarren garapenerako eta haien ongizate sozial, ekonomiko eta kulturalerako egokien juzgatzen dituzten lotura politikoak izaten ahalko dituzte, bai udalerri mailan bai lurralde mailan, muga bakarra herritarren beren borondatea dela.

2. Horretarako, erkidego bien artean lankidetzarako hitzarmen eta akordioak egiten ahalko dira bien intereseko arloak garatu eta kudeatzeko; lankidetzarako tresna komunak ezartzeko aukera ere izan daiteke, horrela onartzen badute erkidego bateko eta bertzeko autogobernuerakundeek. Betiere Estatuak errespetatuko du erkidego bien artean lankidetzarako hitzarmen eta akordioak egitea eta, beraz, harreman horiei ez zaie aplikatuko Konstituzioaren 145. artikuluan xedatua.

3. Etorkizunean Nafarroako Foru Komunitateko eta Euskadiko Erkidegoko herritarrek, beren borondatea adieraziz, askatasunez erabakitzen badute egitura politiko komuna eratzea, negoziazio-prozesu bat ezarriko da erkidego bateko eta bertzeko erakundeen adostasunez, Espainiako Estatuarekin izanen den antolaketa eta harreman politikoetarako esparru berria egituratzeko –horrela behar badu–; nolanahi ere, erkidego bietako herritarrek berretsi beharko dute esparru berri hori.

67. artikulua. 1. Nafarroako erakundeek lehentasuna emanen diete Iparraldeko euskal lurraldeekiko harremanei. Hartarako, beharrezko akordio eta itunak sinatzea sustatuko da Pirinioen bi aldeetan kokatutako euskal lurralde eta giza taldeek ahalik eta erarik zabalenean erabili ahal ditzaten Europar Batasunaren esparruan mugaz gaindiko lankidetzarako egungo nahiz etorkizuneko araudiak eskaintzen dituzten aukerak, gisa horretara estutzeko lotura historiko, sozial eta kultural bereziak Nafarroaren eta Frantziako Estatuan kokatutako euskal lurralde eta giza taldeen artean. Horren barnean sartzen da udalerri eta lurralde mailako lankidetzarako tresnak ezartzeko gaitasuna, alde bakoitzeko herritarren borondatea errespetatuz.

2. Artikulu honetan xedatuaren barnean, Nafarroako Foru Komunitateak lankidetza organo baten funtzionamendua sustatuko du Frantziako Estatuan dauden euskal lurraldeekin eta Euskadiko Erkidegoarekin, Euskal Herri osoko premia komunei erantzuteko.

230

LORAFNAK jasotzen ez zuen Harremanak Europarekin eta Nazioartearekin jasotzen ditu EAJren testua bere Seigarren kapituluan:

68. artikulua. 1. Lege honen ondoriozko konpromisoak Europar Batasuneko itunetan jasoko ditu Estatuak, bidezko den gisan, Europan konpromiso horiek aitortu eta begiratuko dituztela bermatu beharrez.

2. Europar Batasuneko araudiarekin bat etorriz, Nafarroak zuzeneko ordezkaritza izanen du Europar Batasuneko organoetan. Horretarako, Espainiako Gobernuak behar diren bideak emanen ditu Nafarroako Gobernuak Batasuneko erakundeetako erabakiak hartzeko prozeduretan modu aktiboan parte hartzeko aukera izan dezan, erabaki horiek bere eskumeneko gaiei eragiten badiete. Halaberean, Nafarroako erakundeen ordezkariak Estatuak Europar Batasuneko Ministroen Kontseilurako izendatuko dituen ordezkaritzetako kide izanen dira, oso-osorik Nafarroaren eskumenekoak diren politika publikoei buruzko gaiak erabiltzen direnean.

3. Nafarroako Gobernuak eta Estatuko Gobernuak behar diren koordinazio sistemak emanen dituzte Batasuneko funtsak prestatu, programatu, banatu eta betearazteko prozesuetan benetan parte hartzeko aukera bermatuta izan dezan Nafarroak.

4. Nafarroako erakundeen lana izanen da Batasuneko zuzentarauak txertatzea beren eskumen-eremuan. 5. Nafar erakundeek Europako Justizia Auzitegira jotzeko aukera izatea bermatuko du Estatuak, haiek zuzenean jotzeko eskubidea Europako araudian aurreikusita ez dagoen guztietan.

6. Nafarroa hauteskunde barruti bakarra izanen da Europako Parlamentuko hauteskundeetan.

69. artikulua. 1. Nafarroako erakundeek, subsidiariotasun printzipioa oinarritzat hartuta, mugaz gaindiko eta eskualdeen arteko lankidetza bulkatuko dute Europar Batasunaren eremuan, lankidetza hori baita Europa eraikitzeko funtsezko tresna, alegia, Europa bat horretako herriak eta eskualdeetako giza taldeak osatzen dituzten herritarren aitormenean oinarritua, kulturaren aberasgarri eta demokraziaren pizgarri.

2. Nafarroak euroeskualde baten sorrera bulkatuko du Europar Batasunaren esparruan. Euroeskualde horretan, Euskal Herria osatzen duten lurralde historiko guztiak sartuko dira, bai eta, hala badagokio, Euskal Herriarekin lotura historiko, sozial, ekonomiko eta kultural garrantzitsuak dituzten hurbileko bertze eskualde batzuk ere.

70. artikulua. 1. Nafarroaren lurraldetik kanpo, nafar erakunde publikoek behar diren lanak eginen dituzte Nafarroako herritarren interesak defendatu eta sustatzeko; horretarako, beren eskumen esparruetan, akordio, hitzarmen eta protokoloak sinatzen ahalko dituzte nazioarteko instituzio eta erakundeekin.

2. Helburu horiek lortzeko, behar diren giza baliabideak eta bitarteko materialak emanen dira Nafarroako Gobernuaren kanpo ekintzarako; beharrezkoak badira, ordezkaritza-bulegoak eta ordezkaritzak sortuko dira atzerrian, eta horien estatutua foru lege baten bidez arautuko da.

3. Nafarroak zuzeneko ordezkaritza izaten ahalko du nazioarteko erakundeetan, bereziki hizkuntza, kultura, bake, giza eskubideen defentsa nahiz lankidetza, garapen iraunkor eta ingurumenarekin ikusteko dutenetan, erakunde horien araubideek kide izateko eta parte hartzeko aukera ematen badute.

71. artikulua. 1. Estatuko Gobernuak Nafarroako erakundeen baimena beharko du, aitzinetik, Lege honetan biltzen diren eskumenak aldatu edo mugatzea dakarten nazioarteko itun edo hitzarmenak sinatzeko.

2. Nafarroako Gobernuak parte hartuko du Estatuko Gobernuak nazioarteko itun eta hitzarmenak lortzeko eginen dituen negoziazioetan, horietan inplikatua dagoen heinean, bai eta mugen arloko legegintzako proiektuetan ere, Nafarroarentzat interes berezia duten gaiei dagozkienean.

3. Nafarroak betearaziko ditu nazioarteko itun eta hitzarmenak, bere eskurantza eta eskumenei eragiten dien orotan.

72. artikulua. Nafarroak garapen bidean diren herrialdeekiko elkartasun eta lankidetzako politika garatzen ahalko du bere kasa eta, horretarako, beharrezko akordio eta programak ezarriko ditu hartzaile izanen diren herrialde eta eskualdeekin, baita gobernuz kanpoko erakunde eta instituzio publiko eta pribatuekin ere, lankidetza-politikak eraginkorrak izanen direla bermatzeko beharrezkoa denean.

231

LORAFNAren erreforma, III. tituluan jasotakoa, oso modu ezberdinean agertzen zaigu EAJren proposamenean, erreferendumaren formula eta hau gauzatzeko prozedura guztia aurreikusten duelarik:

73. artikulua. 1. Foru araubidearen izaera juridikoa dela eta, Lege Organiko honek aipatzen duen Hobetzea aldaezina da alde bakarrak erabakita.

2. Haren erreforma, betiere, bide honi lotuko zaio: a) Ekimena Foru Parlamentuari dagokio, parlamentarien bortzenaren

proposamenez, Nafarroako Gobernuari edo Estatuko Gorte Nagusiei.b) Proposamena Foru Parlamentuak onetsi beharko du, gehiengo osoz.c) Proposamena onetsi ondotik, negoziazio-prozesu bat hasiko da nafar

erakundeen eta Estatukoen artean, eta gehienez sei hilabeteko epean bukatu beharko da. d) Akordioak, halakorik lortzen bada, Foru Parlamentuaren eta Gorte Nagusien

onespena beharko du, eta Nafarroako gizartearen behin betiko berrespena Nafarroako Gobernuak berariaz deitutako erreferendumean.

e) Akordiorik lortzen ez bada, hasieran onetsitako proposamena erreferendum bidez Nafarroako gizarteak berresteko bidean emateko eska diezaioke Foru Parlamentuak Nafarroako Gobernuari.

f) Nafarroako gizarteak proposamena berresten badu, Estatuko erakundeekin negoziazio prozesu berri bati lotuko zaio Nafarroako gizartearen borondate demokratikoa antolamendu juridikoan txertatzeko.

6.5. Batzarre

6.5.1. Batzarreren sorrera eta bilakaera

Batzarre taldeak (Nafarroako Ezkertiarren Batzarra) hainbat gizarte mugimendu erradikaletan ditu bere sustraiak: feministan, ekologistan, antimilitaristan, mugimendu asoziatibo, auzotar eta hiritarrean, eta sindikalismo erradikalean. 1987an sortu zen, besteak beste EMK, LKI, EE eta Auzolan taldeetatik etorritako militanteek osatuta. Ez ditu alderdi politiko klasiko baten ezaugarriak, eta bere jarduera arlo politikoan zein sozialean burutzen du, hala maila instituzionalean nola gizartean. Hainbat zinegotzi ditu udal nafar batzuetan, batez ere Iruñerrian eta Tuteran. Nortasun nafar ezberdinen arteko gatazkan jarrera integratzailea mantentzea aldarrikatzen du, ikuspegi baskista ezkertiar batetik636. Auzi nazional-erregionalari buruz daukan diskurtsoa, ezker aldearen eta euskal ezker abertzalearen artean kokatzen da. Ondorioz, 1999an HBra hurbildu zen, Euskal Herritarrok-en egitasmoan, eta horrek Nafarroako Parlamentuan eta Iruñeko Udalean lehen aldiz sartzeko bidea eman zion. Baina laster bihurtuko zen ezadostasunezko ahots, Nafarroan euskaldun sentitzen direnen eta nortasun nazional espainiarra daukatenen arteko elkarbizitza defendatzen zuelako, eta, batez ere, gogor kritikatu zuelako ETA, 2000. urtearen hasieran su-etenari amaiera ematean. Horrela, urte hartako apirilean, Batzarrek utzi egin zuen koalizioa. 2004az geroztik, Nafarroa Bai koalizioko kide da.

6.5.2. Autogobernurako hausnarketak

Bere web orrian, Las izquierdas vasquistas y abertzales navarras en el tiempo post-ETA izeneko agiri luze bat dago zintzilik, 2004 eta 2005 artean une ezberdinetan prestatua, Batzarrek bere kideen artean eztabaidatzeko asmoz landutako dossierra berau. Bertako II. Eranskinak, 2005eko irailean idatzia, Foruaren Hobekuntza erreformatzeko zioak eta zentzua biltzen ditu. Edukiak garbi islatzen ditu autogobernu maila hobetu

636 http://www.batzarre.org/

232

nahi duen formazioaren ideia baskista, ezkertiar eta anizkoiak. Bestalde, azpimarratzekoa da ez diola foraltasun historikoari aipamenik egiten:

Es muy razonable proponerse una reforma del Amejoramiento. Ha pasado mucho tiempo: 25 años. Se han producido fuertes cambios. Es, pues, un buen momento para revisar y replantear cuestiones de bastante enjundia como son: las “autolimitaciones” derivadas de las presiones golpistas; los cambios en la esfera estatal debidos a la nueva realidad de la Unión Europea; la incorporación de nuevas generaciones, que traen nuevas miradas o inquietudes; la experiencia del Amejoramiento y del estado de las autonomías durante este período; las ambigüedades, disfunciones e incumplimientos, las transferencias atascadas… Veinticinco años después es obligado replantear los pactos “territoriales” del 78: sus pilares, su alcance y contenidos, los criterios del autogobierno y del poder estatal, las competencias, el sistema de garantías mutuas…

A estas razones de tipo general han de añadirse otras dos más específicas de nuestra comunidad y tan importantes si no más que aquellas. Una: hay que corregir la exclusión habida en 1982; dicho de otra forma, hay que resolver el encaje del vasquismo navarro en el Amejoramiento. Segunda, hay que someter a refrendo de la ciudadanía navarra la ley resultante tras la reforma para corregir ese déficit democrático originario con que cuenta el actual Amejoramiento.

Cierto que no estamos en 1.982. Desde entonces hemos tenido hasta 27 consultas electorales, que marcan unas tendencias claras de mayorías y minorías. Pero no es de recibo que una ley de tanta entidad como el Amejoramiento no sea ratificada por la ciudadanía anteponiendo un supuesto principio foral al principio democrático. Con el agravante de que a la exclusión de la sensibilidad vasquista se sumaba la imposición sin posibilidad para el vasquismo de medir su rechazo. Esto a la altura de 1982 en un contexto de enfrentamiento total, con el cúmulo de provocaciones acaecidas en Navarra de 1.977 desde el poder, con la ofensiva más cruenta de ETA... dejaba abierta una herida que todavía perdura en las filas vasquistas. A nuestro juicio, la exclusión del vasquismo y la falta de refrendo fueron las principales carencias del mismo.

Pacto de convivencia La sociedad navarra está atravesada por el conflicto entre las diversas identidades

colectivas existentes en su seno. Es un conflicto arrastrado desde el acceso a la modernidad. Por una parte, existe una conexión histórica, cultural, económica, humana-familiar... muy profunda de la Comunidad Foral de Navarra con el Estado español. Se puede afirmar que la sociedad navarra está hondamente imbricada en la sociedad española y en sus instituciones de toda clase. Sin embargo, este hecho produce sentimientos encontrados en nuestra sociedad: un sector de la población siente afecto por estos lazos con la sociedad española, mientras que otro sector siente rechazo por ellos o no los ve bien.

Por otra parte, la sociedad navarra está tensionada por los conflictos derivados de la pluralidad de identidades de su población. Esto supone un choque de valores y de perspectivas, un conflicto permanente entre bienes e intereses contrapuestos, que se ha agudizado en los últimos años por la confrontación entre el nacionalismo-vasco y el navarro-españolismo liderado por UPN. Expresión de estos conflictos es la disconformidad de una parte importante de la sociedad navarra con la precaria e injusta situación de la identidad pro-vasquista y sus símbolos (el euskera, la ikurriña, la definición vasca de Navarra, de su historia y de su cultura, los proyectos de unidad con el resto de los territorios identificados con un ámbito común histórico-cultural vasco), que no son reconocidos en los planos públicos e institucionales por ser minoritarios.

La Constitución española y el Amejoramiento del Fuero navarro ofrecen sólidos argumentos a tal disconformidad. (...)

Este desencuentro en la población vasco-navarra y en sus formaciones políticas más representativas, tanto acerca de la configuración propia interna del País como sobre su relación externa con el estado español (y el francés), constituye para Batzarre el aspecto principal de la cuestión navarra. Por ello, el logro de unas bases de convivencia de la población navarra fundadas en una relaciones más igualitarias y justas entre las distintas identidades, de manera que ninguna de ellas se encuentre en una situación de subordinación ni de derecho ni de hecho, es uno de los cambios más importantes que requiere el Amejoramiento.

Este Pacto de convivencia, cuyas bases principales exponemos en el cuadro adjunto, debe estar guiado por valores liberales, democráticos e integradores. Debe impregnar la cultura pública común de la sociedad navarra de respeto al otro como eje vertebrador de la convivencia

233

entre las diversas identidades que hay en su seno. Desde Batzarre aspiramos, en consecuencia, a construir un suelo común que satisfaga todos los intereses parciales que alberga la pluralidad de la sociedad vasco-navarra y a establecer unas bases multilaterales que atiendan las distintas y contrapuestas insatisfacciones existentes. Sin sectarismo: un pacto de convivencia no se puede sustentar en la supremacía de una de las partes. Con reciprocidad: ha de ser un compromiso de mutuo reconocimiento y de mutuas concesiones.

Corregir las carencias democráticas A nuestro juicio, se trata en primer lugar de subsanar la falta de un refrendo

específico en la aprobación del Amejoramiento.En segundo lugar, mantener la Disposición Transitoria 4ª de la Constitución que

legitima la defensa de un proyecto compartido con la CAV, si así lo quiere la mayoría de la población Navarra. A propósito de esta opción, cabe completarla abriendo este derecho a una regulación de la iniciativa ciudadana con un respaldo importante del electorado y, por otra parte, a una regulación legal de la capacidad autodeterminativa de la sociedad Navarra. Lo cual supone reconocer a las instituciones democráticas navarras la competencia para convocar consultas sobre aquellas cuestiones más relevantes para el futuro político de la ciudadanía navarra. Y, dentro de esa competencia autodeterminativa, supone habilitar un procedimiento de salida para los proyectos nacionalistas-vascos en el caso de que desde las instituciones democráticas se planteara una demanda de secesión apoyada en una mayoría clara y ésta se hubiera conformado ante una pregunta clara. Este procedimiento se fundamentaría en el principio democrático, como la Corte Suprema de Canadá argumenta en su celebrado dictamen. Esta reforma tiene una proyección simbólica para la identidad vasquista que trasciende ampliamente su alcance político inmediato. Su presencia en el Amejoramiento (o en el estatuto de la CAV) satisfaría la posibilidad de llevar a cabo los proyectos nacionalistas democráticos y respetuosos de los derechos humanos y facilitaría un método para acceder a sus metas (estar en Europa sin pasar por España).

En tercer lugar, proponer a las instituciones competentes la regulación de los derechos político-electorales para la población inmigrante en base al arraigo social. En estos momentos constituyen un 9% de la población navarra y previsiblemente esta cifra se incrementará en los próximos años.

Mejorar el autogobierno Finalmente nos limitamos a exponer de forma breve y resumida, desde la perspectiva

de Batzarre, el resto de los principios más relevantes que deben presidir la mejora del autogobierno navarro.

Comenzamos por dos asuntos de gran trascendencia y que, más allá de la reforma particular del Amejoramiento, atañen al conjunto del edificio autonómico estatal. Hay que resolver el asunto europeo en sus diversas facetas, desde lo más general, como la participación de las Comunidades Autónomas en la elaboración de la política estatal sobre la Unión Europea y en la ejecución de las políticas “comunitarias” decididas por los órganos de la UE, hasta lo más específico, como la presencia directa o indirecta de Navarra ante los órganos de la UE para la defensa de sus competencias relacionadas con el hecho foral diferencial reconocido por la constitución y el Amejoramiento. Asimismo, hay que resolver el asunto de la participación de las CCAA en la elaboración de la política estatal, cosa que lleva directamente a la reforma del Senado para convertirlo en una cámara de representación territorial, y su participación también en la composición y designación de los miembros de los organismos superiores del estado: Tribunal Constitucional, Tribunal Supremo, Consejo General del poder Judicial, etc. A este respecto, desde Batzarre somos partidarios de combinar el autogobierno y el gobierno compartido, como en los regímenes federales, conjugando un conjunto estatal con capacidad constituyente que funcione en ciertas cosas como un todo único o como un todo coral o multilateral y en otras a través de los diversos y particulares poderes de autogobierno.

En cuando a la redistribución de competencias que se abre ahora mediante la negociación de la reforma del Amejoramiento y de las reformas estatutarias que están planteadas en otras comunidades, defendemos criterios eclécticos y diversos (confederales, federalistas, autonómicos y unitarios) según la razón de ser y la conveniencia de cada competencia.

En otro orden de cosas hay que resolver la falta de garantías de todo tipo para las competencias de autogobierno que caracteriza al sistema político actual, mediante la puesta en marcha de mecanismos que protejan las competencias propias frente a la invasión de las mismas o el incumplimiento unilateral por parte del Estado. Esta carencia, que atañe profundamente a la calidad del autogobierno en el sistema político actual, es probablemente uno de los defectos más importantes del Amejoramiento y de todos los estatutos de autonomía. (...)

234

Las bases del pacto de convivencia que propone Batzarre Primera, subsanar en el Amejoramiento la falta de integración de la identidad vasco-

navarra. Segunda, acordar unas propuestas pactadas entre todas las sensibilidades de

pertenencia nacional y sin que suponga renunciar a los idearios de cada parte, con la mirada puesta en que los acuerdos perduren durante una o dos generaciones.

Tercera, dicho Pacto debe estar guiado por valores democráticos e integradores como son el reconocimiento del pluralismo de identidades nacionales existente en Navarra, el respeto mutuo, la aceptación de la mayoría y las garantías para la minoría, la puesta en practica del principio de concesiones mutuas, la ausencia de cualquier forma de presión o ventajismo ajeno a la voluntad de la población.

Cuarta, en torno a la identidad colectiva de Navarra deben establecerse cuáles son las convergencias mínimas comunes acordadas por todas las partes y deben delimitarse asimismo cuáles son las diferencias hoy por hoy insuperables.

Quinta, acordar qué asuntos principales han de incluirse en el acuerdo. Por nuestra parte adelantamos los siguientes:

- Reconocer la existencia, legitimidad e igualdad de todas las identidades o sentimientos de pertenencia actualmente presentes en la sociedad navarra.

- Reconocer la identidad vasco-navarra y sus derechos habida cuenta su situación actual de subalternidad.

- Reconocer la oficialidad del euskara en tanto que lengua de Navarra (junto al castellano). Aprobación consensuada de una ley de normalización del euskara en todo el territorio de Navarra.

- Reconocimiento oficial de los símbolos vascos y presencia de éstos según el respaldo que obtengan en la población.

- Crear espacios de encuentro y de cooperación entre la CFN y la CAV de acuerdo con los intereses y la voluntad que expresen las respectivas ciudadanías (y, en otro plano, al menos en el lingüístico-cultural y transfronterizo, crear también espacios de encuentro y cooperación con los territorios vascos de Iparralde)

- Apoyo a la cultura euskaldun y respeto a las costumbres vascas en todo el territorio navarro.

- Libertad para un asociacionismo común vasco-navarro entre entidades públicas o privadas de ambos territorios, que lo deseen.

Sexta, el resultado final que se consiga deberá ser acordado con todas las instituciones ajenas a Navarra que estén afectadas por el mismo y deberá ser sometido a refrendo popular.

7. Batasuna637

7.1. Euskal Herritarroketik Batasunara

Euskal ezker abertzalearen mamia Batasunaren inguruan antolatuta dago gaur egun, nahiz eta baieztapen hau orekatu egin beharko litzatekeen Nafarroan, bertan Aralarrek duen garrantzia dela-eta. Formazio biak lehenagoko HBren oinordeko dira, eta Euskal Herritarroken enbor beretik sortuak. Honako hau, euskal ezkertiarren koalizio independentista bat zen, 1999an ezker abertzalearen hauteskunde organo gisa sortua, Lizarra-Garaziko akordioaren eta ETAren su-etenaren giro itxaropentsuan.

637 Puntu honetan gainetik jorratzen diren gai batzuk beherago, 10. puntuan, modu sakonago batean ikusiko dira, bake prozesuaren inguruan hitz egingo dudanean.

235

Arrakasta itzela lortu zuen hauteskundeetan, baina barne tirabirak izan zituen su-etena hautsi ostean, eta lehenik Batzarre irten zen bertatik, eta gerora Aralar. EHren oinarrian zegoen egitasmoa, Euskal Herriko zazpi probintzientzat Estatu independiente bat sortzean zetzan. Horretarako, autodeterminazio eskubidea oinarrizko eskubide gisa defendatu zuen, indarkeriarekin amaitzeko. Eskubide hau, Euskal Herriaren independentziari buruzko erreferendum bat ospatzearen bidez egikarituko zen zazpi probintzietan. EHk sozialismo identitario terminoa sortu zuen Euskal Herriaren egoerari egokituta sozialismo mota gisa.

EHko krisi eta bereizketen ondorioz, ezker abertzaleko hainbat korronte eztabaida eta birrantolaketa prozesu batean murgildu ziren. Eta horrela sortu zen Batasuna, 2003an, Alderdi Politikoen Legearen harian legez kanpokotzat jotako alderdi politikoa. Aurreko urtean onartu zen aipaturiko Legea, eta EH zein HB ilegalizatu zituen. Berrantolaketa eta izenaren aldaketan, jarduera esparrua zabaldu izanak ez ezik, HB eta EHren gain zegoen ilegalizazio mehatxuak ere izan zuen eraginik. Ikusi dugun bezala, berrantolaketa prozesu horretan bere bidetik jo zuen Patxi Zabaletak zuzenduriko Aralar korronteak, ez zetorrelako bat ETAren indarkeria ez arbuiatzearen ildo ofizialarekin. Gerora, ikusi dugun bezala, alderdi independiente gisa osatuko zen Aralar. HBrekin egin zuen moduan, Baltasar Garzón epaileak Udalbiltza Kursaal ere legez kanpo utzi zuen, Udalbiltzako ezker abertzalearen udal ordezkarien zatiketa zena. Aipatu beharra dago, Udalbiltza Kursaal izan zela, 2003ko Aberri Egunean, eztabaida-leku nazional bat sustatu zuena, eta erakunde honek urte hartako apirilaren 25ean egindako ohiz kanpoko kongresuan Nazio Eztabaida Gunea izenaz ezagutzen den ekimena bultzatu zuela, bizitza sozial eta politiko zabalaren topagunea zena –bertan Aralarrek, EAk eta ELAk hartzen baitzuten parte, beste batzuen artean–, eta non helburua gatazka politiko eta armatua gainditzea zen.

Egoera ilegalizatu horren aurrean, tokiko hauteskunde plataformak eratu ziren 2003ko udal hauteskundeetara aurkezteko, eta Autodeterminazioaren Bilgunea (AuB) plataforma euskal Diputazio probintzialetarako eta Nafarroako Foru Diputaziorako hauteskundeetara begira. Auzitegiek Batasunaren jarraipentzat jo zituzten ia plataforma guztiak, eta, ondorioz, hauteskunde zerrendetan izena ematea eragotzi zitzaien aurrez HB, EH, Batasuna edo Sozialista Abertzaleak-eko kide izandakoei638. Debeku horrek ez zituen Aralarko hautagaiak bere baitan hartzen. Elkarte hauek boto nuloaren aldeko deia egin zieten beren jarraitzaileei, eta hauteskundeetan zeukaten zamaren adierazle gisa interpretatu zuten boto deusezaren hazkundea. Europar Parlamenturako 2004ko hauteskundeetan, Herritarren Zerrenda-ri ere eragotzi egin zitzaion aurkezterik, bere zenbait kidek Batasunarekin zuten harremanagatik, nahiz eta Frantzian legez aurkeztu ahal izan zuen. Batasunak papeleta frantsesa erabiltzea eskatu zien bi Estatuetako hautesleei. Boto deusezen kopurua nabarmen handitu zen Espainian, baina urrun gelditzen zen oso 1999ko hauteskundeetan Euskal Herritarrok-ek eskuratutakoen aldean. Eusko Legebiltzarrerako 2005eko hauteskundeetan, Batasunak ez zuen alderdi politiko gisa aurkezterik izan. Aukera Guztiak-ek ere ez, bere hautagaiek Batasunarekin zerikusia zeukatelakoan. Euskal Herrialdeetako Alderdi Komunistak –apenas ezagutzen zen legezko alderdi politikoa, LAB sindikatuko kideek 2002. urtean sortu eta erregistratua, eta ordura arte ordezkaritza parlamentariorik lortu ez zuenak– Batasuna eta Aukera Guztiaken programak aurkezteko prest zegoela jakinarazi zuen. Batasunako kideek, Arnaldo Otegik adibidez, botoa EHAKri ematea eskatu zuten, eta, horrela,

638 TAMAYO SALABERRIA, 2006, VIII, 604. dok.

236

botoen %12,44a lortu zuen (150.644), eta bederatzi aulki Eusko Legebiltzarrean. PPk legez kanpo uzteko eskaerak luzatu zituen arren, ez zen horrelakorik egin.

Ilegalizazioaren harian sortu diren sigla ugariak alde batera utzita, eta Batasuna-ri begira jarrita –azken batean forma horixe hartu baitute–, foraltasunaren inguruan daukaten jarrerari helduko diogu. Batasunak autodeterminazioa eta independentzia binomioan kokatzen du bere diskurtsoa, eta horrek ahanzturan utzi du foraltasuna, autodeterminazio eskubidea ez baita foru zuzenbide tradizionalean jasotzen, eta independentzia ez baita foru berrintegrazio osoarekin ondo ezkontzen. Nahiz eta Trantsizioaren hasierako garairen batean Iñaki Aldekoa bezalako politikariek ahotan hartu, gaur egun alde batera utzia dago. Aldi hartan bazuen logikarik berau aipatzeak; ikusi dugun bezala, KAS alternatibak zerbaitengatik defendatzen zuen estatutismoa lau probintzientzat. Baina ez dezagun ahantzi erabateko foru berrintegrazioak foruak aldarrikatzea suposatzen zuela Nafarroa osatzeko, eta, beraz, laster utziko zuten arlo hau albo batera, ezker abertzalearen diskurtsoa autodeterminazioaren bidezko independentzian oinarritzean. Geroztik, foruak batez ere Erdi Aroko eraikuntza historiko gisa ageri dira Batasunaren diskurtsoan, Gaztelaren 1512-1515eko konkistaren aurretiazko egoerara itzultzea aldarrikatzen baita, Floren Aoizen La vieja herida639

monografian ikus daitekeen bezala, Nabarralderen tesien eragin garbiarekin.

7.2. Foralitatearen inguruko hausnarketak

Doktrinaren diskurtsoa alde batera utzita, ezker abertzalearen jarduera politikoak apenas azaldu du interesik –borroka politikoko deskalifikazioez gaindi– Nafarroaren estatus berria finkatzen duen eta gure lurraldeko politikaren ardatz den 1982ko Foruaren Hobekuntzaren Legearen gaitasun antolatzailearekiko640. Adibide modura, hona 2002. urteko prentsan Pernando Barrena, Adolfo Araiz eta Mariné Pueyok argitaratu zuten artikulua, LORAFNAren 20. urteurrena zela-eta:

Nafarroako Foru Hobekuntza delakoa onartu zenetik hogei urte bete direnean,

hobekuntzaren alde jokatu zuten alderdi eta indar politikoak urteurren hau ospatzeko prest ageri dira, itzelezko egitandia izan balitz bezala. Haatik, zoritxarrez, errealitatea oso bestelakoa da eta igaro ditugun hogei urteotan ez dugu galdutako botere politikoa berreskuratu. Orain ia bostehun urte Gaztelak Nafarroari konkistaren bidez aipatutako boterea kendu zion, historialari ofizialak horri inkorporazioa esaten tematu badira ere. Nafarroak orain hogei urte ez zuen nahi, eta oraindik ere ez du nahi foruen hobekuntza, baizik eta foruak itzultzea, odolez eta garrez galdu genuen indar politikoa berreskuratzea. Hori ez da gauzatu, baina ez bakarrik espainiarren menpe zeuden alderdiek (UCD-PSOE) hori itundu zutelako. Alderdi horiek 1982rako beste batzuen (PNV) laguntza ere bazuten: Araba, Gipuzkoa eta Bizkairako instituzio komunak onartu zituztenean nabarristei bidea erraztu baitzieten.

Nabarristak Nafarroari, nafar herriari, zuzendu zaizkio herria fetitxe bat balitz bezala. Baina hogei urte ondoren, ez diote galdetu hobekuntzaren markoa onartzen duenetz, ez zioten galdetu onartu zutenean, ez eta 29. artikulu famatua aldatzeko erreforma bakarra egin dutenean ere. Despota ilustratuen moduan, «berdinen artean» «itundu» dute, beti herriaren onurarako, baina herriari galdetu gabe. UPNk eta bere Diputazio Foralak, urteurrena ospatzeko, handikeriaz jokatu dute, nafar herriak eskerrak eurei eman behar balizkie bezala. Baina horiexek dira Nafarroako benetako nortasunaren alde borrokatu beharrean euren neurrira egindako sistema politikoa ezartzea ahalbidetu zutenak.

Azken hogei urteotan gure hizkuntza desagerrarazteko interesa inoiz baino handiagoa izan da. Gaur egun Sanzen gobernuaren jokabide genozida ez litzateke benetakoa izango, Hobekuntzaren 9. artikuluak hizkuntza-apartheidaren oinarriak ezarri izan ez balitu. (...).

639 AOIZ, 2002.640 MAJUELO GIL, 2006: 8-9.

237

Estrategia hori ez da mugatu hizkuntza alorrera. Euskal kulturari behin eta berriz erasotzen diote, jakin badakitelako euskal kultura garatzeak Nafarroako nortasunaren zeinu-gakoa zein den jakitea ahalbidetzen duela, horren ezagutzak komunitate bateko parte izateko kontzientzia izatea ahalbidetzen duela eta komunitate horren interesak eta beste lurralde batzuetakoa berberak direla bai politika arloan bai ekonomia arloan.

Horregatik, azken hogei urteotan, kulturarekin batera, Nafarroako autonomia politiko eta ekonomikoren aztarnak desagerrarazi nahi izan dituzte.

Aro baten ondorioa izan zen Foru Hobekuntza. Urte haietan espainiar eskumaren espirituari harmonizazioa (LOAPA) izena eman zioten. Gaur egun patriotismo konstituzionala deitzen diote. Hau da, Espainia bat, handi eta librearen defentsa amorratua, horren Konstituzioak funtsean dio Espainiar nazioa banandu ezina dela, eta Espainia dela espainiar guztien aberria, banandu ezinezko aberria.

Hori horrela izanik, nabarristek ez zuten zalantzarik izan foruen aztarnak desagerrarazteko eta gure burujabetasunarekin lotuta zeuden hari bakanak mozteko. Aldi berean, zirkulua itxi zuten aztarna horiek (eskubide historikoak direlakoak) gaurkotzeko aukerarik gabe, marko konstituzionala eta autonomia-estatutua errespetatuz. Zalantzarik badago, Auzitegi Konstituzionala burujabetasun-aztarna duen edozer Konstituzio-bidetik kendu du.

Nafarroak, Hobekuntzaren hogeigarren urteurrenean, ezin du Madrildik independente den politika bat egin. Nafarroako instituzio politikoek ez dute ahalmen garrantzitsurik, eta Madrilek kontrolatzen duen puzzlearen beste pieza bat baino ez dira.

Gure baliabide naturalak, bereziki ura, Espainiar Estatuaren interesen zerbitzurako garatu den politikaren helburuak dira. Itoitzeko urtegiaren eraikuntza Madrileko interesaren zerbitzurako da. Nafar herria engainatu dute. Gure ekoizpen-sektoreak erabili dituzte multinazionalen eta Bruselatik ezartzen diren ildo politikoen mesedetan. Bitartean, Nafarroak ezin izan du ezer esan, ezin izan du bere burua defendatu, gure foru-aztarnei eraso dietenean (aldaketa fiskalen aurkako errekurtsoak).

Hogei urteotan Nafarroa notizia izan da, politikarien ustelkerien eskandaluak zirela eta. PSOEk eta UPNk itunak sinatu eta bat egin dute une oro, eta horixe izan da eszenatokirik egokiena ustelkeria politikoa foru instituzioetan ezartzeko, Nafarroako bizitza sozial baten beste alorra balitz bezala. Lehen Urralburu, Aragon, Roldán, Otano eta beren gerizpean politikan eta ekonomian hazi zirenak gaur beste batzuk dira, bedeinkazio legal guztiekin herri-lanei esker ezkutuan aberasten ari direnak.

Nafar herriaren borondatea errespetatzea izan da nabarristek erabili izan duten lema Nafarroa gainerako euskal lurraldeen aurka jartzeko. Baina aipatutako errespetuari entzungor egin zioten Nafarroak, gainerako euskal lurraldeekin batera, NATOn sartzeko ezetz esan zuenean. 1986an nabarristek argi utzi zuten herriaren borondatearekiko mespretxua. Nafarroa ez zen NATOn bakarrik sartu, bere lurraldearen zati bat, parke natural bat, tiro eremurik onenetakoa bilakatu da defentsa gabeko herriak bonbardatuko dituzten abioiek entrenamendu militarrak egin ditzaten.

Errepresioa (politikoa eta poliziala) ere ez da gure lurraldetik desagertu urteotan, are gehiago, horren presentzia nabarmenagoa da eta horren adierazpenak anitz eta era askotakoak dira. Jakitun gara bakea behar dela bai Nafarroako jende askorentzat eta bai Euskal Herri osorako. Horregatik jakin badakigu eskubide guztiak aitortzeko lan egin behar dugula, baita herritar orok eskubide guztiak izan ditzaten, horrela benetako bakea lortuko baitugu.

Hori dela eta, orain hogei urte Nafarroaren nortasuna errespetatzeko eta Euskal Herri askean aske bizitzeko eskubidea aldarrikatzen genuen. Gaur egun ere euskal proiektu nazionalaren ikuspegi berri bat planteatzen dugu, bertan gure herriaren barneko aniztasunetik abiatuta lurralde bakoitzaren tradizio historikoa gogoan dituzten instituzioak artikulatzeko gai izan gaitezen. 1978ko Konstituzioa onartu zenean eta orain hogei urte Hobekuntza inposatu zenean, horren kontrako jarrera azaldu genuen. Izan ere, Nafarroa beste euskal lurraldeekin elkartu nahi dugu, eta ez dugu inorekin anexionatu nahi.

Horrela, Nafarroako eskumako estrategiaren aurrean, UPN eta PSOE elka-rrekin garatu dutenaren aurrean, herri interesaren eta euskararen aldeko aldarrikapena egiten dugu, galdutako indar politikoa berreskuratzeko eta gure baliabideen eta ekoizpen-sarearen kontrola- ren aldarrikapena egiten dugu. Estrategia ezkertiarra, estrategia abertza- lea. Gure geroa gure batasuna —Batasuna— da, gure batasuna gure indarra izango da. Euskal Herriaren batasunak indarra emango digu Iruñeak bere interesak Madrilen, Parisen eta Bruselan aurkez ditzan, inolako bitartekaririk gabe.

Espainiar Estatua Ezker Abertzalearen aurkako azken erasoa izatea nahi duena prestatzen ari den momentu honetan, izateko, pentsatzeko eta jarduteko eskubidearen

238

defentsarekin gure konpromisoak dirau, ekintzetarako tresna hauekin: arrazoimena, borroka eta pentsamendu politikoa.

Nafar Parlamentuaren autogobernuari buruzko eztabaidari dagokionez –non azkenean ez baitzuen parte hartzerik izan, ilegalizatua izan zelako–, Batasunak argi erakutsi zuen Hobekuntzaren aurrean zeukan jarrera. Pernando Barrenak “Dos modelos de anexionismo anacrónico” artikulua argitaratu zuen Gara egunkarian 2002ko uztailaren 25ean, non Sozialista Abertzaleak taldeak Gasteizko Legebiltzarraren Autogobernurako Batzordearen irizpenaren bozketan emaniko botoa justifikatzen baitzuen. Foruaren Hobekuntzari buruz zeukan iritziari dagokionez, honela zioen:

Hoy hay que recordarles [a UPN y PSN] que el status quo de la Comunidad Foral de Navarra no es en absoluto el resultado de la libre expresión de la voluntad de la sociedad navarra y que incluso el marco legal que recoge el concepto vigente de autogobierno el Amejoramiento del Fuero del 82 jamás ha sido sometido al refrendo de la sociedad navarra, un caso único en la «España» peninsular.

Los navarros y navarras nunca hemos tenido oportunidad de manifestarnos sobre el modelo de relaciones de Navarra con el Estado, ni tampoco sobre la partición de los territorios vascos del Estado español impuesta por el modelo autonómico de la transición española. Subrayamos, pues, que el actual marco jurídico y político que se aplica a Navarra no es el resultado de la libre elección de los navarros y navarras y, por lo tanto, es un marco legal que parte de un déficit de legitimidad democrática muy importante que alguna vez habrá que superar a la hora de buscar soluciones duraderas al conflicto político vasco.

Es curioso constatar que los que en su discurso aparecen como defensores a ultranza del status diferenciado de Navarra para decidir, lo hacen en la mayoría de los casos para diferenciarlo del concepto de territorialidad vasca, pero no así en lo referente a la «españolidad» de Navarra. UPN y PSN defienden el carácter uniprovincial y diferenciado de Navarra, pero sólo con respecto a Euskal Herria, jamás con respecto a España, a la cual rinden pleitesía y tributo por encima de los intereses forales. Son, por lo tanto, defensores de otro modelo de anexionismo en esta ocasión a España en contraposición al modelo anexionista a la CAV propugnado por el PNV para Navarra.

Batasuna quiere dejar constancia de que, a nuestro entender, el futuro de este territorio foral no pasa en absoluto por «anexionar» Navarra a ningún otro modelo institucional ya en marcha y mucho menos impuesto. Los navarros y navarras tienen, por lo tanto, derecho a decidir libremente sin cortapisa alguna, al igual que el resto de los ciudadanos de Euskal Herria.

Son los defensores de ese modelo de subordinación de Navarra a los intereses de Madrid los que además insisten en que «el Amejoramiento hace de Navarra una comunidad plural donde todos los grupos políticos tienen derecho a la defensa de sus proyectos institucionales», obviando evidentemente que son ellos mismos UPN y PSN los que están promoviendo la persecución de las ideas y la ilegalización de la tercera fuerza política de Navarra, cerrando las puertas de la legalidad al planteamiento político que no comulga con la inmutabilidad del marco vigente.

En base a todo lo anteriormente expuesto, Batasuna está ultimando con mayor concreción su posición sobre el autogobierno, el Amejoramiento del Fuero y el nuevo marco político que Navarra y toda Euskal Herria necesitan. Esa posición se verá reflejada en la propuesta que el grupo parlamentario trasladará en formato de ponencia a la recién creada Comisión Especial de Autogobierno del Parlamento de Navarra. Los trabajos de dicha comisión serán una buena oportunidad para la constatación del agotamiento de una fase política, la del Amejoramiento, y la necesidad de avanzar hacia un nuevo marco político en clave de libre determinación para todos los navarros y navarras.

Del mismo modo, es necesario constatar que, si bien la necesidad de avanzar hacia un nuevo modelo de relaciones entre Navarra y el Estado es obvia, eso en absoluto hace que Batasuna desprecie el limitado nivel competencial del autogobierno navarro. Las cotas competenciales que hoy rigen en nuestra comunidad no han sido jamás concesiones graciosas del Gobierno de Madrid a los navarros y navarras, sino restos de nuestra foralidad, ayer, y, hoy, primeros pasos hacia un nivel de soberanía plena que estamos obligados a recuperar para que Navarra tenga voz ante Europa sin intermediarios. Por lo tanto, aunque insuficientes y limitadas, son cotas competenciales y de gestión a defender y profundizar en ese camino. Batasuna jamás

239

caerá en el discurso del «todo o nada» que interesadamente algunos difunden sobre nosotros con el objetivo de hacernos parecer marcianos políticos.

Mientras tanto, no comprendemos las reacciones histéricas en forma de Propuestas de Declaración Institucional sobre el autogobierno navarro que, siendo un tema de gran calado, pretende ventilarse, en el caso de UPN, en forma de propuesta de resolución para la Comisión Permanente del Parlamento convocada con urgencia en pleno periodo inhábil.

Debemos una vez más remitirnos a la Comisión Especial sobre Autogobierno. Acaba de constituirse el pasado mes de junio, todavía no ha celebrado su primera reunión y ya se está vaciando de contenido sin oportunidad de debate. Tanto hablar de modelo «propio y diferenciado» y tratan de inutilizar el funcionamiento de una comisión especial basándose en el resultado de la experiencia de la «comunidad vecina». Mucho nos tememos que esta actitud de UPN presagia falta de valentía para abordar un debate serio y pausado, en condiciones, sobre el modelo de autogobierno, y que realmente lo que se pretende con esta comisión especial es volver a la filosofía de celebración, pompa y circunstancia con la que se está abordando el vigésimo aniversario del Amejoramiento del Fuero. Una vez más, alejados de la ciudadanía, del debate político real y, como siempre, maniobrando de cualquier modo posible para evitar, al igual que en 1982, que la ciudadanía navarra sea dueña de su propio destino.

Eta 2006ko uztailaren 20an, Francok eta Molak zuzendutako estatu kolpearen 70. urtemugan Iruñean egindako ekitaldi batean, Pernando Barrenak adierazi zuen Foru Hobekuntzaren Nafarroa 3ko faxisten oinordekoa zela:

La derecha navarra del siglo XXI es la heredera directa de esa derecha del 36, en principios y en formas, por lo que tienen que hacer su propia transición democrática. 70 años después, el modelo de Navarra oficial del Amejoramiento es la versión actualizada de la Navarra foral y española de los alzados en armas en julio del 36641.

Diskurtso eta praxi ideologiko hau gero eta gehiago aldentzen joan da autonomismotik eta, ondorioz, foraltasunetik. Zalantzarik gabe, hauxe da foraltasuna gehien ahanzten duen formazioa. Horrela ikusten ditu Emilio Majuelok errealitate horren inguruko zio politiko eta moralak:

Como parte importante de las izquierdas y nacionalistas vascos de Navarra [HB] fue excluida de la elaboración de la ley y de la participación en las negociaciones realizadas al efecto. El argumento esgrimido para ello se basó en una consideración ideológica y política restrictiva de lo que en esos momentos se consideró el nivel mínimo democrático, haciendo gala de que lo importante entonces para la democracia no era la pugna entre adversarios políticos existentes en aquel contexto amplio de la realidad, sino que la lucha fundamental se ventilaba en la delimitación previa de qué era lo legítimo para ser considerado adversario. [...] Las diversas elites políticas decidieron no considerar a la izquierda abertzale como factor convalidado del juego político durante la gestación de la ley de 1982, sacándola fuera del marco trazado para ello. En consecuencia y a futuro, la moralización de la política que subyacía en esa exclusión ha llevado hasta la situación presente en la que se demoniza a la izquierda abertzale, tachada de totalitaria y extremista642.

LABen Ipar-Hegoa Fundazioak Foruen Hobekuntza aztertzeko egin zituen jardunaldietan, egile honek gogorarazi zuen ezker abertzalearen arrazoi politiko horiek, bi hamarkadetan zehar ezkerraren diskurtsoa finkatzen lagundu duten arren, ez direla nahikoa 2005eko errealitate soziologikoari aurre egiteko, jada ez direlako eraginkorrak643.

Dirudienez, Nafarroako Unibertsitate Publikoko historialariak ezker abertzalearen foro sindikalean emandako aholku hau urrun dabil Batasunak bake

641 Gara, 2006ko uztailak 21: 16. 642 MAJUELO GIL, 2006: 8-9. 643 MAJUELO GIL, 2006: 9.

240

prozesuaren inguruan luzatu dituen proposamenetan errotzetik. 2004ko azaroaren 14an, Batasuna ilegalizatuak bilkura bat antolatu zuen Donostiako Anoetako Belodromoan, non alderdiko buruzagiak, Arnaldo Otegik, gatazka gainditzeko proposamena formalizatu baitzuen, ETAk ere bere egin zuena. Proposamen hau bi elkarrizketa mahai osatzean zetzan: lehena, Gobernuaren eta ETAren artean, jarduera terroristak uztearen gaia aztertzeko; eta bigarrena, alderdi politiko guztiek osatua, baina Eusko Legebiltzarretik at, gai politikoa eztabaidatzeko. Geroago, 2005eko urtarrilean, Batasunak alderdi politiko gisa aurkezturiko bake proposamena eman zuen ezagutzera, non autodeterminazio eskubidea aldarrikatzen baitzuen bakea lortu eta gatazkarekin amaitzeko. Bertan, sarrera historiko bat egin zuen, ETAren eta aurreko mugimenduen arteko continuum bat markatzen zuten gertaera beliko edo une insurrekzionalak biltzen zituena. Baina, gure gaiari dagokionez, ez zuen foraltasunaren defentsa aipatu ere egiten. Ez da ez-aipatze bakarra. Sabino Aranaren euskal nazionalismo historikoa edo lehen Eusko Jaurlaritza sustatu zuen Bigarren Errepublika ere at uzten zituen.

8. Euskal Karlista Alderdia

Noraezean zebilen Karlista Alderdiak Ezker Batuaren sorreran hartu zuen parte 1986an, eta urtebete geroago atera egingo zen bertatik. Ordudanik, jarrera ezkertiarren alde egiteko joerarik handiena zeukaten sektoreak alderdia uzten joan ziren, eta beste indar politiko batzuetara joaten. Karlista Alderdiak, gaur egun, Trantsizio garaian berriztaturiko leloa erabiltzen darrai Pertsona eta Herrien Eskubideak defendatzeko orduan: konfederazioa, sozialismoa, autokudeaketa. EKA bezala, horrela aldarrikatzen dituzte beren printzipioak euren web orrian:

Karlismoa, jende-multzo mugimendu moduan hasieran, eta talde ideologiko gisa antolatua gero, nekazari krisiak eta Askatasun Foraleei erasoengatik suspertuta, Lehenengo Gerrate Karlista hasita zela sortu zen. Zera askatzaile horrek substrato sozial batean eragiten zuen zeinetan lehengo hiru mendeetan zehar beren erreibindikazioen oinarriak, familia eta Herrien oroimen historikoak transmititurik, pilatzen joan ziren; haien artean, eta mugarri gisa, hauek izenda ditzakegu: Gaztelako "Comuneros" mugimendua; Nafarroako Erresumaren konkista maltzurrak eta probintzia murrizteko kontaezinezko saiakerek sortu zituen erresistentzia, hala nola Aragoiko koroaren zatiketa, Katalan Foruek ezabaketa, eta beste hainbeste bidegabekeri Espainien Herrien eskubideen kontra Estatu imperial zentralistak eginda.

E.K.A.k-Euskal Herriko Karlista Alderdiak, ia bi mendeko bizia du Espainien Alderdi Karlistaren barruan, izen honen zama historikoaren kontzientea da, eta kendutako Askatasuna berreskuratzeko Herri baten ahaleginen jarraitzaile hartzen du bere burua, eta denboren eskakizunei egokitzen saiatzen da.

Askatasunen berreskurapenaren guda luzean, eta denboran zehar, zenbait goiburu edo printzipio erabili izan dira historian zehar laguntza moduan; "Jaungoikoa, Aberria, Erregea", hasieran; "Jaungoikoa, Aberria, Foruak, eta Erregea", gero, eta egun "Askatasuna, Sozialismoa, Federalismoa, Autogestioa"; bakoitzaren eta guztion xedea gizon eta emakume pertsona egiten duen Askatasuna lortzeko izanik, besteon askatasuna muga bakarra izango litzateke, besterik ez; honek , askatasun politikoa, soziala eta ekonomikoa eskatzen du. Hau lortzeko baliabide baketsu, legalak eta demokratikoen bidez, egungo eta etorkizuneko iharduera ezartzen du Euskalerriko Karlista Alderdiak, E.K.A.k.

Alderdi guztiz subiranoa gara, Espainien beste Alderdi Karlistekin federatuta gaudelarik. Gizarte askea, demokratikoa eta zuzenagoa lortu nahi dugu egitura federal batean. Aske eta borondatezko itun baten bidez, Espainien Herri guztien artean egina644.

Egun, testimoniala da hauteskundeetan duen zama, eta urrun dabil oso Foru Parlamentuan aulki bat eskuratu ahal izatetik, kasu honetan Euskal Karlista Alderdi

644 http://www.eka-partidocarlista.com/aurkezpena.htm

241

moduan. Aldaketarik gabe mantentzen ditu Nafarroa Euskal Herrian integratzearen inguruko proposamenak. Honela dakusa Dolóres Goldárazek, EKA Nafarroako kideak:

El Partido Carlista piensa también que en pleno siglo XXI, Navarra no puede aislarse, y debe establecer unos especiales vínculos con el resto de los vascos, configurando a Euskalherría como entidad política, respetando la soberanía de cada uno de los territorios, y esta, partiendo de lo anterior, con el resto de las nacionalidades de las Españas. Y para ello es preciso, puesto que no todos pueden estar conformes, y pueden proponer otra, como de hecho ocurre, la autodeterminación, es necesaria e imprescindible, suponiendo el firme compromiso de respetar al resultado645.

Karlisten egungo foruzaletasunak autodeterminazio eskubidea ere aldarrikatzen du beraz, paktismoaz gain. Eudok, EKA Bizkaiakoak, honela biltzen du:

Los carlistas defendemos para Euskal Herria y, para todos los pueblos de las Españas, sus fueros. Es decir, Constitución propia para cada España. Si debe haber una Constitución general para todas las españas, debe ésta limitarse a recoger el pacto de unión entre ellas. La fractura entre las españas debe solventarse mediante la autodeterminación. Cada España debe decidir cuáles son los poderes que cede al Estado646.

Zalantzarik gabe, karlistak dira foruak bihotzean sartuen dauzkatenak, beren asaben tradizioari helduz, eta XIX. mendean kokatzen dira euren aldarrikapenen erroak. 2005eko maiatzaren 8an Estatu osoko karlistei Jurramendin eginiko hitzorduaren harian, Jesús María Aragón Samanesek abesti herrikoia zekarren gogora Diario de Noticias egunkarian, zeinaren errepikak honela baitioen: Por Dios, por la Patria y el Rey, lucharon nuestros padres; por Dios, por la Patria y el Rey, lucharemos nosotros también. Jarraian, zera adierazi zuen:

En Montejurra, y en otras muchas partes del Estado, se derramó sangre humana que no nos es ajena, y porque no queremos que vuelva a suceder, nos reunimos en Montejurra para celebrar la fiesta del partido y de la tradición, de la que los actuales carlistas no somos esclavos sino herederos, continuadores, tradición viva, hacedores de tradición, por tanto. Y como tales, los carlistas de hoy seguimos luchando por Dios cuando luchamos por mejorar las condiciones de vida de los débiles de esta sociedad consumista y cuando en nuestra práctica diaria tratamos al vecino como, según la teoría, trataríamos al mismo Dios.

Seguimos luchando por la Patria cuando hacemos lo posible para que nuestros herederos, quienesquiera que sean y tengan la nariz de la forma que la tengan, pero continuadores nuestros, se encuentren con un medio físico, humano, social y cultural más favorable para desarrollar su vida que el medio físico, humano, social y cultural que nos encontramos nosotros al llegar aquí y en el que tenemos la suerte de vivir para que la vida, con sus matices propios, siga presente y creciendo aquí. ¿Y por el Rey? ¿seguimos luchando los carlistas de hoy por el Rey? No hay más que mirar la intrahistoria del carlismo para comprobar que los carlistas tenemos muy claro que uno no es rey por un braguetazo, ni por ser hijo de, ni siquiera por la gracia de Dios y mucho menos aún si se es nombrado por un perjuro traidor, dictador fascista y asesino como Franco. Cuando cada uno de nosotros procura desenvolverse en la vida guiado por un criterio personal y propio, elaborado a base de estudio, trabajo y sentido común, para ponérselo más difícil a los que nos quieren engañar cada día, estamos luchando por el rey que somos cada uno de nosotros, así como en nuestra práctica diaria cuando le damos al vecino el trato respetuoso que le daríamos al teórico rey.

No aparece en el estribillo de la canción, compuesta tal vez por algún listillo de los que andan diciendo que los Fueros fueron una reivindicación tardía en el carlismo y que los llamados liberales los defendían tanto o más que nosotros, los carlistas (vivir para ver y oír). No aparece en el estribillo de la canción, como digo, pero los carlistas siempre hemos llevado los Fueros en la boca y en el corazón y luchamos en su defensa antes y ahora también. Los Fueros son las leyes propias hechas por y para los habitantes de un determinado territorio. Las leyes

645 GOLDÁRAZ, datarik gabe (c. 2001-2006).646 EUDO, datarik gabe (c. 2004-2006).

242

hechas por gente de fuera del territorio y que intenten obligar a la gente de ese territorio determinado, son leyes extrañas, impuestas, no son Fueros. Por eso los carlistas luchamos antes en defensa de los Fueros, lo seguimos haciendo e intentamos ser representantes vivos de los mismos cuando en nuestra conducta individual y de relación con los demás miembros de la sociedad de la que formamos parte, nos guía la lucha por Dios, por la Patria y el Rey o, dicho de otra manera, cuando luchamos en favor de la libertad para escoger, del socialismo para compartir, del federalismo para convivir y de la autogestión para decidir647.

9. Autogobernurako ponentziaren porrota

9.1. Porrot baten iragarkia: 2005eko urriaren 13ko eztabaida

2005eko urriaren 13an, Parlamentuan ezohiko bilera egin zen eguneko puntu bakarra zuena: 2005eko Nafarroako Foru Erkidegoaren egoerari buruz Nafarroako Gonernuak egindako komunikatuaren Eztabaida648. Bertan, hurrengo urtean gertatuko zen Autogobernurako Ponentziaren porrota iragartzen hasi zen, bereizarritzat UPNk eta PSNek Foruen Hobekuntzaren aldaketaren inguruan izandako elkartasuna eta José Luis Rodríguez Zapateroren Gobernuaren politika nazionalak eragindako tentsioa izan zituena. Nafarroako Gobernuko presidenteak, Miguel Sanzek, eztabaidari hasiera eman zion esanez, Nafarroako estatutu eredua aldatu gabe edo zuhurtziatik hobetu gabe mantendu nahi zuela:

(...) En cuanto a los problemas de definición del modelo territorial de nuestro país, cabe señalar que el Gobierno que presido observa con serenidad no exenta de preocupación los intentos de ruptura del modelo actual a través de iniciativas de algunos parlamentos territoriales que, con el fin legítimo de poder reformar sus estatutos de autonomía, están, sin embargo, conmoviendo los cimientos del Estado autonómico que tanto costó configurar y con el que Navarra se siente en términos generales cómoda, como en más de una ocasión he tenido la oportunidad de señalar. La apertura indiscriminada de reformas constitucionales y estatutarias sin un horizonte que tenga presente el interés general de España y de todas las nacionalidades y regiones que la integran, no puede dejar de ser motivo de preocupación, si se tiene presente que, por un lado, se trata de establecer mecanismos que integren, como la Conferencia de presidentes autonómicos o la reforma del Senado y, por otra, se prima cambios de modelos de Estado a través de una política zigzagueante de gestos y de ambivalencias mal calculadas.

Vemos con preocupación que se está tratando de justificar la inclusión de determinadas propuestas de financiación como factor de emulación, tratando de significar lo que es un signo de autogobierno,

es decir, el sistema de convenio económico, como un signo de privilegio al socaire de determinadas

políticas de reformas estatutarias en las que no es posible tomar la parte por el todo. Que cada cual defienda sus signos de identidad en el marco constitucional me parece una norma saludable e incluso necesaria en el marco de nuestro sistema constitucional.

En definitiva, señor Presidente, querría expresar ante esta Cámara que el Gobierno y su Presidente siguen con atención el proceso de modificación estatutaria y de reforma constitucional para que Navarra y su estatus constitucional permanezca inalterado y quede, en todo caso, amejorado, teniendo presente que vivimos en el seno de una nación-estado común que es España.

Entre las legítimas intenciones de perfeccionar nuestro autogobierno al servicio de nuestro pueblo no está la de pretender constituirnos en Estado ni la de demandar una estructura confederal o federal para España. Tampoco hablamos en términos de realidades nacionales ni entendemos la entrañable

realidad española como constituida por un mosaico de naciones cuya única interdependencia con España sea la de relacionarse con el cascarón organizativo de un Estado.

647 ARAGÓN SAMANES, 2005.648 Diario de Sesiones del Parlamento de Navarra, 56. zb., 49. sesioa, 2005eko urriaren 13a.

243

Navarra forma parte por historia de la nación española. No se trata ahora de repasar la historia ni de hacer ejercicios vanos de erudición, sino de resaltar la singular posición de Navarra en el concierto de España con personalidad y carácter propio.

Por eso defendemos la viabilidad y continuidad del Estado de las autonomías, cuya estabilidad y solidaridad le hacen acreedor de un valor común: haber servido para solucionar los problemas territoriales de un estado complejo y haber posibilitado la solidaridad entre sus nacionalidades

y regiones. Apostamos pues por una prudente reforma de nuestro sistema constitucional, incluidos los estatutos de autonomía, pero no con una voladura o puesta en cuestión del actual sistema, so pretexto de reformas estatutarias, provengan éstas del norte, del oeste o del este de nuestro país.

Lo expuesto no significa que Navarra no vaya a ser solidaria si es necesario serlo con el Gobierno de la nación para vertebrar este país o para buscar soluciones a problemas concretos y reales de los ciudadanos, como el planteado de forma inapropiada en la Conferencia de Presidentes sobre la financiación de la sanidad, o sobre cualquier otro tema que afecte al conjunto de la nación, sin perjuicio, claro está, de la defensa de los intereses de Navarra, a la que me debo de forma prioritaria, pero quiero alzar mi voz, una vez más, contra la política clientelar practicada por el Gobierno del señor Rodríguez Zapatero de primar las inversiones en infraestructuras más allá de su carácter estratégico y vertebrador de las comunicaciones en el Estado, en pro de otros criterios menos mensurables y que priman la amistad política sobre las necesidades de la nación. (...)

Alderdi Sozialistak egungo Foruen Hobekuntzaren egoeran duen erosotasuna Fernando Puras Gil legebiltzarkidearen hitzaldian irudikatuta geratu zen; Gilek UPNren tesiarekin bat egin, eta aurrerago parlamentuko talde guztiek, euskal abertzaleak salbu, onartuko zuten proposamen bat egiten ikusiko dugu:

Entrando al análisis de la Comunidad, mi grupo considera que, en el ámbito institucional, no existe preocupación ciudadana, no hay motivo alguno realmente para que ésta exista. Reclamaba el Presidente del Gobierno el mantenimiento del estatus de Navarra inalterado o amejorado, y usted sabe bien, Presidente, que el Partido Socialista de Navarra y el PSOE estamos por esa labor, lo hemos estado históricamente, hemos contribuido a ello decididamente, y, desde luego, con ustedes garantizamos el futuro de Navarra y el mantenimiento o amejoramiento de su estatus. Por tanto, y desde esas coordenadas, creemos que lo que tiene que presidir la acción política en esta materia son la serenidad y la prudencia; no es momento de dar lecciones a nadie desde Navarra, sino que es momento de acometer con prudencia y serenidad la revisión de nuestro autogobierno desde la perspectiva que nos sugiere el hecho de que son veinticinco años de aplicación de nuestro régimen en democracia y conviene que lo revisemos y practiquemos los ajustes necesarios.

Jarrera inmobilista horien kontra, gainontzeko taldeen jarrera aurkitzen dugu. NEBko Nuin Morenok adierazten zuenez:

(...) un gobierno también que en materia de autogobierno –lo hemos visto hoy aquí– no tiene prácticamente nada que decir. No sabe, no responde, no contesta y no propone nada que no sea..., hoy no se ha citado, pero cuando tiene algo que decir, lo único que dice es la archiconocida y la archiaburrida supresión de la disposición transitoria cuarta. Nosotros vemos en este Gobierno dos cosas en materia de autogobierno: una postura casi aislacionista, no le interesa lo que pase fuera, como si no nos afectara, y una reproducción en el debate territorial prácticamente del discurso del Partido Popular. Nada más. Y esto, desde luego, es muy insuficiente.

Bere aldetik, Patxi Zabaletak (Aralar) egindako kritika zorrotzagoa izan zen, horrela baitzioen:

Euskal Autonomia Erkidegoa, Catalunya eta Galizia, beste autonomia historikoak alegia, garai berrietara egokipenak egiten ari diren bitartean, UPN-CDNren gobernuak ez du ezer egin. Ez du egin eta ez du egiten utzi nahi. Legealdi honetan igaro diren bi urte eta erdietan ez du

244

inolako ekimenik izan. Nafarroak erabaki ahalmena zehazki bereganatu behar du; Nafarroak, nor izan nahi badu etorkizuneko Europan, bere erabaki ahalmen politikoa eskuratu behar du.

Foruen ulerketa atzerakoi eta frankista, erabaki politiko ahalmenik gabeko paktuaren ulerketa alegia, gainditu eta atzean utzi beharra daukagu.

Eta horren ordez, zer egin du, zer lortu du UPN alderdiak? Zera, aipatutako Amejoramenduaren 30. artikulua, eta horren arabera orain hauteskundeak deitzen badituzu, Sanz jauna, legebiltzar hau desegin ondoren, urte eta erdirako deituko zenituzke.

Epe laburra bene-benetan, baina, agian, hain zuzen ere Amejoramendua bera aldatu ahal izateko adinakoa. Zure gobernuarekin, UPN-CDNren gobernuarekin, ez dago ez aldaketarik, ez berrikuntzarik, ez etorkizunik.

Bere txandan, Begoña Erraztik (EA) Aralarren argudioak erabili zituen, bestelako berri batzuk ere gehituta:

Estatutuen aldaketak badira, eta azken bolada honetan asko entzun dut, eta batez ere

azkeneneko urte honetan. Eta Nafarroan ez. Leku guztietan, Nafarroan ezik, estatu eta marko territorialaren inguruan zabaldu dira zenbait ideia, burutazio eta planteamendu ezberdinak. Eta Nafarroak ez du ahotsik horretan. Are gehiago, egoera orokorretik eta historikoki dagozkigun gure eskubideen defentsatik isolatu egin da gure Nafarroa. Eta Presidenteak, berriz ere, hitzik ere ez asunto honetaz.

Gobernu honen jarrera “perro del hortelano” obraren bera da: ez ditu gure autogobernua sustatu eta demokratizatuko dituen erreibindikazioak kaleratzen eta, gainera, hau lortzen saiatzen direnen aurka egiten du, hain zuzen ere Euskal Autonomia Erkidegoaren eta Catalunyaren kontra.

Hori bai, beste erkidegoek lortzen duten guztia eskatuko duela plazaratuz. Valentziak bezala esaten du: guk ere besteek lortzen dutena nahi dugu, baina borrokatu barik. Nafarroa da bere foru hobekuntzaren aldaketa planteatzen ez duen erkidego historiko bakarra.

Argi dago orain dela 25 urte jarri zizkigutela zenbait muga eskubide historikoetan, eta are gehiago atzera joaten bagara. Nik ez dut egingo, Presidenteak bezala, erreferentzia historikorik, denok ezagutzen baititugu, baina argi dago orain dela 25 urte planteatu zirela mugak. Nafarroan aprobetxatu beharko genuke momentua, atzera egitea da ez badugu denbora aprobetxatzen. Euskal Autonomia Erkidegoak bere proposamen propioa planteatu zuen; Catalunyak berea aurkeztu zuen Madrilen orain dela egun batzuk.

Nafarroa bere historiaz aldendurik mantentzeagatik harro zaudete. Espero genuen gobernutik sortzea ere proposamen berri bat. Geure erkidego historikoa –eta “diferentziatua” zuek esaten duzuen moduan– ezer egin gabe dago autogobernuaren inguruan.

Ipini nahi diozue Sadar estadioari Reyno de Navarra izena, eta benetan arazorik handiena da nola lortu, nola garatu gure subiranotasuna, historikoki daukaguna edo gurea dena.

Besteen kontra egiteko, Popularren politika eginez, –azken batean Alderdi Popularra da orain gobernuan dagoena gure Nafarroan– argudiaketa faltsuak erabiltzen dituzue: euskal erkidegoarena planteatu zenean ez zuen balio, zeren ez zuen kontsensurik, eta Parlamentuko ehuneko 60k onetsi zuen; Catalunyan planteatu denean, ehuneko 90k onetsi du, eta ezta ere. Argudiaketa faltsua atzean dagoela argi gelditu da: gehiengo demokratikoek zuen postuladoekin bat ez datozen erabakiak hartzea ez zaizue gustatzen eta kontra egingo duzue sistematikoki behin eta berriro.

Parlamentuko taldeen hitzaldiei UPN eta CDNko bozeramaileek eman zieten amaiera, eta Gobernuko kide izan arren, iritzi ezberdina eman zuten. UPNko bozeramaileak, García Adanerok, bere hitzaldian Miguel Sanzenganako elkartasuna areagotu zuen eta sozialisten aurkako eraso politikoaren itxura zuten bere tesiak azpimarratu zituen, gainontzeko alderdiek egindako salaketak alde batera utziz:

Compartimos la posible y prudente reforma del bloque constitucional, Constitución Española y estatutos de autonomías, incluido el Amejoramiento, pero es verdad que no compartimos y no podemos compartir la ruptura del consenso que la hizo posible. No se puede permitir, como decía el Presidente, dinamitar la Carta Magna, y ése parece ser el objetivo de algunos y parece también que otros están dispuestos a que esos algunos consigan ese objetivo. Podemos estar de acuerdo, señor Puras, en que ustedes defienden una Navarra institucional como

245

comunidad diferenciada. Podemos estar de acuerdo y, de hecho, lo estamos, bien es cierto que por algunos comportamientos diarios no sabemos si ustedes, al final, están convencidos de lo que dicen.

Juan Cruz Alli Arangurenek (CDN) Gobernuko presidenteak CDN eta UPNren arteko gobernuko hitzarmenaren edukiarekin zerikusia ez zuten gaiei buruz emandako iritziarekin ez zegoela ados adierazi zuen, eta azpimarratu zuen:

(...) mi intervención no se va a centrar en las cuestiones de debate de política nacional, que son ajenas a este foro porque tienen su ámbito en las Cortes Generales, ni nos vamos a dedicar a dar recomendaciones de lo que se debe hacer o no con iniciativas de reforma estatutaria que inicialmente son perfectamente legítimas en su formulación por los parlamentos autonómicos correspondientes, como lo será la decisión de las Cortes Generales de admitirlas o no a trámite, y si se admiten de modificarlas sustancialmente, porque, dígase lo que se diga, aunque sólo se ha dicho por boca del señor Zabaleta y de la señora Errazti, en este país que es España, en este Estado que es España, según la Constitución vigente no hay más soberanía nacional que la del conjunto del pueblo español, y está representada única y exclusivamente por las Cortes Generales y, por tanto, son las Cortes Generales las únicas que tienen legitimación para modificar no el modelo de Estado, que eso está dicho en la Constitución y es otra cosa, sino el modelo de distribución del poder territorial dentro del Estado autonómico que a través de la interpretación de la Constitución, de su título VIII, realizan las leyes orgánicas que definen los estatutos de autonomía, y ahí nosotros entendemos que hay un amplio espacio para el consenso y para el incremento del autogobierno. Debate, vuelvo a decir, ajeno a la competencia de este Parlamento de Navarra, y debate en el que los grupos políticos podemos posicionarnos, pero resulta absolutamente inadecuado hacerlo en el debate sobre el estado de la Comunidad. Como se ha intentado básicamente por la señora Errazti y por el señor Zabaleta implicarnos en una dinámica que no hemos planteado desde esta Cámara, quiero poner de relieve que cuando este Parlamento quiera y lo considere oportuno y en los términos que mayoritariamente se establezcan podremos formular nuestras propuestas de modificación del régimen vigente, que es el del Amejoramiento, pero sólo cuando este Parlamento quiera, no cuando haya intereses ajenos a esta Cámara y a esta Comunidad Foral a los que viniese bien políticamente que Navarra entrase en una dinámica de confrontación con el Estado, no tanto para incrementar el autogobierno propio de la Comunidad Foral como para intentar hacer planteamientos que son ajenos al propio modelo constitucional. Para eso, desde luego, nadie contará con el apoyo de Convergencia.

En la ponencia de autogobierno hemos dicho lo que pensamos sobre el contenido del vigente Amejoramiento, qué ámbitos entendemos que pueden ser objeto de modificación o de revisión dentro de la dinámica de interlocución bilateral que caracteriza las relaciones de Navarra con el Estado y esto, señorías, no es renunciar al autogobierno, no es ser aislacionistas, no es ser ajenos a la potenciación de nuestra identidad desde el autogobierno, no es tener una versión franquista de los fueros, es sencillamente ser nosotros solos los que marquemos nuestros tiempos, ser nosotros, la

Comunidad Foral sola, la que defina cuál es el ámbito de negociación que quiere plantear. Y debemos ser conscientes de una cosa, señorías, de que casi ninguno, salvo el Presidente de este Parlamento, vivió los días de la fase previa a la negociación del Amejoramiento, y quiero decirles, simplemente para información, por si no han entrado a conocerlo, que cuando aquí se establecieron, no en este Parlamento, sino en el Parlamento Foral, unas bases, eran unas bases con un sentido amplísimo y muy ambiciosas, y con ellas fue la comisión negociadora, integrada por los representantes –algunos, no todos– de aquella Diputación Foral, por la mayoría de Unión de Centro Democrático y por representantes del Partido Socialista en cuanto Diputados y Senadores, y llegaron a un acuerdo con los representantes del Gobierno del Estado.

Evidentemente, no era lo que el Parlamento Foral pretendió íntegramente, pero, desde luego, era mucho más de lo que en aquel momento tenía la Diputación Foral de Navarra de capacidad de autogobierno.

Por tanto, nosotros tenemos un camino que lo hemos venido haciendo históricamente solos y desde Convergencia queremos que Navarra lo siga haciendo sola, no necesita la compañía de nadie más. Otros, que sigan su camino. Señorías, dense cuenta de cómo otras comunidades, que han empezado un nuevo camino de revisión, están poniendo de ejemplo una institución que tenemos en Navarra, que es el régimen del Convenio Económico.

246

Por tanto, me da la impresión de que los cambios en el Estado autonómico no son algo a lo que nosotros tenemos que mirar con envidia, como metas a conseguir, señorías, ellos son los que miran a Navarra como referente de lo que pretenden conseguir. No sé si se han percatado de la diferencia del matiz.

Eztabaidari hurrengo egunean ekin zioten berriro. Fernando Purasek (PSN) proposamen bat aurkeztu zuen, non Nafarroa berezko erkidego historiko eta bereizi bezala finkatzeko asmoa errepikatzen zuen,

Una comunidad histórica, propia y diferenciada que sigue apostando por profundizar en su autogobierno, cosa que esta Cámara tiene acometido en el contexto de la ponencia que a tal efecto

se ha constituido y que sigue en su pretensión de establecer las bases y seguir avanzando en la negociación para el traspaso de las distintas competencias de interés para la Comunidad Foral.

Ustedes saben que la posición de mi grupo es favorable al traspaso competencial, pero no como un prurito estricto de autogobierno, sino en tanto en cuanto este Parlamento considere que la sociedad navarra va a beneficiarse en una mejora de servicios, en una mejora de funcionamiento con las competencias que pudieran ser traspasadas.

Miguel Izuk (NEB), bere aldetik, bere taldeak Alderdi Sozialistaren proposamenari emandako aldeko botoa arrazoitu zuen; proposamen horrek Nafarroako Gobernuari neurri egokiak sustatzeko eskatzen zion, konstituzio-erreformaren markoak Nafarroari berezko erkidego historiko eta bereiziaren izaera bermatzeko, Espainia pluralaren eta autonomien Estatu modernoaren barruan. Alabaina, argitu zuenez:

No tenemos ningún problema en apoyar esta redacción, pero sí queremos matizar que nosotros entendemos que el marco de la España plural en el moderno Estado de las autonomías tiene que caminar inevitablemente hacia el Estado federal.

Entendemos que el Estado de las autonomías más moderno será, esperemos que en un futuro próximo, un Estado federal. Con esa matización, apoyaremos la propuesta de resolución.

Aralarreko bozeramaileak, Patxi Zabaletak, PSNren proposamenaren aurrean abstentzioa egitea defendatu zuen,

No porque estemos en desacuerdo íntegramente con ella, sino porque estamos en desacuerdo parcial. En primer lugar, el Estado de las autonomías no es moderno sino que está obsoleto en buena parte, como lo demuestra el hecho indiscutible de que los estatutos están siendo objeto de revisión. Están siendo objeto de revisión en Cataluña, en Galicia, en Andalucía, en Valencia, en muchos sitios, por lo tanto, no es moderno, sino que está obsoleto. Pero lo que es más importante, esta propuesta no se basa en el democráticamente debido respeto al ámbito de decisión y capacidad de decisión de los ciudadanos y ciudadanas de Navarra. Y en el punto tres, además, en la recuperación de competencias, para lo que se utiliza un lenguaje de descentralización, no se menciona la competencia emblemática que falta a Navarra incluso conforme al texto del propio Amejoramiento, que es la gestión económica de la Seguridad Social y la normativa referente a tal gestión, no la normativa básica, por lo tanto, nosotros consideramos que el planteamiento es deficiente. Y, además, si hablásemos de historia de Navarra, el señor Puras y yo inmediatamente discutiríamos, porque yo cuando me voy a Laguardia, ahora llamada de Álava, antes de Navarra, de la Sonsierra navarra, miro para arriba en la iglesia y veo cadenas y él no se lo cree. En cualquier caso, ahí nos abstendremos.

Eusko Alkartasuna taldea ordezkatuz, Maiorga Ramírezek Purasen kontrako botoa azaldu zuen:

Nosotros consideramos que Navarra y sus derechos históricos son previos a la Constitución y no puede mantenerse que su consolidación dependa directamente de una reforma constitucional. En Navarra nuestra entidad y nuestra historia nos dotan de unos derechos que son

247

previos a cualquier constitución, y nuestro posicionamiento claro y nítido en contra de un café para todos, de una eliminación o supresión de la fórmula bilateral de tratamiento entre el Estado y Navarra nos obliga a votar en contra de la propuesta que presenta el Partido Socialista. Nosotros consideramos que los derechos históricos no se circunscriben exclusivamente a un debate nominalista, es decir, no hacemos nada con tener derechos históricos si luego no se plasma en la realidad un trato a una comunidad con derechos históricos, un trato propio y definitivo, un reconocimiento, insisto, de esos derechos históricos, la bilateralidad, el reconocimiento de nuestras capacidades de autogobierno. En un momento en el que se está debatiendo el modelo de Estado es más oportuno que nunca reivindicar que nuestros derechos históricos, insisto, señoras y señores Parlamentarios, son previos a la Constitución y superan por encima lo que es una consolidación constitucional en una reforma que, planteada así, puede pensarse que lo que está planteando de hecho el Partido Socialista es una realidad, y es un café para todos, una no distinción de las diferentes realidades nacionales y de entidad que hay en el Estado español y, por lo tanto, nuestro posicionamiento va a ser en contra.

UPNren izenean, García Adanerok aipatutako proposamenari buruzko adierazpenik ez zuen egin, baina alde bozkatu zuten; CDNren ordezkari zen Juan Cruz Allik aldiz, proposamena ontzat eman zuen,

salvo un inciso que nos parece que está absolutamente fuera de lugar, que no tiene ningún contenido, salvo que tenga un contenido que no alcanzamos a ver pero que tenga una intención, y se refiere al punto 1, cuando dice que el Parlamento de Navarra insta al Gobierno de Navarra a promover las medidas oportunas tendentes a que –y aquí el inciso– en el marco de la reforma constitucional consolide para Navarra el carácter de comunidad histórica. Oigan, señorías, es que esto está consolidado en la Constitución vigente, está expresamente apoyado por la disposición adicional primera y está garantizado por la disposición transitoria cuarta. Y, que nosotros sepamos, porque, claro, no estamos en los intríngulis del debate constitucional zapaterístico, aquí de lo que único que se ha hablado de reforma constitucional es del orden de sucesión a la corona, cuestión que nos trae al pairo, al menos en la primera generación, que no se va a aplicar, porque eso nos preocuparía. Nos preocuparía, como ha dicho alguna vez el señor Zabaleta, quién pudiera ser la Reina de España. Por tanto, es una cuestión intrascendente. Por otra parte, en el Reino de Navarra no había ley sálica, y las mujeres eran sucesoras y eran reinas.

La disposición adicional primera no se ve afectada. En esa reforma del Presidente Zapatero entraba la reforma del Senado para que sea Cámara de representación territorial. De acuerdo, siempre que sean las instituciones territoriales, los parlamentos autonómicos o los gobiernos autonómicos los que estén incluso aunque no siga fielmente el modelo alemán. Y la tercera, hacer desaparecer los preceptos del procedimiento de acceso a la autonomía para sustituirlo por las autonomías ya consolidadas como enumeración, ése es el alcance de la reforma constitucional prometida por el señor Zapatero en su discurso de investidura. No vemos que eso afecte en absoluto al régimen institucional de la Comunidad Foral de Navarra. Ahora bien, si lo que aquí se pretende es que esta reforma constitucional incorpore la reforma de la disposición transitoria cuarta que ustedes propiciaron en el anterior debate sobre el estado de la Comunidad, desde ahora decimos que no, se lo dijimos entonces y se lo volvemos a decir.

No sé qué pensarán ustedes, si mantener o no este inciso. Como en el resto estamos de acuerdo, aunque mantuviesen este inciso, nosotros lo apoyaríamos, mejor si no lo hiciesen, pero lo apoyaríamos, pero dejando muy claro que este inciso no afecta hoy al estatus jurídico constitucional de Navarra, que no hay reforma constitucional anunciada que afecte a Navarra y que si ustedes aquí quieren colarnos de matute la incorporación de la derogación de la disposición transitoria cuarta, como lo hicieron, desde luego, nosotros claramente no lo compartimos, porque entendemos que la mayor garantía del estatus de la Comunidad Foral de Navarra es precisamente esa disposición transitoria cuarta en sede constitucional, no en sede de una ley orgánica que la puede modificar una nueva mayoría en las Cortes en otro momento histórico; no, en sede de constitución, porque reformar la Constitución es muchísimo más complejo, mucho más complicado y mucho más difícil políticamente. Por tanto, que quede claro dónde nos movemos. ¿Dónde se quieren mover ustedes? No lo sabemos una vez más. Porque si dijesen aquí claramente: incluida en la reforma constitucional la derogación de la transitoria cuarta, lo tendríamos mucho más claro, pero en este juego permanente de la ambigüedad a que nos tienen acostumbrados, ésta es una más.

Para que vean que si nos la quieren colar, no nos la cuelan, y el que avisa no es traidor. Está claro que nosotros sólo estamos hablando de una reforma constitucional de lo dicho por el

248

señor Zapatero que en modo alguno afecta a la realidad de Navarra, y tampoco estamos de acuerdo en utilizarla para modificar el marco constitucional de la situación histórica de Navarra en la adicional primera y en la transitoria cuarta, y de lo que de ahí se deriva, lo correlativo de las transitorias del Amejoramiento, que tienen directa relación con estas disposiciones. Por si había alguna duda, que quede claro que nosotros no la tenemos. Yo me permitiría sugerir al grupo proponente que elimine este inciso que nada aporta. Ahora, cabe la posibilidad de que se encuentre apoyado por el grupo mayoritario, si es que los dos están pensando en lo mismo, como lo dejaron claro ambos en el anterior debate sobre el estado de la Comunidad.

Fernando Purasen erantzuna bereziki esanguratsua da, PSNk Autogobernurako ponentzian izango zuen azken jarrerari dagokionez. Aralarri argudiatzen zionez,

Nosotros creemos que básicamente sigue sirviendo, sigue sirviendo de tal manera que es el contexto y el marco constitucional en el que se van a producir las reformas estatutarias. Y, desde ese punto de vista, al margen de calificativos como el de federal, autonómico, etcétera, ya saben ustedes que luego, más allá del nominalismo, nos enredamos en debates doctrinales sobre el contenido del alcance de este Estado de las autonomías reconocido como de un carácter federal superior al de otros estados, pero, bueno, no creo que sea el momento de entretenernos en esto. Sabe, señor Zabaleta, que no estamos de acuerdo con dos cosas que ha propuesto, más allá del tema de Laguardia, que desde el punto de vista histórico reconoceré, no sé si como cadenas o como otro tipo de figura en el escudo, pero, en todo caso, sí que le diré que no estamos de acuerdo.

El ámbito de decisión es el de la soberanía nacional que tiene establecido en la Constitución y que es el de España y no pretendemos ni propugnamos ningún ámbito de decisión navarro con ese alcance.

EAren akusazioei aurre eginez, zera zioen:

No pretendemos la eliminación del tratamiento bilateral, pero está claro que la lectura que hacemos de los derechos históricos es diferente a la que hacen ustedes. Reconocemos la existencia y reconocemos una virtualidad y un encaje constitucional, pero lo reconocemos hasta donde el encaje constitucional permite. No se trata de café para todos, no lo era la Constitución y el Estado de las autonomías ni mucho menos el planteamiento avanzado que de la lectura del texto constitucional hace el Partido Socialista Obrero Español en su formulación de la España plural.

Azkenik, CDNri honako hau argudiatu zion:

No hay ningún intríngulis, está ese inciso y no es casualidad, y por supuesto, francamente, no lo vamos a retirar. Creemos que es una parte de la posible reforma constitucional, si finalmente se acomete la misma, y, desde luego, junto a todo ese régimen que tenía un cierto carácter de transitoriedad, que llevaba a establecer las medidas de constitución del Estado de las autonomías o del modelo territorial del Estado, lo cierto es que en el caso de que se produzca esa reforma constitucional queremos que Navarra esté mencionada en el elenco de las comunidades. Por supuesto, no queremos colar nada, queremos que esté en ese elenco y con las consecuencias jurídicas que de ello se deriven, y para nosotros una de las consecuencias que se derivan es la eliminación de la disposición transitoria cuarta. No queremos centrar el debate en esa materia en este debate del estado de la Comunidad, ya nos ocupamos suficiente y sobradamente en el anterior, pero la verdad es que nuestra posición es ésa, y no se trata de colar nada, sino que, como no sabemos los estrictos términos en los que la reforma constitucional se va a producir, hemos dado esa formulación por ese motivo, pero, desde luego, sí creemos que, desde nuestro punto de vista, sería conveniente, si se produce esa modificación constitucional que lleva a recoger el elenco de las comunidades autónomas y, entre ellas, como histórica y diferenciada la de Navarra, pues que la disposición transitoria la veríamos carente de sentido.

9.2. Autogobernurako ponentziaren amaiera

249

Talde politiko guztiek hainbat zuzenketa egin zizkioten Autogobernurako ponentziaren txostenaren zirriborroari, 2006ko urtarrilan649, eta horrek bide eman zuen Autogobernurako ponentziaren azken zirriborro bat idazteko; Miguel Izuk egin zuen eta azkenean, eta 2006eko martxoaren 19an aurkeztu zen. Azken testu honek hainbat proposamen zituen, hala nola, eskumenak handitzea, erreforma erreferendum baten bidez bozkatzea, Nafarroak Estatuan eta Europako Batasunean zuen partehartzea indartzea. Izuk egindako zirriborroak proposatzen zuenez, Nafarroako Gobernuak Estatuaren aurrean eta eztabaida-leku multilateraletan, eta bai maila nazionalean zein Europako Batasunarenean, Nafarroako autogobernuan sakontzea defendatuko zuen. Zehazki, testuak zioenez, Foruen Hobekuntzaren ibileraren mende laurdenera heltzeko bidean gaudela, garai egokia da, metatutako esperientziarekin eta ikuspegi nahikoarekin, Nafarroaren etorkizunari buruz, bere erakundeen funtzionamenduari buruz, eta bere esparru juridikoak eskeintzen dituen gabezia, disfuntzio eta hobetzeko aukerei buruz gogoeta egiteko. Proposamen horren arabera, autogobernua eguneratzeko garai egokia zen, kontuan izanda, konstituzio-erreformaren prozesuaren eztabaida irekita zegoela eta beste autonomia erkidego batzuk zein bere erregimenetan sakontzea pentsatzen ari zirela, euren estatutuen erreformaren bidez. Proposamen hura ez zen aurrera atera, eta Foruen Hobekuntza aldatzeko proposamena Estatuaren gainontzeko autonomia-estatutuen ilarara jarri behar izan zuen, Nafarroako asmo historiko bat bailitzan.

Prozesua gelditu egin zen. 2006ko urtarrilan, Autogobernurako Parlamentuko ponentziaren lanak amaituz joan zirenean, Gobernuak, Miguel Sanz buru zuela, Nafarroako estatutuak ez aldatzeko jarrera aldatu eta Foruen Hobekuntzaren aldaketari atea ireki zion, baina inposatutako baldintzen ondorioz, nafarrek, praktikan, erabakiak hartzeko eskubiderik gabe jarraituko zuten. 2006ko urtarrilaren 30an, UPNk PSNri Parlamentuan erreforma bat hitzartzea eskaini zion. Egun hartan, Nafarroako Gobernuak, prentsak hitzez hitz jasotako idazki baten bidez, lehen aldiz Foruen Hobekuntza aldatzeko prest zegoela erakutsi zuen, baina horretarako UPN, CDN eta PSNren adostasuna lortu beharko zen, eta babestu behar da Nafarroa-Estatuaren harremanen izaera itundu eta alde bikoa, izaera hori desagerrarazi nahi dutenen aurrean, eta hori ezertan kaltetu gabe Nafarroaren elkartasuna Espainiako herri guztiekin. Jarrera horren kontra, CDN herriari galdetzearen alde azaldu zen. CDNk, bere aldetik, ponentziaren zirriborroari 17 zuzenketa aurkeztu zizkion, non Nafarroak eskubide historikoak dituela onartu beharra zegoela azpimarratzen zen, eta era berean, egungo eskumenen esparrua handitu beharra zegoela, horretarako gizarte-segurantzaren eta trafikoaren ekonomia erregimenaren kudeaketa hartuz, eta baita aireportuen lekualdatzeei buruz edo inmigrazioari buruz negoziatuz ere. Gainera, UPNk eta PSNk ere egingo zuten bezala, Foruen Hobekuntzaren izaera itundua eta Nafarroa-Estatuaren alde biko harremana ere azpimarratzen zuen.

Edozein kasutan ere, UPNk eta CDNk, Gobernuaren bi alderdiak, honakoa nabarmendu zuten: balizko erreforma bat egiteko, 1982an Hobekuntzak izan zuenaren antzeko sostengu politikoa, alegia, gutxienez UPN, CDN eta PSNk alde egon behar dutela. Nafarroako Gobernuak jakinarazi zuenez, hark ez du erreforma prozedurarik proposatu ez eta martxan jarriko ere, ahal den sostengurik handiena ez badu. Nafarroako Gobernuak bere idazkian ez zuen aipatu ere egin erreforma prozesua beranduago erreferendum bidez bozkatuko zen ala ez. Nafarroako Gobernuaren mugimendua erantzun bat izan zen; bai Autogobernurako ponentziaren lehen

649 TAMAYO SALABERRIA, 2006: 563-570. dok.

250

zirriborroari, non Parlamentuak Gobernuari Hobekuntzaren erreforma bat egiteko eskatzea proposatzen zen, eta baita, PSNk urtebete lehenago egindako erakundeen arteko hitzarmen eskaintzari ere. Bere idazkari nagusiak, Carlos Chivitek, mugatutako erreforma bat eskaini zuen, Sanzen Gobernuak jasotzen ez zuen sine qua non baldintza bat zuena: aldaketa erreferendum bidez bozkatzea.

Gobernua osatzen zuten bi alderdien eta PSNren arteko bilera posible izan zen Alderdi Sozialistak egun duen jarrerari erreparatzen badiogu, 2006ko urtarrilaren 30ean bertan agerian geratu zena, ponentziaren zirriborroari bere zuzenketak aurkeztu zizkionean. Chivitek emandako prentsaurrekoan nabarmendu zuenez, eroso gaude egungo egoerarekin, eta UPNk eta CDNk azpimarratutako kontzeptu berdinak nabarmendu zituen: foralitatea bereizgarri bat delako berrespena edo Nafarroa eta Estatuaren arteko alde biko hitzarmen sistemaren indartzea. PSNk, lehenik, José Miguel Izuk (NEB) egindako zirriborroan jasotako hitzaurre historiko osoa zalantzan jarri zuen, izaera politikoko aurreiritzi gehiegi zituela iritzi zuelako. Gainera, balizko aldaketaren xedeei beste bat gehitzea hartu zuen helburu: Nafarroako Foru Erkidegoa Espainia konstituzionalaren eta Europako Batasunaren barnean erkidego politiko historiko, berezko eta bereizi moduan bermatzea. Aipatutako Miguel Izuren zirriborroaren amaieran, Parlamentuak Gobernuari Hobekuntzaren aldaketa hasteko eskatu behar ziola proposatzen zen. PSNk Gobernuak autogobernuaren sakonketarako oinarrien dokumentua egitea proposatu zuen, gero Parlamentura bidaltzeko, era horretan, aldaketaren abiapuntua hori izan zedin.

EAko lehendakariak, Begoña Erraztik, Nafarroako Gobernuaren proposamena 1982ko akatsaren errepikapena zela, eta horrez gain, proposamen horrek berriro ere Nafarroako populazioaren heren bat Hobekuntzatik kanpo utziko zuela ohartarazi zuen. 1982ko aurrekaria aipatu zuen, Jesús Bueno Asín eta Angel García de Dios diputatu abertzaleak Madrilekin zegoen negoziaziotik baztertu zituztenean. Bere hitzetan,

akats hori larriagotzea eta etorkizuneko edozein aldaketa demokratikori ateak erabat ixtea da UPNk nahi duena, nafarren eta gehiengoenganako mesfidantza argi erakutsiz; hitz batez, demokraziarenganako mesfidantza erakutsiz.

EA Nafarroa Bai-ko taldeekin bat etorri zen Autogobernurako ponentziara egindako zenbait zuzenketetan. Proposamenen artean, esaterako, Gobernuak Hobenkutzaren aldaketa hasteko eskumen osoa ez izatea, baizik eta aldaketa Parlamentutik abiatu ahal izatea zegoen. Nafarroa Bai-ko taldeen beste baterako proposamen batek, parlamentuz kanpoko Batzarrek ere sinatu zuena, Nafarroarentzat bere etorkizunari buruz askatasunez eta demokratikoki erabakitzeko eskumena eskatzen zuen, eta beraz, bere estatusaren edozein aldaketa gizarteak berretsi beharko zuela. Batera egindako beste proposamen bat euskara eta gaztelania Nafarroako hizkuntza ofizial izatea izan zen, eta Iruñako eta Lakuako gobernuek europako erakundeetan euren zerga- eta ekonomia-erregimenak defendatu ahal izateko akordioak egitea.

Ion Errok, azkenik, NEBren izenean Miguel Sanzi Nafarroako alderdi politikoen buruak biltzeko eskatu zion, aldaketaren aukerak eztabaida zitzaten, eta alderdi guztiak ponentzia horren azken txanpan asmo handikoak izatea espero zuen.

Eremu parlamentariotik kanpo, Batasunak baldintza ez-demokratikoetan burututako ponentzia honi buruz, eta UPN eta PSNren jarrerei buruz egindako irakurketa kritikoa errepikatu zuen, eta azken hauei dagokienez,

251

una vez más, queda claro lo que es de sobra conocido: no tienen la más mínima voluntad de que cambie nada. Su único objetivo es apuntalar el marco político institucional actualmente en vigor, obviando la realidad del debate existente y la necesidad de un profundo cambio político.

Batasunak Hobekuntzaren aldaketa xume batekin herri bezala genituen ekubideak berreskuratzea ezinezkoa zela ondorioztatu zuen, horiek ezeztatzeko bereziki diseinatuta baitzegoen. Gauzak horrela, eztabaida faltsuetan ez galtzea, eta elkarrizketarren dinamikara eta alderdi askotariko akordioa jotzea eskatu zuen, horrela, bakerantz eta demokraziarantz hurbiltzeko.

Autogobernurako ponentzia amaierara heldu zen. 2006ko martxoaren 20an parlamentuko taldeen bozeramaileek ez zuten gutxiengo akordiorik ere lortu. Eztabaida hurrengo legealdirako utzi zen, eta Ponentzia irekita geratu zen. Horixe izan zen bi urtez eztabaidatzen egon ondoren, hiru luzapen barne, izan zuen amaiera irekia. UPNk proposatuta, gainontzeko taldeek, NEB izan ezik, eztabaida alde batera uztearen alde bozkatu zuten. Itxurak gordetzeko, taldeek beranduago biltzea erabaki zuten, baina, praktikan, etenaldi berri hark erreforma-proposamenaren prozedura betetzeko eperik gabe geratzea ekarri zuen, izan ere, 2007a hauteskunde urtea da, eta ondorioz, egungo Parlamentua eta Gobernua desegingo dira.

Bi hilabeteko etenaldiaren ostean, maiatzaren 30ean amaitu zen Nafarroako Autogobernurako ponentzian proposamenak aurkezteko epea. 2006ko ekainaren hasieran Ponentzia eta eztabaidak Nafarroako Forua Hobeagotzeko legea berritzeko inolako proposamenik ez egitea erabaki zuen Nafarroako Parlamentuak. Oinarririk gabe amaitutzat emateko erabakia hartu zuen. Ponentziaren porrota aurreikusten zen, eta alderdi nazionalistek eta NEBk salatu zuten; azken honek, dudarik gabe, Miguel Izuren irudiaren bidez, ahalegin handienak egin zituen adostasunezko formula lortzeko. Azken talde horren koordinatzaileak, Ion Errok, 2006ko otsailaren 4an oinarrizko arrazoiak adierazten zituen:

Este debate está siendo rehuído por la derecha navarrista porque cualquier modificación del actual marco estatutario de Navarra le perjudica notablemente. Sus posiciones políticas se han venido manteniendo invariables en estos 26 años y han recogido importantes victorias electorales (15 años gobernando en solitario) desde la posición de meter miedo a los navarros con los peligros de la invasión vasquista. La derecha navarrista hace del patriotismo y nacionalismo navarro su eje político, y se retroalimenta del enfrentamiento con el otro nacionalismo, el vasco. Mientras, las políticas económicas y sociales que se practican en Navarra son cada vez más de derechas, desestructurando el sector público y recortando el Estado del Bienestar al conjunto de la ciudadanía.

La derecha sabe que cualquier apertura del debate sobre un nuevo pacto de convivencia en Navarra supone intentar superar este ancestral enfrentamiento entre las diferentes identidades que conviven en Navarra (navarristas, abertzales, federalistas) e impulsar los valores progresistas del reconocimiento de derechos sociales y civiles para el conjunto de navarros650.

Begoña Erraztik ekainaren 20an argitaratutako “Amejoramiento y capacidad de decisión” artikuluan UPNren jarreraren kontra jotzen zuen:

Navarra tiene derecho a decidir, no sólo a votar su marco jurídico político actualmente, sino a determinar su desarrollo político en presente y en el futuro. Pretender cerrar de forma definitiva e inapelable el proyecto político de Navarra es intentar paralizar una realidad política siempre dinámica y

650 ERRO, 2006.

252

cambiante, y ante todo negar a los navarros y navarras (tanto a las generaciones actuales como a las futuras) nuestro derecho a elegir libremente cómo queremos vivir y cómo queremos organizarnos. Es una cuestión de convicciones democráticas651.

Zentzu berean, Autogobernurako ponentzia oinarririk gabe amaitutzat eman izana deitoratu zuen Aralarrek ekainaren 5ean. Aralarrek gogoratu zuen jada zortzi akordio bazirela ponentzian, horietako batzuk aho batez adostutakoak eta publiko egin beharko liratekeenak. Aralarreko talde parlamentarioaren bozeramale Patxi Zabaletak adierazi zuen

erreferendum eta herri galdeketan gainekoa zen adostutako puntuetako bat, baina UPN, CDN eta PSN kontra agertu dira. Foroa Hobeagotzeko erreforma garrantzi handiko gaia da eta oinarririk barik amaitutzat eman izana arduragabekeria handia da; UPN, PSN eta CDNren urduritasun politikoaren erakusgarri da. (...)

Akats larriekin jaio zen Nafarroako Foru Eraentza Birrezarri eta Hobeagotzeko Lege Organikoa, esaterako, ez zen herri kontsultan onartu eta gaur egun zaharkituta daude jasotzen dituen aspektuetako batzuk, adibidez, Europarekiko hartu-emanei dagokienez, herri galdeketen konpetentzia bai eta oraindik Nafarroarenak ez diren eskumenak. Horregatik, Hobeagotzeko erreformari uko egin izana, ekonomia, industria, elkarbizitza edo hezkuntza lako erronkei aurre egiteko Nafarroak behar duen gaitasun politikoari uko egitea da. Gainera, normalizazio politikoari eta beraz, bakeari inolako ekarpenik ez egitea dakar. Nafarroaren irudia erabiltzen dutenek, trukerako erabilera egiten duten berberak dira, hain justu, Nafarroaren irudia pribatizatu eta era esklusiboan erabili nahi dutenak, nafarren interesen kontra652.

Nafarroako Parlamentuan Hobenkutzaren balizko aldaketaren eztabaidarekin gaurkotasuna zuen beste gai bat gurutzatu zen: Espainiako Konstituzioak etorkizunean izan zezakeen aldaketaren batean Laugarren Xedapen Iragankorra ezeztatzearen aukera. UPNk, CDNk eta PSNk hiru jarrera ezberdin izan zituzten auzi honen gainean: Miguel Sanzen alderdiarentzat atzera bota beharra zegoen; Juan Cruz Alliren alderdiarentzat, ez. Gaia berriro mahaigaineratzeko arrazoia Estatuko Kontseiluak egindako kontsultarako txostena izan zen, Zapateroren Gobernuak eskatuta igorria, eta Laugarren Iragankorra baliogabetzearen alde zegoena. Kontseiluak arrazoitu zuenez, horrek Espainiako Gorteei ez zien inongo intzidentzia gaitasunik ematen. EAJ, EA edota CDN moduko taldeentzat, Iragankorra ezeztatzea Nafarroako herritarrek erabakitzeko zuten gaitasunarentzat kaltegarria izango zen, eta horrela agerrarazi zuten Ponentziaren zuzenketetan. Esparru honetako ekarpenik handiena CDNrena izan zen, bateratzearen bidea mantentzearen alde agertu zena, baina egunen batean aukera hori erabiltzen bazen, azken emaitza aske elkartzeko erregimen bat izango zela Nafarroa eta EAEren artean. Proposamenak 1995ean sustatutako eta Otano kasuaren eztandaren ondorioz geldiarazitako Iruñea-Lakua Topaketarako Organo Iraunkorraren oihartzuna biltzen zuela zirudien. CDNk hori gertatzen bazen Nafarroak bere erakundeak, erregimena eta eskumenak mantenduko zituela proposatu zuen, eta horrez gain, Nafarroako Parlamentuak formula hori gehiengoaren bidez onetsi beharko zuela.

PSNk, bere aldetik, Hobekuntzaren Aldaketarako Ponentziaren zirriborroari 32 zuzenketa aurkeztu zizkion, eta horien bidez, foralitatearen bereizgarritasuna berresteko eta Nafarroaren eta Estatuaren arteko itun alde bikoaren sistema sendotzeko saiakera egin zuen. Sozialisten ekarpenak bost arrazoirengatik ezberdin daitezke: enkoadraketa historiko-juridiko-politiko zuzenagoa egitea; irekiak eta Konstituzioarekin bateragarriak diren adierazpenak bilatzea; deszentralizazioaren eta subsidiariotasunaren printzipioa zabaldu; arreta Hobenkuntzaren gaien eremuan jarri, horrela Laugarren

651 ERRAZTI ESNAL, 2005: 5.652 http://www.aralar.net/Albisteak/1149503972

253

Iragankorraren eztabaida saihestuz eta Konstituzioaren eremurako utziz; eta, azkenik, gure erakundeen papera eta funtzioak handitzea. UPN jarrera honetaz baliatu zen sozialistei eraso egiteko, batez ere PSE-PSOEko legebiltzarkideak, Emilio Guevarak, Lurralde Historikoen Legearen aldaketarako proposamen baten eztabaidan, Nafarroa Euskal Herrian sartzea defendatu zuenean. Kexa horiek ETAren su-etenaren aurrean Nafarroak zuen berezitasunaren diskurtsoari gehitu zitzaizkion, geroxeago ikusiko dugun bezala.

Eztabaidak alde batera utzita, UPN eta PSN bat zetozen Autogobernurako ponentzia sustatzen ez jarraitzeko (2006ko martxoaren 20a), izan ere, urte horretako udazkenean Konstituzio-erreformaren prozesua hastea espero da, eta, baliteke eskaeren artean Laugarren Xedapen Iragankorra indargabetzearena izatea, eta horrek egun Nafarroak duen egoera estatutarioari eragingo lioke. Bi egun beranduago, ETAk su-eten iraunkorra aditzera eman zuen eta bakerako prozesuari hasiera eman zitzaion. Guk susmatzen dugu hori izan zela UPNk eta PSNk –eta nolabait beste indar politikoek ere, baina arrazoi desberdinengatik– Ponentzia alde batera uzteko arrazoia. ETAk su-etena adieraziko zuela ageriko sekretua zen. Zentzu horretan, Felix Taberna, NEBko legebiltzarkidearen hitzak ahotara ekartzea egokia dirudi, apirilaren 27an baieztatu zuenean,

No hace falta ser un profeta para predecir que cuando desapareciera ETA, el debate político sobre la ordenación territorial del País Vasco en España se agudizaría. Sobre todo, porque la existencia del terrorismo veta el debate democrático y lo prioritario era la libertad. (...)

En este sentido, no sorprende que el debate sobre la territorialidad de Navarra salga, a la luz con fuerza. No es un debate nuevo, desde que el Reino de Navarra fue militarmente anexionado al Reino de Castilla, en el siglo dieciséis, siempre se han formulado cuestiones sobre la soberanía de Navarra: recorte de sus fueros, guerras carlistas, iniciativa municipal de estatuto vasconavarro en la Segunda República, solución transitoria en la actual constitución... Por lo tanto, no estamos descubriendo la pólvora, el debate forma parte de nuestra mestiza peculiaridad idenditaria.

En estos momentos, Navarra está en ojo del huracán. Los navarros y navarras nos vemos sorprendentemente aireados en el mapa mediático español. Sorpresa que aumenta cuando siempre hemos sido más bien poco escuchados dado nuestro peso demográfico. Pero también el debate político sobre la territorialidad de Navarra, se está recrudeciendo en nuestro territorio. Los extremos políticos, los polos, se fortalecen entre sí. Una vez más, el nacionalismo navarro y el nacionalismo vasco se retro-alimentan. Por un lado, a los nacionalistas navarros, se le hincha la patria. De este modo, el eventual Presidente del Gobierno de Navarra afirma que el Gobierno de España ha negociado con ETA un Órgano Común Permanente con la Comunidad Autónoma Vasca. No dice que dicho órgano ya fue aprobado por el Parlamento de Navarra en el año 1996, con el rechazo de Batasuna y el apoyo del CDN actual socio de su gobierno. Asimismo, expresa que Navarra no se vende, pero a continuación se muestra partidario de suprimir una disposición constitucional que otorga al pueblo navarro capacidad para decidir directamente. Finalmente, el señor Sanz expresa que se ha de interrumpir el proceso de paz dado los conatos de violencia, cuando este proceso todavía no se ha iniciado. En las antípodas, el nacionalismo vasco que representa Batasuna tampoco quiere quedarse atrás en su verborrea. Otegi afirma, que Pamplona es, para los nacionalistas vascos, la Jerusalem soñada, literal. Ha alzado el velo de su opción y ha declarado que su objetivo político es unir Navarra en el proyecto político de Euskadi y ha condicionado a este objetivo, entre otros, el escenario de paz. En fin, los patriotas de uno y otro signo engrasan sus discursos electorales ante la proximidad de los comicios del año que viene.

Mientras, el Parlamento de Navarra con el beneplácito de los nacionalistas vascos y navarros ha paralizado el proceso de reforma estatutaria. Sorprende que algo tan añorado como Navarra desde el punto de vista patriótico cuando se acometen propuestas para fortalecer nuestras capacidades se paraliza. A este paso, será de las pocas Comunidades donde en esta legislatura no se ha avanzado en poder autónomo. Es el miedo, a profundizar en el autogobierno. Para unos, porque profundizar en el autogobierno de Navarra es fortalecer la separación con la

254

Comunidad Autónoma Vasco y para otros, porque profundizar en el autogobierno de Navarra significa hablar de la decisión de los navarros y navarras653.

10. Bake prozesua eta eskubide historikoak

10.1. Eskubide historikoak eta ETAren su-etena

ETAk 2006ko martxoaren 22an aldarrikatutako azken su-etenaren harian zabaldutako bake prozesuarekin ere loratu egin da eskubide historikoen inguruko eztabaida. Marko honetan, eskubide historikoen gaiak funtsezko garrantzia hartzen du, ETAren eta Gobernu zentralaren arteko negoziaketak mahai gainean jar daitezkeelako.

10.1.1. Aurrekariak: Argeletik Aznarren gobernuaren elkarrizketetara

Labur bada ere, gogora dezakegun zeintzuk diren azken tregoaren aurrekaririk azpimarragarrienak. ETAren eta Felipe Gonzálezen Gobernu sozialistaren artean huts egindako Aljerko elkarrizketen ondoren (1989), ETAk gogortu egin zuen bere jarduera, gizarte espainiarraren ia aho bateko arbuioa eragin zuten gero eta atentatu odoltsuagoekin. EAEn eta Nafarroan ere handitzen joan zen bere aurkako kondena, baita Trantsizio garaian talde terroristaren jardueren aurrean iribarre egiten zuten sektoreen aldetik ere654. 1996tik aurrera, José María Aznarren Alderdi Popularreko Gobernu berriak probetxua atera zion sentimendu horri, eta ETAren aurkako kasuaren heroi gisa agertu zen Aznar, 1993an atentatu bortitz bat jasan ostean. Gobernu zentralak areagotu egiten zuen ezker abertzalearekiko presioa, eta ETAren zein HBren baitan mugimendu kritikoak agertu ziren. Horrela, 1997tik aurrera aldaketa estrategiko bat planteatu zen, Euskal Herritarrok sortzera eraman zuena, hauteskunde koalizio pluralago bat, Zutik edo Batzarre bezalako talde txikiak biltzen zituena, eta zeinaren helburuen artean euskal gatazka konpontzea zegoen, irlandarrak 1993az geroztik egiten ari ziren bezala.

1998ko udaberritik aurrera nazionalismo bateratuak elkarrizketaren eta negoziazioaren bidea aztertzea erabaki zuen, ETAren biolentzia amaitzea ekarriko lukeen akordio bat bilatzearren. Apirilean, Ulsterreko bake prozesu antzeko bat Euskal Herrian sustatzea aukeratu zuen ETAk, izan ere, Irlandako negoziazio eskemaren antzekoa aukeratzean, norabide estrategiko berria hartuko luke egoerak. Horri guztiari, HBren ekimena gehitu behar zaio, Irlandako Foroa eratzean zetzana eta hango errealitatea eredutzat hartzea proposatzen zuena. HB eta EAJren arteko elkarrizketak 1998ko irailaren 12an amaitu ziren Lizarra-Garaziko Adierazpenarekin. HB, EAJ, Ezker Batua, ELA eta LAB sindikatuak eta eremu nazionalistako hainbat talde izan ziren sinatzaile, eta Ipar Irlandako bake prozesuaren azterketan zegoen oinarritua. Euskal gizarteko aniztasuna errespetatuko zuen elkarrizketa eta negoziaketarako antzeko prozesu bat zabaltzea planteatzen zen bertan.

Nazionalismoaren aburuz, euskal politikak 180 graduko iraulia behar zuen, eta horregatik, hain zuzen ere, sortu zen Lizarra-Garaziko Ituna. Izan ere, egoera hartan gatazkaren luzapenak, arazo endemiko batean sortzeaz gain, urak nahastu besterik ez lituzke egingo, estatuko eskuinaren mesedetan. Aburu alternatibo hark, elkarrizketa neketsuetan izan zuen bere oinarria –horietako batzuk elkarrizketetan parte hartutakoek 653 TABERNA, 2006.654 DOMÍNGUEZ IRIBARREN, 1998.

255

soilik ezagutzen dituzte– baina, azkenean, gatazkaren ezaugarri historikoak zein jatorri komunaren ezaugarriak zehaztea erdietsi ziren, bai eta gatazka konpontzeko bideak ere: elkarrizketarako gogoa, iritzi-aniztasuna, inposaketa eza eta euskal komunitatearen nahiari errespetua. Horrek suposatzen zuen ezker abertzaleak moderatu egin beharko zuela; haatik, EAJk autonomismoan oinarritzen zen ibilbide moderatua deuseztatu beharko zuen, eta indar ez abertzaleekin elkartzeari utzi.

Lizarra-Garaziko itunak harreman sozial eta politikoen eremu berri bat zabaldu zuen Euskal Herrian, Francisco Letamendiak etorkizuneko euskal eraikin nazionalaren euskarri655 bezala definitu zuena, eta Josetxu Martínez Montoya euskal etxearen berreraikuntza656-ren metafora planteatzera eraman zuena. Euskal gatazka bide politikotik, elkarrizketatik, mugarik gabeko negoziaketatik eta indarkeriaren inolako adierazpenik gabe konpontzea aldarrikatzen zuen akordioak ez zion bere zazpi puntuetan zehar foru, konstituzio edo estatutuaren gaiari inolako aipamenik egiten657. Beraz, ez zen herrialderako eredu bat, ez zen Estatuaren egitura edo eredu soziala bezalako alderdi zailetan sartzen, eta ez zuen baieztatzen Foruaren Hobekuntza, Gernikako Estatutua edo Konstituzioa jada gaindituta zeudenik –sinatzaile guztiek hala pentsatzen zuten arren–. Autodeterminazio edo independentziarik ere ez zuen sustatzen, ez eta esanbidezko subiranotasun ildorik markatzen, nahiz eta bai iradoki. Estrategia edo plataforma iraunkor bat baino gehiago, filosofia eta konpromiso orokorra biltzen zituen. Gainera, galdapen baten ordez, garatu beharreko borondatezko akordio bat zen; beharrezkotzat jotzen zen sinatu ez zuten indarrekin zehaztu eta negoziatzea, bake prozesua kontsolidatu eta demokrazian sakontzeko658.

Adierazpen horren ostean, mugarik gabeko tregoa zabaldu zuen ETAk (1998-9-16). Bi egun geroago, ETAk komunikatu bat plazaratzen zuen, honako iradokizunekin:

Hoy en día vemos oportunidades únicas para que surjan nuevos acuerdos y puntos de unión en el camino de la independencia de Euskal Herria. [...] ETA hace un llamamiento público a partidos políticos, sindicatos, agrupaciones culturales, agrupaciones sociales y a todos los ciudadanos vascos para que la fase política que tenemos delante sea la de la soberanía, para que tomen los compromisos necesarios y adopten los pasos concretos. [...] Entre todos los pasos, uno de los que más importancia tiene será la superación de la división institucional y estatal; para ello será necesario dar los pasos eficaces para que se cree una institución única y soberana que acoja en su seno a Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Lapurdi, Nafarroa y Zuberoa. [...] Es la hora de romper ataduras y acuerdos con las fuerzas políticas que tienen como fin la desaparición de Euskal Herria. En consecuencia, es hora de acabar con los partidos, estructuras institucionales y represoras que tienen por objeto la construcción de España y Francia y la desaparición de Euskal Herria.

Komunikatu hark kritika sutsuak piztu zituen PP eta PSOEren aldetik, eta aurrerantzean madarikatu egin zituzten bai Lizarra-Garazi ituna, bai bere sinatzaileak, EAJk eta EAk ETAren zuzendaritza politikoari men egin ziotela baieztatuz –PPk batez ere–. Nafarroan, UPNk eta PSNk nafarren borondatearen bandera altxa zuten, ETAren edonolako asmoren gainetik errespetatu beharrekoa659. Gero eta borroka politiko

655 Deia, 1998ko irailaren 18a. Ikus MARTÍNEZ MONTOYA, 1999: 109.656 MARTÍNEZ MONTOYA, 1999: 108-117.657 Cfr. ORELLA UNZUÉ, 1988: 222.658 ZALLO, 1999: 203.659 Cfr. IZU BELLOSO, [1998] 1999: 65-74.

256

handiagoko klima hartan, Nafarroako Parlamentuak ebazpen bat onartu zuen 1998ko azaroaren 5ean, talde terroristaren xedeen aurrean bere erantzuna ematen zuenekoa660:

1º El Parlamento de Navarra participa de la esperanza que el anuncio de ETA de una tregua unilateral y total de sus acciones violentas ha generado en la sociedad, porque puede suponer el punto de partida de un proceso de paz que debe conducir al abandono definitivo de la violencia y de las armas.

2º El Parlamento de Navarra manifiesta el rechazo del uso de la violencia como instrumento de solución a cuestiones políticas, al margen de la expresa voluntad del pueblo; y se reafirma en la aceptación del pluralismo y el diálogo, a través de métodos democráticos, como cauce para resolver los conflictos. Por lo que, en estos momentos, quiere manifestar una actitud constructora de la paz implicando en ese proceso a todos los grupos políticos representados en la Cámara, mediante la plena aceptación del sistema democrático y de sus reglas, sin amenazas ni coacciones.

3º El Parlamento de Navarra manifiesta que sólo el pueblo navarro y las Instituciones forales que le representan pueden tomar decisiones que afecten a Navarra, y sólo los navarros y navarras son dueños de su destino. Por ello, la continuidad de la tregua de ETA y la entrega final de sus armas, no puede estar condicionada a una negociación en la que se comprometa la modificación del status institucional actual de Navarra ni sus relaciones con otras Comunidades Autónomas.

4º El Parlamento de Navarra ratifica el derecho de todos los grupos políticos navarros a defender cualquier proyecto acerca de la identidad y el modelo político-institucional de Navarra, siempre que se haga por métodos democráticos, puesto que la decisión sobre el mismo sólo corresponde al pueblo navarro y a sus Instituciones Forales.

5º El Parlamento de Navarra quiere manifestar su exigencia de que estos planteamientos tengan presencia en los foros que puedan crearse si el proceso de paz avanza de una manera positiva. La sociedad navarra no entendería que sus fuerzas políticas y sus Instituciones Forales no tuvieran una intervención directa en estos momentos tan importantes en el camino para construir un futuro de paz y convivencia en nuestra sociedad.

1999an, ETAk eta José María Aznarren Gobernuak elkarrizketak izan zituzten Zurich-en, baina laster egingo zuten huts. Geroztik aurrera, PPk bereari gogor eutsiz, poliziaren bidea aldarrikatu zuen euskal gatazka konpontzeko modu bakar gisa. Ez zen elkarrizketarik egon, ez ziren presoak etxeratu eta ez zegoen inolako gogorik gatazkaren konponbide demokratiko bat lortzeko. Urte hartan zehar, bi alderditan oinarritu zen HBren diskurtsoa: jada klasiko bihurturiko autodeterminazioan, eta ideario independentistaren baitan berria zen elementu berri batean, ETAren aldarrikapenekin bat zetorrena: lurraldetasunean, hau da, Euskal Herria lurralde natural bezala hartzean661. Ezker abertzalearen diskurtsoan desagertu egin ziren, berriro ere, foruei edo eskubide historikoei eginiko aipuak.

Lizarra-Garaziko Itunetik erakunde instituzional garrantzitsu bat sortu zen, Udalbiltza. Udalbiltza autogobernuaren aldarrikapenean paper garrantzitsua jokatzen duen euskal udal tradizioaren jarraitzailea izan zitekeena da hein batean, eta bere aurrekariak Bigarren Errepublikako estatutu-prozesuan edo Trantsizioko Alkateen Mugimendua deritzonean ikus daitezke. 1999ko otsailaren 6an, Euskal Herri osoko 317 herritako udal talde abertzale ezberdinen alkate eta bozeramaileak bildu ziren Iruñan, udal oinarriko euskal instituzio nazional bat sortzeak onurarik ekarri lukeen aztertzearren, Euskal Herriko Udal eta Udal Hautetsien Biltzarra-Udalbiltza izena zuena662.

10.1.2. 1999ko tregoaren hausturatik 2006ko su-etenara

660 IZU BELLOSO, 1999: 109-110.661 Cfr. IZU BELLOSO [1999] 1999: 75-84.662 TAMAYO SALABERRIA, 2006, II, 77.dok.

257

1999ko azaroan, ETAk su-etenaren amaiera iragarri zuen, eta EAJ zein EAri leporatu zien marko estatutarioarekin apurtzeko euskal sei probintzietan espainiar zein frantses marko konstituzionaletatik at ospatu beharreko hauteskundeen bidez euskal legebiltzar bat sortzeko sinaturiko itunak bete ez izana. Handik gutxira, atentatuak burutzen hasi zen ETA. Ondorioak berehalakoak izan ziren: Lizarrako foroaren haustura; bertatik Ezker Batua atera izana; Euskal Herritarroketik Batzarre eta Aralar sortzea; EAJ, EA eta EHk EAEko legegintzaldirako hitzartutako itunaren haustura; sortuberria zen Udalbiltzaren banaketa; Batasunaren sorrera eta bere ilegalizazioa, etab. Alde batera utziko dugu atal hau, aurretik Batasunaren kasua aztertzean xehetasun handiagoz ikusi baitugu. ETAk berriro ere armetara jotzean, biktima eta estortsio berriak sortu ziren, baina era berean bizitza kentzearen arrazoi etiko eta moralak argudiatuz, garai batean begi onez ikusi zuten askok geroz eta aldenduagoak agertzen ziren663.

Lizarra-Garaziko Ituna haustearen ondorioetako bat Fronte Antinazionalista deiturikoaren eraketa izan zen. Fronte hori 2001eko maiatzeko hauteskundeetatik aurrera hezurmamitu zen, Estatu mailan gehiengo duten bi alderdiek osatuta, eta Jaime Mayor Oreja (PP) eta Nicolás Redondo Terreros (PSE-EE-PSOE) buru zirela, eta UPNk eta PSNk berehala bultzatua Nafarroako politikari dagokionez. Fronte horrek Espainia batu eta zatiezin baten auzi nazionalari lehentasuna ematen zion, inoiz ikusi ez den amorru politikoa eta soziala eraginez, Gerra Zibileko garairaino atzera egiten ez badugu, behintzat. Estatu mailako alderdi politikoen (PP eta PSOE) eta Nafarroako erregionalisten idurikoz, Lizarra-Garaziko Itunari aurre egitea ezinbestekoa zen. Euren ustetan, benetako arriskua ez zen ETA, baizik eta euskal gizartean autodeterminazio eskubidea eskatzen zuen gehiengo bat egotea, bide demokratikoen bidez eta biolentziaz baliatu gabe.

ETAren azken hildakoak Julián Embid eta Bonifacio Marín polizia nazionalak izan ziren, 2003ko maiatzaren 30ean Zangozan erailak. Geroztik, ETAk hainbat atentatu burutu zituen, bonba paketeen bidez batez ere, baina hildakorik eragin gabe. Nazioarteko terrorismoaren historian garrantzi handia izango zuen ekintza bat, ETAtik kanpokoa, mugarri izango zen ETAren iragana eta geroa markatzeko: terrorista islamiarrek 2004ko martxoaren 11n Madrilgo Atocha geltokian burututako atentatu bortitzak. Ia 200 hildako utzi zituen gertakizun honen aurrean, gizarte espainiarrak oro har, eta euskaldunak bereziki, ez zuketen ETAren atentatu berri bat onartuko664. Europaren historiako atentaturik handiena, hauteskunde orokorrak baino hiru egun lehenago gauzatu zen, eta PPk, kanpainaren amaieran, egilea ETA izan zela sinestarazi nahi izan zion espainiar gizarteari. Frogek, baina, gezurtatu egin zuten José María Aznarren Gobernuaren tesia. José Luis Rodríguez Zapateroren PSOE irten zen garaile, eta sozialisten buruzagia inbestitu zuten Gobernuko presidente, apirilaren 17an. Bere helburuetako bat Euskal Herrian bakea lortzea zen, eta horri eutsi zion hasieratik. Uda sasoi hartan, ETAk gogortu egin zuen bere kanpaina, eta hiru zauritu arin eragin zituen Galizian. Bestetik, eta hamaikagarren aldiz, Elkarri bezalako erakundeek bakearen eta elkarbizitzaren aldeko zubi berriak eraikitzeko ahaleginak egiten jarraitu zuten maila diskurtsiboan.

Lehen aipatu dugun bezala, 2004ko azaroaren 14an, Batasuna ilegalizatuak ekitaldi politiko jendetsu bat antolatu zuen Donostiako Anoetako Belodromoan. Ekitaldi

663 Cfr. ARANZADI, 2001. 664 Cfr. ARANZADI, 2005.

258

hartan formalizatu zuen gatazka gainditzeko proposamena, ETAk bere egingo zuena. Ordutik aurrera, ETAk indar gutxiko atentatuekin jarraitu zuen. Hurrengo pausoa 2005eko maiatzaren 30ean eman zen, Diputatuen Kongresuak, PPren ezezkoarekin, ETArekin elkarrizketa izatearen aldeko ebazpen bat onartu zuenean. Handik gutxira, Asociación de Víctimas del Terrorismo-k, PPtik gertu dabilen elkarteak, manifestazio bat antolatu zuen Madrilen, No se negocie en mi nombre (2005-06-04) lelopean. Egun horretan bertan, ETAk alderdi politikoetako hautetsien aurkako atentatuak egiteari utziko ziola iragarri zuen. 2006ko urtarrilaren 17an, Entzutegi Nazionaleko Grande-Marlasca epaileak luzatu egin zuen Batasunaren jardueren etenaldia, eta debekatu egin zuen bere Mahai Nazional berria aurkezteko mitina. Martxoaren 8an, ETAk falangearen egoitzaren aurka atentatu zuen Santoñan. Hauxe izango zen taldeak bere egiletza aitortuko zuen azken aldia, hilabete horretako 22an ETAk behin betiko su-etena iragarri baitzuen. UPN, Alderdi Popularra eta terrorismoko biktimen hainbat elkarte –eskuineko sektoreei lotutakoak–, José Luis Rodríguez Zapateroren Gobernua ETArekin negoziatzearen aurka agertu dira.

Bake prozesua nola doan eta nola gauzatzen den alde batera utzita, badirudi organizazio terrorista konturatu egin dela garai berrietan gaudela, euskal gizarte anitza dugula eta kultura politiko berri baten beharrean gaudela. ETA ondoen ezagutzen duen aditu batek adierazten duen legez, Joseba Zulaika antropologoak, agertoki berriak defenditu beharreko euskal nortasun bat irudikatzen du, inmigranteak barne hartzen dituena, eta ez inposatutako nortasun bat. Autogobernu kotarik altuena jadetsiko duen gizarte berri bat, hegemonia-joko baten markopean, kontrakotasunekin baina erabateko antagonismorik gabe. ETAren su-eten iraunkorra azken urteotako gertakizunik garrantzitsuenetakoa da. Epe batekin bukatzea suposatzen du, eta ate berri bat zabaltzen du gure politika-kultura eratzeko, bai eta Europan egitura gaitzan arkitektura politikoa izateko aukera ere, Espainiako beste herri batzuen aldean.665

10.2. Nafarroaren estatusaren inguruko eztabaidak bake prozesuan

Autogobernuari buruzko Txostenaren gaineko eztabaida juridiko, politiko eta doktrinal batetik –iritzi publikoan oihartzun urria edo batere izan ez zuena–, ETAren su-etenarekin maila intelektual gutxiko borroka politiko zabaldu batera pasa zen, baina errentagarritasun politiko altukoa izandako estaldura mediatiko zabalaren erruz. Testuinguru horretan, zeharo ezberdinak diren bi alderdiek elkar berrelikatzen dute. Batasunak Nafarroa barne hartzen duen euskal diskurtso independentista bera mantentzen du. Ikus dezagun adibide bat: Nafarroaren Eguna jaiko aurkezpenean (Baigorri, 2006-04-26), Batasunako Mahai nazionaleko ordezkari Patxi Urrutiak adierazi zuenez,

ez dago gatazka konpontzeko inolako aukerarik Nafarroa aintzat hartu gabe eta Nafarroa Euskal Herriko bizkarrezurra da, horregatik Nafarroarik gabe, ez dago Euskal Herria ulertzerik.

Urrutiak esan zuen Nafarroaren Eguna ospatu aurretik, aurreko egunean manifestazio bat egingo zela Iparralden Nafarroa batu Euskal Herria ezkerretik eraiki dadin lemapean. Gisa horretan, zentzugabekeritzat jo zituen Nafarroaren, Euskadiren eta Iparralderen arteko egungo mugak, eta ziurtatu zuen inposizio hori, Batasunaren hitzetan, gailendu egin dela eta garaipena denbora pasa ahala ikusiko dela; adierazpen

665 ZULAIKA, 2006.

259

horietatik, adierazgarri gertatzen da eskuinari leporatutako urduritasuna eta, bereziki, Nafarroako presidenteari, Miguel Sanzi.

UPN da, hain zuzen, su-etenaz geroztik, PPren tesiaren alde egin duena, ETArekin eta Batasunarekin elkarrizketan jardutea errefusatu duena, eta, batez ere, Zapaterori leporatu diona Nafarroa euskaldunoi saldu nahi izana. UPNko sortzaile eta parlamentari ohi José Javier Viñesek adierazi duenez, ETA areago armatzeko aprobetxatzen dago. 2006ko uztailaren 3an Diario de Noticias-en egindako elkarrizketa batean emandako erantzunen arabera, jendeak uste du Nafarroan gertatuko dena besteek erabakiko dutela. Eta bereziki, Laugarren Xedapen Gehigarriaren gaineko eta EAEn parte hartzeko organo komun iraunkorraren gaineko kezka adierazi zuen. Lehenengo kasuan, bere aburuz –Miguel Sanz presidenteak uste bera du– Nafarroako Foru Erkidegoa euskal separatismoaren eskaeren erdigunean dago.

Sozialistek, nazionalistek eta NEBk gogor kritikatu zuten Miguel Sanzen Gobernuaren jarrera. PSNko idazkari nagusiak, Carlos Chivitek, Rodríguez Zapatero buru den prozesuari baldintzarik gabeko sostengua eskaini aldera, behin eta berriz eskatu zuen, prozesuaren erabilera alderdikoirik ez egiteko. Abertzaleen aldetik, Aralarren erantzuna azpimarratzen dugu. Su-eten iraunkorretik hilabete bat betetzen zen bezperan, Patxi Zabaleta adierazi zuen

Nafarroan, nafar gehien-gehienak oso pozik gaude. Su-eten iraunkorraren aurrean haserre dagoen bakarra Sanz jauna da, indarkeriaz baliatu izan dena bera delako eta aurrera begira ere indarkeriaz baliatzen jarraitu nahi duelako Nafarroaren estatusa ez aldatzeko.

Hori dela eta, Zabaletak Sanzi egozten zion Nafarroa truke txanpon legez erabili nahi duena, nafarren erabakitzeko eskubidea aldarrikatzearen kontra.

Praxi politikotik, Uxue Barkosek, Nafarroa Baik Diputatuen Kongresuan duen ordezkariak, bake prozesuaren inguruan Gobernuko presidentearekin egin ziren elkarrizketetan parte hartu zuen. Bilera 2006ko apirilaren 26an gauzatu zen, eta bertan, Jose Luis Rodríguez Zapaterok baietsi egin zuen inork ez duela planteatzen Nafarroako estatus politikoa aldatzea. Nafar diputatuak gaiari heldu zion berriro ere Estatuko politika orokorrari buruzko Eztabaidan, 2006ko maiatzaren 30ean666:

El de hoy es un debate que deja para una próxima sesión el que sin dudar ha sido y es eje central de la acción política: me refiero, señorías, al proceso de paz. Es por eso que, a pesar de que tendremos un pleno dedicado a la cuestión, nos parecece fundamental acometer algunas cuestiones básicas:

Y lo primero es repetir hoy, un año después, lo que NAFARROA BAI ya le adelantó, señor presidente, en el debate de 2005: tendrá en nosotros compañeros firmes y empeñados en hacer este camino hacia la paz. Y un año después no todos pueden decir lo mismo: Me refiero a aquellos que han centrado este tiempo en resucitar el apocalíptico “Navarra, moneda de cambio”, tratando de dibujar peligros irreales para entorpecer el proceso. Digo peligros irreales, porque el futuro de Navarra está solo en manos de sus ciudadanos. De nadie más.

Eso sí, para ello hay que ser firme y claro en reivindicar lo que NAFARROA BAI tiene como lema primero: el derecho de los ciudadanos a decidir y a que se respete su decisión. Por eso, y en esa misma línea, nos van a tener enfrente quienes pretendan utilizar el nombre de Navarra para entorpecer el proceso de paz con planteamientos de réditos partidarios.

666 http://www.nafarroabai.org/es/noticias/debate_general_2006.pdf

260

Jarrera horiek indar handiagoa hartu zuten 2006ko ekainaren 29an Rodríguez Zapaterok egindako adierazpenen ondoren, ETArekin elkarrizketak abiatuko zituela iragarri zuenean. Bere adierazpen instituzionala horrela zioen667:

Lehen aldiz, su-eten iraunkorra iragarri zuen ETAk martxoaren 23an; lehen aldiz, hilketarik gabeko hiru urteren ondoren eta, halako egoeratan lehen aldiz, bere ekintzak ia erabat etenda. Demokraziaren hainbat unetan, indarkeriaren amaiera lortzeko itxaropena eduki dugu. Aurreko gobernuak saiatu ziren bakea lortzen, bai Felipe Gonzalezena, bai eta José María Aznarrena ere. Ezinezkoa izan zen. Fede onez saiatu ziren. Horregatik, txalotu egin nahi ditut ahalegin horiek.

Gaur egungo egoeraren berezitasuna ez da ETAk egindakoa –ekintzak eten–, baizik demokrata guztiok urte hauetan guztietan egin duguna, balio demokratiko eta konstituzionalak babestea eta, oso bereziki, gure herrialdeko herritar guztiek.

Euskal Herriko eta Espainiako gainerako lekuetako indarkeria amaitzea izan da gobernu guztien helburua. Horretarako, hainbat elkarrizketa eta akordio prozesu izan dira horretarako alderdi politikoen artean; Zuzenbide Estatua sendotzea zuten horiek helburu. Zuzenbide Estatuaren zerbitzari guztien lana txalotu nahi dut, egin dutena eta une hauetan egiten ari direna.

Bizikidetzaren aldeko konpromiso zabala hartuta, gobernu guztiak saiatu dira urte luze hauetan bakea lortzen, oinarrizko printzipio bati eutsita: demokraziak ez du inolako prezio politikorik ordainduko bakea lortzeko. Eta Euskal Herria baketzeko eta normalizatzeko prozesua alderdi politiko guztien lana dela babestuta. Halaxe jaso dute hainbat adierazpen instituzionalek. Diputatuen Kongresuak 2005eko maiatzean hartutako erabakiaren babesean, hain zuzen, gobernua ETArekin hizketan hasiko dela iragarri nahi dut, arazo politikoak herritarren legezko ordezkariekin bakarrik konpondu behar direla dioen printzipio ukaezinari helduta. Halaxe iragarri die Barne ministroak legebiltzarrean ordezkaritza duten alderdi guztiei gaur goizean. Alderdi politiko guztien jarrera eskertu nahi dut, eta iragarpen hau jendaurrean egiteko moduaren erantzukizuna gobernuarena baino ez dela azpimarratu. Behin baino gehiagotan esan dut luzea, gogorra eta zaila izango dela prozesua. Irmo eta zuhur hartuko dugu, elkartasun eta leialtasunez, eta biktimen oroitzapena errespetatuz beti ere.

Euskadiren etorkizunaren inguruko oinarrizko printzipioak ere finkatu nahi ditut eta, horretarako, deia egin nahi diet herritarrei, alderdi politikoei eta euskal gizarteari, oro har. 1978ko Konstituzioaren babesean onartutako Gernikako Estatutuari esker, inoizko autogobernurik handiena dute Euskadiko herritarrek. Euskal herritarrek askatasun osoz erabaki zuten euren etorkizuna. Zoritxarrez, jarraitu egin dute indarkeriak, mehatxuek eta izuak. Egoera hori amaitzeko aukera dugu, eta iraganeko printzipioetan eta printzipio demokratikoetan oinarrituta esan nahi dizuet gobernuak errespetatu egingo dituela euskal herritarrek askatasunez, legezko arau eta prozedurak, metodo demokratikoak eta herritarren eskubide eta askatasunak ererspetatuta, eta inolako indarkeria eta mehatxurik gabe hartutako erabakiak.

Behin baino gehiagotan entzun didazue esten bizikidetza politikoaren inguruko akordio zabala behar duela euskadik etorkizunerako. “Elkarrekin bizi bagara elkarrekin erabakiko dugu”, esan nuen, zehazki, Ibarretxeren planaren inguruko eztabaidan. Bizikidetzaren inguruko akordio zabala. Horregatik, Euskadiko alderdi politikoen arteko akordioek ahalik eta adostasun handiena behar dutela uste du gobernuak, Euskadiko aniztasuna errespetatuta eta alderdi guztiei aukera berdinak emanda. Borondate demokratikoa, legeekiko mendekotasuna eta euskal gizartearen aniztasuna bilduko duen akordio politiko zabala. Horiek dira arauak. Erakundeetan parte hartzeko ere balio dute arau horiek, alderdi politikoentzat. Horregatik, gobernuak Alderdien Legea indarrean edukiko duela berretsi nahi dut. Hainbat urtetan, euskal herritarren borondate demokratikoa onartzen ez zutenak, onartu ez dutenak, joko arauak onar ditzaten saiatu gara demokrata guztiok. Aukera hori dugu orain, eta bete dadin saiatuko gara.

Euskal gizarteari mintzatuko natzaio orain. Guztion lana da bakea lortzea. Sustrai sakonak eduki behar ditu horrek gizartean sendoa izango bada, euskal gizarte osoa hartu behar du. Uste dut alderdi politiko eta agente ekonomiko, sozial eta sindikal guztiek hitzartu behar dituztela elkarbizitzaren inguruko akordioak; bidezko deritzoten metodo demokratikoen bidez, noski, akordio horiek erakundeetara eramateko. Amaitzera noa.

667 Berria, 2006ko ekainaren 30a: 2-3. Egunkari honen euskarazko itzulpena baliatzen dut, haiek jarritako hizki lodiak mantenduz.

261

Gobernuaren eta nire konpromiso erabatekoa adierazi nahi dut 1978ko Konstituzioko balio, printzipio eta arauekiko, bikaina izan baita bizikidetzarako.

Badakit bakearen irrikan daudela herritarrak, eta errespeturik handiena eskatzen dutela terrorismoaren biktimentzat eta horien senideentzat. Espainiako gobernuburu naizen aldetik, ardura hartzen dut bake irrika betetzeko eta terrorismoaren biktimen eta horien senide oroitzapen, ohore eta duintasunarentzat eskatutako errespetu eta aitortza lortzeko. Espainiako gizarteak badaki zer-nolako garrantzia duen egin beharreko lanak. Kontu handiz eta zuhur jardungo dut. Hedabide guztien laguntza eskatu nahi dut zeregin horretarako, prozesuaren garrantzia kontuan hartuta. Irailaren amaieran beste informazio-bilera txanda bat egingo du Barne Ministerioak legebiltzarreko taldeekin gaur hasiko dugun prozesuaren garapenaren inguruan. Mila esker.

Berriro ere, Espainiako Gobernuko presidentearen operazio neurtu baino neurtuagoa izan zen hura, ezarritako helburu guztiak bete baitzituen, Patxi Zabaletak esan bezala668. Operazioa konstituzionalista, baskongadista –EAE barne hartzen du baina ez du Nafarroa aipatzen– eta Alderdien Legearen mantentzaile izaki, Batasunaren antikonstituzionalismoak goraipatzea eta laudatzea lortu zuen eta, aldi berean, PPko ultrakonstituzionalistek laidotzea. Batzuk emaitza bat izateko beharragatik isilaraziak eta besteek, ordea, beren diskurtso erradikalari tinko eutsiz. Zapateroren komunikatua berariaz gertatzen zen anbiguo eta hainbat interpretazio izan zezakeen. Guri dagokigunez, anbiguotasun hori euskaldunon erabakiari errespetua aipamenean ematen zen. UPNk berehala kritikatu zituen hitz horiek autodeterminazio eskubidearen aldeko aipamen bat zelakoan. Ekaitz antzu bat sortu zen, izan ere, uztailaren 3an, Gobernuko presidenteak berak adierazi zuenez, inork ezin du mahai gainean jarri existitzen ez den ezer. Argibide hori alde batera utzita, oraindik ere PPk eta UPNk jarraitzen zuten esaten Nafarroa negoziazio mahaian zegoela. Euren diskurtsoak, bere sinpletasunean behin eta berriro errepikatua harik eta bi alderdion lelo komun bakarra bihurtu arte, Rodríguez Zapatero bera behartu zuen baieztatzera 2006ko uztailaren 14an, Nafarroa ez dela eztabaidagaia su-etenaren osteko prozesuan, eta berretsi egin zuen bere Gobernuak ez zuela, ez Batasunarekin ezta ETArekin ere, inolako konpromisorik. Beste politiko sozialista batzuek ere termino antzekoekin adierazi dute euren ikuspegia 2006ko udan eta udazkenean zehar, alabaina, horrek ez du aldarazi UPN-PPren diskurtso katastrofista. Prozesuak oraindik zabalik jarraitzen du azken hitz hauek idazten direnean, beraz, berehalako etorkizunak eztabaidarako lekukotasun berri eta interesgarri gehiago eskainiko dizkigu.

668 ZABALETA, 2006:5

262

V) XXI. MENDEAREN HASIERAKO FORUEN IKUSPEGI HERRIKOIA: ESKUBIDE HISTORIKOEN AHANZTURA

1. Nafarren identitatea XXI. mendearen hasieran

1.1. Nafarren indentitateen inguruko ikerketak

Aurten Eusko Jaurlaritzak eta Eusko Ikaskuntzak bultzaturiko Praktika kulturalak eta nortasun kolektiboak deritzon proiektuaren emaitzak aurkeztuko dira. Bertan parte hartu izan dut, Peio Aierdi irakaslearekin batera, Nafarroako atalari zegokion aholkularitza lanetan. Iñaki Martínez de Lunak zuzenduriko ikerketa soziologiko honek Euskal Herriko lurraldeari, nortasun kolektiboei, hizkuntzari eta kulturari buruz euskal herritarrek dituzten pertzepzioak, iritziak eta jarrerak aztertu ditu 2004 eta 2005. urteetan zehar. Horretarako, hiru informazio bilketa desberdin egin dira: Batetik teknika kuantitatiboak erabiliz, inkesta bidez, galdera zehatz batzuek egin zaizkio herritarren lagin errepresentagarri bati. Bestetik, teknika kualitatiboak erabiliz, aldagai jakin batzuen arabera sortutako taldeekin eztabaida taldeak eta banakako elkarrizketak egin dira. Eta azkenik, interneten euskaltasunari eta euskal kulturari buruz dauden iritzien azterketa bat egin da. Eztabaida taldeen eta elkarrizketen bidezko lanak berriz ez du errepresentagarritasun helbururik eta ez du iriziak kuantifikatzeko asmorik, aldiz pertzepzio, iritzi eta jarerretan sakontzea du xede, herritarrek aztertutako gaien inguruan dituzten ideiak eta irudiak eta egiten dituzten loturak aztertzen ditu. Hiru informazio moten erabilera bateratuak euskal herritarrek beren identitateari, hizkuntzari eta euskal kulturari buruz dituzten pertzepzioak modu zabal eta osatuan ikertzeko aukera eman dute. Emaitzei dagokionez, identitatearen inguruan galdetzen zenean foruak ez ziren agertu –ez Nafarroan ezta Euskal Autonomi Erkidegoan ere–. Eta, herritarrentzat euskal kultura zer den argitzen jarraitu nahian, kultura horrekin gehien lotzen dituzten elementuak identifikatzeko eskatu zitzaien. Emaitza hauxe izan zen:

Euskal kulturarekin gehien lotzen diren elementuak*

GUZTIR

A

LURRALDEA SEXUA ADIN TALDEAKEUSKARAREN

EZAGUTZA

EAE Nafarroa Iparraldea Gizona Emakumea 16-29 30-45 46-64 65 EzPixka

bat Bai

Euskara 53 55 52 43 55 51 61 61 46 42 47 57 62

Dantza 34 33 35 38 26 41 36 32 34 33 37 34 28

Pilota 31 30 34 32 34 28 31 25 32 38 36 25 26

Herri kirola 30 33 30 9 34 27 30 30 32 28 29 31 32

Ohiturak 24 25 22 27 25 24 23 29 26 16 21 26 29

Gastronomia 22 24 17 19 21 24 25 23 20 21 23 25 19

Musika 15 16 11 19 14 16 14 16 16 16 15 20 13

Jaiak 9 9 6 18 9 10 14 8 8 9 9 7 12

Literatura idatzia 7 8 4 2 7 7 6 8 9 6 6 6 10

Euskal sinboloak (ikurriña, mitologia...) 7 7 7 6 8 7 9 9 6 5 7 8 7

Kantua 6 3 3 39 6 6 5 5 7 9 6 3 8

Ahozko literatura (bertsolaritza, ipuin kontaketa) 6 7 3 3 5 7 7 6 8 3 3 6 13

Arkitektura, monumentuak 3 2 2 10 3 3 1 4 4 3 3 4 2

Antzerkia euskaraz, pastorala, maskarada 2 2 2 4 2 2 2 2 2 3 2 1 3

Zinea euskaraz 1 1 1 0 1 1 0 2 1 1 1 2 1

Arte plastikoak 1 2 1 1 1 1 1 2 1 1 1 2 2

Bestelakoak 9 9 13 7 11 7 8 13 8 7 9 12 8

263

Ez dut axolarik euskal kulturaz 1 0 2 0 0 1 1 0 1 1 1 0 1

Ed/Ee 3 3 5 2 3 4 2 1 3 7 5 1 1

Ikerketa honek ondorioztatzen du Euskal herritarrek euskal kulturarekin gehien lotzen duten elementua euskara dela, eta neurri txikiagoan dantza, pilota eta herri kirolak. Gutxiago aipatu dira ohiturak eta gastronomia eta oraindik gutxiago musika, jaiak, euskal sinboloak, literatura idatzia, kantua edo ahozko literatura. Euskaldunek, 46 urtetik beherakoek eta beren burua gehienbat euskal herritartzat edo nafar eta euskal herritartzat dutenek gehiago aipatu dute euskara gainerako taldeek baino. Nafarroako herritarren artean zabalduen dagoen iritziak nafar kultura euskal kulturaren barnean kokatzen du; talde handia osatzen dute halaber Nafarroako kultura eta euskal kultura Nafarroan elkarrekin bizi diren bi kultura desberdintzat dituztenek, eta gutxiagok diote Nafarroako propioa kultura nafarra dela eta euskal kultura beste lurralde batekoa. Foruak, esan bezala, ez dira inondik inora agertzen. Paradoxikoki Euskal Herriko hiru lurraldeetan (Nafarroa, EAE eta Iparraldea) topa daitezke kultura tradizio moduan, sorkuntza moduan eta eguneroko bizitza moduan ulertzen duten irudikapenak. Teorian foruak lehenengo taldean egon beharko lirateke, eta horrela kontuan hartu izan dira euskal kulturaren inguruko lan klasikoetan669, baina foruak, ordea, ez dira esanguratsuak proiektu garrantzitsu honentzat, eta ez zituzten aintzat hartu ikerketa diseinatzerako orduan. Ez da harritzekoa, azken batean, dagoeneko 1991n Eugenia Ramírez Goicoecheak Errenteriaren (Gipuzkoa) gazteen identitateen inguruko ikerketa bikainean foruak ez ziren inon ere agertzen, eta bai ordea bestelako sentimentu politiko guztiak, autonomismoa eta independentismoa barne670. EAEko egungo ikuspegi soziologiko batetik, beraz, foruak historia izatera pasa dira.

Nafarroan zentratuz gero, badira ikerketa batzuk foralitatea eta/ala eskubide historikoak nafarren identitatearen ikur gisa ikusten dutenak, milenio aldaketa honetan. Fernando Mikelarenaren671 eta Xabier Zabaltzaren672 kasuekin gertatzen da aipatutako hori, eta Miguel Izu673 legelariarenean, nahiz eta azken horren analisiak, batik bat, diskurtso politikoetan zentratzen diren. Antropologiari eta Soziologiari dagokionez, adierazgarri gertatzen da Nafarroako egungo identitatearen gaineko ikerketa berriak egin dituzten autoreek, Ángel Aguirre Baztán674 antropologoak eta Josetxo Beriáin675 soziologoak, esaterako, egungo foralitateari –eta ez, historikoari– kasik heldu ez izana identitatearen elementu gisa. Biek XX. mende bukaerako nafar identitatearen ikur esanguratsuenen artean, xabieradak676 eta sanferminak jasotzen dituzte. Aguirre Baztánek ere foruei buruz dihardu, nahiz eta berak abstrakzio teoriko batetik egiten duen. Autore horrek historia nabarristari ematen dio garrantzia handia – benetako historia bakarra bailitzan–, eta, era berean, heziketa barruan sartzearen garrantzia azpimarratzen du. Gisa horretan, del Burgoren joeraren berrogeita bat zaletasun ofizialaren sostengatzailetzat ezartzen du bere burua, eta Nafarroaren historia identitatearen continuum-etik azaltzearen alde agertzen da:

669 Ikus, adibidez, SCHEIFLER, 1994: 164-168.670 RAMÍREZ GOICOECHEA, 1991.671 MIKELARENA PEÑA, 2003.672 ZABALTZA PÉREZ NIEVAS, 2005.673 IZU BELLOSO, 2001.674 AGUIRRE BAZTÁN, 1998.675 BERIÁIN, 1998.676 Jose Antonio JAUREGUIrentzat Xabierreko San Frantsizko ere nafarren identitatearen ikurrik gorenena da (2001: 9).

264

Los navarros sintieron Navarra a lo largo de la historia, a través del reyno, del virreinato, de la provincia y de la comunidad autónoma.

Uno de los elementos más importanets de la historia es la identidad política expresada a través de la foralidad dentro de la españolidad.

El haber tenido una precoz conciencia histórica de identidad (desde la Edad Media) significa que ha estado interaccionando intensamente con otros pueblos, lo que hace que Navarra haya sido siempre, a pesar de su ruralidad predominante, una comunidad abierta, por lo que no debe ser estudiada como una comunidad ruralista aislada históricamente.

En cuanto al etnoterritorio, debe asumirse el territorio actual (sin recursos al expansionismo y defendiéndose de las absorciones anexionistas), en términos de unidad en la diversidad geográfica677.

Horrenbestez, ikusten dugun bezala, Jaime Ignacio del Burgoren pentsamolde berekoa da Ángel Agirre Baztán. Are gehiago, politiko nafarrak bere Sociedad de Estudios Navarrosen kide fundatzaile egin zuen.

Ana Alienderen678 kasua bestelakoa da, izan ere, foralitate historikoaren soziologia lantzen duen heinean, globalizazioaren testuinguruan kokatzen du gaia. Bere azterketa, hein handi batean, Amando de Miguelen eta Iñaki de Miguelen ikerketa soziologikoan oinarritzen da; era berean, bigarren ikerketa soziologiko hori, Jaime Ignacio del Burgosen eskariz egin zitzaion Sociedad de Estudios Históricos de Navarra-ri, eta berak idatzi zuen hitzaurrea. Ikerketa horri Eusko Jaurlaritzak eskatutakoaren kontrakoa gertatzen zaio, arestian ikusi legez. Eusko Jaurlaritzakoak ez bazituen foruak eta/ala eskubide historikoak begiesten euskaldunon identitate kulturalaren ikur gisa, izan zen, hain justu, kontzeptu hori azterketa gai gisa jarri ez zelako. Amando de Miguelen eta Iñaki de Miguelen ikerketan, ordea, foruek protagonismo berezia hartzen dute, autoreek, espreski, foruen irudia nabarmendu nahi zutelako egungo nafar identitatearen ikur forjartzaile gisa. Ikerketa horren arabera, nafarrek gainerako herrietatik bereizteko aintzat hartzen dituzten lau elementu bereizgarriak ondokoak dira679:

1. Foruak (% 50a).2. Izaera (% 43a).3. Nafarroa erresuma ohia izatea (% 39a).4. Bi hizkuntz egotea (% 36a).

Ikerketa honetan, hamarretatik, 7 edo 8 elkarrizketatuek uste dute foruak kontutan izateko faktoreak direla.

Ana Alienderen hitzak gure eginez, eta Amando de Miguelen eta Iñaki de Miguelen ikerketari buruz hausnartuz gero, zinez interesgarria zaigu nafarrek foruen gainean eratzen dituzten diferentzia kulturalen esanguraz ohartzea, egun, dimentsio politikoa baitaukate. Zehazki, interesatzen zaiguna da zer nolako harremanak sortzen diren euskaldungoaren inguruan, azken hori, Nafarroaren identitatearen eraikuntzako erreferente gisa aintzat harturik; izan ere, batzuentzat bere izateko eraren parte da, hizkuntza bat, euskara, partekatzen delako, bai eta erreferente historiko garrantzitsu bat ere, antzinako Nafarroaren erreinua, euskaldunon jaioterria. Agertzen zaigun lehenengo elementuetako bat Eusko Jaurlaritzaren ikerketa soziologikoan ikusi dugu, baina ez, ordea, bigarrena. Bestalde, nafarrek euren berezko identitatearen gainean dituzten ikuspegi diferentzia handienak ondokoen artean datzate: batetik, aipatutako elementu horiek euskal kultur elementuekin batera daitezkeela pentsatzen dutenak daude, eta

677 AGUIRRE BAZTÁN, 1998: 54-55.678 ALIENDE, 1999 eta, batez ere, 2004: 245-256. 679 DE MIGUEL eta DE MIGUEL, 2002:177

265

bestetik, Nafarroakoa nagusitzen dela iduri dutenak; azken horien aburuz, euskaldungoa Nafarroakoarekin zerikusirik ez duen zerbait da, eta muturreko kasu batzuetan, Espainiatik ulertzen den nafar berezitasun horrek gaitzetsia da, mehatxu baten antzera baitakusate680.

Erakunde ezberdinak dira errealitate horren eraketan parte hartzen ari diren zuzeneko eragileak. Erakunde horiek iragan historikoaren interpretazio jakin batean osatutako identitate-ikuspegi zehatza hedatu nahi dute. Ikus ditzagun hiru adibide argigarri, horietako bi ikuspegi neoberrogeita bat zaletasunetik eta hirugarrena, Erdi Aroko foruen aldarrikapenetik, nafar subiranotasuna erdiesteko oinarritzat harturik. Hau ez da harritzekoa, eta mundu osoan zehar gertatutako fenomeno baten aurrean gaude, azken batean, eta Kuper-ek dioen bezala, egungo kulturaren inguruko eztabaida funtsean politikoa da681.

1.2. Sociedad de Estudios Navarros: Jaime Ignacio del Burgok abiatutako ekimena, bere identitate tesiak zabaltzeko

Jaime Ignacio del Burgok Nafarroaren izatea hiru puntutan laburbiltzen ditu: 1º Nafarroa erkidego anitza da; 2º Nafarroa komunitate espainola da; 3º Forua nafar erkidegoaren identitate ezaugarri nagusia da682. Zentra gaitezen azken puntu horretan, askatasun ikurra baita gaur egun del Burgorentzat:

Es la de Navarra una hermosa gesta de amor a la libertad. Ahora que algunos invocan o inventan hechos diferenciales en búsqueda de utopías trasnochadas, nosotros no necesitamos inventar mitos [sic], ni acuñar dogmas [sic] ni buscar la diferencia donde no la hay. Pero sí podemos mostrar una trayectoria histórica en la que el pueblo navarro ha brillado siempre con luz propia. En el principio estaba el Fuero y podemos decir, con legítimo orgullo, que nunca en Navarra se apagó la antorcha de las libertades forales. Podemos afirmar, también con legítimo orgullo, que desde los comienzos de la Edad Media somos un pueblo claramente reconocido en España y en Europa entera. No necesitamos recurrir, para sostener nuestros derechos y conservar nuestra identidad, ni a la posesión de RH negativos ni de rasgos étnicos de superioridad racial. El Fuero es libertad. Pero también solidaridad. El Fuero es fruto de la diferencia, pero no para elevarla a la categoría de valor absoluto sino para, con espíritu solidario, compartir, con los demás españoles, la gran empresa de España. El Fuero no ampara actitudes dogmáticas ni intolerantes. El Fuero puede navegar sin riesgo en el mundo de la globalización y no es incompatible con la sociedad del futuro. El Fuero es democracia porque es del pueblo navarro y ha de ser en todo momento un instrumento a su servicio. El Fuero, en suma, es una opción de paz y libertad683.

Del Burgoren foralitate neoberrogeita bat zaleak instituzio-bide kulturala eta akademikoa aurkitu du Sociedad de Estudios Navarros-eri esker. Bera presidentea izaki, 2001eko irailean sortu zen. Era guztietako emanaldi, ekintza, ikasketa eta ikerlanen bidez Nafarroako Foru Erkidegoa sustatzea zuen xede, eta bere egoera politikoari, ekonomikoari, sozialari, industrialari, kulturalari eta historikoari buruzko ezaguerak hedatzea. Bost urte eta gero, kasik ez dauka egitekorik. Sociedad de Estudios Navarrosen batzorde aholkularia osatzen duten historialari, legegile eta antropologoen artean –eta horrebestez, del Burgoren tesiaren jarraitzaileak–, ondoko izenak nabarmen ditzakegu: Ángel Aguirre Baztán, José Andrés-Gallego, Víctor Manuel Arbeloa, Carmen Asensio, Jsoé Manuel Azcona, Javier Caballero, Ricardo Fernández-Gracia, Alfredo

680 ALIENDE URTASUN, 2004: 252.681 KUPER, 2001: 263.682 DEL BURGO TAJADURA, 2003b: 14-25.683 DEL BURGO TAJADURA, 2003b: 25.

266

Floristán Samanes, Alfredo Floristán Imízcoz, Luis Javier Fortún Pérez de Ciriza, José Antonio Jáuregui (+), Jesús Iribarren, Faustino Menéndez Pidal, María Ángeles Mezquíriz, Francisco Javier Octavio de Toledo, José Manuel Olivar de Julián, Pedro de Pablo, Javier Paredes, Alberto Pérez Calvo, Manuel Pulido, Joaquín Salcedo, Eugenio Simón Acosta eta Jesús Tanco Lerga.

Elkarte horrek Nafarroako historia propioaren ideia bere egin zuen identitatearen jarraitasun dinamiko gisa, iritzi publikoari zabaldutako Adierazpen batean jasota zetorren bezalaxe. Adierazpen hori, instituzio horretako Batzordeak onestu zuen 2002ko azaroan egindako batzarrean, bere Historia eta Kultura atalek hala eskatuta684. Euskal anexionismoaren aitzinean, identitate nabarristaren baieztapena bailitzan dago egina testua. Egun Nafarroako ofizialtasunean ongi erroturik dagoen, eta XXI. mendean nafar gizartearen identitate-norabidea bermatu nahi duen diskurtso historiografikoa eta juridikoa izan nahi duenaren puntu esanguratsuenak laburbilduko ditugu:

1. Navarra ha sido una encrucijada de caminos desde los inicios de su poblamiento. Ya en el período neolítico-eneolítico y edad de bronce, junto al tipo pirenaico-occidental aparecen los tipos mediterráneo, alpinoide y armenoide. Cuando los romanos llegan al solar que un día se llamará Navarra, no hay uniformidad poblacional, ni identidad específica étnica (racio-cultural), ni se habla una lengua común. [...]

5. Sancho Garcés III, llamado el Mayor, rey de Pamplona (1004-1035), hijo del rey pamplonés García Sánchez II, de madre leonesa, de abuela y esposa castellanas, consigue extender su hegemonía política por toda la Hispania cristiana. El abad de Ripoll y obispo de Vic, Oliba, lo llama rex ibericus. A su muerte sus sucesores serán reyes de Pamplona, de Castilla y, más terde, de Aragón. Por esta razón se considera a Navarra madre de los reinos de la España medieval. [...]

7. A mediados del siglo XII el Reino de Pamplona comienza a denominarse Reino de Navarra. Tras la reconquista de Tudela y de toda la Ribera del Ebro, que había sido una potencia musulmana durante cuatro siglos, y tras la unión del territorio de Álava, Guipúzcoa y el Duranguesado con el Reino de Castilla, los límites territoriales del Reino navarro coinciden básicamente con los de la Comunidad Foral.

8. Navarra es desde su nacimiento una monarquía fruto del pacto, de un modo u otro, entre el rey y el reino. Los Fueros limitan la autoridad del rey y garantizan a los navarros un ámbito de poder propio y un amplio haz de derechos y libertades. Los reyes navarros, antes de su proclamación, debían jurar los Fueros, con el compromiso de mejorarlos (“amejorarlos”) y nunca empeorarlos. Este juramento renueva el supuesto pacto originario de la monarquía y forma parte esencial del llamado Fuero General, cuando la llegada al trono de un rey extranjero (Teobaldo II, en 1234) [sic] propicia una compilación sobre tradiciones jurídicas de la monarquía navarra. [...]

10. En 1512 Navarra, agotada por una secular lucha intestina entre agramonteses y beaumonteses, se ve al tiempo afectada por la lucha que mantienen Francia y España por la hegemonía europea. Los reyes Juan de Albret y Catalina de Foix, pertenecientes a dinastías francesas entronizadas por razones hereditarias, intentan mantenerse neutrales en la pugna hispano-francesa pero acaban por aliarse con el rey Luis XII de Francia, quien els garantiza el pacífico disfrute del principado del Bearne y de sus muchas posesiones en todo el territorio francés.

11. En 1515 el Reino de Navarra es incorporado a la Monarquía española que reunió Carlos I como herencia de diversos reinos. Se incluye en el juramento real a partir de 1517 la obligación de mantener a Navarra como “reino de por sí” por cuanto la incorporación se lleva a cabo por vía de unión “eqüae principal”. Navarra mantiene su condición de reino, con derecho a instituciones propias, pero no permanece anquilosada. Se adapta paulatinamente, junto con los otros territorios hispánicos –Aragón, Castilla, Cataluña, Mallorca, Valencia– a la nueva Monarquía española que se va perfilando a lo largo de los siglos XVI-XVIII.

684 Diario de Navarra, 2003ko urtarrilaren 31. Cfr. SÁNCHEZ PRIETO eta NIEVA ZARDOYA, 2004: 306-307.

267

12. La restauración de la justicia y de la seguridad interior, ya apaciguadas las violencias nobiliarias entre agramonteses y beaumonteses, supone una mejora substancial para el campesinado y la población urbana. Se abre un contexto de nuevas posibilidades de progreso social y de enriquecimiento económico que el pueblo navarro sabe aprovechar: en la administración y en el ejército real, en el comercio y en las Indias, en las universidades y en la Iglesia.

13. Desde su incorporación política a la emergente monarquía española, los navarros participan por todo el mundo en las grandes empresas comunes de los españoles. A ellos se sienten unidos por antiguos y profundos vínculos: religiosos, económicos, culturales y parentales. Y todo ello sin menoscabo de su identidad colectiva y de su personalidad política como Reino que, a pesar de muchas dificultades y contrafueros, evoluciona adecuándose con naturalidad y eficacia a las transformaciones de los tiempos. Los misioneros navarros, tras la huella de San Francisco de Javier, comienzan a anunciar la fe cristiana en todo el mundo.

14. La guerra de la Independencia, pocos años después de la guerra contra la Convención revolucionaria francesa, fue una guerra patriótica española contra los soldados napoleónicos invasores. Desde entonces y durante más de un siglo los navarros se enfrentarán entre sí, a veces cruentamente, por razones religiosas, políticas, económicas y sociales, igual que el resto de los españoles.

15. Representantes del Viejo Reino acuden a las Cortes de Cádiz, donde se proclama que la soberanía corresponde a la Nación Española. En los debates constitucionales y en el proemio de la Constitución de 1812 se elogia la “constitución política” de Navarra: pero, al optar el nuevo código político por un sistema centralizado de España, resulta incompatible con la pervivencia del Reino navarro. Años más tarde, tras al guerra realista y la primera carlista, Navarra acuerda su incorporación al nuevo Estado constitucional mediante la Ley Paccionada, de 16 de agosto de 1841. Esta ley es fruto de la confirmación de Fueros, 25 de octubre de 1839, que puso fin a la guerra en el Norte tras el Convenio de Vergara.

16. Por la Ley de 1841 Navarra renuncia a su condición de reino, incopatible con la unidad constitucional, tal como se entiende en la Constitución centralista de 1837, aunque para muchos navarros eso supone en esos moemntos un progreso histórico frente al absolutismo del Antiguo Régimen. Consigue a cambio un régimen autónomo especial,q ue se denomina Régimen Foral. Rasgo propio del mismo es la exigencia de pacto con el Estado para cualquier reforma ulterior, dentro de la unidad constitucional. Navarra es el único territorio español cuyos Fueros garantizaron, desde 1515 a 1978, un importante haz de libertades colectivas y un sistema de autogobierno político y administrativo.

17. A finales del siglos XIX el vizcaíno Sabino Arana Goiri funda el Partido Nacionalista Vasco (PNV), que se propone alcanzar en un primer momento la independencia de Vizcaya, para extenderla después a todo Euzkadi (palabra inventada por el político nacionalista), que abarca Vizcaya, Giupúcoa, Álava, Navarra, Ultrapuertos, Labort y Sola. La existencia del “pueblo vasco”, nación sin Estado por culpa de la opresión de España y de Francia, según Arana, se fundamenta en la raza y en la lengua. El euskara o euskera –el bascuence o vascuence de los clásicos– es la lengua nacional de Euzkadi. Con frecuencia el fundador del PNV hace gala de expresiones racistas y xenófobas contra España y los españoles.

18. Desde hace más de cien años el nacionalismo vasco ha fracasado en su empeño de expandirse por Navarra, aunque actualmente consiga en conjunto un porcentaje del diez al quince por ciento de los votos. Fracasó también, aprovechando el momento propicio de la Segunda República, en su intento de integrar a Navarra en una única región autónoma a través de un Estatuto vasco-navarro. Fracasó, en 1977, cuando quiso incorporar a Navarra al Consejo General Vasco, precursor de la futura Comunidad Autónoma Vasca. Fracasó cuando, meses más tarde, el pueblo navarro refrendó por mayoría absoluta la Constitución española frente a las apelaciones nacionalistas a favor de la abstención o del voto en contra.

19. Fruto de un pacto político en las Cortes Constituyentes, la Constitución de 1978 reconoce al pueblo navarro el derecho a decidir libremente sobre su futuro autonómico-foral. En el supuesto de que el Parlamento de Navarra decidiera un día, por mayoría absoluta de sus miembros, la incorporación de la Comunidad Foral a la Comunidad Autónoma Vasca, esa decisión debería ser ratificada por el pueblo navarro mediante consulta popular o referéndum. El primer Parlamento navarro, elegido en abril de 1979, rechazó, en su Comisión de Régimen Foral, una propuesta nacionalista de integración de Navarra en la Comunidad Autónoma del País Vasco.

20. La Constitución española proclama el amparo y respeto a los derechos históricos de Navarra, concretados en el Régimen Foral. Queda así constitucionalizado el principio de que sólo mediante pacto del Estado con las instituciones representativas navarras puede reformarse el

268

Régimen navarro. El nuevo pacto con el Estado español se firmó el 8 de marzo de 1982 y fue incorporado al ordenamiento jurídico, previs ratificación del Parlamento de Navarra y de las Cortes Generales, por Ley Orgánica de 16 de agosto de 1982. El llamado popularmente Amejoramiento del Fuero permitió a Navarra la definitiva democratización de las instituciones forales así como la integración en Régimen Foral de numerosas competencias ejercidas hasta entonces por el Estado en virtud de una concepción centralista del concepto de unidad constitucional totalmente superada en la Constitución de 1978.

21. La más importante de todas ellas, hist´roicamente ejercida antes y después de 1841, es que los poderes forales pueden establecer el régimen tributario. El Convenio Económico es el instrumento bilateral o paccionado cuya finalidad es armonizar los respectivos sistemas fiscales del Estado y de Navarra al igual que precisar la cuantía de la aportación de la Comunidad Foral a las cargas generales de la Nación. El Amejoramiento diseñó mejor que Estatuto alguno la cooperación de Navarra con el resto de España. En su artículo primero la Comunidad Foral se define como “integrada en la Nación Española y solidaria con todos sus pueblos”.

22. Pese a sus pobres resultados electorales, el nacionalismo vasco lleva a cabo una permanente campaña de acoso sobre Navarra desde las instituciones de la Comunidad Autónoma de Euskadi. El Gobierno Vasco incluye en su escudo, como si de un territorio irredento se tratara, un cuartel reservado a Navarra, ahora dejado en fondo rojo tras al sentencia del Tribunal Constitucional, que desautorizó la apropiación indebida del mismo por la Comunidad Autónoma Vasca. Son numerosas las publicaciones oficiales del Gobierno Vasco donde se produce una apropiación de la historia, de la geografía y de la cultura navarras. Los medios de comunicación oficiales de Euskadi tratan a Navarra como una provincia más de Euskalherria, nombre de resonancias históricas y culturales, convertido ahora en corónimo político para designar el conjunto de la soñada nación vasca.

23. Por su parte, el nacionalismo vasco independentista y terrorista dirige una permanente campaña de intimidación sobre la población navarra y especialmetne sobre las personas e instituciones forales que se identifican con la Nación española. Pero también desde los medios que les concede el sistema democrático espñol, centros educativos, asociaciones culturales, medios de información, etc., arremeten de continuo contra todo lo que simbolice, defienda, promueva, represente a España y a Navarra española. Treinta y ocho navarros son las víctimas mortales de sus crímenes terroristas desde 1977. Ellos fueron asesinados por ser navarros y españoles a la vez. Ni los olvidamos ni los olvidaremos jamás en todas nuestras actuaciones.

24. Con el patrocinio de las instituciones públicas de la Comunidad Autónoma de Euskadi se creó en 1999 la autodenominada asamblea Nacional de Municipios Vascos (“Udalbiltza”) que, sin poseer representatividad y legitimidad democráticas, pretende configurarse por la vía de hecho como la primera “institución nacional de Euskalerria”, incluyendo tanto a Navarra como a territorios de Francia, con total desprecio a las normas constitucionales de ambos países.

25. Todo ello no es más que una muestra de falta de lealtad constitucional de los partidos nacionalistas y del propio Gobierno Vasco en relación con Navarra y España. Según este nacionalismo, etnicista y extremoso, la nación vasca, entendida como ellos quieren entenderla, se impone a sus propios componentes individuales, que no cuentan a la hora de decidir sobre su propia identidad.

26. En la Resolución del Parlamento Vasco de 12 de julio de 2002, que aprobó el dictamen de la Comisión sobre Autogobierno, se llevó a cabo una nueva e inadmisible manifestación de injerencia, al reivindicar el derecho de autodeterminación del “Pueblo Vasco”, o Euskalherria, incluyendo Navarra.

27. Lo que no quiere decir, ni mucho menos, que no existan vínculos de solidaridad y afecto entre las dos Comunidades, derivados de la vecindad, de afinidades históricas, lingüísticas y culturales, y sobre todo de la pertenencia a la misma nación española. El vascuence es una de las lenguas oficiales de Navarra, junto con el castellano, en la zona llamada vascoparlante (bilingüe). También con La Rioja y Aragón, por razones de vecindad y de relaciones históricas, las afinidades son evidentes.

28. A pesar de todo, ni la acción terrorista ni el nacionalismo independentista han podido impedir que Navarra, sólidamente integrada en España y en la Unión Europea, sea una Comunidad próspera y solidaria, dinámica, moderna, tolerante, abierta a la sociedad de la información y del conocimiento. La Comunidad Foral ocupa un buen nivel en España y en la Unión Europea, según los principales indicadores utilizados para medir el nivel de bienestar

269

económico y social. Navarra conjuga el amor a sus tradiciones con una decidida voluntad de cooperar a la creación de un mundo más justo.

29. El pueblo navarro, que asume su territorio actual como solar propio, no quiere formar parte de la proyectada nación vasca, como una provincia más de esa ficción política llamada ahora Euskalherria. La historia de Navarra es una continuidad dinámica de identidad, y buena parte de su cultura es fruto de esa etnohistoria, base de una voluntad colectiva de pervivencia en cada momento histórico. En esa trayectoria resaltan la afirmación de su propia personalidad, su foralismo y sus hondas raíces en la cultura cristiana. Lo que coincide, puesto al día y a la altura de la España y de la Europa democráticas, con las características que resltan todos los estudios sociológicos actuales.

30. En suma, queremos seguir siendo, con una voluntad renovada y cada día más firme, navarros, españoles, europeos y universales.

Lerro horiek irakurri ostean, gero eta indar handiagoa hartzen dute Fernando

Mikelarenaren hitzek. Bere esanean, nabarrismoa, proiektu politiko bat sustatze aldera, identitate-ideologia gisara ere antolatzen da, nafarren bereizgarritasuneko eta identitate kolektiboko mezu bat berekin daraman heinean. Nabarrismoak, funtsean, bi elementutan oinarritzen du nafarren identitate kolektiboa eta bereizgarritasuna: historian, baina, batik bat, foralitatean, bere proposamen politikoaren muina den heinean. Nafarroako iragana modu mitikoan birsortua da, gainerako identitate-ideologiekin gertatzen den bezalatsu. Birsortze hori lurraldetasun continuum bat transmititzen saiatzen da denboran zehar, eta berriro interpretatzen du Nafarroak 1512ko monarkia hispanikoari eginiko konkista, nola bien arteko erlazioa, 1841. urtera arte, berdinen arteko itun batekin. 1841az geroztik sortutako foralitateari dagokionez, gaur egun, Estatuarekin duen erlazioaren proposamenaren euskarri gisa, esan daiteke, nabarrismoak Espainiar Estatuko gainerako komunitate autonomoen aldean ezberdin sentiarazten dituela nafarrak, eta hein handi batean, Estatu beraren aldean ere; azken buruan, Nafarroako instituzio foralen jarraikortasuna bermatu nahi ditu nabarrismoak. Horrelako identitate-ideologiari sui generis izaera egokitzen dio foralitateak, alegia, identitatea jatorri abstraktuan eraikitzen da, eta horren arabera, foruak gure elementu bereizgarriak dira bai eta erkidegoaren konfigurazioa osatzen dutenak ere, nahiz eta nafar gehienek zailtasun handiak aurkitu horiek gutxieneko zehaztasun batekin definitzerakoan. Nabarmendu beharrekoa da, Nafarroako identitatearen gaineko diskurtsoa ohiz kanpokoa gertatzen dela estatukoak sentitzen ez diren bestelako komunitateen identitate-diskurtso batzuekin alderatzen badugu, izan ere, ez daude adibide asko foralitatea bezalako elementu abstraktu bat mezuaren erdigunean dutenak. Oro har, erdiguneko elementu horiek jatorri linguistikokoak, kulturalekoak edota erlijiosokoak izan ohi dira685.

Bere aldetik, Fernando Mikelarenaren iritziz, foralitatean, Nafarroaren bereizgarritasunaren oinarria nabarrismoaren arrakasta teorikoa eta praktikoa ulertzeko elementu nagusia da, eta hainbat zio daude hori esateko:

a) la foralidad es un elemento diferencial muy cómodo de asumir por parte de los ciudadanos navarros por cuanto llega de forma automática y no compromete en ningún sentido ni a ningún esfuerzo.

b) hay que remarcar su transversalidad geográfica: la foralidad es válida para toda Navarr, configurando a Navarra como una realidad única que transciende las diversidades internas.

c) es preciso remarcar la capacidad del navarrismo para explotar la indeterminación competencial de la ley de 1841 que favoreció a Navarra a la hora de asumir competencias ya desde el siglo XIX y que dio lugar a una administración cercana al ciudadano y competente en muchas cuestiones.

685 MIKELARENA, 2004: 663-664

270

d) la utilización del argumento carlista en el siglo XIX (es decir, la explotación de que exigencias fiscales e intromisiones en el ámbito competencial por parte del Gobierno central podían conducir a levantamientos carlistas que enarbolaran la bandera de los fueros) y el trato de favor que Navarra recibía y ha recibido desde Madrid en el siglo XX para seguir manteniéndose como dique frente al nacionalismo vasco, han servido al navarrismo para conseguir un mayor bienestar de la ciudadanía686.

Ikusi dugunez, Sociedad de Estudios Navarros-en lehen ekintzetako bat izan zen. Amador de Migueli eta Iñaki de Migueli Nafarroari buruzko ikerketa soziologiko bat bidaltzea. Ikerketa horri jarraiki, foruak eta erreinu bezala izandako iragan historikoa arras garrantzitsuak gertatzen ziren Nafarroako identitate kolektiboa eratzeko687.

Nolanahi ere, ikuspuntu juridiko-politikotik del Burgok planteatutako identitate continuum-aren ikuspegia, edo Baztánek antropologikotik, eta Amando de Miguelek eta Iñaki de Miguelek soziologikotik, eta Sociedad de Estudios Navarros-ek sinatutakoa, faltsutzean erortzen da –Praderak erabilitako termino bera erabiltzearren eta bere jarraitzaile del Burgok berrerabilia– bere tesiak egiaztatzeko instrumentua den neurrian. Ikerketa honen hasieran adierazi dugun legez, Eduardo Leonék baieztatu egin du foruekiko sentimendua eta euren inguruko diskurtso historiografikoa ez direla monolitikoak, guztiz kontrakoa baizik, aldatzen joan direla, garai berrietara egokituz. Ondorioz, ikuspegi historiko batetik ezin gara aritu inolako jarraitutasunez, guztiz kontrakoaz baizik688. Edo, Juan María Sánchez Prietok eta José Luis Nievak adierazten duten bezala, nafar sentimenduaren baieztapena prozesu historiko bat da, eta beraz, iraunkortasun eta aldaketen jokopean dago, ezin baita bestela izan. Aldaketa ez da azalpenaren gako bakarra, baina, bistan denez, ezin da albo batera utzi. Nafarroako identitatearen eboluzioak, zenbait mementu historikoetan, benetako metamorfosiez hitz egitera garamatza, baina ez soilik maila juridiko instituzionalean, baita nafar sentimenduari berari dagokion mailan; horrek ez du esan nahi elementu berberaren aldaketak eta hautaketak nafar kontzientzia indar dezakeela denboraren poderioz689.

1.3. Pacto y libertad. Neoberrogeita bat zaletasun ofizialaren hedapena azalpen baten bidez

Ana Aliendek adierazten duen legez, foruen inguruan interpretazio eta esangura ezberdinen unibertso bat sortzen da, gobernatutakoen gizarte praktikak sortuak eta horiek, aldi berean, gobernatzen dutenen diskurtsotik eta jarreratik hartuak. Izan ere, azken horiek diskurtso ofizialetan jaso eta arau pragmatiko bihurtzen dituzte, nahi orokorrak zein norberarenak onestuz690. Ikus dezagun, bada, orain gutxiko adibide bat. 2003.urtean, foruen omenez eginiko monumentuaren amaieraren urteurrena zela-eta, Nafarroako Gobernuak erakusketa garrantzitsua antolatu zuen, gaztelania hutsez, Pacto y libertad [‘Ituna eta askatasuna’] izenburupean, erakusketaren inspirazio neoberrogeita bat zaletasuna adierazten duen binomioa, dudarik gabe. Nafarroako Gobernuak herri ahanzkorraren memoria aprobetxatzen zuen bere foralitatearen gaineko eredu berezia zabaltzeko, hartara, bere tesi nabarristak egiaztatuko ziren. Hautatutako data, ezin hobea ekitaldirako, ez zen aitzakia bat besterik, izan ere, monumentua ez zen inoiz ofizialki

686 MIKELARENA, 2004: 664.687 DE MIGUEL eta DE MIGUEL, 2002. 688 LEONÉ PUNCEL, 2005689 SÁNCHEZ PRIETO eta NIEVA ZARDOYA, 2004:307690 ALIENDE URTASUN, 2004:249

271

inauguratu, eta ez zen 1905ko martxora arte bukatu, urte horretan jarri baitziren gorputzeko beheko atalean, oroitzapenezko bost plakak.

Erakusketaren emaitzak oso onak izan ziren. Monumentuaren inguruetan jarri zen erakusketa, Sarasateko pasealekuan, eta 12.500 lagunek bisitatu zuten, 2003ko azaroaren 27tik abenduaren 14ra arte. Abenduaren 3an, Nafarroako Egunean, bisitari gehien hurbildu ziren eguna izan zen, eta ondoren, abenduaren 6an eta 8an, jaiegunak biak. Ondoren, erakusketa hori bera Nafarroako kultur etxe ezberdinetara eraman zen bai eta Zaragozako Nafar Etxera ere. Interes handiena piztu zuen elementua, 1893.urtean Nafarroako Protesta Foralean izenpetutako 107.040 sinadurak izan ziren. Sinadura horien jatorrizkoak Madrilgo Erret jauregitik ekarri ziren lehen aldiz erakusketa baterako. Web orriko sinatzaile guztien zerrenda jendaurrean jarri zen, datu-base formatu batean, eta sareko erabiltzaile orok bertara sar zitekeen izen, abizen eta herria jartzen zuen gelaxkak betez691. Interesatuek monumentuaren xehetasun eskultorikoak nahiz alegorikoak ikus ahal izan zituzten ere.

Baina, apika, 25 metroko bi igogailuak izan ziren xarma handiena izan zuena, eta erakusketako erakargarriena. Igogailuak, erakusketaren osagarri gisa instalatuak monumentuaren parean, monumentu beraren goiko aldea behatzeko jarri ziren. Orotara, 6.200 lagun igo ziren, kasik erakusketara hurbildutakoen erdia, eta kopuru hori are handiagoa izan zitekeen euren funtzionamendua gelditu izan ez balitz haize parrastatsua zegoenean. Halaber, Gervasio Etayo kazetariaren bakarrizketa, Paz y Fueros o La manifestación fuerista de Navarra (1893) [‘Bakea eta Foruak edo Nafarroako manifestaldi foruzalea’ 182 aldiz aurkeztu zen Pablo Sanchez aktoreak interpretaturik. Bakarrizketa horretan, monumentua eraikitzearen zioak azaltzen ziren692.

Erakusketarekin batera aurkeztu ziren testuei dagokienez, Nafarroako Gobernuak sarean duen orrialdean eskegita daude eta 67 orrialdeko liburuxka batean daude argitaraturik. Testu horiek Javier Félix Carmona Salinasek, Nafarroako Gobernuko Protokolo Buruak, idatzi zituen. Kazetariaren luma zorrotzak sintesia irakurtzea atsegin gertatzea egiten du, pedagogikoa eta dibulgatzailea. Sintesian, monumentuaren historia birpasatzen da, Gamazadatik hasita. Lerro artean, izenburua iradokitzen duen berrogeita bat zaletasun ofiziala nekez antzematen da, baina bukaeran bizitasun handiarekin azaleratzen da, gaur egungo foruei eskainia:

Hoy, los Fueros no sólo son un importante patrimonio histórico de Navarra, sino que constituyen un elemento sustancial de la realidad actual, política y social, de Navarra.

Los Fueros confieren a los navarros el derecho a decidir sobre todo aquello que les afecta directamente, con el límite del respeto a la unidad constitucional de España.

Toda Navarra comparte un mismo sentimiento de aprecio de los Fueros como un valor propio y característico enraizado en nuestra cultura. Y es más, nunca como ahora los Fueros de Navarra han alcanzado tan altas cotas de operatividad, de reconocimiento y de prestigio.

Gracias a los Fueros y a la buena administración que por ellos ha hecho de sus bienes, hoy Navarra se ha labrado un puesto entre las comunidades con altas tasas de bienestar económico, de educación, de sanidad, de empleo, de desarrollo rural, de servicios sociales, culturales o deportivos.

Hay dos conceptos esenciales en los Fueros de Navarra que se dan en toda su extensión y en todas sus etapas históricas: el pacto y la libertad.

El pacto es una constante en la historia milenaria de los Fueros de Navarra. Los Fueros eran fruto del pacto de mutuo respeto entre el rey el el reino en la Navarra medieval. Y el

691 www.monumentofueros.com/11_search.asp692 http://www.navarra.es/NR/exeres/

272

pacto ha sustentado cada una de las modificaciones del status jurídico de Navarra, incluido el que está hoy en vigor: el Pacto de Amejorameinto y Reintegración del Régimen Foral de Navarra, suscrito entre Navarra y el Estado en 1982. El pacto no es sólo un papel o una firma, sino que tiene un significado muy profundo. Pacto significa lealtad y compromiso, significa rigor y solidaridad, y éstas son virtudes innatas al pueblo de Navarra que nos han sido transmitidas de generación en generación y que dan sentido y vida a los Fueros de Navarra.

Y los Fueros son libertad, pues suponen la principal garantía de las libertades de los navarros y de Navarra en su conjunto para decidir sobre su presente y sobre su futuro.

Por todo ello, los Fueros de Navarra siguen estando vigentes en el siglo XXI como garantía democrática de un futuro común y seguirán permitiendo a los navarros avanzar hacia un futuro de bienestar y de libertad.

Esta celebración del centenario del monumento a los Fueros es el momento propicio para resaltar los principios democráticos, las libertades y el valor del esfuerzo conjunto, que son las claves del progreso que Navarra ha registrado en el último siglo y del que todos queremos para la Navarra del futuro693.

Erakusketaren arrakasta koiunturalaz eta murriztuaz aparte, aldi baterakoa izan zela azpimarratu behar da. Erakusketa behin burutua, herritarren artean zabaltzeari utzi zion, eta edukiak internet bidez soilik kontsulta daitezke. Horrela, bada, herritarrek ez daukate foralitatea ezagutzeko eta zabaltzeko tresna egokirik. Gisa horretan dakusate Nafarroako Unibertsitate Publikoko Zuzenbideko 2005-2006. ikasturteko lehen mailako ikasleek:

Un punto a tener en cuenta es que hay una clara ausencia de campañas de divulgación sobre los derechos históricos desde la Administración Pública navarra. (RRB).

Creo que, además de la falta de interés popular acerca de nuestra historia jurídico-política, detrás del desconocimiento se esconde la falta de iniciativa del Gobierno de Navarra a la hora de incitar a la población a que quiera saber más sobre su entorno, y a la hora de proporcionarnos información. (CAAG).

El conocimiento en la juventud actual es más bien escaso, porque existe una falta de interés por parte de los jóvenes, la información sobre el tema no es muy accesible y no existe iniciativa por parte de ninguna institución para dar a conocer nuestros derechos a los jóvenes navarros. (MIZ).

A mi parecer este desconocimiento se debe en gran parte a la actitud de los jóvenes al no querer saber un poco más sobre su propia provincia, es decir, en la actualidad se ignoran estos derechos. También creo que esto es debido al Gobierno, ya que el mismo no transmite ese mensaje de dar a conocer nuestros derechos históricos. Pero gracias a la enseñanza hoy se conocen algo de ellos, algo que no se tiene que perder porque forma parte de nuestra historia. (MBL).

[El desconocimiento lo achaco] a la falta de interés por la historia en general y al escaso fomento de ese interés por parte de las instituciones y órganos competentes, que no incitan al conocimiento de los aspectos históricos diferenciadores de nuestro entorno más cercano sobre el resto del Estado. (MIZ).

El desconocimiento popular en torno a los fundamentos históricos de la foralidad navarra se debe al poco interés que ponen las autoridades en difundir el tema entre la población navarra. A ello habría que sumarle el desinterés general de la población por informarse del tema. Es un tema que está presente en la realidad cotidiana de forma indirecta, pues estos fundamentos perviven en el sistema foral actual, pero pasan desapercibidos, deberíamos hacernos conscientes de ello e informarnos por lo menos de las cuestiones fundamentales, ya que forman parte de nuestro día a día como vecinos de la Comunidad Foral de Navarra. (APR).

693 CARMONA SALINAS, 2003: 63-65.

273

Los sucesivos Gobiernos de la Comunidad Foral no se han preocupado de divulgar en qué consisten esos derechos. Además, en los planes de estudio, no se contempla la aplicación de estos privilegios. (UBH).

Los Poderes públicos no muestran, aparentemente, excesivo interés en que los ciudadanos los conozcan. (AEC).

Eta bada beste ikuspegi bat ere, nahiko berezia, foralitatearen edukia hustea saiatzen diren ideologia politiko ezberdinak oinarri duena, helburu zehatzetarako:

Entre múltiples aspectos creo que el desnococimiento en torno a los fundamentos históricos de la foralidad navarra se debe a los prejuicios políticos porque en Navarra hay una grandísima confrontación entre los navarristas digamos y los nacionalistas vascos, ven la Historia de Navarra de dos maneras diferentes, cuando en realidad parten de lo mismo, para ambos el origen de su ideología parte de los fundamentos históricos de la foralidad navarra, pero ambos también hacen creer que no. Por ello creo que entre unos y otros prefieren, porque a ambos les conviene, no entrar muy a fondo al estudio de estos fundamentos y, si se entra, de manera confusa. (ZPP).

Ikasle batentzat, MJGC, ezjakintasuna “boterearen” estrategia batean oinarritzen da, eskubide historikoak deuseztatu nahi direlako:

Bajo mi punto de vista el desconocimiento se puede deber a un interés porque no se vuelva a repetir en su momento una “Gamazada”, es decir, si no se nos forma, ni informa de parte de nuestra historia, no podemos saber ni sentir como nuestros esos derechos, no les vamos a dar ningún tipo de valor, ya que la idea general que se suele ofrecer es que son una figura bastante antigua que está ahí, nadie sabe muy bien para qué y que en el caso de que alguien decida suprimirlos para equipararnos al resto de Comunidades Autonónomas, tampoco va a tener mucha importancia que los quiten por eso precisamente, por ser algo antiguo (en nuestra actual sociedad lo antiguo cotiza a la baja) y aparentemente innecesario que nos impide el ser igual que los demás (otro elemento caracterizador de nuestra sociedad. La homogeneización a nivel general). Considero por tanto que es una actitud que busca poder actuar con total impunidad ante el desconocimiento general.

Ikasle batek, JLSPk, ez du aurreko iritzien ikuspegi bera, eta uste du egon badaudela bitarteko beharrezkoak Nafarroako eskubide historikoak ezagutzeko,

otra cosa es cómo cada ciudadano los recibe y asimila, y con qué interés los acoge. En lo que se refiere a la juventud, hay medios necesarios para el conocimiento, otra cosa es que exista un interés por parte del joven de conocer la historai de Navarra, de su provincia. Creo que en general, en la juventud navarra, y conforme vamos bajando de edad, no existe tal interés, pese a que tiene a su alcance todos los medios que quiere y la tecnología más avanzada. Por lo tanto el conocimiento de su propia historia es bastante pésimo, en mi opinión, y todo esfuerzo será poco para que esta actitud cambie, y nuestra historia no sea olvidada, por aquellos que son el futuro de la sociedad y de Navarra.

AEEk ere uste du badagoela informazioa, baina bere aburuz, interes urria dago Nafarroako historiaren gainean:

No son muchos los que hoy en día se acercan a los medios que se les ofrece movidos por la curiosidad de saber. En segundo lugar, me parece que la imagen de la historia como materia “pesada” que se tiene en general es otra de las razones. Dicho prejuicio impide a las personas tener ese primer contacto con la historia que posiblemente daría lugar a posteriores contactos. Esto a pesar de que la historia, y en nuestra Comunidad concretamente la historia de Navarra, se está haciendo más asequible al público en general, como demuestran las actuales exposiciones, muchas de ellas interactivas, con numerosos y curiosos objetos expuestos al público, la adaptación de los libros de texto a un lenguaje más común para una mejor comprensión y una lectura más amena...

274

1.4. Nabarralde: Nafarroako Estatu subiranoaren aldarrikapena

Nabarraldek bultzatzen duen identitate continuum-a del Burgoren neoberroegita bat zaletasunaren guztiz kontrakoa da. Enpresa pribatu bitxi horrek, elkarte gisara estalia –bazkidez josita baitago–,doktoretza tesi oso bat egiteko emango luke dituen sustatzaile guztiak aintzat hartzen baditugu. Suposatzen dugu norbaitek, etorkizunean gaia jorratuko duela modu monografikoan; merezi du-eta. Gure ikerlanerako funtsezkoa dena jasotzera mugatuko gara gu. Aldizkari, liburu eta iritzi artikulu franko ekoizten ditu, eta erakundearen prentsaren bidez edo bitarteko elektronikoen bidez argitaratzen dira. Horiek guztiak Nabarralderen aldarrikapenaren nondik norakoa aztertzeko harrobi bikainak dira. Irudi dezakeenaren kontra, Nabarralderen ideologia ez da pentsamolde bakarrekoa, eta erakundean askotariko kutsuak aurki daitezke, kontraesan handiak autore batetik bestera eta, areago, kideetako batzuek ideiaren sortzaileen tesiaren erabilpen okerra egiten dute.

Nabarralde 2002. urtean sortzen da, hiru historialari eskarmentatuk bultzatua, Tomás Urzainqui Minak, Pedro Esarte Muniáinek eta Mikel Sorauren de Graciak. Hiru horiei Gaizka Aranguren dinamiko batek laguntzen zien atzeko aldetik, hasierako sustapenaren benetako bultzatzailea. Gainera, hiru historialariek orain gutxiko hiru lanengatik laudorio ugari jaso zituzten. Lan horiek ez zuten inor epel utzi. Urzainquik zendutako Juan Mari de Olaizolarekin argitaratu zuen La Navarra Marítima (2001) ’Itsasaldeko Nafarroa’, Esartek bere La conquista de Navarra (2001) ’Nafarroako konkista’ eta Sorauen Historia de Navarra. El estado vasco (2002) ’Nafarroako Historia. Euskal estatua’, guztiak Pamielak argitaratuak. Nabarralde jendaurrean aurkeztu zen 2002ko apirilaren 6an hiru historialariek sinatutako gutun baten bidez, ondokoa zihoena:

Gutun hau sinatzen dugunok urte luzeak eman ditugu gure historia berreskuratzeko ahaleginetan. Izan ere, gure iragana ahantzi genezan politikoki egin duten lanari aitzin egiteko, gaur egungo egoera ahalbidetu duten gertaerak ezagutzea bertzerik ez dugu.

Nafar Estatuko herritartasuna berreskuratzea gure lehendabiziko eskubide demokratikoa da; ezinbertzekoa gainontzeko eskubideen jabe izateko. Nahitaezkoa mundu mailako egitate kultural, ekonomiko zein linguistikoan inor izateko; bizirauteko, alegia.

Hortaz, jakintza guztiek beharrezko duten hedapena aintzar hartuta, ekimen berezi bezain pozgarriaren berri eman nahi dizugu: gure historia, kultura eta nortasuna ezagutaraztea xede duen egitura sortu da: NABARRALDE, S.L.

Foralitate historikoari eta egungo eskubide historikoei dagokienez, bi dira nabarmendu beharreko alderdiak: Noaingo gudua baino lehenagoko nafar subiranotasunaren aldarrikapena eta antiestatutismoa. Hiru autore horiek, aipatu lanez gain, askozaz titulu gehiagoren ekarpenak egin dituzte bere tesiaren inguruan, bai prentsan bai dibulgaziozko aldizkarietan egindako kolaborazioetan, bai eta monografia ezberdinetan ere. Halaber, hirurek, arrazoi ezberdinak direla-eta, badaukate interes juridiko-politiko berezia. Mikel Soraurenek Trantsizioko garaian Euskadiko Ezkerran erantzukizun politikoko postuetan parte hartzeagatik; Pedro Esartek Nafarroako Trantzisio prozesuaren gaineko lehen salaketa liburua idazteagatik, El A-mejor-a-mienten (1984); eta modu berezi batean, Tomás Urzainquik, abokatua izateagatik eta Nafarroako zuzenbidea ondo ezagutzeagatik. Baldintza horrek Urzainquiren ikasketek zuzenbide konstituzionaleko mami doktrinal garrantzitsua eduki izana eragin du, eta pentsamolde juridiko-politiko horren azken adibidea da Soberanía y Subordinación. No

275

hay democracia sin sociedad soberana (2005) ’Subiranotasuna eta Mendekotasuna. Ez dago demokraziarik gizarte subiranorik gabe’ liburua. Bertan, Nafarroako Estatuko Konstituzioaren Aurreproiektu baten kopia agertzen da, urte horretan bertan egina eta autore ezezaguna duena694.

Tomás Urzainquiren hausnarketa historikoa eta interpretazio politikoa subiranotasunaren aldarrikapenean datza, estatu nazional baten onarpenarekin batera, hots, Nafarroa, lurralde prisma batetik ulerturik, historiaren une jakin batean edo bestean antzinako erreinuaren parte izan ziren lurralde guztiei zabalik dagoen prismatik –egungo Euskal Herriko lurraldeak gaindituz, La Rioja, Burgos eta Aragoiko zonaldeetan sartzeko–. Estatu-nazio krisiaren erdian mintzoa goratzen duen estatuzale horrek berezko estatutasunean oinarritzen du, ezberdindutako gizarte baten identifikazioa eta bere onarpen politikoa, bai kanpokoa bai barrukoa. Nafar identitate kolektibo hori ez da hizkuntza komunean soilik irudikatzen, baita estatuko sistema juridikoa osatzen duten instituzioetan eta zuzenbidean ere, eta Gaztelak Nafarroa legez kontra konkistatu aurretik goieneko maila erdietsi zuena (1512-1515). Errealitate hori ez dator bat deszentralizazio ereduarekin edo autonomia eskumenen banaketarekin, ez eta eskumenen balizko itzultze batekin ere, izan ere, egungo eskubide historikoak (Zuzenbide zibila, subiranotasun fiskala, funtzio publikoa, botere legegilea, etab.) berezko subiranotasun baten hondarrak dira. Botere horiek pentsamolde eta uste subiranistekin sozialki gauzatzean datza, estatu nazionalaren berreskurapenaren ikuspuntutik begiratuta eta bi norabide dituena: batetik, indarrean dagoen sistemaren egunerokotasunari subiranotasun zentzu osoa emanez, bai herritarrentzako bai administrazioarentzako; eta bestetik, sistema eta estatu-egitura berreskuratuz eta osatuz. Benetako eta eskubideko subiranotasuna gauzatzean datza, aldi berean eta pixkanaka, subiranotasun esparrua kualitatiboki eta kuantitatiboki zabalduz, aldi baterako prozesu batean ezkutatuz, eta estatus subiranoaren zabalkuntza eta finkapen berrietan jardun “de facto” batetik eskubideko batera pasatuz. Prozesu saihestezin hori soziala, anitza, dinamikoa eta mailakatua izateaz aldera, eskubide demokratikoetan barnagotzeko balio du.

Sistema juridiko bat egoteak dagokion subiranotasuna egotea esan nahi du. Sistema izateko, sistema juridikoak Estatu bat osatu behar du. Nola sistema juridikoa hala bere Estatua subiranotasun bera da, eta gainera, gainerako Estatuen sistema juridikoetatik aldentzen da. Estatu batean ezin daitezke bi sistema juridiko egon, ez eta sistema juridiko bera Estatu bitan. Sistema juridiko bat beste Estatu bateko sistema juridikoaren eraginpean badago, horietako lehenengoa automatikoki geratzen da minorizatua, primitibizatua eta zaharkitua, Estatu anfitrioiaren sistema juridikoaren aurrean babesik gabe geratuz. Menderatutako estatutasunaren sistema juridiko propioaren baieztapenarekin, nazio menderatzailearenaren bestelakoa denarekin, berreskuratzen da subiranotasuna. Sistema juridikoak berak, Gaztelako konkistagatik eta okupazioagatik subiranotasuna galdu zuenean, buruaren disekzioa pairatu zuen. Gisa horretan, gainerako sistema nazio handiaren eta bere Estatuaren sistema juridikopean geratu zen, baina bere estatutasuna izan litekeenarekin jarraitu zuen. Sistema juridikoaren enparauak, Zuzenbideko organo sortzaileengan (legegilea, judiziala, betearazlea eta hertsatzailea) oinarritutako botererik gabe ikustean, atzipetutako subiranotasunaren arrasto moduan geratzen dira, baina ez, inolaz ere, nazio

694 Egile batzuk, Miguel IZU BELLOSO adibidez (2001: 253-255), ikuspegi sinplista batetik Urzainquiren ideologia euskal abertzaletzat hartzen du. Ez gatoz horrekin bat, bere ideologia euskal abertzaletasunatik aldentzen baita, bestelako teorizazio juridiko-politikoa eratzeko.

276

menderatzailearen Estatuarekin partekatutako balizko subiranotasunaren elementu moduan. Horregatik guztiagatik, autodeterminazioa, subiranotasuna kendu zaion nazio estatu ohiaren gizartearen kasuan, ekitaldi batean datza, edo hobeto esanda, berezko borondatean, eta horri esker, indarrez kendutako estatutasun osoa berreskuratzen da.

Horrela, bada, Nabarralderen diskurtsotik at daude Lege Itunduari buruzko eztabaidak. Era berean, ez daukate zentzurik Konstituzioari, Gernikako Estatutuari edota LORAFNAri buruzko eztabaida doktrinalek zein jurikoek, baldin eta horiek desagertzeko aldarrikapenak ez badira. Azken horri jarraiki, Urzainquirentzat,

El estatutismo se basa en un falso pacto político con el Estado anfitrión y dominante, que exige la desmemoria y siempre es desigual con respecto al objeto dominado. Aunque el estatutismo comienza por negar lo evidente: que haya nación dominante y nación dominada. Toda Sociedad con mayúscula, para poder ser democrática, tiene que ser soberana. Cuando una Sociedad es mayoritariamente consciente del problema que padece, es intolerable que se le ofrezcan soluciones ficticias695.

Kontu horietaz aparte, hemen jorratzerik ez daukagun arren, bada arras garrantzitsua gertatzen den beste gai bat, enpresako erabaki postuetan prosopografiaren garapena, hain zuzen. Garapen horretan, desertzio harrigarriak egon dira azken urte hauetan, fundatzaile eta sortzaileetako batzuei zokoratzen joan zaie eta hasierako proiektuarekin zerikusi handirik ez zuen jendeak bat egin du. Nabarralde, berez, ideologia politiko jakinik ez duen enpresa bat da, izan ere, eremu oso ezberdinetako jendea hartzen du bere baitan, nahiz eta euskal abertzaleek gehiengoa duten. Politiko aktiboei dagokienez, aldizkarien lehen zenbakiak berrikusten baditugu, EKA eta EAJko kolaboratzaileak aurki ditzakegu; EAJkoen artean, azpimarragarria da Xabier Ezeizabarrenaren kasua, Nabarralderen bandera kartsuenen altxatzen duen politikoetako bat. Horren adibide daukagu 2006ko maiatzaren 28an idatzitako pregoia, Hondarribiako Nafarroaren Egunean irakurria, Euskal Herritarron Nafarroa osoa izenburu adierazgarripean:

(...) Nik itsasoko naparra sentitzen naizela esan behar dizuet hasteko, nahiz eta lurraldea bainoago, gu gizarte bat garen. Eta gure gizarteak, Nafarroa osokoak, ez du mugarik, ez du beldurrik, ez du ahultasunik...; baizik eta gure haranetan, gure lautadetan, gure itsasoan, gure herri txiki eta haundietan, Auñamenditik Enkarterrirako, Errioxatik Santengrazirako, Baionatik Trebiñorako gure gailurretan gozatzeko arima, indarra eta bizitza.

Euskaldun guztiak nafarrak garelako, porque todos los vascos somos navarros, parce que tous les Basques nous sommes navarrais, because we all Basques are made of navarrese wines!!!

Gero, noski, bakoitzak erabili dezala bere naziotasuna sentitzen duen moduan, baina beti guztion eskubideak ongi babestuta, bai gure Nafarroa osoan, eta baita gure Europa berri honetan ere.

Porque como bien dice mi querido amigo Tomás Urzainki, el derecho a la soberanía no prescribe, como no lo hace nuestro derecho a la libertad individual y colectiva. Y estas nuestras libertades, arrebatadas sistemáticamente por la fuerza de los hechos y la anestesia de la historia, han sido reivindicadas por navarros universales como Chaho, Irujo, Campión o el bilbaíno Ortueta en sus obras, entre muchos otros. Más tarde vienen siendo T. Urzainki, el gran Juan Mari Olaizola, Sorauren o Esarte quienes han divulgado la existencia real de esa Navarra marítima y pirenaica que hoy nos une aquí696.

Halere, Nabarralderen barruan pisu estrategiko handiena irabazten joan direnak ezker abertzaleko munduari loturiko pertsona ospetsuak izan dira. Horietako

695 URZAINQUI MINA, 2002-2003: 51.696 Tomás Urzainquiri eskertzen diot testu honen igorpena.

277

batzuk, gaur egun, erabaki postuetan dauzkagu, Anjel Rekalde kasu, egungo koordinatzailea, idazle bikaina, humanista, ikertzailea, ETAko kide ohia eta zigor kartzela jaso zuena. Era horretan, azken garaiotan Nabarraldetik zabaldutako zenbait idazki ezker abertzaleko aldarrikapenetik askozaz gertuago daude. Nahiz eta Nabarralden egindako kolaborazioek beti izan duten partaide ugari salaketa politikorako, salaketa horiek, funtsean, eskuma konstituzionalista eta nabarrista zuten helburu, eta hein gutxiago batean, Alderdi Sozialista. Azken epe honetan, badira euskaldungoaren zenbait sektoreei jaulkitako kritikak, esaterako, Nabarraldeko kolaboratzaile batek, enpresa hau medio, Bernardo Atxagaren kontra botakoa, ETAko presoekiko sentiberatasunik ez izatea leporatzen ziona. Gertakari horrek garrantzia nabarmena dauka, izan ere, Batasunaren kasua aztertu dugunean ikusi legez, alderdiaren intelektualetako batzuek Nabarraldeko tesiaren ekoizpen doktrinala eta historiografikoa bere egin baitute. Horien artean, Floren Aoiz dugu aipagarriena697.

Nabarralderen oihartzuna ez da Baskonia guztian soilik izan aintzat hartzekoa, euskal diasporan ere barruraino sartu da, azken kasu horretan, modu testimonialean bada ere. Horren lekuko da Euskal Diasporaren Elkartea, nazioarteko izaera duen elkartea eta bost kontinenteetatik sakabanaturik dauden euskaldunak batzen dituena. Bere jomuga sozial nagusia da gatazka euskal-espainiolaren ebazpen baketsuaren eta elkarrizketa bidezkoaren aldeko nazioarteko bat-etortzea erdiestea, Euskal Herriak autodeterminazioa, independentzia lor dezan, bakean eta demokrazian bizi dadin. Elkarte horretatik, 2006ko otsailaren 1ean ohar bat igorri zioten friend-shiperi, Bruselako europarlamentarien taldeari, euskal gatazka politikoari irtenbidea bilatzen laguntzeko orain gutxi sortua. Gutun horretan, honakoa adierazten zuten:

Nuestros estados vecinos, Francia y España, nos invadieron y arebataron por la fuerza nuestra soberanía. Cambiaron nuestra historia, nuestro territorio, nuestras leyes, nuestro idioma, nuestras tradiciones, nuestra identidad. Ese es el conflicto, que puede resolverse con la devolución de la soberanía a Euskal Herria, es decir, a Nabarra, el viejo estado vascón.

En este caso, un acuerdo unilateral de una Asamblea democráticamente elegida, podría devolver su soberanía “ex tunc”, o sea, desde el momento en que esta fue arrebatada, ya que Euskal Herria era un Estado con su territorio, ciudadanía, leyes, constitución y soberanía, perfectamente organizado social, económica y políticamente y reconocido oficialmente a lo largo de mil años en toda Europa.

Coincidimos con Ustedes en que la única forma de solucionar el problema es preguntando a los mismos vascos por medio de un referéndum, si ellos quieren formar parte de la Unión Europea como españoles o franceses, siguiendo sus directrices, o por el contrario, de tener voz y voto entre las otras naciones europeas como dueños de su propio Estado, Euskal Herria.

España y Francia continúan sin éxito, tratando de doblegar las ansias de los vascos que luchan por una sociedad independiente y soberana. En la actualidad numerosos Derechos Humanos elementales están siendo conculcados a los vascos, entre ellos el Derecho de Autodeterminación698.

697 AOIZ, 2005. 698 ASOCIACIÓN DIÁSPORA VASCA, 2006, 10. zb.

278

1.5. Errealitate sozialarekiko hurbilketa: Nafarroako foralitate garaikidearen historiari buruzko inkesta

Gaur egun ez dirudi nafarrak bere foruenganako duen identitate hori leku komun, estereotipatu eta edukirik gabeko bat izatetik baino haratago doanik, jarraian ikusiko dugun legez.

Sarreran adierazi denez, Nafarroako foralitate garaikidearen Historiari buruzko inkesta egin genien Nafarroako Unibertsitate Publikoko ikasle ezberdinei. 2004-2005 ikasturtean Zuzenbideko eta Ingenieritza Tekniko Industrialeko (Elektronika espezialitatea) lehen mailako ikasleei egin zitzaien. 2004-2005 eta 2005-2006 ikasturteetan Zuzenbideko lehenengo mailakoei berriz ere egin zitzaien, eta Esperientziaren Ikasgelako bi talderi ere eman zitzaien (2005-2006), bata Tuterakoa eta bestea Iruñakoa. Gainera, Nafarroan jaioak ziren galdetzen zitzaien, eta erantzuna ezetz bazen, noiztik bizi ziren hemen. Egindako galderen zerrenda ixten zuena honakoa zen: Zeintzuk dira, zure ustez, Nafarroako identitate ikurrik esanguratsuenak? –Erantzunak honakoak izan ziren:

Zuzenbideko lehenengo ikasturteko taldea (bi ikasturteak batzen ditugu; erantzunen kopurua: 65):

Ezkutua/kateak/Nafarroako bandera/kolore gorria: 38. San Fermin/Sanferminak/entzierroak: 24.Foruak/Foralitatea/Berezko erakundeak: 29.Esparragoak: 8. Miguel Indurain (txirrindularia): 8. Xabierko San Frantzisko/Jabieradak: 7.Euskara: 5.Patxarana: 5. Osasuna: 5.Festen zapi gorria: 4. Pikillo piperrak: 4. Foruen monumentua: 3.Ardoa: 3. Bardeak: 3.Baluartea: 3. Nafarroako Gorteen himnoa: 2. Nafarroako historia (orokorrean): 2.Noaingo bataila: 2. Merindadeak: 2.Bianako printzea: 2.Herri-ohiturak: 2. Herriko festak: 2.Aniztasun paisajistikoa: 2. Haritza: 2. Mahatsondoa: 2. Energia eolikoa: 2. Gerrikoa (festen janzkerarena): 2.Julian Retegi (pilotaria): 2.Armendariz (pilotaria): 2.

279

Martínez de Irujo (pilotaria): 2. Karlistak: 1. Diputazioaren eraikina: 1.Navas de Tolosako bataila: 1. Arrano beltza: 1.Jotak: 1. Almadiak: 1.Gastronomia: 1.Kalimotxoa: 1. Kaiku esnea: 1. Erronkariko gazta: 1. Volkswagen Poloa: 1.Pablo Sarasate (biolinjolea): 1.Alfredo Landa (aktorea): 1. Enrique Martín Monreal (futbolaria): 1. Marta Mendía (atleta): 1.Pilota: 1. Otxandorena (pilotaria): 1.Erantzun gabeko galderak, txurian utzitakoak: 8.

Ingeniaritza Tekniko Industrialeko lehenengo ikasturteko taldea. Ingeniaritza Elektrikoen espezialitatea (erantzunen kopurua: 39):

Ezkutua/kateak/Nafarroako bandera/kolore gorria: 10. San Fermin/Sanferminak/entzierroak: 3.Foruak/Foralitatea/Berezko erakundeak: 13.Euskara: 6.Nafarroako Gorteen himnoa: 2.Osasuna: 3.Camille hartza: 1, Ardoa: 1.Pikillo piperrak: 1. Tuterako kogoiloak: 1. Esparragoak: 1. Bardeak: 1. Ikurriña: 1.Amuarraina urdaiazpikoarekin: 1.Donejakueko bidea: 1, Patxarana: 1. Miguel Indurain (txirrindularia): 1.Festen bigantxak: 1.Foruen monumentua: 1.Erantzun gabeko galderak, txurian utzitakoak: 19.

Esperientziaren Gelako taldea (Humanitate eta Giza Zientzien ibilbidea. Iruñea) (erantzunen kopurua: 31):

Ezkutua/kateak/Nafarroako bandera/kolore gorria: 19. Foruak/Foralitatea/Berezko erakundeak: 16. Foruen monumentua: 2.

280

Nafarroako Gorteen himnoa: 2. Diputazioa: 2. Nafarroako Gorteak: 1.Kontuen Ganbara: 2. Euskara: 2. Osasuna: 2. Nafarroako historia (orokorrean): 1.Baskoiak: 1. Lurralde aniztasuna: 1.Jota: 1. Erantzun gabeko galderak, txurian utzitakoak: 3.

Esperientziaren Gelako taldea (Humanitate eta Giza Zientzien ibilbidea. Tutera) (erantzunen kopurua: 19):

Ezkutua/kateak/Nafarroako bandera/kolore gorria: 8.Foruak/Foralitatea/Berezko erakundeak: 1.Nafarroako mapa: 1. Arrano beltza: 1.Erlijiozkotasuna: 1. Erantzun gabeko galderak, txurian utzitakoak: 8.

Nafarroako armarria edo kateen699 ondoren, ideologia politiko guztietako nafarrak foralitatearen ikurrarekin identifikatzen dira gehien. Alabaina, inkesta egindako gehienek –foruak identitate mugarri direla baieztatu dutenak barne–, horien jatorri eta oinarri historikoari buruz ezer ere ez dakite. Errealitate hau arabarrekin, gipuzkoarrekin eta bizkaitarrekin, partekatzen dute, euren foru ordenamenduei dagokienez. Adrián Celayak II. Euskal Mundu Biltzarra egin zeneko pasadizo bat kontatzen du, Nafarroarentzat balio lezakeena Gernikako arbola foruen monumentuarengatik ordezkatzen bada:

Hace años, en tiempos de la dictadura, me contaron que vistió Bilbao la delegación de una Cámara de Comercio escandinava y que fue invitada a un viaje turístico a Guernica. Y cuando estuvieron junto a la Casa de Juntas, al pie del árbol simbólico, el guía de turno no supo decir otra cosa que: -Este es el que llaman árbol de Guernica.

Aquella noche, los visitantes fueron obsequiados con una cena en la que el Presidente de la delegación levantó su copa para decir: -Brindo por los vascos más conocidos en mi País que aquí mismo.

Hoy podría yo hacer un brindis semejante y con toda justicia: -Brindo por el Derecho Vasco, el gran desconocido en el mundo vasco y, por supuesto, el gran desconocido en este Gran Congreso Mundial Vasco. ¡Ese Derecho constantemente proclamado (Foruak, Lege Zarrak) y siempre ignorado! ¡Relegado por muchos a la prehistoria junto a los dinosaurios y los fósiles!

Se nos olvida que el mundo del Derecho es pieza esencial en las tradiciones vascas y si prescindimos de él nuestra cultura queda en mero folklorismo. Proclamamos como símbolo el árbol de Guernica, que es claramente un símbolo jurídico aunque sólo un analfabeto debería ignorarlo, nadie parece reconocer que nuestra existencia como pueblo está ligada a unas instituciones jurídicas de gran originalidad que merecen mayor atención de la que se les presta700.

Inkestatu guztiei honako galderak egin zitzaizkien:

699 Egungo marko juridikoan Nafarroako ezkutu eta banderaren inguruan ikus GONZÁLEZ NAVARRO, 1992: 726-739. 700 CELAYA IBARRA, 1988: 35.

281

1. Zer da Foru Hobekuntza.2. Zer da Hitzarmen Ekonomikoa.3. Zer da Kontzertu Ekonomikoa. 4. Nor izan zen Germán Gamazo.5. Zer izan zen Gamazada.6. Zer izan zen Protesta foral liburua.7. Zer da berrogeita bat zaletasuna. 8. Zer zuposatu zuen foralitatearentzat 1839. urtea.9. Zer zuposatu zuen foralitatearentzat 1841. urtea.

2. eta 3. galderen xedea ikasleek Hitzarmen Ekonomikoaren (Nafarroa) eta Kontzertu Ekonomikoaren (Araba, Bizkaia, Gipuzkoa) erakundeak ezberdintzen zituzten jakitea zen; 6. eta 7. galderak aldiz, ikasle jakintsuak hautemateko ziren. Erantzunak laburbildu genituen, talde bakoitza banan-banan antolatuz: Zuzenbideko 1. maila (Zuz.), Ingenieritza Tekniko Industrialeko 1. maila (Ing.), Tuterako esperientziaren Ikasgela (Aula T), Iruñeko esperientziaren Ikasgela (Aula I). Nafarroatik kanpo jaio eta bertan 10 urte baino gutxiago bizi izandakoen erantzunak ez genituen kontuan hartu, izan ere, oro har okerrak edo erantzunik gabekoak direla hauteman dugu. Nabarmendu beharra dago Iruñeko esperientziaren Ikasgelaren nolabaiteko jakintza, eta Tuterakoen beherengo maila. Bestalde, Zuzenbideko eta Ingenieritzako ikasleen arteko konparaketak argi eta garbi azaltzen du, zuzenbidekoen ezagutza ahulak erakusten duenez, Batxilergoan jarraitutako bidearen garrantzia. Erantzun esanguratsuenetariko batzuk aukeratuko ditugu. Ohar bezala esango dugu, zuzenen artean ontzat eman ditugula foralitateari buruzko edozein doktrinari dagozkionak, kontraesankorrak izan badaitezke ere. Asmatze-mailan ere ez gara puristak izan, horietariko askotan zehaztapen amaigabeak egin genitzake eta; hortaz, mauka zabalarekin jokatu dugu. Erantzun okerren artean, gaiaren ezjakintasunaren maila era adierazgarrian erakusten dutenen sorta bat aukeratu dugu.

1. Zer da Foru Hobekuntza.

Erantzun zuzenak: 26/58 (Zuz.), 5/38 (Ing.), 22/31 (Aula I), 3/17 (Aula T).Erantzun sasi-zuzenak: 11/58 (Zuz.), 9/38 (Ing.), 6/31 (Aula I), 1/17 (Aula T).Erantzun okerrak: 16/58 (Zuz.), 1/38 (Ing.), 0/31 (Aula I), 2/17 (Aula T).Ez daki, ez du erantzuten: 5/58 (Zuz.), 23/38 (Ing.), 3/31 (Aula I), 11/17 (Aula

T).Erantzun zuzenen hautaketa:

Tuvo lugar en la Transición, con la implantación del llamado “Estado de las autonomías”, que hizo que cada comunidad autónoma tuviera un estatuto a propia petición, con ciertas competencias. En Navarra siempre ha habido un régimen foral, que se mejoró con la LORAFNA (Ley Orgánica de Reintegración y Amejoramiento del Régimen Foral de Navarra). (Zuz.).

Una ley orgánica que se concede a Navarra y que permite la continuidad de la aplicación del Fuero. (Zuz.).

Es el objetivo de la Ley Orgánica del Amejoramiento del Fuero Navarro (LORAFNA) del año 82, por el cual se actualizaba el estatuto de autonomía. (Zuz.).

La LORAFNA, de 1982. La Ley Orgánica estatal por la cual Navarra se constituye en una Comunidad Foral dentro de España. Podemos decir que de forma semejante a lo que es un estatuto de autonomía. (Zuz.).

282

Es la adaptación de la ley foral de Navarra a la Constitución de 1978. (Zuz.).

Creo que una especie de estatuto que se basa en los antiguos fueros –sobre todo en la ley paccionada de 1841– y los moderniza y amplía. Data de la democracia. (Aula I).

Erantzun okerren hautaketa:

Es la concesión de una ley por parte de Franco que permite la permanencia del fuero navarro. (Zuz.).

Es una compilación legislativa de la Comunidad Foral de Navarra producida tras la anexión del Reino de Navarra al de Castilla por su historia como tal. (Zuz.).

El pacto en 1841 con el rey para que Navarra conservase sus privilegios por lo que hoy aún es comunidad foral. (Zuz.).

Proceso de modificación de los fueros, creo que durante el reinado de Felipe VII. (Zuz.).

Unos privilegios concedidos por ayudas prestadas en las batallas de la reconquista. (Aula T.).

2. Zer da Hitzarmen Ekonomikoa

Erantzun zuzenak: 8/58 (Zuz.), 1/38 (Ing.), 20/31 (Aula I), 5/17 (Aula T).Erantzun sasi-zuzenak: 19/58 (Zuz.), 6/38 (Ing.), 5/31 (Aula I), 2/17 (Aula T).Erantzun okerrak: 7/58 (Zuz.), 3/38 (Ing.), 1/31 (Aula I), 0/17 (Aula T). Ez daki, ez du erantzuten: 24/58 (Zuz.), 28/38 (Ing.), 5/31 (Aula I), 10/17

(Aula T).

Erantzun zuzenen hautaketa:

Es el acuerdo entre la Diputación Foral y el Estado por el cual Navarra da una cantidad de dinero, conocida como cupo, por los servicios prestados por el Estado, así como por las inversiones hechas en Navarra. Esto se debe a que Navarra tiene una Hacienda propia. (Zuz.).

En él se establece la financiación de Navarra. (Zuz.).

Es el acuerdo económico alcanzado entre Navarra y el Estado. Navarra aporta al Estado una cantidad de dinero en contraposición por los servicios que ofrece el Estado a Navarra. (Zuz.).

Es el pacto o reparto de competencias en el ámbito económico entre el Estado y la Comunidad Foral de Navarra. (Zuz.).

El pacto que regula la aportación económica de Navarra a los gastos de orden nacional (Aula I).

Un acuerdo bilateral Navarra-Estado por el que se determina el cupo o cantidad que Navarra paga al Estado por sus servicios en Navarra. (Aula I).

El pacto mediante el cual Navarra le da una parte de los ingresos que recauda a las arcas del Gobierno central. (Aula T).

Navarra recauda los impuestos y los administra, abonando una parte a Madrid, por los servicios que recibe. (Aula T).

283

Erantzun okerren hautaketa:

Convenio hecho con la Unión Europea. (Zuz.).

Entrada en la CECA. (Zuz.).

Si no recuerdo mal, eran los aranceles para entrar a Navarra (Ing.).

3. Zer da Kontzertu Ekonomikoa

Erantzun zuzenak: 0/58 (Zuz.), 0/38 (Ing.), 6/31 (Aula I), 0/17 (Aula T).Erantzun sasi-zuzenak: 0/58 (Zuz.), 0/38 (Ing.), 1/31 (Aula I), 0/17 (Aula T).Erantzun okerrak: 19/58 (Zuz.), 6/38 (Ing.), 17/31 (Aula I), 2/17 (Aula T). Kontzertuaren inguruko nahastea, Hitzarmenatzat hartuta: 14/58 (Zuz.), 5/38

(Ing.), 17/31 (Aula I), 2/17 (Aula T).Ez daki, ez du erantzuten: 39/58 (Zuz.), 32/38 (Ing.), 7/31 (Aula I), 15/17

(Aula T).

Erantzun zuzenen hautaketa:

Lo mismo que el Convenio pero referido a Euzcadi [sic]. (Aula I).

El que rige esos mismos puntos [los del Convenio] entre el País Vasco y el Gobierno Central. (Aula I).

El acuerdo entre el Estado y la Comunidad Autónoma Vasca de la cuota económica (Aula I).

Erantzun okerren hautaketa:

Adecuación a la Unión Europea. (Zuz.).

Entrada en la Unión Europea. (Zuz.).

Es un plan económico para alcanzar una serie de fueros. (Zuz.).

La puesta en escena de la sociedad capitalista. (Ing.).

Un concierto de música a bajo precio para los que no tienen dinero. (Ing.).

4. Nor izan zen Germán Gamazo.

Erantzun zuzenak: 18/58 (Zuz.), 2/38 (Ing.), 17/31 (Aula I), 0/17 (Aula T).Erantzun sasi-zuzenak: 2/58 (Zuz.), 5/38 (Ing.), 9/31 (Aula I), 3/17 (Aula T).Erantzun okerrak: 6/58 (Zuz.), 3/38 (Ing.), 4/31 (Aula I), 2/17 (Aula T). Ez daki, ez du erantzuten: 32/58 (Zuz.), 28/38 (Ing.), 1/31 (Aula I), 12/17

(Aula T).

Erantzun zuzenen hautaketa:

Ministro de Hacienda de los últimos años del siglo XIX, que quiso unificar el régimen fiscal en España y para ello eliminar la peculiariedad navarra. (Zuz.).

284

Ministro a finales del siglo XIX que quería eliminar el régimen foral de Navarra. (Zuz.).

Ministro de Hacienda de finales del XIX que quiso suprimir los fueros navarros. (Aula I).

Ministro español que pretendió abolir el régimen fiscal navarro. (Aula I).

Un ministro español que pretendió abolir los fueros de Navarra. (Aula I).

El que se quiso cargar los fueros (el régimen fiscal navarro, sobre todo). (Aula I).

Erantzun okerren hautaketa:

Fue un navarro. (Zuz.).

Un general navarro. (Zuz.).

Principal impulsor de la Ley paccionada de 1841. (Zuz.).

Fue el que promovió una huelga en la que reclaman derechos y fueros para Navarra. (Zuz.).

Un comandante carlista. (Ing.).

Militar navarro del siglo XIX. (Aula I).

La cabeza principal de la lucha por los agricultores. (Aula I).

Ministro de Agricultura. (Aula I).

Un navarro que defendió Navarra en época de la conquista. (Aula T).

5. Zer izan zen Gamazada.

Erantzun zuzenak: 11/58 (Zuz.), 6/38 (Ing.), 23/31 (Aula I), 2/17 (Aula T).Erantzun sasi-zuzenak: 7/58 (Zuz.), 4/38 (Ing.), 2/31 (Aula I), 3/17 (Aula T).Erantzun okerrak: 4/58 (Zuz.), 3/38 (Ing.), 3/31 (Aula I), 1/17 (Aula T). Ez daki, ez du erantzuten: 36/58 (Zuz.), 25/38 (Ing.), 3/31 (Aula I), 11/17

(Aula T).

Erantzun zuzenen hautaketa:

El movimiento navarro que se levantó contra Germán Gamazo y reivindicó los derechos históricos de Navarra. Por ello se decidió que las plaza más importante de los pueblos se llamaran Plaza de los Fueros, y además en Pamplona-Iruña, la capital, se levantó la estatua a los Fueros del Paseo Sarasate. (Zuz.).

Fue el proyecto de Germán Gamazo para modificar los privilegios históricos de Navarra. No lo consiguió por la protesta del pueblo navarro. En recuerdo de este episodio se construyó la estatua del monumento a los Fueros. (Zuz.).

Movimiento popular de finales del siglo XIX; los navarros se movilizaron para conservar su estatus foral. (Zuz.).

Es la protesta de la población navarra contra la propuesta de Gamazo para suprimir el Fuero y sus privilegios. (Zuz.).

Erantzun okerren hautaketa:

285

Alzamiento encabezado por el general Gamazo. (Zuz.).

Una guerra carlista. (Ing.).

Levantamiento general en Pamplona a favor de los derechos de la población de Pamplona y sus alrededores (Aula I).

Me suena a una canción, pero no sé más. (Aula T).

6. Zer izan zen “Protesta foral” liburua.

Erantzun zuzenak: 0/58 (Zuz.), 0/38 (Ing.), 0/31 (Aula I), 0/17 (Aula T).Erantzun sasi-zuzenak: 10/58 (Zuz.), 3/38 (Ing.), 11/31 (Aula I), 2/17 (Aula T).Erantzun okerrak: 4/58 (Zuz.), 2/38 (Ing.), 4/31 (Aula I), 1/17 (Aula T). Ez daki, ez du erantzuten: 44/58 (Zuz.), 33/38 (Ing.), 16/31 (Aula I), 15/17

(Aula T).

Erantzun okerren hautaketa:

Movimiento contrario a la Ley paccionada. (Zuz.).

Los procedimientos por los cuales se llega a los fueros. (Zuz.).

7. Zer da “berrogeita bat zaletasuna”.

Erantzun zuzenak: 0/58 (Zuz.), 0/38 (Ing.), 0/31 (Aula I), 0/17 (Aula T).Erantzun sasi-zuzenak: 3/58 (Zuz.), 1/38 (Ing.), 0/31 (Aula I), 0/17 (Aula T).Erantzun okerrak: 6/58 (Zuz.), 0/38 (Ing.), 5/31 (Aula I), 0/17 (Aula T). Ez daki, ez du erantzuten: 49/58 (Zuz.), 37/38 (Ing.), 26/31 (Aula I), 17/17

(Aula T).

Erantzun zuzenen hautaketa:

Corriente de apoyo a la Ley paccionada. (Zuz.).

Corriente ideológica favorable a al Ley paccionada de 1841. (Zuz.).

Erantzun okerren hautaketa:

Movimiento foralista del 41. (Zuz.).

El inicio de una identidad foral propia. Un tardío “nacionalismo”. (Aula I).

¿Algo relacionado con los requetés después de la guerra civil? (Aula I).

Creo que la confirmación de los Fueros (Aula I).

8. Zer zuposatu zuen foralitatearentzat 1839. urtea.

Erantzun zuzenak: 9/58 (Zuz.), 0/38 (Ing.), 3/31 (Aula I), 0/17 (Aula T).Erantzun sasi-zuzenak: 9/58 (Zuz.), 2/38 (Ing.), 5/31 (Aula I), 1/17 (Aula T).Erantzun okerrak: 5/58 (Zuz.), 4/38 (Ing.), 3/31 (Aula I), 0/17 (Aula T).

286

Ez daki, ez du erantzuten: 35/58 (Zuz.), 32/38 (Ing.), 20/31 (Aula I), 16/17 (Aula T).

Erantzun zuzenen hautaketa:

Acaba la Guerra carlista al pactar el bando liberal y el carlista, reconociéndose la foralidad de Navarra. (Zuz.).

Fin de la Guerra carlista y el pacto para conservar los fueros. (Zuz.).

Como final de la primera Guerra carlista, la crisis de los fueros (Aula I).

Es el final de la primera Guerra carlista y el fin de varias singularidades de Navarra. (Aula I).

Erantzun okerren hautaketa:

Que [Navarra] se medio independizó del reino de Castilla en el aspecto económico y social (Ing.).

9. Zer zuposatu zuen foralitatearentzat 1841. urtea.

Erantzun zuzenak: 26/58 (Zuz.), 1/38 (Ing.), 14/31 (Aula I), 0/17 (Aula T).Erantzun sasi-zuzenak: 2/58 (Zuz.), 1/38 (Ing.), 5/31 (Aula I), 1/17 (Aula T).Erantzun okerrak: 8/58 (Zuz.), 3/38 (Ing.), 1/31 (Aula I), 0/17 (Aula T). Ez daki, ez du erantzuten: 22/58 (Zuz.), 32/38 (Ing.), 12/31 (Aula I), 16/17

(Aula T).

Erantzun zuzenen hautaketa:

Ley Paccionada por la que los navarros perdían sus fueros o parte de ellos por apoyar la guerra carlista. Pasa a ser una provincia igual que las otras. (Zuz.).

La desaparición de Navarra, como Reino, con la Ley Paccionada. (Zuz.).

La independencia de Navarra. (Ing.).

Un pacto con el Gobierno Central sobre los Fueros de Navarra. Ley Paccionada. (Aula I).

2. Eskubide historikoen perzepzioa 2.1. Eskubide historikoak maitatuak ezagutuak baino

1978-1979tik aurrera, erregimen konstituzionala ziurtatu zen, eta baita Nafarroako foru eraentzaren aldaketa ere, zentzu demokratiko eta autonomistan, eta 1982an LORAFNArekin berrindartu zena. Egungo egoeraren ondoren, foruen argumentu historikoa gauza praktikoa baino, sinbolikoagoa bilakatuko da, instrumentalizazio politiko eta sentimenduzkoa, Real-politik-an erabiltzen dena. Jaime Ignacio del Burgoren hitzek adibide paradigmatiko gisa balio dezakete, Konstituziotik eta Hobekuntzatik ateratako foralitatea euskal abertzaletasunaren aurkako balazta eraginkor moduan erabiliz:

287

En Navarra se jugó la unidad de España en los años de la transición. Si hubiéramos entrado en Euzkadi la explosión nacionalista hubiera sido imparable. Desde que ganamos aquella gran batalla política, la situación de Navarra cambió de raíz. Pero el nacionalismo no desiste. Es tenaz y, además, no regatea medios. Unos, por la violencia, siguen empeñados en torcer la voluntad de nuestro pueblo. Otros, que se autoproclaman demócratas, contribuyen a dar cobertura ideológica al acoso de los terroristas.

A pesar de ello, Navarra sigue hacia delante. La buena marcha de la economía y de los indicadores socio-económicos ayudan sin lugar a dudas. El pueblo navarro tiene conciencia de que vale la pena mantener el Fuero como instrumento de libertad y de pertenencia solidaria a la nación española y a Europa. La historia demuestra que Navarra ha progresado cuando se ha abierto hacia el exterior, en lugar de encerrarse en sí misma. La España constitucional trajo a Navarra el fortalecimiento de su Fuero. Nunca había disfrutado de tanta capacidad de autogobierno. Nunca ha habido tal grado de bienestar y de progreso en todos los órdenes.

La inmensa mayoría de los navarros estamos dispuestos a mantenernos fieles a nuestra tradición foral y a nuestra vocación española. Ahí está, el por qué de esta espléndida realidad política, social y económica que es Navarra701.

Euskal abertzaletasunaren aurkako edo abertzaletasun espainolaren aldeko mezu ideologikoa alde batera utzita, nafarren gehiengoak identitate banderatzat dituen foruekiko erakusten duen gehiegizko pertzepzio baikorraz ohartzea interesatzen zaigu. Inkestak egin ondoren, gure pertzepzioa beste bat da. Zentzu horretan, Iñaki Iriarte López soziologoak eta Enrique Rubio Torrano legelariak egindako oharrak, lehenak Zuzenbide publikoari buruz, eta azkenak pribatuari buruz, gure egiten ditugu. Letra lodiak nireak dira.

Iñaki Iriartek, 1870 eta 1960 arteko Nafarroako Tramas de identidad bere ikerketaren ondorioetan, honakoa proposatu zuen:

¿Qué han sido de las tramas?, ¿puede sostenerse su continuidad en los discursos políticos actuales? La cuestión es más compleja de lo que pueda parecer en un primer momento. Sucesos como la conmemoración de la batalla de Roncesvalles en 1978 [...] parecen indicar una respuesta afirmativa. Otros textos nos han mostrado la pervivencia de las tramas en fechas muy cercanas. Sin embargo, no cabe ignorar que con la implantación de la democracia los discursos políticos han mudado profundamente. Poco queda de los fueros en el Amejoramiento navarrista de 1982 y poco también en el Estatuto de Gernika aprobado por el PNV. La propia relación de los grupos y los partidos políticos con sus antecesores se ha hecho muy problemática. Por eso nos parece tan arriesgado afirmar que el nacionalismo democrático actual herede globalmente el saltus, como pensar que el navarrismo de 1998 recoja sustancialmente la defensa del ager de Esparza o Pradera. Podemos sentirnos especialmente tentados de ver en la izquierda nacionalista radical una encarnación de la fiereza del saltus, una llamada a la resistencia incondicional, análoga a la de Amagoya, pero, a nuestro modo de ver, esta impresión no es más que un espejismo. La actividad del abertzalismo rupturista está más marcada por el marxismo leninismo y el discurso antisistema de los años 70 que por los intentos anamnéticos de Olóriz y Bernardino de Estella. Bien es cierto que el navarrismo contemporáneo comprende la identidad de Navarra en términos de colaboración y pacto con España, como el ager, mientras que la izquierda nacionalista lo hace en términos de separación y enfrentamiento, como el saltus702.

Zuzenbide publikoan ahanztura orokorra ematen bada, baina kasu batzuetan

ezagutza pittin batekin, bederen, Zuzenbide pribatuarekin ezezagutza absolutua aurkitzen dugu. Errealitate horren inguruan, Enrique Rubiok horrelako hausnarketa egin zuen:

701 DEL BURGO TAJADURA, 2003a: 45.702 IRIARTE LÓPEZ, 2000: 394.

288

Nafarroako foru zuzenbide zibila, zalantzarik gabe, Foru Komunitateak duen nortasun-ezaugarrietako bat da. Historiarik aspaldikoenean dago errotua, eta, gaurdaino, gorabehera ugariren ondoren, garai batean Nafarroako Erresuma izandakoak ezagututako une politikoen arrastoekin heldu zaigu. Nortasun ezaugarri, horrek beste erkidego batzuetatik bereizteaz gain, nafarren arteko barne-kohesioa indartzeko balio izan du –garrantzitsuagoa hori–, herritarrak Foruak aldezteko bildu izan baitira. Esanahi anitzeko adierazpidea da hori nabarmen, zeinaren inguruan sentimen oso ezberdinak bildu baitira, eta zenbaitetan, bihotza arrazoiari gailendu izan zaio sentimen horieta. Esan izan dut, beste behin, Nafarroan Foruak –Nafarroako zuzenbide positiboa, zehatz esatearren– maitatuak izan direla ezagutuak bainoago703.

Errealitate horren kontra, bada saihestezina den beste bat: jende askok eskubide historikoekiko duen interesik eza, zeina gaztediaren kasuan arduragabekeria bihurtu den, Nafarroako Unibertsitate Publikoko Zuzenbideko 2005-2006. ikasturteko lehen mailako ikasle ezberdinek adierazi zutenez:

[Existe] un escaso interés por parte de la población en comparación con otras épocas en las que el pueblo se involucraba y luchaba por la vigencia de esos derechos históricos, debido a que el nivel de conocimiento de los mismos era mucho más elevado que el que puede ser ahora. Antes cualquier ciudadano te podía explicar perfectamente qué era la gamazada o qué ocurrió en 1841 con la Ley de Fueros de Navarra, ahora, y sobre todo entre la gente joven, el desconocimiento es casi absoluto. (TLA).

Este desconocimiento puede deberse a la falta de interés: Sobre todo por parte de la gente joven que centra sus intereses en otras cosas: salir por ahí, viajar, hacer planes con los amigos, etc. (LSB).

Es una cuestión que no se trata en la vida cotidiana, (...) y, además, siendo completamente realista, al total desinterés popular al respecto. (JBS).

[El nulo conocimiento de la juventud] se debe a que la juventud de hoy en día no se interesa por estos temas, en su amplia mayoría. Por mi parte no veo qué interés puede tener para la juventud todo lo ya hecho; me refiero a que la juventud debe preocuparse más por el futuro que por el pasado. La gente joven no debe pensar en lo que ya posee a nivel de derechos y libertades, sino cómo se podrían ampliar éstos para que el nivel de vida aumente, fin de todas las reformas que hoy en día se realizan, creo. (IJZS).

La juventud se muestra indiferente ante estos temas, como ante muchos otros. Sólo aquellos que por razón de estudios tuvieron que estudiarlo tienen ligeras nociones. Por lo general la juventud no se interesa por estas cosas. (...) La juventud pasa de estos temas. (AEC).

2.2. Eskubide historikoak mantentzeko arrazoiak

2006ko martxoan Zuzenbideko lehen mailako eztabaida taldean zeuden ikasle gehienek baietz erantzun zioten egun eskubide historikoak mantentzeak zentzua ote duen proposatzen zuen galderari. Eranzunen artean sentimentalismo historizistan bil genitzakeenak nagusitu ziren. Orokorrean, ikasleen gehiengoak, nahiz eta foralitatearen edukia ez ezagutu, foruak eta, oro har, eskubide historikoak nafarren identitatearen ikur direla uste du.

Ikasle horien ustez, eskubide historikoak mantendu beharra dago, Nafarroako historiaren zati direlako eta egun duen berezitasuna ematen diotelako. Eskubide historikoak mantentzearen alde daude, identifikatzen eta bereizten gaituen zerbait ez dugulako zertan ukatu behar, ez dugulako zertan ezeztatu behar, izan ere, gure historiaren zati bat ukatzen egongo ginateke, eta hortaz, ez ginateke homogeneizatzen

703 RUBIO TORRANO, 2003: 18-19.

289

egongo, gure berezitasunen zati bat galduz, eta, egia esan, ez dut uste inolaz ere bereizgarri bat izatea txarra denik. Estatuaren gainontzeko Autonomia Erkidegoetatik ezberdintzen gaituen bereizgarri horrek geure identitatea ematen digu. Hori ontzat hartzen da, beti ere gizartearen eboluziora egokitzen bada. Nafarroako eskubide historikoak deuseztea, bere historiaren eta identitatearen zati bat deuseztea litzateke. Eskubide horiek ehundaka urtetan existitu dira, hortaz egun deusezteak ez luke zentzu askorik izango.

Horren guztiaren iritzi sintetizatzaile eta adierazgarri dugu JLSPrena:

Como navarro opino que tiene sentido, y que es necesario mantener los derechos históricos en Navarra. No podemos olvidar de dónde venimos; sin esa historia propia, sin su conservación perderíamos el rumbo y no sabríamos hacia dónde ir. Navarra es una provincia que se asienta sobre una sólida historia y tradición; defendida a ultranza, a lo largo de la historia, y que tiene su mayor expresión en los fueros. En el curso de los años y de los siglos han tenido y sufrido modificaciones, pero ante todo, pese a las numerosas digresiones han seguido manteniéndose, debido a la convicción por parte de los navarros de que en ellos, en sus derechos históricos, se encuentra la verdadera esencia de Navarra. Por ello considero algo ineludible su conservación, y el darlos a conocer a las futuras generaciones de navarros, para que su pasado y su base nunca sean olvidados, y sigan latiendo en los corazones de los navarros.

Argumentu horiei, beste ikasle batzuek eskubide historikoen alde egindako borrokak gehietzen dizkiete, Nafarroaren identitatea eraiki baitzuten. Batzuen ustez, Nafarroak borroken eta itundutako hitzarmenen bidez mantendu du foralitatea mendeetan zehar. Ezin ditugu foruak galdu, ezta gure arbasoek borrokaren bidez sutsuki defendatu eta mantendu nahi izan zuten hura ere, izan ere, urte askotan zehar Nafarroako eskubide historikoak izan dira. Garrantzitsua da ohitura hori mantentzea bere ahalmen historikoagatik, nafarrei ematen dizkien abantailengatik eta hain altxor baliotsua gordetzeko gure arbasoek borrokatutakoagatik. Eskubide historikoak Nafarroako gizarteek historiako garai ezberdinetan egindako borrokaren ondare dira; Nafarroako historiaren zati handia biltzen dute, non Nafarroako gizarteak bere arbasoen sakrifizoa aurkitzen duen. Foruak nafar bakoitzaren zati dira eta gure arbasoena ere bai, haien alde borrokatu baitziren hala uste eta sentitzen zutelako. Gure arbasoak eskubide hauen alde borrokatu ziren, eta nafar guztiok harro egon beharko genuke Nafarroak pribilegio zehatz batzuk eta foru eraentza berezia dituelako.

Beste ikasle batzuek arrazoi iushistorikoengatik mantendu behar direla nabarmentzen dute: Gainontzeko Erkidegoekin alderatuta, Nafarroako eskubide historikoak Konstituzioaren aurrekoak, Erkidego historikoa garen aldetik. Erreinuaren izaera galdu genuen, baina, foruak ditugunetik, pribilegio ekonomiko gisa ulertuta, errespetatua izan den Erkidego bezala ezberdintzen gaituen bereizgarria mantendu dugu (ikus Berezko Foru Ogasuna, etab.). Honen adibide argia “Gamazadan” aurki dezakegu, non nafar guztiek foruen aldeko borrokan bat egin zuten. Badu zentzua eskubide historikoak mantentzea, gure Foru Erkidegoko identitatearen zati direlako, eta mendeetan zehar populazioaren elkarbizitza arautu dutelako, bai maila administratiboan zein zibilean, etab., eta horregatik guztiagatik, Nafarroako historiaren bilakaeran eragile garrantzitsu izan dira. Ezin dugu ahaztu, egungo ordenamendu juridiko gehienak aurreko garai juridikoetan oinarritzen direla, Zuzenbide garaikidearen bilakaerari eta Hobekuntzari lagundu baitiote. Nafarroako Zuzenbide forala Nafarroako Foru Erkidegoak berezkoa duen elementu bereizgarria da, horregatik deritzo “Foru Erkidego”; ondare historikoa da eta ezin dugu galtzen utzi, bere erabilera juridikoagatik baino, sentimenduzko alderdiengatik, izan ere gaur egun Nafarroako eskubide

290

historikoak puntu asko jaitsi ditu beste garai historikoekin alderatuta. Mantendu eta defendatu behar dira, historikoki Nafarroari helduta daudelako, eta gordez gero, Nafarroak dituen zenbait eskumenen jarraipena bermatuta geratuko litzatekeelako, eta horiei esker, Zuzenbide zibila bezalako alorretan, esaterako, Estatuaren pare ibil daiteke. Badu zentzua Nafarroan eskubide historikoak gordetzea, bere historiaren zati dira eta. Gainera, Nafarroa Foru Erkidego bihurtzen dute, berezko izaera emanez eta Espainiatik bereiziz. Nafarroak, Euskal Autonomi Erkidegoak bezala, bere zerga-sistema dauka, Estatuan indarrean dagoenaren desberdina.

Gehien landutako erantzunen artean ZPPrena dago, zeinak honela argudiatzen zuen:

La Constitución de 1978, vigente desde entonces, hizo tabla rasa sobre los derechos históricos de muchas regiones como puede ser el caso de Cataluña o Galicia, y también reconoció los derechos forales de dos zonas: las provincias Vascongadas y Navarra. Veinticinco años después con un Estado autonómico establecido aparecen en escena las reformas estatutarias en las que entre otras reivindicacioens, como es el ejemplo de Cataluña, se hace referencia a los derechos históricos. Y es aquí donde aparece uno de los puntos más conflictivos, ya que nos encontramos por una parte con los que creen que reconocer a estas alturas derechos históricos es un gran retroceso y además creen que son unos derechos inconstitucionales, que suponen un privilegio, y que simplemente sirven como título para reclamar determinadas competencias, y por otra parte nos encontramos con los que creen fundamental su reconocimiento, como pueblo, pues son estos derechos los que fundamentan el origen y vigencia de su autogobierno. Los derechos históricos de Navarra han sido motivo de pugna entre nuestra tierra y el Estado español a lo largo de toda la historia. En 1515 se produjo la incorporación, o como otros autores sostienen, la invasión por parte de la Corona de Castilla al Reyno de Navarra. En ese momento Navarra mantuvo todas sus instituciones, Navarra seguía siendo un Reyno, seguía produciendo sus propias normas, diferentes a las castellanas, pero era un territorio perteneciente a Castilla. Mantuvo pues sus propias instituciones durante siglos hasta que a finales del siglo XVIII y principios del siglo XIX con el nacimiento del Estado liberal, con el liberalismo, el modelo navarro entró en continua confrontaci´n, el liberalismo chocó con el modelo navarro por pura cuestión ideológica, lo cual generó además la división de la sociedad navarra. Por ello a lo largo del siglo XIX se produjeron las llamadas guerras carlistas, que finalizaron en 1839 con el abrazo de Vergara, momento en el cual los liberales entendieron como la situación perfecta para acabar con los fueros. En 1841, con la Ley paccionada, donde se concretará lo acordado en el Convenio de vergara, Navarra dejará de ser Reyno para ser Provincia española; éste hecho mermará muchísimo los derechos históricos navarros y findamentalmente de ellos quedará la capacidad fiscal y tributaria. Desde entonces hasta hoy, en el que España es un Estado democrático, nuestros derechos históricos no han variado mucho la situación en la que quedaron en 1841 y se han ido manteniendo a lo largo de muy diversos regímenes y atravesando varios momentos en los que estos derechos se pondrán en cuestión como ocurrió con la conocida Gamazada en 1893. Los fueros son un conjunto de leyes que permiten a Navarra desarrollar determinadas competencias a través de sus propias instituciones, dan a Navarra el derecho a decidir en lo que a los navarros nos afecta directamente, siempre con el máximo respeto al marco constitucional de España. Son pues, unas leyes que el propio pueblo de Navarra se a dado a sí mismo, nadie puede atribuirse su otorgamiento, porque ese otorgamiento sólo y exclusivamente corresponde al pueblo de Navarra. No son pues un privilegio. Los fueros son sin duda alguna el signo de identidad principal de Navarra y de los navarros y tiene un grandísimo valor simbólico por lo que representan. Los fueros significan unión, si hay algo que une a todos los navarros ya sean de la montaña como de la ribera, hablen euskera o castellano, sean pamplonicas o estelleses, es sin duda alguna el amor y la defensa a los fueros. También significan pacto, desde su origen en el cual los fueros eran el pacto entre el Rey y reino hasta la actualidad que son un pacto entre Navarra y Estado, pero no sólo pacto en el sentido de acuerdo sino que con todo lo que ello conlleva, es decir, compromiso de una sociedad, lealtad y solidaridad con España y el resto de españoles, algo en lo que Navarra nunca ha fallado. Los fueros por último significan libertad, significan la capacidad que tiene el pueblo navarro para decidir sobre la Navarra de hoy y la Navarra del mañana. Los fueros han sido el soporte para construir una Comunidad con altísimas cuotas de bienestar, una Comunidad próspera y puntera en todos sus aspectos tanto a nivel

291

español como a nivel europeo. Como navarro y simplemente como ciudadano navarro tengo la profunda convicción de la defensa de los derechos históricos de Navarra, sus fueros y no sólo la defensa sino que también su permanencia en el marco de la España actual y en el marco de la Unión Europea.

Irakasle gutxi batzuek eskubide historikoak mantentzeko interesa azaltzen dute, baina paradoxikoki, iraganari begiratu gabe, batez ere bere praktikotasunagatik, izan ere, beste Erkidego batzuek ez dituzten abantaila administratiboak ematen dizkigute, eta hori Nafarroako ekonomiarako onuragarria da. Haietariko batek (JJZS) eskumen batzuen emakida historian oinarritzea ez dela egokia uste du, egun beste neurgailu mota batzuk baitaude. Hala eta guztiz ere, bere iritziz, Nafarroak kudeatzen dituen eskumen hauek logikoak dira, zeren gure Autonomia Erkidegoak, horiei guztiei esker, aurrera egin du oso azkar, eta bere herritarren bizi-maila eskumen berdinak ez dituzten Erkidegoetakoena baino altuagoa izatea lortu du. Bere herritarren bizi-maila hobetzeaz gain, Nafarroak, Autonomia Erkidego mailan, gora egin du, esaterako, osasunaren alorrean, eta horren adierazgarri da gure Erkidegoak esparru zehatz batzuetan autokudeaketa egiteko izan duen gaitasuna, oso emaitza onak lortuz. Horregatik guztiagatik uste du, Nafarroak dituen eskubide historikoak egindako aurrerapenengatik hartu beharko liratekeela kontuan, historiagatik baino.

2.3. Tarteko jarrerak kontraesanezko elementu batzuekin

Eskubide historikoak mantentzearen aurkako erantzunak baino, tarteko jarrerak daude, kontraesanezko elementu batzuk dituztenak. Ikus ditzagun lau kasu:

AGIk baietz uste du, baina neurri bateraino. Zortea daukagu hainbeste historia duen eta kulturalki hain aberatsa den probintzia batekoak garelako, eta horregatik uste du besteengandik ezberdin garela. Baina neurri batean,

porque no hay que olvidar que España se compone por otras comunidades y no cree que seamos especiales para tener derechos o privilegios diferentes a otras comunidades que, por otras causas, no los han tenido nunca y por tanto no los pueden tener hoy. En materias que no sean las más relevantes sería bonito que pudiéramos seguir con ciertos derechos, pero que en ciertas materias, con respecto a otras comunidades, todos debemos ser iguales.

JBSren aburuz, ez da bidezkoa oraindik ere probintzia batzuek historiak emandako eta besteekiko abantailak ematen dizkieten eskubideak mantentzea, gauden Zuzenbide-estatu demokratikoan egonda, xedetzat pertsonen eta erakundeen arteko berdintasun osoa lortzea duena. Alabaina,

como buen navarro no tengo más remedio que alegrarme de esta circunstancia ventajosa, porque en el fondo no es perjudicial para el resto de provincias, no les quita ningún privilegio, lo que hace únicamente es mantener un plus que en las regiones históricas han tenido siempre, los fueros.

GFDk, batetik, Nafarroako eskubide historikoak mantendu behar direla uste du, horiek indarrean egonda ondo ibili bagara, beharrezkoak eta eraginkorrak direlako baita. Baina, bestetik, eskubide horiek mantentzeak hein batean traba kultural eta etnikoak gainditzea, eta mugak deuseztea eragozten duela deritzo, izan ere, gaur egun mundu intererlazionatu eta interdependiente-an bizi gara, mestizaje handiagoarekin, globalagoarekin.

292

Azkenik, RRBk eskubide historikoak Nafarroako kulturaren zeinu identifikatzaile direla deritzo, gure eskualdean mantendu behar direnak eta beste erkidego batzuetara ere zabaldu behar direnak. Bere ustez,

la pluralidad y diversidad de las regiones no se debe perder unificando todas las competencias en el Estado central, sin embargo, debe regir un principio de solidaridad, ayudando aquellas zonas más ricas –como es el caso de nuestra Comunidad– a otras con menores posibilidades. Navarra es una tierra de gran tradición donde siempre se ha dado mucha importancia a las costumbres,dentro de las cuales se encuentran englobados los derechos históricos.

2.4. Eskubide historikoak gauza zahar bailiran garai berrien aurrean

Hiru ikasleren aburuz, foruak gauza zahar dira garai berrien aurrean, eta beraz uko egin geniezaieke. CHNren iritziz, 1978ko Konstituzioak Nafarroako eskubide historikoak herritarren adostasuna lortzeko eta lurraldeak hasiko zuen garai berriari indarrez ekiteko aitortu zituen. Alabaina, Zuzenbideak, bere hastapenetatik, gizarte bakoitzaren ezaugarri eta berezitasunei erantzun die, eta azken hori aldatuz zihoan heinean aldatu da bera ere; beraz, gaur egun, globalizazioaren eta unibertsalizazioaren garai honetan, ulergaitza dirudi kasu askotan praktikan ere jartzen ez diren eskubide historikoak mantentzen jarraitzea. AEEren aldetik, egoerak aldatuz doaz, eta kontuan hartzekoa da oraingoa ez dela eskubide foralak sortu zireneko garaian zegoen egoera bera. Hortaz, ez du uste zentzu praktikoan balio handirik dutenik. Espainiako eta Europako errealitatean murgilduz, SEGk dio dena irtenbidearen bilaketari ematen zaion ikuspuntuaren araberakoa dela. Gainontzeko espainolen ikuspegitik,

los derechos históricos quedan reducidos a privilegios. Privilegios que, a su vez se reducen a términos económicos. Privilegios económicos que ellos no tienen y que hacen nacer la desconfianza, el descontento y las reclamaciones. Desde las vistas internacionales, desde la Unión Europea, desde donde se avanza hacia una situación jurídico-política de traspaso de soberanía de los Estados tradicionales hacia las instituciones europeas y desde el discurso de una Sociedad que aboga por la solidaridad y el diálogo entre los pueblos, por la globalización positiva, por las ONGs o por el 0,7 %... los regímenes forales, que tienen raíces de pasado, se van a ver inevitablemente afectados por estas apuestas de futuro.

Bada eskubide historikoak eta, nolabait, historia bera ere ezdeus bihurtzearen aldeko ikasle bat. Bere ustez Zuzenbidea etengabe aldatuz doa, eta etengabe berritu behar da, modernizatu behar da. Zuzenbide historikoa sortu zeneko garaian izan zitekeen erabilgarri, baina gaur egun, hainbeste aldatu den gizarte batean, duela urte batzuetako gizartearekin zerikusi gutxi duen horretan, ez du inongo zentzurik mantentzen jarraitzeak. Ez da egungo gizartera egokitzen. Aurreko gizartea nola arautzen zen jakiteak ez du interesik. Interesa duena egungo arazoak konpontzea da.

3. Herritarrek foraltasun historikoari buruz eta egungo eskubide historikoei buruz duten pertzepzioa

Aurreko puntuan emandako erantzunetara mugatuko bagina –horietariko batzuk zehaztasunez eta dokumentazioaren laguntzaz eratuak–, Nafarroako Unibertsitate Publikoko Zuzenbideko lehen mailako ikasleek foralitate historikoari buruz eta egungo eskubide historikoei buruz duten ezagutza benetan sakona dela irudituko litzaiguke. Alabaina, hasierako inkestan ikusi dugun legez, hori ez da horrela gertatzen gehiengoari dagokionez, eta hori, gainontzeko nafarrei zabal daitekeen zerbait

293

da, haiek ere onartzen duten moduan. SEGk egindako galderek gaiaren sarrera moduan balio dezakete:

Paradójicamente la inmensa mayoría reivindica algo que desconoce, especialmente la juventud. ¿Por qué un grupo de estudiantes universitarios se ve casi incapaz de contestar a unas sencillas preguntas sobre su historia foral, si hace tan sólo 50 años cualquiera, aún sin saber leer o escribir, hubiera dado una lección magistral?, ¿ha disminuido el sentimiento de arraigo a una tierra, a una historia?, ¿o será que los jóvenes navarros consideran sus derechos como algo normal, que siempre ha estado y estará ahí?, ¿será que no se valora aquello que no nos cuesta trabajo conseguir?, ¿o el desconocimiento popular en torno a los fundamentos históricos de la foralidad navarra se debe al creciente y generalizado desconocimiento que inunda las aulas y las calles?, ¿será que poco a poco la amnesia histórica es mayor en todos los campos?, ¿será que ya no importa saber de dónde venimos, quiénes somos o a dónde vamos?, ¿será que el saber no interesa?, ¿será que interesan individuos manipulables con versiones de versiones de historias, historias politizadas, historias sólo desde un punto de vista, historia que no son Historia?, ¿a qué reducimos la historia?, ¿dónde queda el futuro?

3.1. Gaineko ezagutza

Ikasleen gehiengoa zuzen dago nafarrek foralitateari buruz gaineko ezagutza dutela pentsatzen duenean. Ezagutza herrikoitzat Nafarroako estatus administratibo-jurikoaren ezagutza orokorra hartzen badugu, alegia, foru batzuk badaudela eta Nafarroaren berezitasuna hortik datorrela jakitea, esan genezake Nafarroako herritarrek ezagutza orokor bat badutela; aldiz, ezagutza herrikoiarekin ezagutza sakonagoa ulertzen badugu, hots, historia ezagutzea, bere erakundeak, zergatik dauden indarrean eta zer ordezkatzen duten, gizarteak, oro har, alderdi hauek ez ditu ezagutzen.

Nafarrek badakite gainontzekoengandik nolabait ezberdintzen dituen eskubide historiko batzuk dituztela. Eztabaidarako taldeko ikasle batzuen aburuz,

Simplemente su título de Comunidad Foral ya declara ciertos derechos y privilegios diferentes. Este conocimiento es superficial, ya que en realidad, en qué se basan y el porqué de estos derechos, creo que la gente no lo tenemos tan claro. Simplemente se conoce que hay privilegios pero sin profundizar mucho más en la historia y motivos de los mismos. Predomina es un desconocimiento general; la gente sabe que existen derechos históricos que nos otorgan privilegios, pero no creo que el nivel de conocimiento sea tan elevado como en otras determinadas épocas históricas en las que luchaban por ellos. Se tiene una idea muy vaga de los derechos históricos de Navarra, que no se conocen con la profundidad con que se conocían antes. En la sociedad existe un vago conocimiento sobre la foralidad navarra, pero que no se reduce únicamente a la juventud, sino también a otros rangos de edad. Se saben los conceptos, como el Amejoramiento del Fuero, la Gamazada, pero no existe un conocimiento exacto de lo qué significan cada uno de ellos y lo que han supuesto para la historia navarra. Estos derechos están hoy un poco ignorados, bien porque a los ciudadanos no les interese saber o bien porque no exista un reconocimiento de ellos. Los ciudadanos saben que existen los Derechos históricos de Navarra, pero una minoría tiene conocimiento sobre su significado real. Los navarros tenemos conocimiento de la existencia de ciertos derechos y privilegios históricos que hacen de Navarra una Comunidad con un régimen foral especial, pero la mayoría de los navarros no saben en qué consisten estos derechos.

Era berean, batzuk zuzen daude nafarrek euren zerga-sistema bereizgarri historiko ezagunena bezala dakusatela adieraztean. DCCren proposamena nabarmendu beharra dago; bere aburuz, LORAFNA maiteagoa da ezagutua baino, herritar guztiek ez baitute Legea irakurri eta ez dituzte bere arauak ezagutzen, eta hala eta guztiz ere, Nafarroako gizarteak defendatu egiten du edozein esku-sartzeren aurrean. Herritarrek Nafarroak (antzinako foruengatik Erkidego “pribilegiatu” den heinean) dituen

294

eskumenen funtsa ezagutzen badute ere, Nafarroako zerga-erregimena izan daitekeen moduan, duten ezagutza orokorrean eskasa da.

GFDk, azken erantzun batean, jendeak Nafarroako eskubide historikoak ez dituela ezagutzen dio, eta ezagutza hori gero eta gehiago galduko dela iragartzen du, inmigrazioaren eta globalizazioaren ondorioz gertatzen ari den aurrerapen kulturalagatik.

3.2. Populazioaren sektoreen araberako ezaguera-maila

Ikasle batzuek jakintasun edo ezjakintasun maila populazioaren sektoreen araberakoa dela diote. Hemen erantzunak gehiago aldentzen dira elkarrengandik:

Son numerosas las alusiones a los derechos históricos de Navarra en los temas concernientes a la política, los distintos partidos..., de lo cual se presupone que cierto conocimiento de dichos derechos sí debe de haber. Sin embargo, a nivel popular, de la calle, creo que aunque no nulo, es escaso lo que se sabe de los derechos históricos de Navarra, muy superficial. Sabemos que Navarra ha sido durante mucho tiempo una comunidad peculiar, que conseguimos algo denominado “Fueros”, pero que pocos sabrían definir correctamente en qué consisten... y poco más. Si el conocimiento es escaso en nuestra comunidad, es lógico que el desconocimiento sea ya prácticamente total si sobrepasamos las fronteras navarras. Así lo manifestó Martín Villa –político leonés que tomó parte de las cortes españolas allá por la década de los 60– (sic), que confesó que ciento cuarenta años después del pacto que condujo a la ley de 1841, lo “foral” y lo “paccionado” eran términos poco conocidos por los políticos ajenos a esta tierra. (AEE).

Considero que existe un débil conocimiento popular de nuestros derechos históricos. Creo que depende de dónde preguntemos: habrá sectores que los conozcan mejor que otros. Por ello, a mi parecer, pienso que adultos, padres de familia y abuelos tienen un conocimiento mayor sobre estos derechos que los jóvenes. Es por eso que creo que hay un gran desconocimiento en torno a los jóvenes sobre los derechos históricos, incluyéndome a mí. Ya que lo estudiamos, pero como muchas otras cosas no hay un gran interés y tendemos a olvidarlo y a dejarlo de lado. (AVM).

A nivel de la provincia, creo que la gente, en general, sí que tiene conocimiento sobre los derechos históricos, quizá no de manera profunda, pero sí más bien superficial, en plan de que sabe que existen pero no exactamente qué son. Imagino que, por el contrario, habrá gente que sea entendida en la materia y la domine. (LSB).

Yo creo que a la gente le suenan las cosas, y se tiene todo este tema más claro cuanto mayor es uno. Y a quien ni le suena este tema, yo pienso que es porque es una persona que no se interesa por lo que le rodea, ya que constantemente se oyen noticias sobre estos temas. (LDG).

Considero que existe un enorme desconocimiento al respecto, porque todo el mundo sabe que Navarra tiene fueros, pero nadie sabe decirte qué son realmente éstos. Pienso que aunque no sea un tema que debería pasar desapercibido, sólo la gente que los trata como tema en sus estudios o en su trabajo los conoce realmente. (JBS).

En general, considero que no existe un conocimiento popular de los derechos históricos de Navarra. Excepto aquellas personas que, por circunstancias determinantes, llegan a tener conocimiento de estos derechos (por ejemplo, por un caso de herencia, cuestiones civiles...), la población en general no conoce las diferencias que hay entre el derecho de Navarra y el de otras regiones. Todo ciudadano navarro ha oído hablar alguna vez de la cuestión foral, pero pocos saben exactamente su significado y lo que implica. Este es un ejemplo del desconocimiento general que hay. (CAAG).

Esta pregunta tendría una contestación u otra dependiendo de los círculos a los cuales se haga, pero en general, se podría decir que la gente sí sabe que en Navarra existen fueros,

295

aunque el conocimiento no va mucho más allá de eso. (BCD).

3.3. Belaunaldiarteko transmisioaren etendura: memoriatik ahanzturara

Ikusi dugun bezala, foruen memoriaren belaunaldiarteko transmisioaren etendura pixkanakako prozesua izan zen, Gamazadaren ostean hasi zena. Foruen memoria oraindik bizirik zegoen, baina garaiko ezaugarri berrietara eguneratua, Bigarren Errepublikako prozesu autonomistaren barruan. Gerra zibilak eta ondorengo frankismoak bide autonomista berri hori gillotinatu zuten, eta horrekin batera, foruenganako sentimendu herrikoia, zeinu batekoa zein bestekoa izan. Trantsizio garaian ez zen foruenganako herri-sentimendurik azaldu. Adibiderik onena karlismoarena izan zen, aspaldi foruak goratu zituena, eta orain, Patxi Caspisteguik704

deituriko ortodoxien urperatzean hondoratzen zena. Errealitate horren iragarle ditugu Jeremy MacClancy-ren Uli Alton landa-lana eta gaiari buruz egindako gogoetak:

[A partir de la Transición] el carlismo ha desaparecido efectivamente del mapa navarro. Algunos ex-carlistas de Uli Alto ni siquiera quieren hablar del movimiento y niegan que tuvieran cualquier conexión con él. Sus vecinos atribuyen estas negaciones a la decepción de los ex-carlistas con el fracaso casi rotundo del Partido Carlista en las dos primeras elecciones generales de la transición. Sus esperanzas se vinieron abajo, su aportación como militantes del movimiento no consiguió nada, y no quieren que se les recuerde de su pérdida. Un profesor de un pueblo rural me dijo que no merecía la pena hacer un estudio del carlismo estos días. Solamente cumple una función folklórica. La gente de los pueblos podría decir con bastante orgullo que sus antepsasados se pusieron en armas para defender sus ideales contra la agresión del Estado pero el carlismo, dijo él, no tenía otro valor hoy en día. Fue un recuerdo bonito y nada más. Sus amigos pensaban que él estaba avergonzado; no quería que se recordara la historia moderna de Navarra en términos de un movimiento aparentemente anacrónico que mezcló la política con la existencia de un pretendiente al trono español y su continuidad genealógica. Varios ex militares jóvenes de Uli Alto mantenían la misma postura que la del profesor. En discusiones conmigo pusieron bruscamente de lado su pasado carlista. El Partido Carlista había apoyado al nacionalismo vasco en los últimos años del franquismo, pero sus líderes cambiaron de opinión en 1978 por razones electorales. A causa de ese cambio muchos carlistas jóvenes, nacionalistas convencidos, dejaron el partido. Para ellos los líderes carlistas son chaqueteros y no quieren ser asociados con ese tipo de gente. Estas personas que eran demasiado jóvenes en los primeros años de la transición para preocuparse por la política no tienen ningún interés en el carlismo. Para ellos tiene algo que ver con sus padres y la concepción del pasado mantenido por sus padres. Cuando yo hablaba con sus padres sobre el carlismo en su presencia, se aburrían enseguida y muchas veces se marchaban de la habitación. No quieren saber nada de esas cosas705.

Ia hiru hamarkada beranduago, egungo gazteak foruak euren gurasoen, edota aiton-amonen zati bezala ikusten zituzten gazte horien seme-alabak dira. Horrela, XXI. mendeko gazteek foruen aldarrikapenei buruz duten ideia urrun dagoen zerbaitena da, euren arbasoena, Nafarroako Unibertsitate Publikoko ikasle batzuen erantzunetatik ondoriozta daitekeenez:

Considero que existe un débil conocimiento popular de nuestros derechos históricos. Creo que depende de dónde preguntemos: habrá sectores que los conozcan mejor que otros. Por ello, a mi parecer, pienso que adultos, padres de familia y abuelos tienen un conocimiento mayor sobre estos derechos que los jóvenes. Es por eso que creo que hay un gran desconocimiento en torno a los jóvenes sobre los derechos históricos, incluyéndome a mí. Ya que lo estudiamos, pero como muchas otras cosas no hay un gran interés y tendemos a olvidarlo y a dejarlo de lado. (AVM).

704 CASPISTEGUI, 1997705 MAC CLANCY, 1992: 128.

296

Yo creo que a la gente le suenan las cosas, y se tiene todo este tema más claro cuanto mayor es uno. Y a quien ni le suena este tema, yo pienso que es porque es una persona que no se interesa por lo que le rodea, ya que constantemente se oyen noticias sobre estos temas. (LDG).

Sin embargo nuestros padres, abuelos... controlan más nuestra historia, quizás porque antes se daba más importancia, no lo sé. (AGI).

Entiendo que el conocimiento de la sociedad en general de los derechos históricos depende del colectivo social que se estudie, y del mismo modo pienso que cuanto mayor es la edad de la persona es mayor el conocimiento del derecho foral navarro, quizás porque haya vivido más cerca la consecución de dichos derechos e incluso ha participado en su obtención o elaboración. Creo que los miembros de la sociedad navarra tienen conocimiento de su existencia, que incluso pueden tener un sentimiento favorable hacia ellos, pero que ciertamente no tienen un conocimiento sobre lo que realmente es el derecho foral de nuestra Comunidad; que es algo intrínsecamente relacionado con nuestra comunidad y es por ello que no dejarían nunca que se los quitaran. (AAC).

Hoy en día el conocimiento popular de los derechos históricos de Navarra es escaso, y se encuentra más en la población de “cierta edad”, que en la juventud. Aquellos que tienen conocimiento creo que es de forma muy general. (REM).

Pienso que no existe un conocimiento popular elevado de los derechos históricos, como mucho se conoce alguna institución o peculiaridad foral, sobre todo las personas de mayor edad. (AEC).

No creo que exista un conocimiento popular de esos derechos históricos. Se podría decir que entre la población anciana o más adulta aún se tiene un conocimiento más amplio de la materia; sin embargo la juventud actual, aunque sí conoce el término fueros, desconocen lo que conllleva, su evolución, cómo surgieron e incluso la importancia que tuvo en Navarra. (LEA).

Considero que todos los navarros conocemos la foralidad navarra, sabemos que tenemos unos fueros adquiridos históricamente, que son privilegios respecto a otras comunidades autónomas que forman España y que nos dan una mayor independencia política, jurídica y económica. El sector de la población con mayor edad tiene muchos más conocimientos al respecto, más que nada porque han sido parte de la historia que ha hecho que hoy los fueros sean como son. Nuestros abuelos han oído las historias de sus padres de la Gamazada. Nuestros padres han vivido durante la elaboración y aprobación de la Ley de Amejoramiento del Fuero. Aunque estos hechos no han proporcionado por sí solos el saber general, también la educación y la información adquirida han ayudado. (IOS).

Predomina un desconocimiento en nuestra sociedad. Las generaciones pasadas (abuelos) sí que valoran la historia de esta noble tierra, pero en general la deficiencia educativa o la crispación y manipulación política provocan un fuerte déficit en la concepción histórico-cultural de Navarra. (JOR).

Hoy en día existe una cierta desinformación acerca del tema de los derechos históricos de Navarra. La mayoría de los ciudadanos tiene un conocimiento básico sobre el sistema foral, pero son pocos los que tienen conocimiento del origen de los mismos, por lo general la población mayor de edad es la que mayor conocimiento del tema tiene, conforme la edad de la población disminuye, el conocimiento también. (APR).

Sin embargo nuestros padres, abuelos... controlan más nuestra historia, quizás porque antes se daba más importancia, no lo sé. (AGI).

Entiendo que el conocimiento de la sociedad en general de los derechos históricos depende del colectivo social que se estudie, y del mismo modo pienso que cuanto mayor es la edad de la persona es mayor el conocimiento del derecho foral navarro, quizás porque haya vivido más cerca la consecución de dichos derechos e incluso ha participado en su obtención o elaboración. Creo que los miembros de la sociedad navarra tienen conocimiento de su existencia, que incluso pueden tener un sentimiento favorable hacia ellos, pero que ciertamente no tienen un

297

conocimiento sobre lo que realmente es el derecho foral de nuestra Comunidad; que es algo intrínsecamente relacionado con nuestra comunidad y es por ello que no dejarían nunca que se los quitaran. (AAC).

Hoy en día el conocimiento popular de los derechos históricos de Navarra es escaso, y se encuentra más en la población de “cierta edad”, que en la juventud. Aquellos que tienen conocimiento creo que es de forma muy general. (REM).

Pienso que no existe un conocimiento popular elevado de los derechos históricos, como mucho se conoce alguna institución o peculiaridad foral, sobre todo las personas de mayor edad. (AEC).

No creo que exista un conocimiento popular de esos derechos históricos. Se podría decir que entre la población anciana o más adulta aún se tiene un conocimiento más amplio de la materia; sin embargo la juventud actual, aunque sí conoce el término fueros, desconocen lo que conllleva, su evolución, cómo surgieron e incluso la importancia que tuvo en Navarra. (LEA).

Considero que todos los navarros conocemos la foralidad navarra, sabemos que tenemos unos fueros adquiridos históricamente, que son privilegios respecto a otras comunidades autónomas que forman España y que nos dan una mayor independencia política, jurídica y económica. El sector de la población con mayor edad tiene muchos más conocimientos al respecto, más que nada porque han sido parte de la historia que ha hecho que hoy los fueros sean como son. Nuestros abuelos han oído las historias de sus padres de la Gamazada. Nuestros padres han vivido durante la elaboración y aprobación de la Ley de Amejoramiento del Fuero. Aunque estos hechos no han proporcionado por sí solos el saber general, también la educación y la información adquirida han ayudado. (IOS).

Predomina un desconocimiento en nuestra sociedad. Las generaciones pasadas (abuelos) sí que valoran la historia de esta noble tierra, pero en general la deficiencia educativa o la crispación y manipulación política provocan un fuerte déficit en la concepción histórico-cultural de Navarra. (JOR).

Hoy en día existe una cierta desinformación acerca del tema de los derechos históricos de Navarra. La mayoría de los ciudadanos tiene un conocimiento básico sobre el sistema foral, pero son pocos los que tienen conocimiento del origen de los mismos, por lo general la población mayor de edad es la que mayor conocimiento del tema tiene, conforme la edad de la población disminuye, el conocimiento también. (APR).

3.4. Ezagutza sakona

Oso ikasle gutxik uste dute nafarrek Zuzenbide foral historikoa eta egungo eskubide historikoak ezagutzen dituztela:

Desde los ojos del navarro los fueros no son un privilegio sino un derecho. Un derecho fundamentado en largos siglos de historia y luchas. Un derecho que va más allá de lo económico. Un derecho que engloba un poder de autoorganización, legislativo y administrativo. Un derecho que es seña de identidad, de una cultura, unas lenguas y unas costumbres que hay que conservar. Un derecho nacido de un pacto entre iguales y que según la máxima “Pacta sunt servanda” el Estado debe respetar. Un derecho que nadie quiere perder. (SEG).

Bereziki jakintsua den kasu batean, nafarrek euren eskubide historikoei buruz duten ezagutza foruen auzitik abiatzen dela adierazten da, gerra karlisten ondorioz Nafarroan oso errotuta egon zena XIX. mendean eta XX. aren hasieran:

En un principio los carlistas centraban el motivo de su lucha en los derechos sucesorios de don Carlos, pero posteriormente adquirió gran importancia la defensa de los fueros. Tras la caída del régimen franquista y durante la Transición, se retomó la lucha por el reconocimiento de las diferentes identidades socio-culturales que se dan en nuestro Estado, por

298

lo que gran parte de la población se interesó en la identidad de Navarra y Euskadi, e incluso se planteó la posibilidad de la fusión de las dos regiones en una sola, cuestión aún vigente en nuestros días. (MIZ).

Beste ikasle batek, JLSPk, Nafarroako eskubide historikoei buruzko liburu eta lan asko badaudela gogoratzen du, eta, gaur egun, edozein hiritarrentzat eskuragarri daudela dio. Gainera, eskola eta institutuetan heziketa eta trebakuntza ona eskaintzen da gai hauen gainean. Nafarroa bere iraganaz jabetzen da, eta horregatik erakunde ezberdinek bere ezagutzarako beharrezkoak diren tresnak eskaintzen dituztela uste du:

Aunque siempre se podrá ahondar y hacer más accesible al pueblo toda la riqueza que contiene la historia de Navarra, y todos los esfuerzos serán pocos para su posterior enseñanza al pueblo. Pero en definitiva, creo que existe un alto conocimiento de la historia y de los derechos históricos de Navarra.

Azkenik, VGIren ustetan, dagoen ezagutza ikuspegi politiko zehatz batena da, neoberrogeita bat zale ofiziala, foruei defentsa eta betikotasuna bermatzen diena:

A nivel popular, a mi criterio, los derechos históricos navarros están algo nublados por ciertas injerencias políticas que nada tienen que ver con la foralidad navarra, lo cual es susceptible de lamentar, aunque afortunadamente, un gran sector de la población es consciente del significado y sentido real e histórico de éstos; lo que al mismo tiempo garantiza su defensa y perpetuidad.

3.5. Gazteen ezaguera-mailaren diagnostikoa

Nafarroako Unibertsitate Publikoko Zuzenbideko ikasleek egungo gaztediak Nafarroako eskubide historikoei buruz duen ezaguera-maila hausnartu zuten, hau da, euren familiari (anai-arrebak) eta lagunei jarri zieten arreta. Diagnostikoa argi dago: ezjakintasuna orokorra da. Jakintza horren mailak ezberdinak dira. Batzuentzat ezjakintasuna erabatekoa da:

Yo creo que son nulos. Algunos creen saber pero en verdad es un tema muy complejo, nuestros derechos históricos vienen desde muy lejos y por ello, por conocer pinceladas no se puede decir que se conozcan los derechos. Para ello tendríamos que conocer los derechos y el contexto en el que se aprueban, el momento en el que ocurren los acontecimientos. Yo creo que es igual de importante saber ambas cosas para poder comprender la historia y conocer verdaderamente lo qué pasó. No basta con saber que en 1893 sucedió la Gamazada, sino el porqué, y eso hoy en día, entre los jóvenes, no se conoce. (AGI).

Sorprendentemente la juventud de hoy, que es la juventud en teoría más preparada, que más formación ha tenido de todo tipo, tiene un conocimiento de los derechos históricos de Navarra nulo, les suena algo, pero realmente no saben qué son los fueros. Afirmo esto porque durante toda esta semana que he estado realizando este trabajo, en primer lugar a mí me supuso bastente dificultad, puesto que realmente no sabía qué eran, después de haber estudiado muchísimos años Historia, incluso Historia de Navarra. Por otra parte pregunté a muchos amigos qué sabes tú de los fueros, con una respuesta unánime: “no tengo ni idea”. Ante esto está claro que la juventud actual poco sabe de los derechos históricos, algo realmente de relevante importancia. (ZPP).

En mi opinión y dentro de los círculos que me muevo puedo afirmar que este conocimiento es nulo, lo cual no me resulta extraño. (IJZS).

Beste batzuentzat ia erabatekoa:

Sinceramente, prácticamente nulo. (JBS).

299

Prácticamente nulo, ya que el tema resulta poco atractivo a la juventud. Los derechos forales son parte importante de nuestra historia, pero poca gente conoce sus orígenes, diferencias e importancia. (Ruth Igúzquiza Amátriain).

Está claro que hoy la juventud no sabemos o no queremos saber la historia de nuestra tierra. Por ello estos derechos son casi desconocidos para los jóvenes navarros. Gracias a los estudios impartidos en los colegios, institutos y universidades hoy se sabe un poco más sobre estos derechos. Están un poco ignorados en nuestra sociedad. (Maider Berrogui Lanas).

No creo que exista un conocimiento popular de esos derechos históricos. Se podría decir que entre la población anciana o más adulta aún se tiene un conocimiento más amplio de la materia; sin embargo la juventud actual, aunque sí conoce el término fueros, desconocen lo que conllleva, su evolución, cómo surgieron e incluso la importancia que tuvo en Navarra. (LEA).

Besteentzat, jakintza minimoa, baxua, eskasa, lausoa da:

La gente joven sabe que existen derechos y privilegios que se tienen únicamente por ser navarro, ya que poseemos un derecho civil propio, por ejemplo, saben que en un determinado momento de la historia (1841) perdimos muchas de nuestras instituciones propias, pero poco más, el desconocimiento es sin duda muy grande. (TLA).

Creo que el conocimiento es mínimo, en general se sabe que algunos privilegios diferentes al resto de comunidades tenemos, pero sin saber muy bien el porqué de los mismos y en qué consisten. Sin generalizar, pero creo que desconocemos bastante el porqué de nuestra foralidad, lo que indirectamente trae el olvido de nuestra historia. (VDVL).

Considero que en la sociedad existe un vago conocimiento sobre la foralidad navarra, pero que no se reduce únicamente a la juventud, sino también a otros rangos de edad. (CHN).

Desde mi punto de vista, el conocimiento de los derechos históricos de Navarra entre la juventud actual es muy exiguo. Esto puede derivarse de la falta de interés entre la juventud en general, que se centra en valores sociales que hoy parecen más importantes. Hay pocos gruos que busquen información. (CAAG).

En la juventud particularmente, creo que no es un conocimiento muy amplio. Es algo a lo que en general creo que no se da mucha importancia. En todo caso, creo que la juventud tendría algún conocimiento del derecho actual, de las normas que rigen en la actualidad. (IE).

En el sector joven y bajo mi punto de vista, se da un cierto desconocimiento de los mismos, debido, entre otras cosas, a la intervención inoportuna de la política. Quizá sea fruto de la ignorancia histórica de muchos el que la política se mezcle con asuntos más objetivos como lo es la Historia de Navarra, no obstante, el desconocimiento jovial es cuando menos preocupante, en tanto son el futuro de la población navarra. (VGI).

El conocimiento en torno a los derechos históricos navarros en la juventud actual es bastante bajo, o por lo menos en lo que se refiere a mi entorno. Al igual o similar que el conocimiento popular, la juventud actual conoce de la existencia de los derechos históricos en Navarra, pero una gran minoría sería capaz de mencionarlos y explicarlos. (AZA).

Pues yo encuentro un poco de todo, por ejemplo las personas que han estudiado hasta la ESO no tienen ni idea, pero la gente que por lo menos ya ha estudiado Bachillerato este tema les suena. Y a los que les gustan los temas de política y todo lo relacionado con ello, pues saben aún más... (LDG).

Todos aquellos jóvenes que se forman para servir al mundo jurídico o político tienen un conocimiento mínimo de los derechos forales. (DCC).

Creo que el conocimiento que tienen los jóvenes acerca de estos derechos históricos es escaso. En general, lo poco que conocemos lo hemos aprendido en el colegio. Sabemos que existen, pero no en qué consisten. No tenemos un conocimiento profundo sobre éstos. (IJF).

300

El conocimiento de la juventud al respecto es escaso, tiene una idea general de los fueros, pero si se les pregunta por la Gamazada o por la Ley Paccionada la respuesta es que les suena y que lo han estudiado alguna vez, pero no saben responder. (IOS).

El conocimiento actual en la juventud de mi entorno creo que es escaso y se limita a lo estudiado en clases. (REM).

El conocimiento [de la juventud] de algunas materias se limita a lo visto y estudiado en clase, estudio que suele caer en saco roto dado que dicha materia se estudia con el objetivo de aprobar el respectivo examen apra posteriormente olvidar aquello que no sin esfuerzo se había aprendido. Los derechos históricos de Navarra no suponen una excepción en este caso. No sólo es poca, en mi opinión, la atención que se da a la tan rica historia navarra, sino que además la juventud no aprovechamos la oportunidad que se nos brinda de conocer nuestra comunidad, de cómo hemos llegado a lo que somos hoy en día. Si preguntáramos a algunos jóvenes sobre sus conocimientos sobre los derechos históricos navarros, no me sorprendería que fueran pocos los que consiguieran únciamente dar una vaga definición de aquello que les han dicho que son. Me parece por tanto, que falta por nuestra parte un mayor interés en la que es nuestra historia, y en concreto en este sujeto, un mejor estudio, que no se limite a “hincar codos” la víspera del examen (trabajo más arduo y sin embargo con escasos frutos) sino que consistiera en recurrir a todos los medios que se nos ofrecen, tales como museos, libros, etc. (AEE).

4. Egungo eskubide historikoen erronkak

4.1. Zuzenbidearen teknifikazioa

Bada gertakari objektibo bat egungo egoera Trantsizio garaitik ezberdintzen duena. 1982tik, LORAFNA izaera berrogeita bat zaleko Zuzenbide forala positibatu duen testu bilakatu da, botere politikoa erabiltzeko egitura instituzional osoa eratuz. Hobekuntza onartzean, foruak birrezartzeko ideia alde batera utzi zen betiko, orduz geroztik apenas aldarrikatuko dena. Hobekuntza onartzeak eta Nafarroa Foru Erkidego moduan eratzeak, Euskal Autonomia Erkidegoarekiko ezberdina eta bereizia, tesi nabarristen garaipena ekarri zuen, eta, bereziki, Jaime Ignacio del Burgok Trantsizioaren hastapenetan diseinatutako eta UDCk bere programan bere gain hartutako proiektuaren erabateko ezarpena. Euskal abertzaletasunaren tesien porrot instituzionala ideia nabarristen garaipenaren korrelatibo izan zen. Bere xede nagusienetariko baten lorpena, Gernikako autonomia Estatutua (1979) eta Euskal Autonomia Erkidegoaren sorrera, lausotuta geratu zen Nafarroa batu ez zitzaionean eta Foru Erkidego ezberdindu moduan finkatu zenean. 80. hamarkadatik aurrera, euskal abertzaletasunak Euskal Herriko lurraldearen eta instituzioen zatiketagatik kexatzeaz gain, ezer gutxi egin ahal izan zuen, eta gertakariaren errua PSOEri, 1977ko konpromisoei traizioa egiteagatik eta, orokorrago, 1978ko Estatu eta Konstituzioari bota zien, euskaldunen batasuna eragozten zuen eredu autonomikoa inposatzeagatik706.

Trantsizio garaian, herritarrek marko juridiko-politikoa argumentu foralaren bidez alda zitekeela bazekiten, baina errealitate berri honen aurrean, kontzientzia hori galduz joan ziren. Honekin batera, foralitatea, Zuzenbide teknifikatuaren mundura mugatua, gero eta urrunago zegoen zerbait bilakatu zen, adituei zegokien zerbait. Horrela egiaztatu genuen Nafarroako Unibertsitate Publikoko ikasleen iritzi batzuetan:

Son numerosas las alusiones a los derechos históricos de Navarra en los temas concernientes a la política, los distintos partidos..., de lo cual se presupone que cierto conocimiento de dichos derechos sí debe de haber. Sin embargo, a nivel popular, de la calle, creo

706 IZU BELLOSO, 2001a: 393-394.

301

que aunque no nulo, es escaso lo que se sabe de los derechos históricos de Navarra, muy superficial. Sabemos que Navarra ha sido durante mucho tiempo una comunidad peculiar, que conseguimos algo denominado “Fueros”, pero que pocos sabrían definir correctamente en qué consisten... y poco más. Si el conocimiento es escaso en nuestra comunidad, es lógico que el desconocimiento sea ya prácticamente total si sobrepasamos las fronteras navarras. Así lo manifestó Martín Villa –político leonés que tomó parte de las cortes españolas allá por la década de los 60– [sic], que confesó que ciento cuarenta años después del pacto que condujo a la ley de 1841, lo “foral” y lo “paccionado” eran términos poco conocidos por los políticos ajenos a esta tierra. (AEE).

[El desinterés por los derechos históricos] puede tener su origen en diferentes causas, pero la principal es el poco interés de la gente en general, derivado del complejo y técnico lenguaje empleado en el derecho, lo cual lo hace además inaccesible para un gran porcentaje. Los únicos que podemos conocer algo somos los estudiantes por lo que nos enseñan en las aulas, pero ese conocimiento no es muy extenso. (MEZ).

En mi opinión [el desinterés por los derechos históricos radica en] que es una cuestión que no se trata en la vida cotidiana, sino que forma parte del “argot” de un grupo reducido de personas que tratan con esos temas. (JBS).

En la actualidad existe un desconocimiento amplio en el grueso de la sociedad navarra sobre lo que los derechos históricos suponen. Algunas de las razones que se pueden achacar a esta realidad están ligadas a la complejidad del tema. Para mucha gente ajena al mundo jurídico resulta una materia árida y muy técnica, por lo que no despierta un gran interés. Además cualquier persona puede llevar a cabo sus actividades cotidianas sin necesidad de conocer los derechos históricos de la comunidad en la que vive, a pesar de que continuamente se esté viviendo afectado por ellos. (RRB).

No, mayoritariamente [no se conocen los derechos históricos] por no ser un uso específico (estudiantes u opositores). (VRD).

Considero que existe un enorme desconocimiento al respecto, porque todo el mundo sabe que Navarra tiene fueros, pero nadie sabe decirte qué son realmente éstos. Pienso que aunque no sea un tema que debería pasar desapercibido, sólo la gente que los trata como tema en sus estudios o en su trabajo los conoce realmente. (JBS).

En general, considero que no existe un conocimiento popular de los derechos históricos de Navarra. Excepto aquellas personas que, por circunstancias determinantes, llegan a tener conocimiento de estos derechos (por ejemplo, por un caso de herencia, cuestiones civiles...), la población en general no conoce las diferencias que hay entre el derecho de Navarra y el de otras regiones. Todo ciudadano navarro ha oído hablar alguna vez de la cuestión foral, pero pocos saben exactamente su significado y lo que implica. Este es un ejemplo del desconocimiento general que hay. (CAAG).

Jarrera hauen kontra, baina oinarrian dagoen arrazoia azpimarratuz, LSBk uste du jendeak orokorrean,

sí que tiene conocimiento sobre los derechos históricos, quizá no de manera profunda, pero sí más bien superficial, en plan de que sabe que existen pero no exactamente qué son. Imagino que, por el contrario, habrá gente que sea entendida en la materia y la domine.

4.2. Globalizazioa eta glokalizazioa

Harrigarria da eskubide historikoen gaineko ezjakintasun orokorraren kausatzat globalizazioa aipatu duten ikasleak hiru besterik ez izatea. Eskubide historikoei buruz dituzten jarrerak, globalizazioaren arrazoian bat datozen arren, desberdinak dira:

302

El desconocimiento popular está motivado, bajo mi punto de vista, por la propia realidad social que encontramos en la Comunidad Foral. En primer lugar, el desarrollo tecnológico y técnico ha supuesto una apertura a nuevos contactos internacionales hasta hace poco arduos y complejos. Además, la sociedad ha encontrado nuevos campos de futuro en la consolidada Unión Europea, derivándose de aquí que la juventud no se limite a una visión regional, sino internacional e incluso universal. Todo ello parece, en cierto modo, incompatible con la defensa de los derechos históricos de Navarra, y al mismo tiempo con su profundo conocimiento. (CHN).

El valor predominante en la sociedad de hoy en día es la globalización y, en consecuencia, la pérdida de importancia de las características propias de regiones pequeñas. Nuestro Estado aspira a conformarse de acuerdo a los requisitos necesarios para formar parte de Europa, dejando de lado las peculiaridades de algunas Comunidades que lo conforman (que son muchas). Como resultado, los medios hablan de las relaciones internacionales y los derechos históricos de Navarra y otras regiones quedan relegadas a un segundo plano. (CAAG).

En el mundo juvenil, el desconocimiento de cierta parte de este sector de la población de los fundamentos de los derechos forales se debe en gran medida a la nueva cultura de masas que se impone en la sociedad capitalista, donde toda aquella cultura que no entre dentro de todo aquello susceptible de ser comercializado, no es conocida... (DCC).

XX. mendeko azken hamarkadetatik, hainbat eraldaketa ekonomiko-sozial eta kultural jasaten ari gara, eta horien azkartasun handia eta konplexutasuna dela eta, gizakiaren historian aurrekaririk ez dute707. Globalizazioak finantza-, industria- eta merkataritza-kapitala nazioarteko bihurtzeko prozesua, nazioarteko erlazio politiko berriak eta geografikoki deslokalizatuta dauden ekoizpen-, banaketa-, eta kontsumo-prozesu berrien sorrera, eta aurrekaririk ez duen teknologiaren hedapen eta erabilera intentsiboa biltzen ditu708. Giddens-ek dio globalizazioa herri ezberdinak batzen dituzten harreman sozial unibertsalen biziagotzea bezala defini daitekeela, horrela, herri batean gertatzen dena, oso urrutiko gertakariek eraginda da, eta alderantziz709. Egoera honetan, egungo herri desberdinen identitate kulturala homogeneizatuz eta orokortuz doa eredu komun batzuen arabera kultura estandarizatu baterako bidean. Prozesu honi kontsumorako behar berriak sortzen dituzten botereek eta gobernuek kontrolatzen ez duten sare espekulatibo eta finantzario batek lagundu diote, aldi berean, komunikabideak eta eskainitako ekoizpena kontrolatzen dituztenak710. Teknologia berriak, programa informatikoak, rock musika, Coca Cola, jeans-ak edo McDonald’s-ak mundializazioaren adibide argiak dira, eta inperialismo kulturala areagotzearen eta American way of life deiturikoaren inposaketaren zuzeneko ondorio dira. Era zorrotz berri honen bidez, sistemak, menderatu beharrean limurtu egiten du, eta bide batez, ikusezina edo garden izaten saiatu da711. Aldaketa globalak, Anthony Giddensen hitzetan, mundu zoro bat sortu du, gure kontrolpetik kanpo dagoena eta arrisku eta zalantza berriak sarrarazten dituena, baina, aldi berean, emakumearen askapenari edo demokraziaren hedapenari laguntzen dioten aldaketa positiboak ere ekartzen dituena712. Beste egile batzuen jarrera ordea, ezkorra eta aurkakoa da. Horrela, Hans-Peter Martinek eta Harald Scumannek, esaterako, globalizazioa aztertzean, euren buruari nora garamatzan galdetu, eta demokraziaren aurkako benetako eraso bat dela uste dute713.

707 ADDA, 2004.708 Ikuspegi orokor batentzat, GIZARTE IKERKUNTZA TAILERRA, 2004. Egun munduan bizi dugun egoera hobeto ulertzeko aukera paregabea eskaintzen du liburu honek. XXI. mendearen hasieran gizartea antolatzeko ekonomi globalizatuak nora garamatzan aztertzeko saiakera da. 709 GIDDENS, 1997.710 SAMPEDRO, 2002.711 VERDÚ, 2003.712 GIDDENS, 2000.713 MARTIN-SCHUMANN, 1998.

303

Batzuentzat integrazio prozesu bat dena, asimilazioaren, endokulturazioaren edo sinkretismoaren eta justaposizioaren bidez egina, beste batzuentzat, prozesu horrek euren identitateen desintegrazioa –gure kasuan foruena–, zatiketa eta bazterketa, identitatearen aldaketa eta jatorriaren itxuraldatzea ekar lezake.

Herriaren desforalizazioan, garrantzia handiko bihurtu da globalizazioaren ezaugarri den fenomeno bat: komunikabideena. Errealitate hurbila tokian tokiko komunikabideen bidez bakarrik ezagutzen zuten XIX. mendeko karlistek ez bezala, gaur egun, gure inguru hurbilean gertatzen dena jakiteaz gain, herrialdeetako eta munduko jazoerei buruz gure arbasoek zekitena baino gehiago dakigu. McLuhan-ek 70. hamarkadan Herrixka global bati buruz hitz egin bazuen, azken urteotako aurrerapen telnologikoek Lurraren puntu ezberdinen arteko komunikazio jario handiagoa ahalbidetu dute. Gai gara ezagutza hau ezin susmatuzko lekuetara helarazteko. Lurraren beste muturrean gertatzen ari diren gauzetan parte har dezakegu, munduko hiritar sentitzen garen heinean hunkitzen gaituztelako, Irakeko gerrarekin bezala. Munduko hiritar edo hiritar globalaren kontzeptu honek berarekin ekarri du gizarte zibil global edo transnazionalaren ideia ere. Komunikabideen inbasioak idealen galera, tokian tokiko utopiarik eza ekarri du, bat-batean sartzeak jarraipen historikoa galtzea eragin baitu714. Gizartearen komunikabideek eta globalizazioaren prozesuak gizabanakoen kontsumoan eragina dute, honen bidez, herri baten talde-identitatean, behar berriak sorraraziz, nahiz konsumorako objektuen menpeko bihurraraziz, era horretan, kontsumorako ohitura piztuz. Kontsumoa, gogora dezagun, limurkeriaren bidez funtzionatzen duen prozesua da, gizabanakoek zalantzarik gabe ohitura batzuk bereganatzen dituzte, erakunde espezializatuek eratutako aisialdirako formula batzuk. Kontsumoaren aroa gizabanakoaren askapenean, eta, gai sozialak guztiz arautzen dituen tresna handi modernoan inskribatzen da715.

Munduko leku ezberdinetan dauden pertsonek aldi berean jasotzen dituzte mezu masiboak, uniformeak, estandarizatuak. Horren ondorioz, gizartearen komunikazioaren jatorrizko funtzioa, alegia, komunitateko kideek sortutako mezuak helaraztearena, galtzen da. Egun, mezuak leku arrotzetan sortzen eta manipulatzen dira; egileak pertsona arrotzak dira, mezuak jasotzen dituen taldearen interes desberdinak dituztenak716. Komunikabideek eginkizun garrantzitsua dute kulturaren eta prestakuntzaren sustapenean. Komunikabide bat errealitate publiko bat eragiten eta errepikatzen duen erakundea da, eta Mauro Wolfek Los efectos sociales de los medias [‘Komunikabideen eragina gizartean’] lanean dioenez, komunikabideek ez dute soilik errealitateari buruzko informazioa igortzen, baizik eta testuinguru sozial eta politiko globalaren errealitatea ere agertzen dute717. Berriak lotura sozial eta intersubjektibo moduan duen zentzua eta funtzioa beharrezkoa bihurtu da, erkidego batetako kideen aniztasun kulturala biltzea eta historia komun bat, identitate bat eta berezko diskurtso bat sortzea ahalbidetzen duelako. Jorge Droks-ek adierazten duenez, komunikabide masiboak sozializaziorako bide boteretsua dira, familia, eskola eta lanarekin batera, sentimenduak, sinesmenak modelatzen dituztenak, zentzuak trebatzen dituztenak, gizartearen irudimena eratzen laguntzen dutenak; laburbilduz, adimenezko konstrukzio batzuk sustatzen eta errazten dituzte, eta hortik iragaten da pertsonen pentsamendua

714 M. CASTELLS, 1998.715 LÓPEZ GIL, 1994.716 LOGORIO, 1998.717 WOLF, 1994.

304

gizartean daudenean718. Ideia exogeno, globalizatu eta estandarizatuen marko honetan, nekez sar daiteke foralismo neoberrogeita bat zalea, batik bat, herriaren kultura juridikoak, gai juridikoei buruzko filmak eta telesailak ikustearen ondorioz719, common law sistema anglosaxoiari buruz gehiago dakienean, sistema espainolari edota nafarrari buruz baino.

Gainera, gogoratu beharra dago, komunikabide sozialek erabiltzaileen artean nolabaiteko pasibotasuna eragiten dutela, mezuak gutxi kontrolatzen dituzten kontsumitzaile bihurtuz. Gizabanako jantziagoak, hobe informatuagoak eta askeagoak sor daitezen laguntzen duten aldi berean, hutsala, ohikoa eta kontsumista den kultura bat hedatzeko ere balio dezakete; gure aisialdiak ulertzeko eta irudikatzeko erabil daitezke, edota amu eta doktrina faltsuekin gu alienatzeko. Honek, bere aldetik, joera nazionaleko gizarte zientzien720 transmisioan krisi bat eragin du. Nafarroako gazte batek, zineman eta telesailetan ikusten duenagatik, Ipar Amerikako common law sistema judizialari buruz gehiago daki Espainiako sistemari buruz baino. Eta, noski, Nafarroako foru eraentza guztiz arrotz egiten zaio.

Komunikabide masiboak bizitza politikoaren zati osagarri dira; horregatik, beharrezkoa da komunikabideak merkatuaren arauen edo interes politikoen gorabeheren menpe ez uzteko arautzen duen legeria bat. Komunikabideak monopolioetan bilzearen ondorioz, babesik gabe geratu gara merkatu suntsikor baten aurrean, zeinak bere diruzko logikari jarraituz, bere ideien parte ez diren aukerak baztertzen dituen721. Telebistak, batez ere, umeen eta gazteen, eta gizartearen kide guztien sozializazio-prozesuan duen garrantzia, igortzen dituen programa hezigarrien, informaziozkoen edo entretenimenduzkoen edukien kalitatearekin erlazionatua dago, baina baita publizitatearekin ere, herritarren kontsumo-ohituretan eragin berezia duelako. Publizitatea, dakigun bezala, sortzen duen mezua nahita karakterizatzen duen ekintza da, hartzaileen jarrerak, ezaugarri kognitiboak eta portaerak aldatzea bilatzen duena. Pertsonek irakurtzen, entzuten edo ikusten duten horretatik abiatuta, errealitatearen egitura subjektibo eta uste berekoak gara ditzakete. Hortaz, euren portaera, gertakari eta gai sozialen gainean komunikabideek egindako interpretazioekin molda daiteke, horiei buruz informatzeko gizabanakoek iturri alternatibo gutxi baitituzte722.

Hainbat ikerketetan telebistak pertsonen bizitzan duen eragina eta hauek eskaintzen dioten denbora aztertu da. Aditu batzuek umeen eta gazteen identitatearen eraketan duen eragina azpimarratu dute. Irudiek konbentzitzeko botere handia dute, eta oso erraza da telebistak ematen duen guztia egia dela sinestea. Horregatik, ikerlariak umeek pantailan azaltzen diren umeen eta gazteen ereduak erraz onartzen dituztelakoan daude. Komunikabide hauek “egiaren epaile” bilakatu dira. Haiek dira ohiturak, kontsumoak eta bizitza-ereduak erabakitzen eta ezartzen dituztenak. Zuzena eta okerra dena agintzen dute, eta munduko gertakari garrantzitsuak zeintzuk diren erabakitzen dute. Eta horrela, foruen inguruko gaiak komunikabideetan azaltzen ez badira, ez dira existitzen.

718 DROKS, 1999, p. 61.719 Zinemaren inguruan ikus, adibidez, BERGMAN eta ASIMOW, 2006, eta telebistaren inguruan JARVIS eta JOSEPH (argit., 1998).720 Cfr. DIETERICH, 1999.721 DROKS, 1999. 722 DE FLEUR y ROKEACH, 1988.

305

Nafarroako identitate forala mundu globalizatu batean babesteko, xede horretarako zuzendutako aurrerapen teknologikoak ulertzea eta erabiltzea beharrezkoa litzateke. Nafarroako Gobernuak 2003an antolatutako eta sarean jarritako Pacto y Libertad erakusketaren esperientzia alde batera utzita, teknologia berriak huts agertzen dira gai honi dagokionez. Era beran, tokian tokiko telebistek, Euskal Herrikoak (ETB) zein Nafarroakoak (Canal 4 eta Canal 6) izan, apenas jorratzen dituzte gai hauek.

Bestalde, XXI. mendeak ikuspegi berria dakar, globalizazio prozesuen ondorio, eta estatu-nazio723 deiturikoetatik jarauntsitako identitateen eta herritartasunaren eredua aldatzen duena. Dakigun bezala, Estatuak zailtasun larriak ditu nazioarteko finantza-kapitalarekiko eta bere ondorioekiko gero eta menpekotasun handiagoa duen munduan moldatzeko. Apurka-apurka estatu-nazioen subiranotasuna gainbeheran joan da, hartu-eman ekonomiko eta kulturalak arautzeko gero eta gaitasunik eza handiagoa erakutsiz724. Estatu-nazioak ez ditu mundu mailan egiten diren transakzio komertzial eta finantzarioak kontrolatzen; bere botere legelilea estatuaz gaindiko nazioarteko eta eskualdeko esparruen menpe dago, eta baita, kontrolatzen ez dituen nazioarteko zein nazioko gizartearen zuzenbide-iturrien menpe ere. Honen ondorioz, identitate nazionalaren garrantzia gutxiagotu egin da, aniztasun soziokulturalaren mesederako725. Estatu-nazioak subjektu subirano izatetik aktore estrategiko izatera pasa dira, euren interengatik eta ustez ordezkatzen dituztenengatik arduratuz, interakziozko sistema globalean, sistematikoki banatutako subiranotasun egoeran; kontuan hartzeko indarra badute ere, eurek bakarrik ia ez dute botererik726. Globalizazioak boterearen deszentralizazioari hasiera eman dio, Manuel Castellsek boterearen geometria berria deiturikoa eraginez, zeinak Estatu mota berri bat sortu duen: Sare Estatua727. Globalizazioak gai sozialen ikuskera desterritorializatuari ere hasiera eman dio, non gai sozialek estatuak mugatutako markoez kanpoko garrantzia lortu duen. Tradizionalki komunitateak eta espazioa lotu izan dira, baina, gero eta gehiago gertatzen ari denez, leku batek ez du komunitate bat ordezkatzen. Beste batzuekin batera era zatikatu batean bizi gaitezke, eta aldi berean, lekuarekiko independente diren sareen zati izan728.

Gure kasuan, eta Xabier Zabaltzaren Mater Vasconia liburuan argi azaltzen den moduan, Euskal Herriko diskurtso politikoak agortuak daude, hain entzute handikoa den nazio arazoa delakoaren inguruan izaniko hogeita hamar urteko bakarrizketen ondoren. Liburu horretan, saiakera historiko gisa, Estatu-nazioaren bukaeraren hastapena iragartzen da –orain arte ulertu den moduan, behintzat– eta, beraz, bide ematen da Euskal Herrian elkarrekin beti liskarretan dabiltzan nazionalismoak gainditzeko. Egile honek bizitza publikoa desnazionalizatu beharra dagoela nabarmentzen du, euskal herritarren aukera nazionalak egiatan errespetatu ahal daitezen729. Egilea honen nahiak alde batera utzita, gaur egun ez dirudi oraindik diskurtso nazionalen bukaera ikusten denik, ezta estatuen tradizioaren erreferenteena ere, nahiz eta hauek bere izaeraren inguruko hausnarketa sakon batean murgildurik egon730.

723 Cfr. ARNAUD, 2004724 HARDT-NEGRI, 2002.725 GARRIGUES WALKER, 2004: 15-16.726 M. CASTELLS, 1998: 338.727 M. CASTELLS, 1998.728 INNERARITY, 1999: 142.729 ZABALTZA PÉREZ NIEVAS, 2005. 730 GURRUTXAGA ABAD, 2004: 17-47.

306

Honaino globalizazioa eta bere ondorioak. Errealitate honen aurrean, Manuel Castellsek dio Estatu-nazioak erreakzio gisa bere nazioa eta bere lurraldeetako herrien defentsa agertzen dela731. Globalizazioak alde batetik lurraldetasunaren galera ekarri badu732, Estatu-nazioaren zatiketa zentrifugoak tokian-tokiko kulturen lorealdia ekarri du733. Glokalizazioaren aurrean gaude, ezaugarri globalak eta tokian-tokikoak harremanetan sartzen diren esparrua734. Glokalizazioa dela eta Estatu Espainiarren barnean dagoen Nafarroako nazioa –egungo egoera, nafar gehienek nahi dutena–, Nafarroa gehi Baskongadak –Konstituzioaren Laugarren Xedapen Iragankorra aktibatuko eta emaitza positiboarekin adostuko balitz–, edo Euskal Herria nazio hipotetiko gisa, erraza lukete mundu globalizatuan bere lekua aurkitzea, eta euren identitate kulturala baieztatzea735.

Globalizazioaren kontra gainera, erkidegoaren identitatea ezaugarritzat duen erresistentzia-mugimendu garrantzitsua aurkitzen dugu, talde-egoera azpimarratzen duena, aipatu erkidegoarekin identifikatzen diren kideen arteko kohesioa eta elkartasuna nabarmentzen duena. Max Weberrek azpimarratzen duenez, erkidego batean dauden gizabanakoak subjektiboki ezaugarri komunak dituzten gizabanakoak bezala sentitzen dira; hortik abiatuta, beste erkidego eta identitateekiko ekintza positibo edo negatiboa ondoriozta daiteke, desberdin bezala ikusten eta bizitzen direnak. Erkidegoaren identitatea erkidego kontzientzian oinarritzen da, zeinak bere kideen artean imitazioa sustatzen duen, aldi berean identifikazioa erraztuz736. Egungo egoerara eramanez, non globalizazioa erkidegoen identitateen elementu suntsitzailetzat hartzen den, honi aurka egiten dioten esentzialismoen berpizkundea ikusten ari gara. Erkidegoen mugimenduek defentsarako erresistentzia identitatea ordezkatuko lukete, globalizazio zapaltzailearen kontra; Manuel Castellsek baztertutakoek baztertzaileak baztertzea deituriko autodefentsarako mekanismoa izango lirateke. Bereizketaren mugak zorrozki ezartzen dira eta komunikazioak zaila dirudi, gizarteak erkidegoetan zatituz737. Amin Maalouf738 edo M. Maffesoli739 moduko egileek tribuen garaia gisa izendatu dutena da, bere kideen arteko lotura identitatea sendotzen dutenak.

Hain zuzen ere, globalizazioak, hedatzen duen deserrotzea dela eta, nahasmena eta erresistentziak eragiten ditu. García Canclinik gogorarazten duenez, merkatuek errazago irudikatzen dute globalizazioa gizakiek baino, edo, beste era batera esanda, modernitate ilustratutik modernitate neoliberalera pasa gara740. Hortik ezberdintasun kulturalen eskubidea defendatzeko garrantzia.

Globalizazioaren kontra erkidegoen identitatea nabarmenzen dutenak antiglobalizazio mugimenduak eta ezberdindutako identitate kulturalei buruzko euren aldarrikapenak dira. Dakigun bezala, mugimendu hauek nazioarteko erakunde finantzario nagusienen jokabidearen aurkako erreakzio bezala sortu ziren, horiek baitira

731 M. CASTELLS, 1998: 247. 732 TOMLINSON, 2001: 134. 733 TEJERINA eta MARTÍNEZ DE ALBÉNIZ, 1999: 247.734 GARCÍA CANCLINI, 2000; ROBERTSON, 2000.735 Cfr. INNERARITY, 1999: 143.736 WEBER, 1979.737 M. CASTELLS, 1998: 31.738 MAALOUF, 1999.739 MAFFESOLI, 1990740 GARCÍA CANCLINI, 1999: 81.

307

munduko ezberdintasun sozialen erantzule741. Talde ezberdinen mobilizazioak, gero eta zabalagoa dena, gizateria osoari eragiten dioten arazoei baterako irtenbidea bilatzen die742. Seatle eta Porto Alegroko743 bilera arrakastatsuen ostean, Genoak alternatiba antiglobalizatzailerako eraikuntzan eskailera-maila bat igotzea ekarri zuen, Genova Social Forumean elkarren artean oso desberdinak ziren mugimendu sozialen artean, ezkerreko sindikatuak eta ezkerreko sektore politikoak, ekintza bateraturako oinarriak ezarri baitziren, botereak itxuraz atsegina zuen aurpegia ezagutzera emateko744. Munduko kultura bakarraren eta panetako identitate bakarraren kontra mugimendu hauek indarrez sartzen dira, eta euskaldunaren kasuan, eta honen barnean nafarra, ez dute euren begirada foralitatera zuzentzen, eta horren ondorioz, hau umezurtz eta bere patura abandonatuta geratu da.

Antiglobalizazio mugimenduak Estaturik ez duten herriekin bereziki sentsibilizatuta daude, euskal herriarekin, esaterako. Euskadiko, Kataluniako eta Galiziako askapenerako mugimendu nazionalak antiglobalizazioaren eta erresistentziaren ezaugarri bikoitza hartzen ari dira. Askapenerako mugimendu nazional745 hauentzako antiglobalizazioaren dimentsio berria onartzea erraza da, eta Euskal Herrian zenbait mugimendu sozialetan gauzatzen da746. Euskal Herriko politika aktiboan esker abertzalea izan da mundu globalizatuaren eragina euskal identitatean hausnartu duen gehiena. Bere kasuan –munduko beste leku batzuetan bezala747–, globalizazioari aurka egin nahi zaio abertzaletasun ezkertiarraren bidez. Horren adibiderik esanguratsuena Nazio Eztabaidagunea izan da. Bere Talde Sustatzaileak, Lehen Ekarpen Foroa egin ondoren, 2003ko abenduan Euskal Herriaren egoera txostena aurkeztu zuen748. Nazio Eztabaida Gunearen Talde Sustatzailea ikuspegi sozial, politiko, sindikal desberdinak dituzten berrogeiren bat pertsonak osatu zuten, beti ere, ezker abertzaletik gertu zegoen jendea. Euskal Herriaren egoera aztertzeko lau atal bereizi zituzten: Euskal herritarrak; Euskal Lurra eta Jarduera sozio-ekonomikoa; Nortasun kulturala eta Euskal Herriaren egituratze politiko eta instituzionala. Bertan adierazten zutenez, globalizazio liberalaren eredu hegemonikoak ez dio Euskal Herriaren burujabetasunari mesederik egiten:

Sasoi bateko "munduko hiritarra" leloari aurre eginez edo, geure bizitza gehien eragiten ari den faktorea, globalizazioaren eta lekuko identitatearen artean ematen den kontraesana da. Edo zehatzago esanda, boterea, aberastasuna eta informazioa sare global-orokorrean egituraturik aurkitzen den bitartean, esperientzia, demokrazia, identitatea eta nortasuna lokalak dira.

Euskal Herria bere osotasunean harturik, eta nor, non eta nola bizi den ezagutu ondoren, bertako bazterketak, desorekak eta desberdintzapenak gainditzeaz bada amankomunean zer hausnartu eta zer sakondu. (...)

Herri txikien nazio eraikuntzaren eta abertzaletasunaren irakurketa ezkorra hedatu da mundu mailako diskurtso nagusian. Nazioarteko testuinguruan, eskubide indibidual zein kolektiboen murrizketa areagotu egin da erabat. Mehatxu horiei aurre egiteko tresna politiko eraginkorren falta sumatzen da Euskal Herrian. Ez dugu nazioarteko esparruan aliatu indartsurik, irlandarrek Clintonengan izan zuten moduan. Euskal Herria nahiko isolatua dago munduan, eta gure lagunak batik bat herri minorizatuak dira. Kanpoan nagusi den diskurtsoan, eskubide indibidualen bortxaketa batzuk salatzen diren bitartean, Euskal Herriaren eskubide kolektiboen

741 PASTOR, 2002.742 ROMA, 2001.743 MONEREO-RIERA (arg.), 2001744 RIERA MONTESINOS (argit.), 2001.745 JODAR-RIERA-SERRA, datarik gabe.746 Cfr. TEJERINA, FERNÁNDEZ SOBRADO eta AIERDI, 1996. 747 Cfr. URQUIDI et al., 2000.748 NAZIO EZTABAIDA GUNEA, 2003.

308

edo bestelako eskubide indibidualen urratze oro estali egiten da. Bestalde, burujabetasunaren ibilbidean lagun dezaketen kanpoko eragileen parte hartzea indartzeko ez da ahalegin nahikorik egiten. (...)

Mende berri honen hasieran, Euskal Herriak munduko estatu eta nazioen artean bere leku politikoaren bila jarraitzen du. Gaur egun indarrean dauden Estatuek, Frantziak eta Espainiak bereziki, ez dute ontzat hartzen beren menpeko lurralde banatan finkaturik dagoen gure herri honek oraingo "status"etik haratago legokeen beste berri batera aurreratzeko aukerarik izan dezan. Ez dute gaur egungo estatu-nazioen mapak zalantzan jar ditzakeen harremaneta antolatze-era politiko berririk onartzen. Joan den mendearen bukaera aldera gertaturiko aldaketak, Europa zaharreko beste zenbait Estatu eta Nazio ere ukitu dituztenak, gehienetan izate politiko berrietarako iraganaldi baketsuak ahaleztatuz, ez dira gure herriarentzako eredu baliagarritzat onartzen. (...)

Azken hamarkada hauetan indarrean dauden tresna politikoek - Konstituzioak, Autonomia Estatutuak eta Foru-Hobekuntzak - ez dute gero eta indartsuago geure erabaki-esparru besterenezina galdatzen dugun euskaldunon gurari-helburuak erdiesteko biderik zabaldu.

Txosten horretan globalizazioaren inguruan argudio historikoak eta politikoak erabiltzen direnean, foralitatea eta eskubide historikoak ez dira aintzat hartzen. Ulergarria, lehen ikusi dugun ezker abertzalearen foralitatearen ahanztura kontutan hartzen badugu.

4.3. Sistema politikoaren krisia

Historiak, bereizgarri foral baten elementu dialektiko gisa, bide eman dio egungo autonomien Estatuan bereizgarriaren zentzu eta bizipena aldatu duten alderdi politikoen eta sindikatuen azpisistema bati749. Baina, aldi berean, Estatu-nazioaren gainbeheraren sintoma ezberdinen artean, gertakari politikoak gizarte globalean hartu duen forma berria dago: alderdi politikoen arteko leiha irekian oinarritutako sistema politikoaren sinesgarritasunaren krisia, herritarrek alderdi politikoekiko eta politika profesionalarekiko gero eta gehiago duten gaitzustea, hautesleen lurrunkortasuna, sozializazio politikoaren koadro berriak, politika ikuskizun bihurtzea, arazo zehatzengatik egiten diren mobilizazioak, lokalismoa eta lidergo pertsonalizatuari babesa750. Horrek politikarekiko interesik eza eskubide historikoekiko interesik eza ere bihurtzea eragin du. Ana Alienderen iritziz, nafarren gehiengoak ni zehaztugabe bat dauka, eta horrek dakar, gai existentzialei buruzko diskurtso politikoak errepikatzearen ondorioak –zer garen, nondik gatozen, nora goazen– politika eta politikoen betekadan inskribatzea, eta haiek alde batera uztea751.

Horrela hautematen dute errealitate hori Nafarroako Unibertsitate Publikoko Zuzenbideko 2005-2006. ikasturteko lehen mailako ikasle askok. Ikus dezagun adibideren bat:

En mi opinión [hay] poco interés popular en temas relacionados con la política y sus diferentes vertientes, en lo que incluiría estos privilegios forales; aunque esto no justifica lo que es peor, el desconocimiento político de nuestra región lleva consigo el olvido de nuestra historia, sus luchas, y los conflictos de los navarros por defender lo suyo. (VDVL).

Ikasle batzuek uste dute eskubide historikoen gainean egindako politizazioak axolagabekeria eragin duela gehiengoarengan, politikatik at bizi dena:

749 CASTELLS ARTECHE, 1997: 55.750 TEJERINA eta MARTÍNEZ DE ALBÉNIZ, 1999: 248751 ALIENDE URTASUN, 2004: 254.

309

Existen los instrumentos necesarios para el conocimiento de la historia de Navarra, pero debido al desinterés por parte de la población, la politización que a veces se da de estos temas... el desconocimiento popular sobre estos temas es bastante alto. (JLSP).

Eta, nabarmenki nabarrista den ikuspegitik, JORek adierazten du:

El ambiente político ciertamente crispado provoca una fuerte polarización en la sociedad navarra; mucha gente se deja guiar por la manipulación histórica de ciertos partidos y renuncia a un estudio imparcial de la historia; mucha gente harta de la “gresca política” decide mantenerse al margen del conocimiento de nuestros derechos, fruto de una historia legendaria, y prefiere vivir en un absoluto desconocimiento de los mismos.

4.4. Europako Batasuna

Nafarroako Unibertsitate Publikoko Zuzenbideko lehen mailako lau ikaslek besterik ez zuten Europako Batasunaren batasun juridikoa Nafarroako eskubide historikoekiko axolagabekeriaren kausatzat aipatu. Iritzi aipagarrienak globalizazioari buruz aritzean, aurreko epigrafean, ikusi ditugu.

Globalizazioaren ezaugarrietako bat, ikusi dugun bezala, estatu-nazioaren krisia izan da, eta horren ordez prozesu integratzaile berriak agertu zaizkigu, erabaki ekonomiko eta politikoak zentralizatzen dituztenak estatu-nazioak baino zabalagoak diren esparruetan, esaterako, Europako prozesua752.

Ulrich Beck-en hitzetan,

Los europeos seguimos fingiendo que Alemania, Francia, Italia, los Países Bajos, España, etcétera, continúan existiendo. Pero ya hace mucho que no existen, pues los contenedores de poder y las unidades sociales delimitadas que constitucían los Estados nacionales son ahora, máxime con la introducción del euro, algo irreal753.

Horrela, ordena globalizatu berriak eragin zuzena dauka Europako Batasunaren espazioan. Estatu-nazioa eratu zuen Europa zaharra aldatzen ari da bizkorki. Subiranotasunaren doktrina landu zuen jaioterriak ordena sozio-politikoaren komunitatearen ikuskerari bide eman dio; legea subiranotasun nazionalaren adierazpentzat hartu zuen kontinenteak zilegitasun demokratikorik ez duten eta Estatuko Zuzenbidearen gainetik nagusitzen diren arau teknokratikoak ezartzen dira. Lehia askearen printzipioek Estatuari agintzea eta esku hartzea eragozten diote, eta hortaz, merkataritzarako bermea ez da Estatu barnean ezartzen, baizik eta, askotan, bere aurka, goiko esparru batean defendatzeko. Kontinenteko jarduera ekonomikoaren beharrezko lehiakortasunak Estatuko protekzionismo eta interbentzionismoaren egiturak desegitera behartzen du754.

Europako Batasunak ez ditu lurralde nazionalak ezeztatu lurralde konfederal bakarrarengatik ordezkatzeko. Lurraldetasunaren mailak ugaritu ditu, jokoan dagoenaren eta testuinguruaren arabera aldakor direnak. Estatuen interesak ez dira desagertu geometria aldakor honetan –egia esan, Estatuen sistemaren statu quo-aren mantentze-lana Europako ordena geopolitikoaren elementu ukiezina dela dirudi755–,

752 ZURBANO, MENDIZABAL, UDAONDO, SARASUA, 2005; JÁUREGUI, 1997a: 45-49; 1997b: 149-189.753 BECK, 2004.754 GARRIGUES WALKER, 2004: 16.755 LÓPEZ BASAGUREN, 2004: 65-91.

310

baina antzinako mugekin bat ez datozen espazio mugikor berriak sortu dira756, horietan agintzeko gobernantza757 berriak behar dituztenak. Hala eta guztiz ere, lurraldearen krisiak ez du espazioa desegin, ezta identitatearen nahiaren desagerpena ere. Erromatik Maastrichtera, Europako batasunerako prozesua espazioa berriro asmatzeko benetako laborategia da, askotariko erkidegoen zati izatea eta aztertzen diren gaien araberako politikak lantzea posible eginez. Lurraldeko logiken trasgresio hori ez zaio Estatu subiranoen justaposizioari zor, eta ez du estatuko subiranotasun tradizionalen eskemak hartuko dituen entitate zabalagora eramango. Lurraldetasun nagusirik ezak Estatu-nazionala higatzen du, lurralde eta subiranotasunaren kontzeptuak bereizten ditu, eta elkartasunerako baldintzak aldatzen ditu, aliantza anitzen egoera berri bat planteatuz758.

Estatuz gaindiko integrazio-prozesuek hainbat galdera planteatu dituzte komunitate politiko ezberdinetakoa izateari dagokionez, eta, ondorioz, herritartasunaren ideiaren gainean eztabaida garrantzitsua eragin dute. Europako kasua paradigmatikoa da, agian, lurraldeen arteko batasunak ekonomia gainditu eta diru, hezkuntza edo defentsazko politiketara heltzen delako. Horrela, azken urteotan Europako hiritarraren kontzeptua azaldu da, partekatutako identitate leialtasunen prozesu hauskorra martxan jarriz. Horrek, saihestezinezko tentsioak sortzen ditu, orain bateragarri egin beharko baitira izaera nazionaleko taldeko identitate bati atxikitzea (nafarra, euskalduna, espainola, nafar-espainola) kontzientzia historiko eta kultural batean sorburua duena –eta gure kasuan foralitateak markatzen duena–, eta egungo konstituzionalismoaren printzipio unibertsalista eta kontraktualistetan oinarritutako identitate postnazionalari atxikitzea, zuzenbidezko estatua, demokrazia edo erakunde zibil zehatzetan partehartzea bezala. Egoera hau oraindik konplexuagoa da Espainiaren kasuan; nazio anitzeko estatua da, mugimendu migratorio konplexuez gain, gertakari historikoek eratu dutena, eta Nafarroaren kasuan, 1841a arte erreinu izana du bereizgarri. Espainian aldi berean identitate ezberdinak daude (nafarra, euskal-nafarra, euskalduna, katalana, galegoa...) lurralde berean, eta, aldi berean, euren jatorri kulturalarekiko independente, bere herritar guztiek tokiko, eskualdeko, estatuko eta europako erkidego politiko ezberdinetan parte hartzen dute. Askotariko herritartasun honi egile batzuek herritartasun maila-anitza deitu diote759.

Bestalde, 1978ko Konstituzioa egin zenetik, autonomien estatua sortu zenetik eta Espainia Europako Batasunean sartu zenetik, Estatu-nazioa, erabakiak hartzeko leku gisa, eskualdeko edo estatuz gaindiko organoek ordezkatu dutela ikusten dugu, identitate nazional espainolaren ideia ahulduz. Gogora dezagun gutxi gorabehera Espainiako legeriaren eta araudiaren % 60a Europako Batasunetik datorrela. Horrek ez du esan nahi Estatu-nazioa desegin denik, izan ere gobernu zentralek daukate azken hitza eskualdeek euren artean eta Bruselarekin dituzten harremanen gainean760. Baldintza honen pean, egungo Europan Estatuen edo Eskualdeen antolakuntzari buruzko eztabaida dago. Azken hauek 1985ean Eskualdeen Batzarra761, eta bereziki Maastricht-eko Ituna (1992) egin zenetik, onarpena izaten joan dira, bertan atea ireki baitzen erregioen paperari Europako eraikuntzan.

756 ARNAUD, 2003757 Cfr., besteak beste, CALAME, 2003; GRAZ, 2004; EBERHARD, 2005758 INNENARITY, 1999: 140-141759 GASCÓ, 2005. 760 LETAMENDIA, 1999: 240.761 CORRIENTE CÓRDOBA, 2000: 117-121.

311

1994an Nafarroako presidente zenean Juan Cruz Allik esan zuen legez, hori da Foru Erkidegoari eta bere autogobernurako kotei egokitu behar zaien markoa, etorkizunean pentsatuz762. Hain zuzen ere, Europako integrazioaren ondorioz, Konstituzioaren 148 eta 149 artikuluetan ezarritako Autonomia Erkidegoei zegozkien eskumenen banaketa aldatu zen, haien eskumenen hustuketarekin763, eta guri dagokigunez, Nafarroako Foru Erkidegoarenak bakarrik ziren eskumen batzuk Europako Erkidegoei eman zizkien Espainiako Estatuak, eta segidako Gobernu zentralek ez zioten prozesu horri inolako ordain edo konponketa formularekin lagundu, lurralde foralekiko elkartasunik eta errespeturik gabeko jokabidea erakutsiz764. Bestalde, Nafarroak, oraingoz, Europako Erkidegoko gaietan parte hartzen du Espainiako beste edozein autonomia erkidegok bezala765, bere eskubide historikoak bereizgarri juridiko edo instituzional bat izan gabe, nahiz eta Nafarroako Gobernuak Bruselan duen Ordezkaritza, sinbolikoa eta ez oso eraginkorra dena, erkidegoko hiriburuan Nafarroaren berezitasuna zabaltzen saiatu766. Azken formula hori da, beste autonomia erkigoen komuna, estatuaren azpitik dauden erakundeek zuzenean parte hartzeko duten bide bakarra.

Egungo Nafarroako Gobernuak Europako errealitate berriak foruei ekarriko dizkien erronkei buruz badaki. Hain zuzen ere, Nafarroako presidente Miguel Sanzek honakoa adierazi zuen Foruaren Hobekuntzaren XX. urteurrenaren oroitzapenezko jardunaldiei hasiera ematean:

En nuestro entorno más próximo, el edificio europeo, está en trance de revisión. Es sabido que la arquitectura institucional de la llamada hoy Unión Europea busca en estos días mediante la figura de los trabajos preparatorios de la Convención encontrar un traje adecuado, bajo la fórmula novedosa de un Tratado Constitucional, que haga gobernable una Comunidad a veinticinco; lo que comportará, de seguro, cambios institucionales, competenciales, y en un horizonte no muy lejano cambios en su financiación, loq ue redundará en economías como la nuestra que han sido y son, recipiendarias de los fondos comunitarios. [...]

Preservar el papel de Navarra, de sus instituciones, de su sistema de autogobierno, del bienestar de sus gentes, en el marco de ese ambicioso programa de integración, exigirá estar vigilante desde el nuevo concepto político de la subsidiariedad, donde el respeto de lo propio no debe ser motivo de disolución en aras de una Comunidad más cohesionada en lo político, económico y lo social.

Por eso, el gran reto que tenéis los juristas como ingenieros sociales de ese nuevo sistema, es encontrar fórmulas innovadoras que traten de preservar lo que tenemos, en el marco de ese nuevo sistema que ahora sólo se entrevé.

Que nuestro sistema foral, sepa acomodarse por arriba, al nuevo papel que el Tratado Constitucional diseñe, será tarea de esta generación. Ello exigirá replanteamientos institucionales: con Ejecutivos ágiles en competencias y resolución de problemas; con parlamentos que deberán encontrar también, más allá de sus formas y ritos tradicionales, nuevas fórmulas de control y donde los tribunales deberán orillar el manto de púrpura decimonónico para servir más ágilmente a los ciudadanos, a través de su función indeclinable de decir el Derecho y de resolver y pacificar los conflictos allá donde surjan.

Retos, que exigirán gastar energías e imaginar fórmulas innovadoras para que mediante técnicas jurídicas adecuadas, poder articular los remozados principios y conceptos que se vislumbran.

Por ello [...] es preciso cuidar como la niña de nuestros ojos a este Amejoramiento amejorado, según los tiempos y las circunstancias.

762 ALLI ARANGUREN, 1994: 158. 763 GARCÍA DE ENTERRÍA, 1991: 96-104764 EZEIZABARRENA, 2003: 12; BENGOETXEA, 2005: 145-163765 Cfr. PARIENTE DE PRADA, 2000; MURILLO DE LA CUEVA, 2000766 Cfr. PÉREZ CALVO, 2003: 61-103.

312

Pero una cosa debe quedar clara: la Navarra que queremos –articulada en torno a un Amejoramiento o Constitución política–, siempre estará al servicio de una Navarra con plena asunción de su historia, de su vigorosa personalidad política, no diluible en Entes, ni Estados Asociados [Ibarretxeren planaren inguruko kritika], unida a España en lo espiritual y entroncada en Europa donde por destino e historia le corresponde estar, brillar y permanecer767.

Miguel Sanzen hitzak, argi eta garbi, UPNk defendatutako nabarrismoaren adierazgarri dira, aldi berean Hobekuntzaren neoberrogeita bat zalea sakratutzat jotzen duen alderdia. Zentzu berean, 2000ko azaroaren 18an Cintruenigon UPNren Juventudes navarras-ek egindako Txosten politikoan 2.5. puntuan “Nafarroa Europan” deituriko epigrafe bat sartu zuten, non haien hitzetan,

Navarra tiene un su experiencia y en su peculiar régimen la mayor garantía para contribuir a la construcción de la unión. Posee un patrimonio jurídico-político –el fuero– que constituye un sistema surgido de la armonización (pacto) de sucesivos conflictos de convivencia entre culturas u sensibilidades diversas. La gran virtud de esta edificio foral sigue siendo su flexibilidad y porosidad para interpretar las demandas que una sociedad viva, e tensión y movimiento, plantea y darles respuesta con soluciones imaginativas y abiertas. Es lo que entendemos por vocación de amejoramiento.

En esta defensa de nuestros valores, proclamamos el derecho de Navarra a participar en el proceso de formación de la voluntad del Estado ante las instituciones comunitarias en cuantos asuntos puedan afectar al régimen foral así como en la determinación de la política regional de la Unión. Así mismo abogamos por una mayor participación de Navarra en los centros de decisión comunitaria (Comisión, COREPER, grupos de apoyo y trabajo de los organismos de la Unión, etc.…).

Exigimos de los poderes públicos y entidades privadas de promoción europeos, aprovechen al máximo las afecciones internas del "hecho europeo" y así: informen con integridad, gestionen con eficacia y canalicen al exterior nuestra singularidad, oportunidades y talante.

Por último los jóvenes de JJ.NN. nos comprometemos a defender una Europa de los ciudadanos, una Europa políticamente más unida, más respetuosa de las identidades nacionales y regionales, donde la unión económica monetaria y de mercado sólo sea un instrumento para la configuración de un espacio común de convivencia más equilibrado, cohexionado, libre, solidario y sin fronteras768.

Nafarroa, Euskal Autonomi Erkidegoa bezala, Europako Komunitatean egokitzeko zailak diren erronkei aurre egin behar die, bide eskasak baititu bere Eskubide historikoen defentsan parte hartzeko. Eskubide historikoak Estatuaren aurrean erabiltzen dira, Estatu horrek Konstituzioaren arabera onartu eta aitortzen dituelako, eta Europako Batasunaren aurrean ere erabili beharko lirateke, Estatuak Konstituzioaren arabera Europako Batasunaren beraren aurka aintzatetsi dituelako. Gure kasua ez da bakarra, eta hor ditugu Alemania, Austria eta Belgikaren adibideak769.

Alabaina, UPNren atsekaberako, Europako Batasunak irtenbideak bilatu nahi dizkio foruen auziari lagundu dion beste bati ere: Nafarroa eta Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa bateratzearen auzia. Erkidegoko zuzenbidea da –izango da etorkizuneko Konstituzioan- Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako zuzenbide komun bakarra. Horrek aukera ematen du Europako eraikuntza horren markoan eskualdeetako lankidetzarako sareak ezartzeko –gure kasuan Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiarekin– eta baita mugaz bestaldekoak ere –Laburdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoarekin, Akitaniako eskualdean bilduak–. Elkarlan horiek sinergiak bilatzen dituzte, alderdi guztien interesentzako onuragarria den estrategiarekin. Kohesiorako politika inposatzen da, gobernantzaren

767 SANZ SESMA, 2003: 13-14.768 http://www.juventudesnavarras.com/como_pensamos/politica.php769 LUCAS MURILLO DE LA CUEVA, 2000: 143; EZEIZABARRENA, 2006: 14-15, 73-81, 88.

313

kultura berria instituzio aniztasunaren testuinguruan (multilevel governance), azken urteotako norgehiagokaren kultura politikoaren kontra770. Hori izan zen PSN, CDN eta EAren hiru alderdikoa sustatzen saiatu zena, eta Juan Cruz Allik bere lan batzuetan era akademikoan irudikatu duena771. Prozesu hau UPNk geldiarazi zuen, eta etorkizunean izan dezakeen ibilbidea iñork ere ez daki. Alderdi politiko horren interesen ondorioak interes orokorraren kontrakoak izan zirela bistakoa izan zen, José Manuel Castellsek baieztatzen duen legez,

El esencialismo partidista prima sobre otras consideraciones, marginadas por el predominio incontestado de la razón del grupo hegemónico en una determinada coyuntura, sobre la racinalidad o adaptación a exigencias de una digna cooperación intercomunitaria. Vicio que puede ser plenamente invalidatorio para salidas racionales en cuanto a planteamientos de fondo. [...] No deja de ser usual la generalización de reproches en direcciones opuestas, desde quien siente toda reivindicación autonomista como un alegato de trasfondo independentista, hasta quien no duda de acusar de centralismo a cualquier afirmación no estrictamente autonómica. [...] Del mismo modo también, que si una coyuntura específica sustenta una tesis pactista y generosa con reivindicaciones autonómicas, otra coyuntura diferente puede auspiciar muy diferentes posiciones. La supeditación de la dinámica del general proceso autonómico, a esas coyunturas de reafirmación partidista, revela las intrínsecas debilidades del sistema, mediatizado siempre por el juego político, y en última instancia, por el interés prioritario del partido político en el poder o en sus aledaños más cercanos772.

Nafarroako enpresaren mundutik, Sixto Jiménezena bezalako ahots aditu eta kosmopolitek Foru Erkidegoaren autonomia maila optimizatzea defendatzen dute, EAEko eta Iparraldeko interesekin batera.

Nuestro espacio económico-social futuro es Europa y cuantas más competencias que no correspondan a la Unión Europea detente Navarra, tanto más tendrá su futuro en sus manos y optimizará su potencial como comunidad. Hay un efecto económico de “capitalidad” que juega a favor de los centros de decisión; ser centro de decisión no sólo permitir decidir y ser lo que se desea ser sino que induce riqueza.

El fomento de nuestra personalidad política y cultural es la tabla de salvación de Navarra como comunidad. Tenemos escasa masa crítica propia, desaprovechamos posibilidades conjutas con País Vasco e Iparralde, no fomentamos el euskera ni la educación en el conocimiento propio y todo ello nos hace perder cohesión y fuerza como comunidad. Si hemos de aportar algo al mundo como comunidad debemos sobrevivir, tener personalidad propia y mentalidad abierta y solidaria773.

Azken finean, eta Joxerramon Bengoetxearen hitzak gure eginez, iruditzen zaigu post-nazionala eta post-subiranoa den mundu honetan, Europako Batasunak Estatu-nazioari gutxiago heltzen zaion ikuspuntu polizentrikoa eman beharko lukeela. Bien bitartean, berezko Estaturik ez duten eskualde eta nazioek ondo egingo dute elkarlanerako eta elkarren arteko koordinaziorako bide posible guztiak esplotatzen, eta Europako intituzioekin, mundu post-nazional honetan herritarrenganako hurbiltasunak berarekin balio erantsi bat eta zilegitasun iturri bat dakarrela, eta oinarrizko eskubideekiko duen baldintzarik gabeko atxikimenduak barneko konstituzio-estatusari buruzko edozein hausnarketa desdramatizatzea eragiten duela frogatzen joateko, batez ere, Europako Federazio hori erdiesten dugunean, non egungo Estatu kideak Europa subirano horretan askatasunez federatutako entitateak izatera pasako diren. Suposizio horren arabera, EAEa Europan eskualde federatu bat izatera heltzeak subiranotasuna

770 BENGOETXEA, 2004; 2005: 163-164.771 ALLI ARANGUREN, 1997; 1999a; 2004a; 2004b772 CASTELLS ARTECHE, 1997: 78.773 JIMÉNEZ MUNIÁIN, 11.

314

partekatzeko aukera ezeztatzen dutenak eta Europako integrazioari garrantzia kentzen diotenak soilik arduratu beharko lituzke774.

Badira Estatuei egokitzen ez zaizkien nazioak, eta hainbat nazio dituzten Estatuak. Daniel Innerarityk gogoratzen duenez, gaur egun munduan gutxi dira komunitate homogeneoei egokitzen zaizkien lurraldeak (Japonia, Norvegia, eta agian –xehetasun batzuekin- Uruguay eta Zelanda Berria). Aldi berean, kulturak urratuta daude desadostasun sakonengatik, eta hainbat gatazkei aurre egin behar diete, zeinak urrun dauden zibilizazio bateratu eta harmonikotik, era baketsuan partekatutako balore batzuen inguruan biltzen zena. Munduaren zatiketak identitatea lurraldetasun trinkoa eta ziurtatutako ohiturak dituen osotasun harmoniko eta desadostasunik gabekoa bezala irudikatzea ameskeria besterik ez dela erakusten du. Mundua kultura independenteen mosaikoa bailitzan ulertzea bezain irreala da Estatu nazionalen araberako munduaren zatiketa argia775. Eta hori da Nafarroako kasua, bakarrik edo elkarlanerako organo batek edo zingo handiagoko ente batek lagundua.

Eskubide historikoek, dudarik gabe, egungo errealitatera egokitu beharko dute. Rubert de Ventós-ek Errenazimentuko federazio eta hiri kosmopolitei begiratzeko beharra adierazi zuen, aglomerazio handiak eta etnia txikiak, eta herritartasun bakarra eta nazionalismo anitza bateragarri egin baitzituzten776. Bernardo Atxagak antzeko metafora argudiatzen du, Euskal Herritik Euskal Hirira pasa beharra dagoela defendatzen duenean777. Gizarte kultura anitzeko batean, boterea herritarrek izan beharko lukete, euren identitate nazionala edozein izanik ere. Hortaz, badirudi oinarri etniko-kulturala duen abertzaletasunetik herritarren abertzaletasun batera pasako garela, politikan identitate ezberdinak errespetatuz parte hartuz, demokrazian gizalegetik barnagotuz. Bestalde, José Manuel Castellsek gogoratzen duenez, Baskonia, globalki eta bere aniztasunaren ikuspegitik begiratuta, hiri handi bat baino gehiago eta Estatu-nazio tradizional bat baino gutxiago besterik ez da778. Nafarroarentzat berdina esan genezake.

4.5. Inmigrazioa

Zuzenbideko lehen mailako Latinoamerikako ikasle inmigrante batek, GFDk, bere inguruko gazteriak foralitate historikoari eta egungo eskubide historikoei buruz dakiena erantzun zuen:

Bueno, la juventud que me rodea no tiene conocimiento sobre este tema. Me refiero a mis amigos, que la mayoría son extranjeros, y la verdad, no les interesa el tema. Respecto al resto de la gente joven que conozco, creo que sí saben algo sobre esto, pero sólo lo que han dado en el Instituto.

Hain zuzen ere, inmigrazioa, globalizazioarekin batera, egungo foralitatearen ahanzturarako gehien eragiten duen faktore batean bilakatu da. Jakina da, Espainiako populazioa orokorrean, eta Nafarroakoa bereziki, zahartzen ari dela, eta horrek, jaiotza-tasaren beherakadarekin batera, beharrezkoa egiten du komunitate inmigranteen ezarpena gure Erkidegoan. Horiek ordezkatzen dituen inmigrazioak ihes egin du bere

774 BENGOETXEA, 2005: 168.775 INNENARITY, 1999: 135-136776 RUBERT DE VENTÓS, 1994777 ATXAGA, 2005.778 CASTELLS ARTECHE, 1997: 82.

315

lurraldetik pobrezia egoera larrian dagoelako, gosete egoera eta bere oinarrizko eskubideen errespeturik eza ez denean. Gizakien lekualdatze horiek dira, hain justu, globalizazioaren urpegi ezagunenetariko bat.

Hauek dira Nafarroako populazioaren datuak azken urteotan, non inmigrazioaren pixkanakako handiagotzea egiaztatzen den. Nafarroako Estatistika Institututik lortu ditugu:

Nafar auzotasuna nazionalitatearen arabera Balore absolutoak Padroia 1975 Zentsua 1981 Padr 1986 Zents 1991 Padr 1996 Zents 2001 Padr 2005 Guztira 486.718 509.002 515.900 519.277 520.574 555.829 593472 Espainiarra 484.681 507.112 514.044 516.704 517.211 531.555 543590 Atzerritarra 2.037 1.890 1.856 2.533 3.363 24.274 49882 Aberririk gabekoa 0 0 0 40 0 0 0 Portzentaiak Padroia 1975 Zentsua 1981 Padr 1986 Zents 1991 Padr 1996 Zents 2001 Padr 2005 Total 100 100 100 100 100 100 100 Español 100 100 100 100 99 96 92 Extranjero 0 0 0 0 1 4 8 Aberririk gabekoa

Nafar auzotasuna nazionalitatearen arabera (50 urte edo gehiagoko biztanleria) Padroia 1975 Zentsua 1981 Padroia 1986 Zentsua 1991 Padroia 1996 Zents 2001 Padr 2005 Guztira 128.041 142.632 155.526 163.076 174.964 191.331 204.192 Espainiarra 127.637 142.236 155.157 162.666 174.454 189.865 200.734 Atzerritarra 404 396 369 396 510 1.466 3.458 Aberririk gabekoa 0 0 0 14 0 0 0 Portzentaiak Padroia 1975 Zentsua 1981 Padroia 1986 Zentsua 1991 Padroia 1996 Zents 2001 Padr 2005 Guztira 100 100 100 100 100 100 100 Espainiarra 100 100 100 100 100 99 98 Atzerritarra 0 0 0 0 0 1 2 Aberririk gabekoa 0 0 0 0 0 0 0

Portzentai hauek inmigrazio gazte bat erakusten dute, eta hiriguneetan nabarmenduko bagenu, balio handiagoak lortuko lituzke. Horrela, hiriburuan, esaterako, 2005ean atzerritarren kopurua populazioaren %10,9koa zen.

Pertsona horiek lurralde batera heltzeak, gure kasuan Nafarroara, ikaragarrizko ondorioak ditu. Hertsiki sozialak direnez gain, Nafarroako kontzeptu tradizionalak eta tokian tokiko identitateak zalantzan jartzen dituzten ondorioei erreparatzea interesatzen zaigu. XVIII. eta XIX. mendeetan zehar, eta estatuen sendotzearen ondorioz, pertsonen identitatea subjektu politiko bezala definitzen zen. Nafarroa, ikusi dugun moduan, ez zen salbuespen bat izan, eta Borboitarrak indarrean sartu zirenetik tentsio jarraia aurkituko dugu Madrileko zentralismoaren eta erreinu zaharraren berezitasun instituzionala mantentzearen aldeko interesen artean, XIX. mendean odolez estaliko dena gerra karlistekin. Testuinguru honetan, Nafarroako herritartasunaren kontzeptua

316

erkidego politiko zehatz bati atxikitzea zekarren, non foruek agintzen zuten. Konstituzio hau da Nafarroako herritarrei gainontzeko lurralde hispanikoengandik bereizten zien identitatea ematen ziena. Foruaren Hobekuntzari buruz jarduterakoan ikusi dugunez, hau Estatu-nazioaren ideiaren zordun da, eta lurraldetasun printzipioa era argian markatu zuen, gai euskaldunen kontra. Paradoxikoki, Foru Erkidegoak, argi eta garbi mugatua baina Estatu espainolean artikulatua, bere mugek gainezka egin dutela ikusi du, eta ez euskaldunengatik, baizik eta klase askoko lekuetako migrazio-lekualdatzeengatik. Egun, muga tradizionalek ez dituzte subiranotasunaren inguruak izendatzen, ezta barnekoa kanpokotik ezberdintzen uzten ere. Migrazio-lekualdatzeak jada ezin dira lurralde batetik beste batera pasatzea bezala ulertu779. Estatuen mugal desagertzen ari dira, eta autonomienak, esan beharrik ez dago, ere.

Gaur egun, gizarte kultura anitzetan bizi gara, mugimendu migratorioen ondorio direnak, eta horren eraginez, ezin dugu identitatea herritartasunaren arabera definitu780. Horrela, hiritar bakoitzaren identitate bakarra bereizgarri bezala onartzea eskatzen da, Estatu edo eskualde batean sartuko dena baina bere jatorrizko bereizgarri kulturalak ezabatu gabe. Fenomenoa bereziki konplexua da. Mila Gascók adierazten duenez, ez da bakarrik emigratu dutenen jatorri kulturala errespetatu behar dela, baizik eta gizakien identitatea ez dela bakarra, populazioen lekualdatzeek identitateak (iristen direnena, zein jasotzen dutenena) anitzak izatea eragiten dutelako. Hori dela eta, Nafarroako foralitatea gero eta anitzagoa den ikuspegian murgilduz doa. Gaur egun, aldi berean leku ezberdinetakoak eta erkidego kultural ezberdinetakoak izan gaitezke, gure jatorria eta bizilekua edozein izanda ere. Paper kultural ezberdinak bete ditzakegu, gure ustez garatzea merezi duten kulturaren ezaugarri horiek aukera ditzakegu, edo asetzen ez gaituztenak baztertu. Horrek ez du zertan hiritar edo auzoko izatearekin, edo eskubide politikoak egikaritu eta gure bizilekuen bilakaera zehazten duten gertakarietan, eta hortaz zuzenean eragiten digutenak, parte hartzearekin bateraezin izan behar781.

Kulturartekotasun eta kultura identitatearen kontzeptuak, globalizazioaren markoan, ezin dira ulertu kulturak era monolitikoan erlazionatuko balira bezala, baizik eta harreman horren eta kulturen arteko elkarrizketaren fruitu izan da globalizazioak ekarritako homogeneotasunaren eta Nafarroak inmigrazioaren ondorioz duen heterogeneotasun kulturalaren arteko lotura782. Sistema kulturalak berez dinamikoak dira, horregatik aipatzen ditugu kulturartekotasuna, kultura-aniztasuna, transkulturazioa, mailegu kulturalak, sinkretismoa, etab. Orain interesatzen zaiguna Nafarroan gertatzen ari den inmigrazio fenomenoari estuki lotua dagoen lehenengo termino horretan, eta gizartean duen sartzean arreta jartzea da. Kulturartekotasunak gurea bezalako gizarte konplexuetan klaseek eta taldeek lengoaiak, ikurrak, kodeak, ohiturak eta errituak dituzten prozesu identitario zehatzak sortzen dituztela esan nahi du, bere kideak euren artean identifikatzera eramaten dituena, baina baita besteengandik maila ezberbinetan ezberdintzera. Kulturartekotasuna ez dira kontaktuan dauden eta nahasten diren bi kultura edo gehiago, baizik eta, García-Canclinik 783dioen moduan, hibridaziorako joera duten prozesu kultural anitzekin du zerikusia. Beste era batera esanda, klaseek edo taldeek hainbat sistema edo kode kulturaletan parte har dezakete, baina era bereizian identifikatzeko joera dute, eta horrek berekin ekartzen ditu identitatea berreraikitzeko, euren memorien aukeraketarako eta euren egitasmoen baieztapenerako prozesuak. 779 INNENARITY, 1999: 139.780 SARTORI, 2001. 781 GASCÓ, Mila, 2005782 Cfr. FORNET-BETANCOURT, 2001783 GARCÍA-CANCLINI, 2000

317

Erronka garrantzitsua da, eta badirudi etorkizuneko gizartearen aurrerapena sozialki lagun hurkoarekiko eta bere erkidegoarekiko errespetuaren balioa berreskuratzea lortzearen menpe, eta, gizatasunaren kontzeptuari zentzua ematearen menpe dagoela; ez bakarrik espezie biologiko moduan, baizik eta benetako erkidego global baten moduan, ezberdintasunak beti izango dituena –horien artean kulturalak–, baina alderdi ezberdinen artean adostutako egitasmoak ere izango dituena784.

Nafarroako Hezkuntzak egoera berriari egokitu behar izan zaio785. Nafarroako Eskola Kontseiluak 2000. urtean prestaturiko txosten batean adierazten zenez786, egungo egunean, kultura anitzeko hezkuntzaren abiapuntua ikasle guztiei buruzko politika globalek osatzen dute; politika horien ezaugarriak dira, batetik, kultura anitzeko gizarteetan bizitzeko prestakuntza eta, bestetik, Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalak ezarritako printzipioak bereganatzen dituzten kulturenganako begirunea nahiz kritika. Halaber, trukearen eta komunikazioaren printzipioa nagusiarazten da, desberdintasunak azpimarratzen dituen printzipioaren gainetik, eta arrazakeria nahiz xenofobia modu aktiboan gaitzesten dira. Integrazio prozesua gauzatu behar dute, hala gizabanakoa hartzen duen sozietateak —horrek gehiengoa osatuko du—, nola sozietate horretara heldu berria den taldeak. Kulturen arteko elkarrekintza eta trukearen ondorioz, aldatu egiten dira kultura horiek eta, pixkanaka-pixkanaka, "gu" berria agertzen da. Abiapuntu bezala onartzen da, beraz, kultura errealitate dinamikoa eta dialektikoa dela. Kultura anitzeko hezkuntzaren helburua da pertsona guztiak prestatzea kultura anitzeko gizartean bizi ahal izateko. Ildo horri ekinez, elkar-ulertzea eta elkarbizitza ahalbideratzen duten eremu komunak gailentzen dira desberdintasunen gainetik, baina aldi berean, kultura aniztasuna errespetatzen da. Gure gizartea orain urte batzuetakoa baino askoz heterogeneoagoa da, eta gizarte horretan, gero eta garrantzi handiagoa hartzen du, desberdintasunean bizitzeko errebindikazioak. Horrek esan nahi du, on izango litzatekeela kultura elkarbanatua garatzea, norbanakoen eta taldearen interesak batuz, eta aukeren berdintasuna nahiz gizarte kohesioa bultzatzeko balore eta jarduerak azpimarratuz. Hori dela bide, hezkuntza proiektuetara kultura anitzeko hezkuntzaren printzipioak eta baloreak bildu behar dira; berebat, zentroetako irakaskintzan ikasleen jatorri eta kultura desberdinak aintzatetsi behar dira. Horrez landara, kultura anitzeko hezkuntzak hezkuntza talde eta eginkizun osoa ukitu behar du, eta ez bakarrik irakasleek euren geletan gauzatzen duten zeregina. Esangura horretan, zentroek familiei proposatzen dizkieten komunikazio bideek gogoan izan behar dute haien gizarte, ekonomi eta kultura aniztasuna. Azken buruan, ikasleen guraso elkarteek famili aniztasun hori aintzakotzat hartu eta euren proposamenetan jaso behar dute.

Kultura anitzeko eskola eratzean, beste kultura batzuetako ikasleei eta horien familiei zuzendutako ekintzak ez ezik, bertoko ikasleen gaineko ekintzak ere programatu behar dira. Eskolak berez bereganatu behar du aniztasuna, gizakiari 784 OLIVÉ, 1999: 36.785 Cfr. Euskal Autonomia Erkidegoan, Estatuan eta Europan egiten den politikarekin: Ikasle etorkinak e-Dossier. www.isei-ivei.net/eusk/sakon/indexsak.htm Web orri horretan ikasle etorkinen hezkuntzari buruz interneten eskura dauden zenbait dokumentu jasotzen dira, eta informazio behar desberdinak betetzeko eran antolaturik dago. Aukeratu dituzten dokumentuek sakontze eta zabaltasun maila desberdinak dituzte: batzuek EAEn ezarritako ekimenen ikuspegi orokorra ematen dute; beste batzuek nazioarteko txostenak dira, eta gaiaren egoera adierazten dute eremu zabalagoan. Artikulu eta ponentziak ere jasotzen dira, ikasle etorkinen hezkuntzan garrantzizkoak diren hainbat konturi buruz: asimilazioa, integrazioa, aniztasuna, kultura anitzeko eta kulturarteko hezkuntza, eta abar. Azkenik kulturarteko hezkuntzarako baliabideen lagin adierazgarria eransten da. 786 NAFARROAKO ESKOLA KONTSEILUA, 2000.

318

datxekion ezaugarri moduan, eta ezbairik gabe, aberastasuna dakarren osagai moduan. Hari berari segituz, kulturaren aldetik desberdina den pertsona bete-betean onartzean, pertsona horri mesede egiten zaio duda-izpirik gabe, baina aldi berean, jokabide hori aberasgarria izango da guretzat ere.

Nafarroako Eskola Kontseiluaren arabera, lehentasuna eman behar zaie kultura aniztasunaren esangurari buruzko sentsibilizazio egitarauei, hain zuzen ere, eskoletan irakasle, famili, ikasle eta zerbitzu nahiz administrazioko langileen artean zabaltzen diren egitarauei. Kultura aniztasuna aintzakotzat hartzeko ekintzaren ardatz nagusia izan behar da interesen ikuspegi oro-hartzailea, interes horien ulerkera baztertzaileak edo monopolistak saihestu eta horietan guztietan dauden osagai komunak bultzatuz. Egitarauek aniztasunaren ulerkera, begirunea eta integrazioa bezalako kontzeptuak jaso behar dituzte. Edozein kasutan, integrazioa ezin daiteke sekula ulertu asimilazio moduan, ezpada kultura ikuspegi bakoitzaren osagairik baliotsuenak barneratzen dituen beharrezko nahaste moduan.

Erakunde honen aburuz, eskola da gunerik egokiena mundu desberdinetan bizi direnen arteko batetortzea eta elkarrizketa hasteko. Elkarrizketa hori egiazkoa izan dadin, kultura guztiek —baita gutxiengoen kulturek ere— izan behar dute euren sendotze esparrua eta gizartearen aintzatespena. Guzti-guztiok egon behar gara beste kulturen balioak aintzatesteko prest; esangura horretan, geure kulturan egin beharreko aldaketak onartu behar ditugu, norberaren eta taldearen garapenari behaztopa egiten dioten aldeak gainditzeko. Kultura anitzeko eskolak ikasle guztiei erakutsi behar dizkie beste ikasleen jatorrizko herrietako kulturak. Zernahi gisaz, kultura desberdinak barneratu eta ikasle bakoitza bere kulturan heztea ahalbideratzen duen tresna baino zerbait gehiago izan behar da kultura anitzeko eskola. Horrez gain, eskola horrek ikasle guztiei ezagutarazi behar dizkie besteen kulturak, kultura horiek begi-onez ikus ditzaten. Ezagutarazpen eta onarpen horren bitartez bakarrik lor daiteke begirunezko elkarbizitza aberasgarria, desberdina eta ezezagunaren aurrean berez sortzen den errezeloa gaindituz. Gainera, horretara bakarrik lortzen da eskolako kultura aniztasuna benetan aberasgarria izatea denontzat. Eskolak ikasleei eta hezkuntza taldeari erakutsi behar die herriek kultura desberdinak dituztela, eta hori aberasgarria dela; edu berean, eskolan ikustarazi behar da onartezinak direla kultura nagusi eta menpekoen arteko tratu desberdintasunak. Halaber, on izango litzateke, eskolak giza eskubideen balio unibertsala baieztatzea, eskubide horiek osatzen baitute, dela kultura desberdinen integraziorako muga bakarra, dela horien guztien topagunea.

Errealitate berri honetan, ez dago inolako plangintzarik eta asmorik inmigrazioaren belaunaldi berrien seme-alabek Nafarroan integratzeko foralitatearen oinarriak Hezkuntzaren bidez berenganatzeko. Lehentasunak, ulergarria den moduan, bestelako batzuk dira. Ikus dezagun, labur-labur, Nafarroako Hezkuntza politika nondik-nora dihoan arlo honetan. Nafarroako Eskola Kontseiluak “Inmigrazioa eta Hezkuntza” izenburuko txostena Salamancan 2003ko maiatzean ospatu ziren Estatuko eta Autonomia Erkidegoetako Eskola Kontseiluen XIV. Topaketak aurkeztu zuen787. Bertan, honako datu hauek erakusten ziren:

Atzerritar ikasleak, etapakako datuak, 1999-2000 eta 2001-2002 ikasturteak

787 NAFARROAKO ESKOLA KONTSEILUA, 2003.

319

Ikasturtea Ikastetxe publikoak Itunpeko ikastetxeak Orotara

HH LH DBH Ikast. Pub.

Orotara

HH LH DBH Itunp. Ikast.

Orotara

1999-2000 174 412 161 747 65 162 88 1.062

2000-2001 321 684 116 1.121 114 280 152 546 1.667

2001-2002 356 1.067 454 1.877 247 152 139 538 2.415

Atzerritar ikasleak (2002ko ekaina)

Ikastetxeak HH LH Orotara DBHko 1. Z.

DBHko 2. Z.

Orotara

Publikoak 356 1.067 1.423 285 169 454

Itunpekoak 247 152 399 100 39 139

Orotara

Orotara: 2.619

603 1.219 1.822 385 208 593

Nafarroako Eskola Kontseiluaren jarduketa eta proiektuei dagokienez, etorkinei arreta egiteko eredu bat ezartzen zen: Etorkinei arreta egiteko daukagun hezkuntza ereduaren abiapuntua da aniztasunari arreta egiteko egungo baliabideak eskola populazio honekin erabili eta aplikatzeko erabakia, betiere ikastetxe bakoitzeko egoera partikularrak exijitzen edo eskatzen dituen aldaketa eta gehikuntzekin. Honi dagokionez, zenbait erabaki berezi hartu ziren ikasle etorkinen arreta hori bideratu eta orientatzeko, eta besteak beste eskolaratzeko orduan, berariazko arau bezala, ikasleen onarpena eta matrikulazioan izenekoan sartzen dena, hauxe eman zen: Nafarroako ikastetxe publiko eta itundu guztiek ikasgela guztietan bi plaza betegabe utzi beharko dituzte gutxiengo etnikoetako edo kulturalki beharra duten talde sozialetako familietako balizko ikasleak, horien barnean direla espainiarrak zein etorkinak. Bestalde, 2001/2002 ikasturterako fondo publikoekin eutsitako unibertsitatez bertze aldeko irakaslekuetan ikasleak onartzeko prozedura araupetu zuen Hezkuntza eta Kultura kontseilariaren urtarrilaren 25eko 19/2001 Foru Agindua:

18. artikulua. 1. Gizarte eta kultur egoera baztertuetan dauden ikasleak eskolatzea bermatzeko, Haur Hezkuntzako bigarren zikloko lehenengo mailarako ikasleak onartzeko prozesu arruntean zehar baimendutako ikasle talde bakoitzeko bi plaza gordeko dira, fondo publikoekin eutsita dauden eta irakaskuntza horiek ematen dituzten ikastetxe guztietan.2. Plaza horiek eskatzen ahalko dituzte, ikasleak onartzeko epe arruntean zehar, etni gutxiengoetako talde gizarte eta kulturari begira baztertuetako familia espainiarrek, Europar Erkidegokoek edo bertze herri batzuetatik etorritakoek, 1998an zehar jaiotako ikasleentzat.3. Gordetako plazak eskuratu nahi dituzten eskatzaileek hori adierazi beharko dute izena eman aurretiko inprimakian, beren herriko Oinarrizko Gizarte Zerbitzuaren beharrezko txostenarekin batera.4. Plaza horiek eskuratzeko aurkeztutako eskabide kopurua hutsik dauden plazen kopurua baino handiagoa bada, foru agindu honen 7. artikulutik 13.erainoko artikuluetan irizpideen aplikazioan

320

oinarrituriko lehentasun hurrenkera bat ezarriko da. Ondoreotarako, kasu guztietan egoitza kontzeptuarengatik 5 puntu esleituko dira, eskatzailearen egoitza-lekua edozein delarik ere.5. hutsik dauden erreserba plazak falta izateagatik onartzen ez diren eskabideak eskabideen zerrenda orokorrera sartuko dira aurreko puntuan aipaturiko irizpideen arabera lortutako puntuaketari dagokion postuan.6. Zerrenda orokorrera sartu ostean plazarik lortzen ez duten eskabideak Eskolatze Batzordeari bidaliko zaizkio aurkeztutako agiriekin bat etorririk.7. Hutsik dagoen erreserba plazarik badago, horrelakoak eskabideen zerrenda orokorrarekin bat etorririk esleituko dira.

Ikasle etorkinei Nafarroan arreta egiteko orientabide orokorrak

2000/2001 ikasturterako eman ziren eta gaur egun oraindik ere indarrean daude. Ikasle etorkinen integrazioak normalizazio eta aukera berdintasuneko printzipioa suposatzen du ondorio guztietarako, horren barne dela familiek ikastetxea hautatzeko askatasuna izatea. Gure integrazio soziokulturaleko ereduak ez da ez asimilazio huts bat ez justaposizio bidezko edo baloreen nahasketan oinarritutako hibridazio kulturala ere, baizik eta elkarren ulertzea, kultura bakoitzak duen onenean oinarriturik, betiere neurgailu komun hartuta gizaki ororen negoziatu ezinezko duintasuna. Jakin beharko dugu gure nortasunari eusten gizarte anitz batean, eta hura aberasten gurekin bizi direnek daukaten onenarekin, gure onena ere eskaintzen diegun bitartean. Ikasleek harrerako hizkuntza ez jakiteak berekin dakartzan zailtasunak gainditzeko, irakasleei espainiera bigarren hizkuntza gisa irakasteko prestakuntza jarduerak eta materialak eskaintzen dizkiegu. Azpimarratu beharra dago ikastetxe askok egiten duten lana eta irakasle askok lan honetan jartzen duten merezimendu handiko ahalegina. Hezkuntza Departamentuak abiarazitako jarduketen artean, Baldintza sozio-kultural txarrekin loturiko hezkuntza premia bereziak dauzkaten ikasleen errolda egitea dago. Honakoak dira Departamentuak ikasle etorkinei arreta egiteko lehentasunezko jarduketa arloak: a) Espainiera bigarren hizkuntza gisa irakastea. Euskal Autonomi Erkidegoan ez bezala, Nafarroan euskara alde batera uzten dute egungo UPNko gobernariek. b) Curriculumeko atzerapenari erantzun egokia ematea. c) Abegia eta integrazio sozial eta hezkuntzazkoa.

Lehen Hezkuntzan, irakasle espezialistek talde bakoitzari eskaintzen dioten arretak aukera ematen du tutoreak ondoko eginkizunetan behar den denbora eman dezan: a) Ikasle atzerritarren gaztelania sendotzea. Lehen esan bezala, Nafarroako Gobernuak ez du euskararen inguruan ekimenik bultzatzen. b) Egoera sozial eta kultural txarrean dauden ikasleei arreta hobea ematea, baldin eta bi edo ikasturte gehiagoko curriculum-desfasea badute. c) Aniztasunari egin ohi zaion arreta sendotzea. Bestalde, pedagogia terapeutikoko irakasleak era horretako lanetan aritzen dira, ikastetxeak aniztasunarekiko arretarako prestaturiko planaren arabera. Nafarroako Hezkuntza Departamentuko Pedagogi Berrikuntzarako Zerbitzuko langileak lanean ari dira gaur egun mailen araberako curriculum berariazko bat prestatzeko, Murtziako Erkidegoko Hezkuntza Departamentuarekin batera.

Bigarren Hezkuntzan, ikasle etorkinari ikastetxearen aniztasunarekiko arretarako planaren arabera eginen zaio arreta: laguntzak, bikoizketak, curriculum egokituko unitateak, 3. eta 4. ziklo egokituak eta curriculum anitza. Bigarren Hezkuntzako ikasleari arreta egiteko berariazko neurrien artean, ondokoak aipa daitezke: a) Etorkinentzako tutore berariazkoak ezartzea. b) Pedagogia Terapeutikoko irakasleen laguntza eta arreta. c) Hizkuntza departamentuetako (gaztelania, euskara, ingelesa, frantsesa, alemana) irakasleek gaztelaniaren irakaskuntza lana eginen dute, ikastetxearen aniztasunarekiko arretarako planaren arabera. d) Orientatzaileak

321

oinarrizko zerbitzuen eta osasun zerbitzuen barneko eta kanpoko koordinazioaz arduratuko dira. Itundutako ikastetxeen kasuan, ikasle etorkinei arreta egiteko dotazio berariazkoa antzekoa da, hain zuzen ere xede horretarako dauden irakasleen eta orientatzaileen asteko ordu kopuru jakin batekin, betiere ikasleen kopuruaren eta haien ezaugarrien arabera.

Gauzak horrela, eta gure gaiari dagokionez, foralitatea eta egungo izaera juridikoa, hots, bere eskubide historikoen garrantzia, ez inondik-inora lantzen, naiz eta bere edukinetan aniztasun kulturala jorratu. Kasu honetan, adibiderik esanguratsuena Irakasleentzako prestakuntza ikastaroak dira. Nafarroako Eskola Kontseiluaren “Inmigrazioa eta Hezkuntza” txostenean 2001-2002 ikasturtean etorkinen taldeei arreta egiteko lanekin lotutako prestakuntza ikastaroen berri ematen da. Ikusiko dugun bezala, aniztasun kulturala eta gaztelania dira lantzen diren gai nagusiak. Nafarroako foru zuzenbideari ez zaio lekurik egiten.

4.6. Hezkuntza

4.6.1. Hezkuntza, foruak ezagutzeko ezinbesteko tresna

Dagoeneko gaindiezina den belaunaldiarteko transmisioaren etenduraren ondoren, gazteriak foralitate historikoari buruz eta egungo eskubide historikoei buruz duen ezagutza hezkuntzari lotuta dago. Hala dakusate Zuzenbideko 2005-2006. ikasturteko lehen mailako ikasleek ere:

La juventud actual posee un conocimiento de los derechos históricos de Navarra a través de lo poco que se trata acerca de él como tema de estudio en las aulas; fuera de ellas el tema tiene una mínima relevancia como cuestión a discutir en el círculo social. No es precisamente un tema que preocupe a la juventud navarra, así que el conocimiento se reduce, a lo dicho anteriormente, al conocimiento de escasos datos básicos impartidos en horas de estudio. (APR).

El desconocimiento creo que es fruto de esa falta de interés que debería ser contrarrestada aprovechando bien los años escolares y poniendo especial interés y motivación en lo referente a nuestra Provincia. (AVM).

Sinceramente y por desgracia no existe un conocimiento popular de los derechos históricos. Esta falta de conocimiento yo creo que se debe a que cada vez se estudian en menor cantidad e intensidad de lo que deberían y yo creo que esto hace que nosotros les demos menos importancia. En algunos amigos míos el conocimiento es prácticamente nulo, ya que han estudiado hasta la E.S.O., en cambio, otros amigos míos, al igual que yo, tenemos más conocimiento porque nuestra trayectoria escolar ha sido más larga, pero la verdad es que es un conocimiento mínimo. En mi familia no hay mucho conocimiento, ya que mi madre por ejemplo no estudió, y mi padre sí que se podría decir que sabe algo. Mi hermano tiene un conocimiento prácticamente nulo, ya que es más pequeño que yo y está cursando la E.S.O. (OIO).

Realmente pienso que existe un cierto desconocimiento de los jóvenes ante los derechos históricos, puesto que el tema es tratado superficialmente en la asignatura de Historia de 2º de Bachillerato, y somos una minoría los que llegamos a ese nivel. (UBH).

Pienso que todo estudiante de Navarra ha oído hablar de los fueros y de los rasgos distintivos que posee su Comunidad Foral, además son temas que forman parte del contenido de la asignatura de Historia. (Leyre Equiza Garde).

Pienso que tal vez algo superiores a los de la gente de otras edades, debido en parte a que se estudia en el Bachillerato. (ALR).

322

Este desconocimiento no sé precisamente a qué se debe, pero creo que es por la poca información recibida sobre este tema, es decir, en los centros de formación no se da la suficiente información como para poder conocer a fondo a qué se refieren los derechos históricos de Navarra. (GFD).

Ikasleen kopuru handi batek hezkuntza sistemaren argilunei leporatzen die foralitate historikoari buruz eta egungo eskubide historikoei buruz dagoen ezagutza maila. Badira orokorrean hezkuntzari buruz egindako mota askotako iritziak:

Después de haber preguntado sobre el tema a mi hermano y a mis amigos, he llegado a la siguiente conclusión: la gente joven sabe sobre el tema lo poco que le han enseñado en la escuela o en el instituto. Todos a los que he preguntado han dicho más o menos lo mismo: “sé lo que son pero no sabría explicarte bien...”; “me suenan”; “sé muy poco sobre eso”, etc. Este resultado no me sorprende en absoluto porque ya se sabe que la mayoría de los jóvenes no se preocupa por estos temas, no le presta atención y si me apuras un poco hasta, sin tener conocimiento de ellos, sólo por ser de obligado estudio en clase, los aborrecen. (LSB).

Yo pienso que el sistema educativo actual deja muy de lado estos temas. Además a un grupo de la sociedad no le interesan estos temas. Pero desde mi punto de vista el gran problema está en la educación. (LDG).

El desconocimiento popular en torno a los fundamentos históricos de la foralidad navarra, se debe a la falta de profundización de los mismos en la enseñanza, tanto en la E.S.O. como en el Bachillerato. (MENL).

El desconocimiento popular en torno a los fundamentos históricos tiene varias suposiciones. En el mundo adulto, el desconocimiento de dichos fundamentos se debe a una mala formación académica en torno a la realidad histórica de Navarra, muy influida por el sistema de educación franquista, en el que no se admitía más que una España centralizada sin posibilidad de manifestar los símbolos culturales que no fuesen los impuestos. Desde el sistema pedagógico actual se empieza a igualar la historia de Navarra con la de España, dándole la importancia merecida, y con el fin último de conseguir el conocimiento básico de los fundamentos navarros y españoles. (DCC).

Los derechos forales no tienen mucha importancia en la enseñanza pre-universitaria. (RIA).

Gehiengoak ikasketa-planak nabarmentzen ditu:

Entre múltiples aspectos creo que el desnococimiento en torno a los fundamentos históricos de la foralidad navarra se debe a la educación, porque en Historia se tiende a querer acaparar mucho, a estudiar Historia Universal, Historia de España, Historia de Navarra, etc., sin tener en cuenta la realidad, el hoy, que es uno de los fines más importantes del estudio de la Historia. Es decir, se quiere acaparar mucho cuando a lo mejor hay aspectos que debiéramos darle una importancia especial. (ZPP).

El sector de la población cuyo conocimiento sobre los fueros es más escaso, es la juventud, debido a que es un tema que en los planes de estudios, en muchos casos, ha sido marginado. (RRB).

Desde mi punto de vista no existe un conocimiento de los fueros. Hasta que no llegamos a 2º de bachiller la enseñanza sobre la historia de Navarra es la mínima, no se profundiza y en verdad se da por encima. Luego, llegados a 2º, nos enseñan historia de España e inciden un poco más ciertos aspectos de Navarra, pero sólo en la historia contemporánea. Además, desde mi experiencia, te mandan estudiarlo en casa, sin explicar nada en clase. Lo que se suele saber son ideas sueltas que se sacan de contexto y por ello pierden su valor y verdad. (AGI).

323

No lo sé exactamente, pero yo creo que es por la educación que se nos da en el colegio. Si desde pequeños nos fueran introduciendo nuestra historia, de manera amena, como por ejemplo cuentos. Y cuando llegamos a la edad de dar historia como materia en sí, en vez de dar año tras año lo mismo (por ejemplo en la E.S.O. se da hasta 3º la Prehistoria y la Edad Media en general), podrían organizarse de manera que aprendiéramos también nuestra historia en vez de dar cada año lo mismo. Pero en verdad no lo sé. Aunque es muy importante saber nuestra historia cada vez es más lejana, y aunque es necesaria para entender los acontecimientos posteriores e incluso los que ocurren hoy en día, también es verdad que hay mucho por saber con poco tiempo como son las horas de Historia. (AGI).

Respecto a la formación académica que adquirimos antes del ingreso de la Universidad, la verdad es que no se puede decir que sea una formación muy amplia en lo que al tema respecta. (MJGC).

Quisiera destacar que discho desconocimiento existe no sólo hacia el derecho foral navarro, sino hacia multitud de temas histórico-culturales, quizás porque se le presta poca atención a la enseñanza de la foralidad en las aulas de nuestras escuelas y porque además, la ignorancia y la incultura se ven arropadas, reforzadas, por una sociedad como la actual, que en muchos aspectos de la vida carece de unos valores firmes, de una conciencia o de una cultura del trabajo, del esfuerzo, y que da únicamente importancia al presente y no a los aspectos históricos del pasado o lo que pueda suceder en el futuro. (AAC).

A mi juicio no existe la suficiente y necesaria información acerca del significado de los fundamentos históricos de la foralidad navarra, ni sobre las ventajas que aportan a los ciudadanos. Más concretamente, en la enseñanza escolar, es decir, en los planes de estudios, no se atribuye la suficiente información para acceder al conocimiento de éstos. Es insuficiente la importancia que se atribuye al conocimiento de dichos derechos históricos en Navarra. (AZA).

No se les dedica mucho tiempo a la hora de estudiarlos; y si esto ocurre incluso en Navarra, imagino que en el esto de Comunidades Autónomas todavía se estudiarán menos. (BCD).

Este desconocimiento puede deberse a la falta de estudios. En los institutos de secundaria, que es donde se suele impartir la materia relativa a Navarra, quizá no se den suficientes nociones sobre ello, o quizá no se estudie lo suficiente por parte de los alumnos como para tener definidos los aspectos esenciales del tema, que en mi opinión éste es el problema. (LSB).

Creo que tampoco se le da una relevancia suficiente en la materia impartida obligatoriamente en los institutos y, a mi juicio, es realmente importante que, al menos la juventud de un pueblo sepa su historia, pues de lo contrario, podría producirse una gran laguna de la que casi seguramente derivarían grandes controversias en base a la realidad actual y polémica de Navarra y sus prerrogativas. (VGI).

Tal vez el problema esté en la educación, en mi caso concreto, en 1º de Bachiller sólo dimos Historia mundial. En 2º la Historia de España, viendo muy por encima la de Navarra. Creo que esto es un problema, porque si no conocemos nuestra historia, ¿cómo vamos a defender nuestros derechos?, ¿nuestro futuro? El Departamento de Educación debería integrar en el plan de estudios en el que los alumnos lo superen sabiendo su historia más cercana, como en nuestro caso los fueros. Debería primar que los alumnos aprendan bien y que no sepan poco de mucho sin dominar nada del todo. Es también muy importante la disposición de los profesores a enseñar a sus alumnos. (IOS).

Eta, horien artean, asko Batxilergoan Nafarroako Historiaren irakasgaiaren hautazko izaeran zentratzen dira:

Existe un alarmante desconocimiento de los derechos históricos de Navarra en la juventud, fruto de un deficiente sistema educativo que no estudia en profundidad la historia de nuestra tierra, centrándose casi con exclusividad en la historia del estado español. Ciertamente no existe una asignatura obligatoria de Historia navarra, sólo se estudian nociones básicas de la

324

historia de la Comunidad Foral en la asignatura de Historia general. Sólo la asignatura optativa impartida en Bachiller acerca a los jóvenes navarros a un estudio más profundo de nuestra historia, pero al tener carácter optativo y enfrentarse a segundos idiomas (francés, alemán...) tan importantes hoy en día, tiene una baja aceptación. (JOR).

Existe un gran desconocimiento en torno a este tema. Se puede deber a la poca importancia que dan los jóvenes a este tema, y a que en el Instituto no se le da mucha relevancia, ya que en la asignatura donde se da algo de estos temas es Geografía e Historia de Navarra, y es optativa. (ODMO).

Creo que la enseñanza impartida en las escuelas es escasa y se insiste mucho más en temas de historia que la gente tiene más que sabida, ya que se dan cada año en la asignatura de Historia; como personas afortunadas de vivir aquí en Navarra se debería de dar más ampliamente las materias relacionadas con nuestros derechos históricos navarros, porque desde mi exççperiencia, sólo he dado los derechos históricos en el 2º curso de Bachiller [asignatura optativa], y de manera muy general, así que el desconocimiento está causado por la escasa enseñanza sobre Navarra que se da en los colegios. (CRSP).

Pienso que es debido a los estudios mínimos que se hacen de ellos, a que no se estudian con tanta profundidad como otras asignaturas; [en la asignatura optativa] se da sólo una idea global o general sobre cuáles son esos derechos históricos de la foralidad navarra. (LEG).

4.6.2. Irakaskuntzaren erronkak

Irakaskuntzak dituen erronken artean nabarmendu beharra dago globalizazio fenomeno garrantzitsuen baterako existentzia, gutxiengo kultural, etniko edo nazionalak dauden lekuetan identitate foralarekiko problematika esplizitua adierazten duten aniztasun handiko tokiko fenomenoen kontra. Irakaskuntza sistema tradizionala Estatu-nazional demokratikoak eta baita diktatorialak ere (Espainia frankistaren kasuan bezala) finkatzeko faktore bat izan zen. Xedea hezkuntza-sistemaren bidez Estatuko kideen ezberdintasun kultural, etniko edo erlijiosoetatik haratago, legeenganako errespetua eta nazioarenganako leialtasuna sustatuz lotura sozialak indartuko zituzten balio eta portaerak zabaltzea zen. Horrela, mendebaldeko hezkuntzaren historia nazioaren eraikuntzaren historiari estuki lotuta dago. Aberri historia, ohiturak, banderak, himnoak, armarriak etab. Bezalako alderdi sinbolikoetak nabarmendu ziren, kohesiorako jarraibideak eta diziplina sociala hedatzeko helburuarekin. Frankismoak testuliburuak bere ordena sozial eta politikoa legezkotzat jotzeko erabili zituen, historia nabarmenki berriro asmatuz788. Nafarroako irakaskuntzak Estatu espainolaren asmoei estuki lotutako fotalitatea deskribatzen zuen. Trantsizioaz geroztik, egile eta ideia gehiagoz osatutako sorta aurkitzen dugu, nahiz eta botereak edukiak kontrolatu. Botere horiek latzagoak izan ziren Hezkuntza Ministerioaren buru PP izan zenean; horren adibiderik adierazgarriena, Esperanza Aguirrek sustatu nahi izan zuen Giza Zientzien irakaskuntzaren Dekretua, zeinak DBHko ikasleen ezagutza historikoaren maila baxua arintzeko aitzakiarekin, Birkonkista, Errege Katolikoak eta 1978ko Konstituzioa789

bezalako gertakarietan irudikatutako Espainiako historia nazionalaren ikuspegia sarrarazten zuen. Hala ere, F. Javier Merchán-ek adierazten duenez, lehenengo pausuak ematen hasten denetik, Historiako testuliburuak ezagutzera ematen duen jakintza historikoaren ikuskeran ezagutza oroitzapenekin parekatzen da; hortaz, heziketa historikoa iragana gogoratzean datza, hori bai, Estatu-nazioaren interesen arabera eraikia790. Nafarroan, UPNren Gobernuak ere ahaleginak egin dituzte edukiak orrazteko eta hezkuntzaren bidez orokorrean, eta testuliburuen bidez bereziki, foruen ikuspegi

788 CASTILLEJO, 2006789 DUPLÁ, 2000: 22.790 MERCHÁN IGLESIAS, 2002: 81.

325

neoberrogeita bat zalea zabaltzeko. Hezkuntza Saileko arduradunek haien iritziz euskal abertzaleak ziren edukiak zituzten testuliburuak zentsuratu zituzten791. Gai honetara aurrerago itzuliko gara, Batxilergoko testuliburuen edukiak aztertzerakoan.

Egun, XXI. menderaren hasieran, edukien kontrolatzaile den hezkuntza ereduari globalizazioaren fenomenoak ere eragiten dio, eta Estatu-nazionalen ondoriozko barneko krisiak. Nazioa kulturalki homogeneizatzeko zereginak –Estatuaren eta eskola nazionalaren funtzio klasikoa792–, nahiz eta Trantsizio garaian berrikusi zen Autonomienganako emakida garrantzitsuekin, egun berriro definitzeko prozesuan jarraitzen du. Edozein kasutan ere, eta Historiaren kurrikulu-edukiei dagokienez, Espainian oraindik ere Estatu-nazioaren protagonismoa gailentzen da, egun Estatua definitzen duen aniztasun kulturala azaldu gabe, inmigrazioaren ondorio dena793. Nafarroak hezkuntza eskumenak badituela, eta foralitatearen kurrikulu-edukiei dagozkien xede guztientzako Estatu-nazionala bailitzan diharduela kontuan hartuta, Estatuaren hezkuntzaren orokortasunari buruz egin daitezkeen hausnarketak Nafarroako kasistikara estrapola daitezke.

Irakatsi eta ikasteko prozesu guztietan irakaslegoaren lana oinarrizkoa bada ere, foralitatearen gaia jorratzerakoan euren protagonismoa erabakigarria da. Irakasleek identitate foralari buruz edo Nafarroako Foru Erkidegoari berari buruz duten irudiak hezkuntza-prozesua eragotzi lezake, bereziki Historiaren irakaskuntzati dagokionez794.

4.6.3. Batxilergoa

Gure hausnarketa Batxilergora murriztuko dugu. Azken batean, Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzan foralitate historikoaren inguruan irakasten dena gutxi da, baina, batez ere, kontutan hartu behar dugu 12 urtetik 16 urtera bitarteko neska-mutilak direla, eta gai honen inguruan ikasitako edukiak Giza Zientziak eta Sozioekonomia ibilbideko Batxilergoa hartzen dutenek modu zabalago batean ikusiko dituztela. Ordea, Zientzia eta Teknologia ibilbidea hautatzen dutenek, ikasitako eduki gutxi hoiek ahazten dituzte, Nafarroako Unibertsitate Publikoko Injineruei egin diegun galdetegian argi gelditu den bezala.

Batxilergoa derrigorrezkoaren ondoko bigarren hezkuntzako etapa da. Bi kurtsotan egiten da, eta ez da nahitaezkoa. Helburu garrantzitsuenak hauek dira: Alde batetik, ikaslearen formakuntza orokorrean bi urte gehiago ematea eta, bestetik, geroko ikasketetan –goi mailako lanbide heziketa eta unibertsitatea– sartzeko bidea eskaintzea. Etapa honetan jasotzen dituzten jakintza eta trebetasunetatik abiaturik, gai izan beharko dira gizarteko eginkizunak trebetasunez eta ardura osoz gauzatzeko.

Abenduaren 29ko 3474/2000 Errege Dekretuak Batxilergoko gutxienezko irakaskuntzen curriculuma aldatu du eta Autonomi Erkidegoak derrigortzen ditu euren curriculumak egokitzera. Hau dela-eta martxoaren 25eko 62/2002 Foru Dekretua promulgatu da, Batxilergoko egitura eta curriculuma ezartzen dituena eta 169/1997 Foru Dekretua baliogabetzen duena. Batxilergoa modalitateetan eta ibilbideetan antolatu da, eta honen xedea da Batxilergoaren ondorengo ikasketak egingo dituzten ikasleen

791 SERRANO IZKO, 2002: 62-64; MAJUELO GIL, 2006: 12.792 Cfr. HUTMACHER , 1990. 793 PÉREZ GARZÓN, 2002: 11-24794 Cfr. MADARIAGA eta MOLERO, 2004.

326

heziketa hobetzea eta ikasleen askotariko interes profesionalei behar bezala erantzutea. Irakasgai komunak, modalitatekoak eta aukerakoak barne hartzen ditu. Aukerako irakasgaiek laguntzen dute aukeratutako modalitatean berariazko heziketa indartzen eta batxilergoko heziketa orokorra osatzen. Horrez gain, ikasleei ahalbidetzen diete ondoren egingo dituzten heziketa aukeretan sakontzea, zeren eta ikasi ahal izango baitituzte lehen tokian aukeratutakoa ez den beste modalitateetako heziketa aukerak795.

BATXILERGOA (16-18 urte):

Arteak Batxilergoa

Giza eta Gizarte Zientziak Batxilergoaa) Giza Zientziak Modalitateab) Gizarte Zientziak Modalitatea

Natur eta Osasun Zientziak eta Teknologia Batxilergoaa) Zientziak eta Ingeniaritza Modalitateab) Osasun Zientziak Modalitatea

Teknologia Batxilergoa

Teknologia Batxilergoa izan ezik beste guztiak Iturraman bertan eskaintzen dira, Artistikoa euskaraz egiteko Nafarroa osoan dagoen institutu bakarra izanik

Batxilergoan ematen diren Historiaren inguruko irakasgaiak hiru dira: Bi enborrekoak Mundu Garaikidearen Historia (Lehenengo maila) eta Espainiako Historia (Bigarren maila), eta hautazko bat Nafarroako Geografia eta Historia (Lehenengo ala Bigarren mailan egiten ahal dena).

Nafarroako Geografia eta Historia aukerako irakasgaiak, Nafarroako Gobernuko Hezkuntza eta Kultura Departamenduak prestaturiko Egitura, ordutegiak eta aukerako irakasgaiak gidan aipatzen den bezala796, aukera eman beharko die Nafarroako batxilergoko ikasleei Nafarroako iragana eta oraina ezagutzeko. Hortaz, Geografiaren eta Historiaren ekarpen zehatzetan oinarrituko da, Nafarroako errealitatea hobeki ulertzeko, zientzia orokor diren aldetik. Ikuspuntu bikoitz honek lagundu beharko du hurbileko inguru fisiko eta sozialaren pertzepzioa hobetzen eta ikasleen erabaki eta jarduteko gaitasuna sendotzen, ikasleak beren komunitateko partaide aiseago senti daitezen. Bi irakasgaiak Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzaren etapako Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia arloaren barruan ikasi dira, eta horri esker ikasleek badituzte nahiko ezagupen orokor errealitate geografikoa ulertu eta herrialdearen historia gertatzen den testuingurua interpretatzeko.

Batxilergoan, Geografia Giza eta Gizarte Zientzien modalitateko irakasgai bat da, eta Historia, berriz, ikasle guztiek ikasi beharreko irakasgai komuna, aro garaikideko historia gai nagusitzat duena, Nafarroako Historiaren aipamen garrantzitsuekin. Nafarroako Geografia eta Historia batxilergoko modalitate guztietarako aukerako irakasgai gisa planteatzen da, eta arestian aipatutako irakasgaietan landutako alderdiak osatzen ditu, lurraldearen eta bertako biztanleen analisiari garrantzi berezia emanez, bai

795 NAFARROAKO GOBERNUA, 2002: 3.796 NAFARROAKO GOBERNUA, 2002: 76-82.

327

eta gertaera historiko nabarmenen azterketari ere. Geografiak komunitate sozial baten bizileku den naturgunea eta bertan egindako ekintzak aztertzen ditu. Gehienetan, inguruaren gaineko giza jarduketek arazo ekologikoak eragiten dituzte. Arazo horiek kezka iturri dira gaur egungo gizakientzat eta curriculumetan ikasketaren xede bihurtu dira. Eduki hauek DBHn tratatzeko hartu den ikuspuntua da Espainiako, Europako eta munduko geografiarena, eta ikasleek ezagutu dituzte, haien bidez, elkartasuna, natur ondarearekiko begirunea, gureaz bestelakoak diren kulturen onarpena eta gisa horretako baloreak.

Historia iraganean aritzen da bila giza generoa ulertzeko. Gizabanakoek eta giza taldeek beren historia eta erroak ezagutu nahi dituzte, iragana, asmatzeak eta hutsegiteak barne, nork bere gain hartzea etorkizuna eraikitzeko modurik onena baita. Horrexegatik da hain garrantzitsua gazteengan beren nortasun historikoarekiko interesa piztea. Nafarroako Historia ezagutzeak lagundu beharko die ulertzen aurreko garaietan eratutako portaera politiko, sozioekonomiko eta kultural bereziak heredatu dituen komunitate batean bizi direla eta horren partaide direla. Nafarroako Historiari dagokionez, aldi nagusitan biltzen dira edukiak, iragana metaketa bat egiten joan den ibilbide baten gisa ulertzeko bide ematen dutenak, prozesu historikoak eta haien egiturak elkarren artean loturik eta bata bestearen menpean dauden ibilbide bat, alegia. Ikasleek, aurretik bereganatutako eskemei esker erraz atzeman ditzakete aldi horiek.

Edukiak aro historiko nagusitan biltzen dira, aiseago uler dadin iragana bilakaera prozesu bat dela, batzuetan gatazkatsua eta etengabea, non fenomenoen azalpena kausanitzekoa den. Gertaerak ikasteko ordena ez da zehatz-mehatz ezarri, eta beraz irakasle bakoitzak programatu beharko du bere ikasleentzat egokienak iruditzen zaizkion irizpideen arabera. Eduki geografiko eta historikoek badute aurretik izaera praktikoa eta interes metodologiko eta instrumentala dituen multzo bat. Bertan, ikerkuntzan eta informazioa biltzeko metodoetan erabiltzen diren iturri ezberdinak ikastea proposatzen da.

Nafarroako Gobernuaren Hezkuntza Departamenduak adierazten duenez, irakasgai honen garapenak lagundu behar die ikasleei honako gaitasun hauek lortzen:

1. Nafarroa komunitate politiko bereizi gisa konfiguratzera eraman duten prozesu geografiko eta historikoak ulertzea.

2. Geografiari eta Historiari dagozkion kontzeptuak eta arrazonamenduak egoki erabiltzea.

3. Nafarroako gaur egungo arazoak planteatu eta irtenbideak ematea informazio mota ezberdinak aztertuz eta alderatuz, ikerkuntzaren eta metodo zientifikoaren funtsezko elementuen bidez.

4. Nafarroako paisaiak interpretatzea, kokapenari, elkarren arteko harremanari eta elkarren arteko loturari begira, ahalbide ekologikoak, jarduera biologikoa eta erabilera antropikoa kontuan hartuz.

5. Nafarroako natur eta kultur ondarea baloratzea, baliabide den aldetik erabili, gozamenerako iturri gisa duen balioaz ohartu eta hura iraunarazi eta hobetzeak dakarren erantzukizuna onartuta.

6. Gaur egun Nafarroako espazioan gertatzen ari diren aldaketak, batez ere erregio, nazio, nazioz gaindiko (E.B.) edo mundu mailako faktore sozio-ekonomikoek eragiten dituztela ulertzea.

7. Nafarroako populazioaren banaketa aztertzea, industrializazio, urbanizazioeta tertziarizazioaren fenomenoak kontuan hartuta.8. Nafarroako hiri sistema ezagutu eta Iruñeko hiri egituraren osagaiak zein diren

jakitea.

328

9. Nafarroaren bilakaera historikoaren garrantzizko etapak zehaztea, haien ezaugarriak definitzea, bai eta gizarte bat osatzen duten oinarrizko egiturak ere, eta giza talde eta lurralde baten bilakaera itxuratzean gertaera eta pertsonaia adierazgarrienak zein diren jakitea.

10. Herrialdearen errealitate historikoari antzematea bere etapa ezberdinetan, gertatu den testuinguru espainiar eta europarrarekin loturik, eta Nafarroaren eta ingurukoaren artean dauden harremanen sare konplexua ere ikustea.

11. Oraina iraganarekin lotzea gaur egungo egiturak eta egitateak azaltzeko, iraganak utzitako ondarea izanik ere, bilakatu eta aldatzen ahal baitira etorkizunean.

12. Herrialdearen errealitatea joera eta prozesu historiko orokorrak islatzen diren espazio txiki baina ireki bat dela ulertzea.

4.6.4. Batxilergoan erabiltzen diren testu liburuak

Nafarroako Historiari buruzko edukiak ematearekin hertsiki lotuta dagoen alderdia testuliburuena da, eta euren edukiak 4. eranskin dokumentalean jaso ditugu. XX. mendeko bigarren erdian zehar, masei irakasteko era teknokratikoa deiturikoa ezarriz joan zen heinean, testuliburuen erabilera zabaldu eta orokortzen zen, gaur egun aparteko indarra lortu duelarik, eta beraz, Historiako klaseen garapena horiek gabe imajinatzea zaila da797. Aurretik aipatu dugu Nafarroako Gobernuaren Hezkuntza Sailak XXI. mende hasieratik ikasmateriala inposatu duela, Historia nabarrista eta espainolista bat ofizial bihurtuz, zeinak foralitateari dagokionez ikuspegi neoberrogeita bat zalea duen. Alderdi honen hausnarketa sakona egin du Bixente Serrano Izkok; bere ustez, Batxilergoan Nafarroako Historia irakasteko Nafarroako Gobernuak argitaratutako eta/ala sustatutako materialek bide eman dezakete ofizialki nahi zenaren desberdina den beste eredu pedagogiko batean sakontzeko798, eta horrek egile hau bere eskuliburua eratzera eraman zuen799. Batxilergoko irakasle honek Historiaren irakaskuntzak Nafarroan duen zereginari kritika gogorra egiten dio, gure egin duguna:

Aquí sí que creo que cada uno de nosotros debe ser enormemente cuidadoso, no sólo en metodología, coherencia y lógica, sino también en contenidos conceptuales y orientación del discurso. Aquí sí que está de sobra la enseñanza ideologizada y adoctrinadora, aquí sí que está de sobra una enseñanza nacionalista de la historia, trátese de la tradicional española, o trátese de nacionalismos alternativos, o de orientaciones ideológicas de cualquier otro signo. Lo que no sobran en modo alguno son los intentos de despertar aptitudes, capacidades críticas y autónomas en los alumnos y alumnas respecto a cualquiera de las fabulaciones históricas. Sí que personalmente creo, en este sentido, que se pueden adoptar prioridades críticas. Me parece más prioritaria, por ejemplo, dada su mayor difusión oficial y su mayor implantación en el subconsciente colectivo actual, el despertar capacidades críticas al nacionalismo español, a las visiones praderistas de la historia navarra, conscientes a veces y a menudo inconscientes en la historiografía. Pero también me parece importante la crítica a las visiones del nacionalismo vasco, tan semejantes en tantos aspectos aunque sean de distinto signo –romanticismo, bucolismo, mitologías, lucha de identidades nacionales, de pueblos con pueblos, olvido o sublimación de colectivos y luchas sociales, etc.–. Creo que, si desde una legítima visión ideológica abertzale, se pretende ofrecer a la historia nacionalista española la alternativa de otra historia nacionalista vasca, se cae en el mismo fallo básico de no saber liberarse de la historia, en el mismo fallo básico de los historicismos como sustento de los proyectos de futuro800.

Edozein kasutan ere, komenigarria da gogoratzea Nafarroako Gobernuaren dirigismo gogorrak eskuliburuen edukiari dagokionez hutsune garrantzitsuak dituela. Batetik, komenigarria da gogoratzea eskuliburuak ez zaizkiola irakaslegoari inposatu. Horrela, aukera egiten dutenak zentro bakoitzeko eskola-kontseiluak eta, bereziki

797 MERCHÁN IGLESIAS, 2002: 79.798 SERRANO IZKO, 2002: 62-64.799 SERRANO IZKO, 2005800 SERRANO IZKO, 2002: 63.

329

irakasleak dira801. Horrek eskolako eskuliburuak, batez ere argitaletxe nagusiek argitaratutakoak (Santillana, Anaya, Vicens Vives...) merkatu librean errentagarri izan behar duten merkataritzako produktuak izatea eragiten du, horregatik kontuan hartzen dituzte, euren merkatu-azterketen bidez, irakaslegoaren ezaugarri zehatzak802, eta horregatik alderdi pedagogikoak hobetzen ahalegintzen dira 803eta lotsagarriki alderdikoiak diren produktuak ez merkaturatzen, Gobernuak nahiko zukeen moduan, zeinak 2001ean Maristas-eko Geografia eta Historiako irakasle Luis Landa El Bustoren eskuliburua argitaratu zuen, euskaratu egin zena804, eta hezkuntza sailburuak, Jesús Lagunak, hitzaurrea egin zion, argi eta garbi diskurtso neoberrogeita bat zalearen bidez, honakoa adieraziz:

Hezkuntzaren helburuetako bat da ikasleen integrazioa lortzea bizi diren ingurune naturalean, sozialean nahiz kulturalean eta haiek partehartze gogotsua izatea ingurune horrek eskaintzen dituen onura mota ezberdinetan. Integrazio horren funtsezko partea da berezko historiaren ikasketari dagokiona. Historia bizitzaren oroimena da, eta, alde horretatik, bakar bakarrik historiaren ezagutzak aukera ematen digu herri baten idiosinkrasian sakontzeko; iraganaren ikasketan herriaren sustraiak topatzen ditugu eta bere ezaugarriak ere bai.

Nafarrarroako iraganean barna egindako bideak (lehen biztanleetatik Hobetzea eta Espainiako Konstituzioraino) aukera emanen digu milurteko berriari eta etorkizuneko Europari aurre egiteko, gure bereizitasunaren kontzientziatik eta geure buruarekiko fideltasunetik abiatuta. Foruei buruzko maitasuna, horra hor zein den, behar bada, gure izatearen ezaugarririk aipagarriena, erran nahi baita, gure askatasunari buruzko maitasuna, eta, era berean, gure borondate sendoa, Eapainietako elkarren arteko proiektuan partaide izateko.

Nafarroako Gobernuak, Hezkuntza eta Kultura Departamentuaren bitartez, konpromisoa hartua du, modu eraginkorrean, gure herriko historia gordetzeko, sustatzeko eta zabaltzeko. Halaber, gorde, sustatu eta zabaldu nahi du belaunaldi berrien estimua oinordekotzan hartu ditugun kultura-osagaiei buruz. Zorionez, zabala da Nafarroako historiaz eskura dugun bibliografia; hala ere, ongi etorri erran eta eskertu behar zaio ezagutza ildo berriak urratu nahi dituen saiakera orori, ezagutza hori belaunaldi berrien artean hedatu nahi baldin badute, bereziki.

Nafarroako Historia. Mendeetan zehar landutako identitatea argitalpena kokatu beharra dago Nafarroako Gobernuko Hezkuntza eta Kultura Departamentuaren etengabeko kezkan, irakasleriaren esku utzi nahi izateagatik curriculum ofizialak garatzeko beharrezkoak diren heziketa-gaiak eta sostengurako materialak. Antzeko beste material batzuekin batera, argitaratuak jada, edo argitaratze bidean, lan honek, zalantzarik gabe, hurbilago paratuko ditu Nafarroako bilakaera markatu duten gertakari nabarienak, eta, aldi berean, lagungarri gertatuko da begirunezko jarrerak pizteko, gure nortasuna landu duten kultura-osagai ezberdinen gainean805.

Juan José Calvok, Román Felonesek eta Fermín Mirandak dioten bezala, testuliburu horren metodologia eta ikuspegia argilun ugari ditu:

Entre las [luces], habría que destacar los mapas concptuales, desglosados por capítulos, que acompañan al texto. Entre las [sombras], además de algunos errores, una concepción historiográfica bastante apegada a planteamientos tradicionales y poco renovadores, y una metodología escasamente convergente con los modelos más actuales de interpretación y transmisión de la historia806.

801 Cfr. PRATS, 1997.802 VALLS MONTES, 2002: 68-69; MERCHÁN IGLESIAS, 2002: 84-88.803 Cfr., adibidez, BENEJAM eta PAGES, 1997; GONZÁLEZ GALLEGO, 1993804 LANDA EL BUSTO, 2001805 LAGUNA PEÑA, 2001: 7-8. Letra lodia gurea da.806 CALVO, FELONES eta MIRANDA, 2000: 263.

330

Horrela, kasu berezi hori alde batera utzita, egungo testuliburuen edukien arteko ezberdintasunak nekez dira adierazgarriak807, eta beraz, irakaslegoak eskuliburua hautatzea, dirudiena baino garrantzi gutxiagorekin konpontzen den gaia da, nahiz eta horrek ez duen alde batera uzten, erabakitzerakoan irizpide zehatz batzuk erabiltzea, normalean, edukia ikasleen gaitasunentzat eskuragarri izatean eta ariketa eta jarduera kopuru egokiak izatean zentratzen direnak808. Testuliburuen edukiak erlatibizatzeko beste alderdi bat irakaslegoak nahiz ikaslegoak duen giza gaitasuna eta gaitasun kritikoa, eta testu horien bidez bien arteko interakzioa da, irakaslearen zereginaren fruitu dena809. Eta, azkenik, eskolako praktikan nagusitzen diren logikarekin bat datozen testuliburuen edo edozein ikasmaterialen koherentzia eta eraginkortasun maila zenbat eta handiagoa izan, orduan eta gehiago onartuko dituzte ikasleek eta irakasleek; hori dela eta, argitaletxe handien eskuliburuek arrakasta dute, pedagogian adituak direlako eta hezkuntzako legeriako aldaketei erraz egoki dakiekeelako810, eta Luis Landaren testuliburuak, dagoeneko zaharkitua dagoena, porrot egin du, egungo hezkuntza markora ez baitago egokitua, eta horrexegatik ez dugu gure azterketan ikusi.

2006-2007 kurtsoan Iruñerriko ikastetxeen erdiak baino gehiagok erabilitako eskuliburuak aztertu ditugu. Guztira 17 ikastetxe dira: horietatik 6k Historiako irakasgaia euskaraz ematen dute (D eredua) eta gainontzekoek gaztelaniaz (A eta G ereduak). 12 Institutu publikoak dira eta 5 pribatu-kontzertatuak (ikastola bat eta buru erlijio-ordenak dituzten hiru ikastetxe). Ikastxe bakoitzak hautatutako eta gurasoei erosketa errazteko Iruñako liburudendei igorritako eskuliburuak jaso genituen811. Kasu batzuetan, ez da eskulibururik bidaltzen. Hori gerta liteke kurtsoan zehar bidaliko dutelako edo irakaslea ez delako eskuliburu zehatz batean oinarrituko, apunteak edo beste baliabide batzuk erabiliz, edo Hezkuntza Sailari eskuliburu zehatz baten erabilera ezkutatu nahi zaiolako. Datuak kurtsoa, irakasgaia, irakasteredua, eskuliburua eta institutua (publiko) ikastetxea (pribatu) ikastolaren (pribatu) arabera emango ditugu:

Batxilergoko lehenengo maila. Mundu Garaikidearen Historia:

D eredua:

VILLARES, Ramón eta BAHAMONDE, Ángel (2002): Gaur egungo munduaren Historia, Madrid: Zubia-Santillana.

-Iruñeko Biurdana BHI, Barañaingo Alaitz BHI, Zizur Txikiko San Fermin ikastola.

PRATS CUEVAS, Joaquín et al. (2000): Mundu garaikidearen historia 1, Madrid: Anaya-Haritza.

-Atarrabiako Askatasuna BHI.

ARTARAZ BENGOETXEA, Jabi et al. (1998): Historia Garaikidea DBHO 1, Euba: Ibaizabal.

-Iruñeko Eunate BHI.

807 LÓPEZ FACAL, 1997; MAINER, 1995.808 MERCHÁN IGLESIAS, 2002: 84-85.809 Cfr. SERRANO IZKO, 2002: 62810 MERCHÁN IGLESIAS, 2002: 83.811 Abarzuza eta Parnasillo liburudendetatik jasotako datuak dira. Eskerrak eman nahi dizkiet bertako arduradunei haien laguntza eta denborarengatik.

331

Eskulibururik gomendatzen ez duten ikastetxeek: Iruñeko Iturrama BHI.

A-G ereduak:

VILLARES, Ramón eta BAHAMONDE, Ángel (2001): Historia del mundo contemporáneo, Madrid: Santillana.

-Iruñeko IES Navarro Villoslada, Burlatako IES Ibaialde.

EDEBÉ (2002): Historia del Mundo Contemporáneo, Barcelona: EDEBÉ.-Iruñeko IES Plaza de la Cruz.

ECIR (1997):Historia del Mundo Contemporáneo, Valencia: Ecir.-Iruñeko IES Padre Moret-Irubide.

ARÓSTEGUI SÁNCHEZ, Julio, et al. (2004): Atalaya. Historia del Mundo Contemporáneo, Barcelona: Vicens Vives.

-Barañaingo IES Barañáin, Iruñeko Colegio Santa Teresa, Iruñeko Colegio Santo Tomás, Iruñeko Colegio Vedruna.

PRATS CUEVAS, Joaquín et al. (2004): Historia del Mundo Contemporáneo 1, Madrid: Anaya.

-Iruñeko IES Julio Caro Baroja/La Granja, Iruñeko Colegio Ursulinas.

Eskulibururik gomendatzen ez duten ikastetxeek: Iruñeko IES Basoko.

Mundu Garaikidearen Historiak oso ikuspegi orokorra ematen du, eta bertan ez dira Nafarroako foralitatearen historiaren edukiak jorratzen. Interesgarria iruditu zaigu erabilitako eskuliburuak adieraztea, izan ere adierazgarria da 17 ikastetxe aztertu ondoren, 8 desberdin erabiltzea –horietariko bik ez dituzte bidaltzen-. Hortaz, eskaintza handiko merkatu baten aurrean gaude, errepikatzen ez diren tituluen aniztasunean islatzen dena. Era berean, aipatu beharra dago bai Santillanak eta bai Anayak euren eskuliburuak euskaratu dituztela, eta horietariko lehena D ereduan gehien erabiltzen dena dela. Euskal Herrian bertan egiten diren testuliburuei dagokienez, Ibaizabal argitaletxearena besterik ez da erabiltzen, eta ikstetxe batean bakarrik.

Batxilergoko bigarren maila. Espainiako Historia:

D eredua:

GARCÍA DE CORTÁZAR, Fernando et al. ([2003] 2006): Historia. Batxilergoa 2, Madrid: Anaya-Haritza.

-Atarrabiako Askatasuna BHI, Iruñeko Eunate BHI, Zizur Txikiko San Fermin Ikastola.

PREGO AXPE, Alberto (2003): Historia. Batxilergoa 2, Donostia: Erein.-Iruñeko Biurdana BHI, Iruñeko Iturrama BHI.

Eskulibururik gomendatzen ez duten ikastetxeek: Barañaingo Alaitz BHI.

A-G ereduak:

332

ARÓSTEGUI SÁNCHEZ, Julio et al. ([2003] 2005): Crisol. Historia. Segundo curso, Barcelona: Vicens Vives. Liburu honek Nafarroari eskeinitako separata bat dauka, Francisco MIRANDA RUBIOk egindakoa.

-Iruñeko IES Navarro Villoslada, Iruñeko IES Padre Moret-Irubide, Barañaingo IES Barañáin, Iruñeko Colegio Santo Tomás, Iruñeko Colegio Santa Teresa, Iruñeko Colegio Vedruna.

PRATS, Joaquim et al. (2003): Historia. Bachillerato 2, Madrid: Anaya. Liburu honek Nafarroari eskeinitako separata bat dauka, Román FELONES MORRÁSek eta Fermín MIRANDA GARCÍAk egindakoa.

-Iruñeko IES Plaza de la Cruz, Iruñeko IES Julio Caro Baroja/La Granja, Iruñeko Colegio Ursulinas.

GARCÍA DE CORTÁZAR, Fernando et al. ([2003] 2006): Historia 2, Madrid: Santillana.

- Burlatako IES Ibaialde.

Batxilergoko lehenengo/bigarren maila. Nafarroako Geografia eta Historia (Hautazkoa):

D eredua:

SERRANO IZKO, Bixente, Nafarroa. Historiaren hariak, Euskara Kultur Elkargoa, 2005.

-Iruñeko Iturrama BHI.

Eskulibururik gomendatzen ez duten ikastetxeek: Iruñeko Biurdana BHI, Iruñeko Eunate BHI, Barañaingo Alaitz BHI, Zizur Txikiko San Fermin Ikastola.

A-G ereduak:

FELONES MORRÁS, Román, MIRANDA GARCÍA, Fermín eta CALVO, Juan José (2000): Geografía e historia de Navarra: Bachillerato, Madrid: Anaya.

-Iruñeko IES Navarro Villoslada, Iruñeko IES Plaza de la Cruz, Iruñeko IES Basoko, Iruñeko IES Julio Caro Baroja/La Granja, Barañaingo IES Barañáin, Burlatako IES Ibaialde, Iruñeko Colegio Vedruna, Iruñeko Colegio Ursulinas.

Eskulibururik gomendatzen ez duten ikastetxeek: Iruñeko IES Padre Moret-Irubide, Iruñeko Colegio Santo Tomás, Iruñeko Colegio Santa Teresa.

Espainiako historia irakasgaiak XIX. eta XX. mendeko Historia politikoaren zein sozialaren gaineko gertaera esanguratsuenen ikuspegi orokorra ematen du. Aztertutako gaztelaniazko ikastetxeek Vicens Vives eta Anaya argitaletxeak aukeratzen dituzte, eta kasu bakar batean Santillana argitaletxea. D ereduko hiru ikastetxek Santillana eskuliburuaren euskarazko itzulpena erabiltzen dute, Euskal Autonomi Erkidegorako enkarguz egindako egokitzapena; eta bitxia gertatzen bada ere, ez du Zubia-Santillanak egin moldaketa hori, Anaya-Haritza baizik. Alboko erkidegoari zuzenduriko eskuliburua izaki, Nafarroa abar gisa islatzen da, etsi-etsian. Bi institutuk soilik darabilte Ereinen eskuliburua, euskal historialari batek egina, Alberto Pregok;

333

zuzen-zuzenean euskaraz egin zuen eta Nafarroako foralitateari buruzko eduki askozaz garatuagoa dauka. Vicens Vives eta Anaya argitaletxeetako eskuliburuek ez daukate euskarazko itzulpenik, eta esan legez, gaztelaniazko ereduetan gehien erabiltzen direnak dira. Horien arrakastaren zioa, bereziki, Nafarroako Historiari dagokion separata bat ezartzean datza. Vicens Vivesen Francisco Miranda Rubiok du horren ardura eta Anayan, berriz, Román Felonesek eta Fermín Mirandak. Soilik zentro bakar batek, Burlatako Institutuak, aukeratzen du Santillana argitaletxeko gaztelaniazko testua, Nafarroako Historiari buruz eduki gutxien dakarrena, ezbairik gabe. Nafar addendak barruan sartzeak bi alde azpimarragarri eragiten ditu. Batetik, addendak alboratzen baditugu, Estatuan ematen den nafar foralitatearen Historiaren tratamendu ezaz ohartuko gara; areago, nafar foralitatearen Historia Bergarako Besarkadari eta 1830ko foruen Legeari dago zedarritua, bai eta Bigarren Errepublikako autonomia prozesuari ere, baina modu lausoan. Adierazgarri gertatzen da, Trantsizioari eta autonomien Estatuari heltzean –arreta bereziarekin katalanen, euskaldunen etab.en kasuetan–, nafar Hobekuntza ez aipatzea. Bestetik, esanguratsua den puntu bat nabarmendu behar da: Selektibitateari begira ematen den irakasgaia denez, kasik ez dute Nafarroari zuzenduriko separatetan sakontzen eta soilik heltzen zaie –zenbait irakasle eta ikaslek aitortu diguten legez– aipatu Selektibitatean jausi daitezkeen testuak lantzeko. Hori dela-eta, ikasgaiaz ezaguera handiagoa dutenek Nafarroako Geografia eta Historia egin dutelako da.

Nafarroako Geografia eta Historia hautazko irakasgaia bi eskuliburuk zedarritzen dute, gaztelaniazkoa eta euskarazkoa. Lehenengoak, Román Felonesek, Fermín Mirandak eta Juan José Calvok egina, Nafarroako Historia aztertu aldera – lehen bi autoreen eskutik–, Geografiari eskainitako atal bat ere eskaintzen du, Calvo irakaskeak jorratutakoa. Euskararen kasuan, berriz, Bixente Serrano Izkok egin berri duena daukagu; autoreak berak esaten du hitzaurrean ez dela eskuliburu huts bat, praktikan erabilgarri dela oso eta berak ere Iturramako Institutuan erabiltzen duela dio. Haatik, ez dio Geografiari atal berezirik eskaintzen. Horrek eragiten du gaztelaniazko ikastetxe gehienek Felones-Miranda-Calvoren eskuliburua hautatzea, nahiz eta beste zenbaitzuek ikastetxeko irakasleek egindako apunteetatik irakastea gurago duten, Santa Teresa Ikastetxean gertatzen den legez. Nahiz eta gure ikerketatik kanpo utzi, interesa izan dugu Colegio Maristasen erabilitako eskuliburuaren berri izateko, ikasgai honen irakaslea Luis Landa El Busto baita. Bere eskuliburua zaharkiturik gelditu denez, alegia, hezkuntz-plangintza berrira egokiturik ez dagoenez, alde batera utzi behar izan du, eta ikasleei fotokopiatutako apunteak banatzen dizkie. D ereduari dagokionez (euskara), deigarri suertatzen da 2006-2007 ikasturterako Bixente Serranoren eskuliburua erabiliko denentz esatea, aurreko ikasturtean agertu egin baitzen, Iturramako Institutuan ez ezik, non Serranok berak irakasten duen. Aipatutako azken hori bi aldiz harrigarriagoa egiten da, gerta daitekeelako irakasle batzuek Espainiako Historia irakasgaiaren eskuliburua oinarri moduan hartzea. Gisa horretan, Anaya-Haritzarena (García de Cortázar eta beste batzuk) Euskal Autonomi Erkidegorako dela birgogora dezagun berak hala eskaturik, eta Ereinekoak (Prego Axpe) huts nabarmenak ditu Nafarroari dagokionez. Gertakari horrek ikastetxe bakoitzeko azterketa espezializatu bana eskatuko luke –egin ez duguna–, eta baliteke irakasgaia bera irakasleek emandako apunte eta materialekin egiten dutela izatea azterketa horren emaitza. Suposatzen da, desiragarriena izanen baitzen, Bixente Serranoren eskuliburua nagusitzen joatea, arian-arian.

Edukien azterketara pasa gaitezen. Nafarroako foralitatearen inguruan aurkitzen ditugunak arlo hauetan banatzen ahal dira: Bergarako ituna (1839), 1841eko

334

Foru legea812, Gamazada (1893) eta bere aurrekariak813, Bigarren Errepublikako prozesu estatutarioa eta bere aurrekariak814, Transizioa eta LORAFNA (1982)815 eta Hitzarmen Ekonomikoak816.

Bergarako ituna (1839)817:

Lehen Gerra Karlistari amaiera ematen dion gertakaria. Eskuliburu espainolek era sintetikoan jasotzen dute, eta Vicens Vives (Aróstegui Sánchez eta beste batzuk) argitaletxea da arreta gehien eskaintzen diona, izan ere, artikuluak dakartzan dokumentu bat erreproduzitzen du eta planteatutako kontu ezberdinen bidez, gaian sakontzea uzten du. Eskuliburuetako nafar separatei dagokienez, bai Francisco Miranda de Rubiorenak nola Román Felonesenak eta Fermín Mirandarenak, gaia era zuzenean aurkezten dute, legearen lehen bi artikuluak erreproduzitzen dituzte eta testua lantzeko bideak proposatzen dituzte, azken hori askozaz landuagoa dagoena. Euskarazko eskuliburuei dagokienez, José Luis Orellak egindako testua, Euskal Autonomi Erkidegoari zuzenduriko eta Anaya-Haritza argitaratutako eskuliburuak jasotzen duena, laburra izate aldera, paragrafoa gisa honetan hasten du: Liberalismoa EAEra iritsi zenean, lehenengo krisi instituzional garrantzitsua gertatu zen …. Anakronismo historikoaz gain –EAE egungo prozesu autonomikoaren fruitua baita–, ez du Nafarroaren aipurik egiten. Oso bestelakoa da, berriz, Alberto Prego Axperen kasua; Axpek gaiaren garapen zuzena erakusten du, artikulu esanguratsuenenak (1, 2, 8, 10) euskarara itzuliz erreproduzitzen ditu eta azterbide ezberdinak proposatzen ditu ikasleekin batera lan egiteko.

Nafarroako Geografia eta Historiaren irakasgaiaren eskuliburuei dagokienez, Felones y Mirandarenak (Anaya) ia ez du aldaketarik aurretik aipatutako separatarekin alderatuta –Legearen zati berdinak jasotzen ditu–, eta ikasleekin lantzeko gaiak ez daude hain landuak. Bere aldetik, Bixente Serrano Izkoren euskarazko testuak (Euskara Kultur Elkargoa) infiormazio gehiago dauka, eta Lehenengo Guda Karlistari buruz dauden interpretazio ezberdinak eskaintzen ditu. Bergarako Hitzarmenaren lehen hiru artikuluak jasotzeaz gain, 1839ko irailaren 11ko lege proiektuaren eta 1839ko urriaren 25eko legearen atalen zati bat ere badu.

1841eko Foru legea818:

Espainiako Historiaren irakasgaiaren testuliburu espainoletan ez da ezer ere esaten honi buruz. Francisco Mirandaren separata paktatu terminotik ihes egiteko nahi argiagatik nabarmentzen da, dudarik gabe objektibitate historiografiko handiagoa bilatuz. Atalen zati bat jasotzen du eta ikasleei sakontzeko bide interesgarriak planteatzen dizkie. Bestalde, Román Felones eta Fermín Mirandak argi eta garbi diskurtso berrogeita bat zalearen alde egiten dute, artikulu batzuk jasotzen dituzte eta ikasleekin lantzeko gai ezberdinak planteatzen ditu. Euskarazko liburuak atal honetan nahiko eskasak dira. Bai José Luis Orellak Anaya-Haritzaren EAErako egindako argitalpenak, bai Alberto Prego Axpek Ereinentzat egindakoak 1841eko legea parrafo ziztrin batera laburtzen dute eta paktatutzat jotzen dute. Nafarroako Geografia eta 812 Ikus eranskin dokumentala 4.2. dok.813 Ikus eranskin dokumentala 4.3. dok.814 Ikus eranskin dokumentala 4.4. dok.815 Ikus eranskin dokumentala 4.5. dok.816 Ikus eranskin dokumentala 4.6. dok.817 Ikus eranskin dokumentala 4.1. dok.818 Ikus eranskin dokumentala 4.2. dok.

335

Historiaren irakasgairako prestatutako manualistikan jartzen badugu arreta, Felonesek eta Mirandak aurretik aipatutako diskurtso bera hautatzen dute, eta testu historikoaren zati baten inklusioa ez dute aipatzen. Zalantzarik gabe, Bixente Serrano Izkoren eskuliburuan dago informazio ugariena, legearen zati handi bat jasotzeagatik, nahiz gertakariaren ikuspegi pluralagoa eskaintzeagatik, interpretazio historiografiko ezberdinak islatuz.

Gamazada (1893) eta bere aurrekariak819:

Nafarroako foralitatearen aldeko gertakaririk ospetsuenari buruzko aipamen izpirik ere ez dago Espainiako Historia irakasgaiaren testuliburu espainoletan. Bere separata nafarrek jasotzen dute gertakari nagusienak nabarmenduz eta material dokumentala eta historiografiko osagarria ekartzen dute ikasleekin lan egin ahal izateko. Era negatiboan harritzen duena da bai José Luis Orellak eta baita Alberto Pregok ere –kasu honetan bereziki bere ikuspegi euskaldun globalagatik–, ez dutela euren euskarazko eskuliburuetan jaso. Nafarroako Geografia eta Historia irakasgairako Román Felonesek eta Fermín Mirandak ikuspegi sintetikoa eskaintzen dute eta ikaslegoari ariketa entretenigarriak aukezten dizkiote, kasu batzuetan praktikara eramatea zailak suertatzen direlarik, esaterako, ikasle bakoitzaren udaletxean Nafarroako Protesta Foralaren liburukia topatzea –populazio handien kasuan lortzea bereziki zaila dena– eta, izatekotan, bere aurrekoak bilatzea. Alabaina, lan interesgarri hau egun erraz egin daiteke lehen aipatutako Nafarroako Gobernuak egindako Pacto y Libertad erakusketaren web orriari esker. Beste behin, Bixente Serrano izko da bere eskuliburuan Gamazadaren eta bere aurrekarien gertakarien ikuspegi zabalagoa eskaintzen duena. Miranda Rubiok eta Felones-Miranda tandemak ez bezala, gertakari horren eta euskal probintziekiko senidetze sentimenduaren arteko lotura jorratzen duen bakarra da, 1917-19ko eta Bigarren Errepublikako mugimendu autonomistaren jarrerak ulertzeko gakoa dena.

Bigarren Errepublikako prozesu estatutarioa eta bere aurrekariak820:

Espainiako Historia irakasgairako landutako eskuliburuek Bigarren Errepublikako prozesu autonomikoari eskainitako idazpurua jasotzen dute. Nafarroari dagokionez, nahasteagatik eta informazio eskasagatik nabarmentzen dira, izan ere Euskal Estatutua jorratzerakoan Nafarroaren gaia ukitzen dute, prozesu honek Nafarroarentzat dituen ondorio instituzionalak aipatu gabe. Nafarroako separaten edukiak ildo ideologiko beretik edaten du. Bi testuek 1918ko gertakari nabarmenenak jasotzen dituzte, eta Bigarren Errepublikako prozesu estatutarioaren oinarrizko puntuak laburbiltzen dituzte, bereziki azken emaitzari dagokionez, hori dela eta, ez dute Estatutu eusko-nafarraren aldeko botoan egondako biraketaren gai polemikoa jorratzen. Ikasleei galderak egiten dizkiete gaian sakontzeko. Euskarazko eskuliburuei dagokienez, José Luis Orellaren testuak autonomismoa zer den ulertzeko sarrera txiki bikaina eskaintzen du ohar positibo moduan –gainontzeko eskuliburuek ez dutena–, nahiz eta alderdi negatiboan hertsiki baskongadista den gertakarien idazkera nabarmendu beharra dago, Nafarroa kontuan hartu gabe, prozesuaren zati baten protagonista aktibo moduan dagokiona alde batera utzita. Alberto Prego Axperen kasua ezberdina da, zeinak erantsitako euskarri dokumental garrantzitsuarekin, gaia zabalki garatzen duen eta lurralde tratamendu zuzenarekin, nahiz eta Nafarroari dagokionez, prozesuaren azken

819 Ikus eranskin dokumentala 4.3. dok.820 Ikus eranskin dokumentala 4.4. dok.

336

fasea pixka bat nahasia gera badaiteke ere. Bi eskuliburuek galdera eta ariketa ezberdinak dituzte ikasleek egin ditzaten, bereziki aztertuak horietariko bigarrenean. Nafarroako geografia eta Historia irakasgaiaren bi testuliburuek ezaugarri ezberdinak dituzte. Felones eta Mirandarena egile hauek Espainiako Historia orokorraren irakasgairako egindako ekarpenaren isla nimetikoa da, Serrano Izkorenak 1917-19ko nahiz Bigarren Errepublikako aldarrikapen autonomikoak arreta handiagoz jorratu, euskal abertzaletasunak prozesu horietan izandako paperari garrantzia gehiago eman eta 1932ko ekainaren 19ko batzarrean Udaletxeetako ordezkarien botoan egondako nahi aldaketa jorratzen duen bitartean.

Transizioa eta LORAFNA (1982)821:

Asko dira bigarren batxilergoko Espainiako Historiari buruzko eskuliburuek Espainiako Trantsizioari buruz eta autonomia estatutuei buruz eskaintzen dituzten orrialdeak, baina ez diote LORAFNAri lekurik uzten. Hobekuntzaz, ordea, Nafarroari eskainitako separatetan nolabaiteko arretarekin hitz egiten da. Bai Francisco Miranda Rubiok, bai Román Felonesek eta Fermín Mirandak –separatan zein Nafarroako Geografia eta Historia irakasgaiean– 1978ko Konstituziotik ondorioztatutako Nafarroako estatus juridikoa azaltzen dute eta LORAFNAren ikuspegi hotza eta grinarik gabekoa ematen dute, euskarri dokumentalarekin eta ikasleentzako ariketekin. Francisco Miranda eta Román Felones PSNkoak dira, eta ideologia hori testuak idazterakoan agerian geratzen da, batez ere lehenengoaren kasuan. Euskarazko eskuliburuei dagokienez, azpimarratu beharra dago José Luis Orellak ez duela Nafarroako bide estatutarioa aipatzen, Alberto Pregok erabat laburtzen duena, alderdi abertzaleak negoziaziotik baztertu zituztela azpimarratuz, eta bereziki garrantzitsuak diren alderdiak jorratu gabe utziz. Bixente Serrano Izkoren testua bereziki berria suertatzen da. Testu manualistikoaren edukiari –testu dokumentalak barne–, gertakariei buruz berak duen ikuspegia gehitzen dio, neoberrogeita bat zalearen ofizialtasunetik urrun.

Hitzarmen Ekonomikoak822:

Batxilergoko ikasketa planek Nafarroako foralitatearen bandera-ontzia kaltetzen dute, hori dela eta, inkestetan ikusi ditugun ikasleek ezjakintasun handia dute. Estatuaren osotasunerako egiten diren eskuliburuek ez dute Hitzarmenaren instituzioari buruzko erreferentziarik. Francisco Miranda Rubio, Hitzarmen Ekonomikoaren ikasketa historikoaren aditu nagusienetariko bat, da, imagina genezakeen moduan, gaiari buruz ikuspegi zuzenena ematen duena. Alabaina, gaiari buruzko ikuspegi orokorrik ez dauka eta 1969ko, 1990eko eta 2003ko hitzarmenei buruz ez du ezer ere esaten. Román Felones eta fermín Mirandaren testuak are eskasagoak dira, 1927ko hitzarmenean geratzen baitira. Bestalde, José Luis Orellaren eta Alberto Pregoren lanek ez dute balio ikasle nafarrek instituzio honen ikasketa egin dezaten. Bixente Serranoren eskuliburuari dagokionez, faltan somatzen da Hitzarmen Ekonomikoa zer den adierazten duen azalpena, eta baita 1969, 1990 eta 2003koei buruzko oharren bat. Horrela bada, testu-liburu guztiak Hitzarmen Ekonomikoa erakunde historikotzat hartzen dute, eta inolaz ere ez dute egungo zuzenbide positiboarekin lotzen.

821 Ikus eranskin dokumentala 4.5. dok.822 Ikus eranskin dokumentala 4.6. dok.

337

ONDORIOAK

XXI. mendeko hasieran Nafarroako foruak nafar guztien ondare dira. Foruak jendearen irudimenean birsortu dira era aldakorrean. Identitateek, batik bat askeak direnak, foruak moldatzen dituzte momentu bakoitzaren errealitate sozio-poilitikoaren arabera. Gaur egun, jendearen gehiengoarentzat benetako mito historiko bilakatu dira, ezagutua baino maitatuagoa den mito identitarioa. Foruei Sanferminei identitate elementu moduan gertatzen zaien antzeko zerbait gertatzen zaie. Batzuk festaren alderdi erlijiosoarekin identifikatzen dira, besteak entzierroarekin, besteak parrandarekin, besteak erraldoi, buruhandi eta kilikiekin, beste batzuk guztiarekin, edo zati batekin. Batzuek, ateo diren arren, San Fermin apokrifoaren longainean sinisten dute, beste batzuek Sanferminetatik ihes egiten dute eta hiritik alde egiten dute haiekin ez doan errealitate batetik aldenduz. Bakoitzak bere erara ulertzen du Sanferminetako errealitatea. Historikoki, Sanferminen inguruan osatutako identitateek aldaketa garrantzitsua jasan dute. Foruekin, egun botereko eliteek defendatutako jarrera neoberrogeita bat zale ofizialetatik, Erdi Aroko foruak jatorrizko konstituzio izateko aldarrikapenetara Nafarroako Estatu suranoaren oinarri, aurki ditzakegu. Tartean, gai foralen pertzepzio ugariak, eta, baita garaiz kanpokotzat eta deuseztagarritat jotzen dituzten jarrerak ere. Foruei batzuei eta besteei balio diete norberaren eta taldeko identitatea eraikitzeko. Herritar gehienentzat, ordea, foruek ezer gutxi esaten diete.

Semantikaren alorrean, foruei edo foralitateari nabarrismoari gertatzen zaionaren antzeko zerbait gertatzen zaie. Alfonso Pérez-Agotek Ana Alienderen doktore-tesian zioenez, nafar guztiak nabarristak dira eta euren nabarrismoa taldeko identitate politiko zabalagoarekin, espainolarekin edo euskaldunarekin bateragarri egiten dute823. Ez gatoz bat nabarrismoaz duen pertzepzioarekin, izan ere uste dugu, María Cruz Minak824, García-Sanz, Iriarte eta Mikelarenaren taldeak825, Amando de Miguel eta Iñaki de Miguelek826 eta Xabier Zabaltzak827 bezala, espainolitatetik abiatuta eta euskal abertzaletasunari kontra egiteko eraikitako ideologia nafarra dela. Iritzi berekoa da, baina bere jardunbide politikotik, Jaime Ignacio del Burgo. Alabaina, Pérez-Agotek nolabaiteko arrazoia ere badu, politiko abertzale batzuk nabarristatzat jotzen dutelako euren burua, Aralarreko buru den Patxi Zabaletak bezala. Hain zuzen ere, ia aukera politiko guztiek euren burua foruen defendatzailetzat eta foralistatzat daukate, nahiz eta terminoez duten pertzepzioa batzutan aurkakoa izan.

Foruen fedea materiagabea, ikonoklasta izatetik, erlijio forala maila ikonikora igotzera pasa zen Gamazadaren ondoren Sarasate pasealekuan eraikitako monumentuaren bidez. Foruek emakume eder baten aurpegia zuten. Estatua liraina, bere osotasunean, basamentutik legea erakusten duen altxatutako eskuraino, edo soilik gorputzaren goiko zatian, emakume itxuran, orduz geroztik, ideologia politiko guztientzako hondar-ikur bilakatu zen. Egun, ia talde politiko guztiek mirespen berarekin darabilte irudia, legez kanpo utzitako Batasunatik UPNra. Baliabide ikonografiko honen erabileratik kanpo geratuko lirateke –eta ez borondate bereziarengatik– Nafarroako Ezker Batua, Batzarre eta, momentuz, Nafarroa Bai. Foruen monumentua behin betiko ideologia guztien kontsumorako gai bilakatu da, 823 PÉREZ AGOTE, 1999a824 MINA APAT, 1999. 825 GARCÍA-SANZ, IRIARTE LÓPEZ, MIKELARENA PEÑA, 2002.826 DE MIGUEL eta DE MIGUEL, 2002: 165.827 ZABALTZA PÉREZ-NIEVAS, 2005.

338

bakoitzak errealitatearen ikuskera berezia duelarik. Alabaina, nafarrek, inkestetan ikusi dugun legez, monumentua identitate ikur moduan ahanzteko joera dute. Bizitzaren paradoxak. Nafarrek oso barneratua dute foruen monumentuaren irudia; gertukoa da, Gaztelu enparantzako kioskoa izan daitekeen moduan. Nafarroako Gobernuak, bere aldetik, Pacto y Libertad bere erakusketa sustatzen du eta bere arrakastarik handiena estatuaren goialderaino igotzen den jasogailuari zor dio. Foruak feriako atrakzio bihurtu dira; gutxik igerri zuten erakusketa hark ezkutatzen zuen ahalegin pedagogiko berrogeita bat zalea. Pentsa genezake katedraleko Maria kanpaia ikusteko igotzen uzteak handik Iruñea osoa ikusteko antzeko arrakasta izango zukeela.

1841eko Legeaz geroztik, foruen gaia bi jarrerarengatik nabarmenduko da, foruen birrezarpen osoa aldarrikatzen zuena, eta berrogeita bat zalea. Batak zein besteak foruak berezko zerga-erregimenaren, eskumen berezien eta Estatuko botereekin elkarrizketa zuzena izatearen sinonimo gisa ikusten zituzten, Nafarroak negoziaziorako eta pakturako zuen gaitasuna azpimarratuz. Ikuskera hori denboraren poderioz eraldatzen joan zen, batez ere Bigarren Errepublikan, Estatutu eusko-nafarraren markoan. Frankismoak ikuskera berrogeita bat zalearen garaipena ekarri zuen eta nabarrismoa indartzea, nahiz eta foralismo berrogeita bat zalearen aurkakoak erregimenaren sektore kritikoetan bizirik iraun. 1978tik aurrera dena aldatu zen. Konstituzioaren lehenengo Xedapen Gehigarriko lurralde foralen babeserako eta eskubideen errespeturako deklarazioak, bere inguruan aukera politiko gehienak bildu zituen benetan ezberdinak ziren jarrerak zituztenak: estatuzaleak, foruzaleak, autonomistak eta euskal abertzaleen zati bat. Erreferentzia historiko bat konstituzionalizatu zen, eta Carta Magna baino lehen Nafarroan zeuden erreferente politiko eta instituzionalak onartu, babestu eta errespetatu ziren. Estatuko nazionalitate eta eskualde guztien autonomiarako eskubidea onartzeaz gain, Konstituzioaren aurrekoak ziren esanahi ezberdineko egoera historikoak zeudela adierazi zen. Horrela onartu egin zen eskubide politikoak ez zirela momentu historiko zehatz batean izoztutako eskumen politikoen maila zehatzak, baizik eta erkidego politiko baten aitorpena, berezko taldeko identitatea duena, autogobernurako eskubidearekin, historikoki bere antzinako subiranotasun politikoaren zati bezala onartzen zena. Horrela, 1841eko Legean eta ondorengoetan sinbolizatutako Konstituzio aurreko eskubide historikoek bizirik iraun zuten lehenengo Xedapen Gehigarrian onartu zirelako; hau existitu izan ez balitz, Konstituzioa promulgatzerakoan indargabetuta geratuko ziratekeen, Hitzarmen Ekonomikoa barne. Laugarren Xedapen Gehigarriak berak ere irtenbide konstituzionala eman zion Nafarroa euskal lurralde historikoekin batzeko auziari828.

Hurrengo pausua prozesu konstituzionalerako bide nafarra izan zen, 1982ko LORAFNAn irudikatu zena eta Jaime Ignacio del Burgoren paktu-legearen teoria neoberrogeita bat zalearen garaipena ekarri zuena, eta aukera politiko nabarrista guztiek bere egin zutena. Foru probintziatik Foru Erkidegora pasa zen. Eskubide historikoak begietsiko zituen izenondo kalifikatzailea falta zen, nahiz eta orain autonomien Estatuarena zela azpimarratzen duen lehen elementu batekin sinbiosian. Nafarroaren ibilbide historiko-instituzionala laburtzen zuen formula zen eta Miguel Herrero de Miñón-ek laburbildu zuena:

[...] una entidad que tras su incorporación a la Corona de Castilla fue “Reino de por sí”, con Rey propio, pero, ciertamente no exclusivo, de modo que el Rey de Navarra lo era de

828 Cfr. ALLI ARANGUREN, 2000b: 322-325, 328-330.

339

Castilla, compartiendo con los naturales de ésta una naturaleza común. Una entidad que, tras perder esta condición, se denomina provincia, pero conserva su autonomía administrativa y fiscal y su régimen jurídico-privado propio y afirma permanentemente y va confirmando paulatinamente el carácter paccionado de su situación. Una entidad cuya naturaleza específica se reafirma, formal y materialmente a la luz de la Constitución, hasta constituir, por vía de pacto, una Comunidad foral con derechos originarios e históricos sólo mediante pacto modificables, sobre los que se basa una autonomía de ámbito singular, ¿qué es? ¿cómo caracterizar su naturaleza jurídica? Porque de lo que no cabe duda es que ni fue, tras al incorporación, un Reino independiente, sin dejar de ser Reino, ni, tras su conversión en provincia, una verdadera provincia como las organizadas en 1833, ni, durante la transición, una preautonomía, ni, hoy, una Comunidad Autónoma829.

1982tik aurrera, bere konstituzionalizazioaren bidez ofizialdutako eta blindatutako foralitatearen aurrean gaude. Egoera legal hau da aukera nabarristek (UPN, PSN eta CDN) irmotasunez defendatzen dutena. Nafarroa Bairen inguruan bildutako aukera parlamentarioak (Aralar, EA, PNV) eta NEB dira hain zuzen ere, egungo egoerari kritika gehien egin diotenak eta hori gainditzeko eta Autogobernurako ponentziaren bidez hobetzeko enfasi gehien jarri dutenak. Ordezkaritza parlamentariotik kanpo, Batzarre (Nafarroa Baien ere sartua) eta EKAko karlistak aldaketaren alde azaldu dira. Legez kanpo egoteagatik, Batasunak ez du aukerarik izan eztabaida hauetan parte hartzeko, nahiz eta bere buruetariko batzuk LORAFNAren kontra azaldu diren. Autogobernurako ponentzia tiraderan geratu zen, garai hobeen zain. Parlamentuan eztabaidatutako jarrerak gutxi gora behera prentsak jaso bazituen ere, iritzi publikoan ia ez zuten oihartzunik izan. Egoerak ez zuen zerikusirik Trantsizioko errealitatearekin. Nafarrek euren marko estatutarioarekiko duten axolagabekeria hori beste lurralde batzuetara estrapolatu daitekeen errealitate bat da; gogora dezagun, 2006ko ekainean Kataluniako Estatut berria onartu zela, eta hautestontzietako partaidetza kasik %50era ez zela heldu.

Bere eskubide historikoengatik interesik eza azaltzen duen gizartearen errealitatearen aurrean, horiek garrantzia galtzea ekarriko al du? Egokia dirudi hona Gregorio Monreal Ziaren hitzak ekartzea, duela gutxi honakoa gogorarazten zuenean:

Tienen cierta razón los que afirman que la reivindicación de los derechos históricos sería superflua, por innecesaria, en una sociedad de democracia avanzada, en la que es posible aceptar la voluntad mayoritaria de una comunidad política determinada por disponer de un marco constitucional flexible. Esa voluntad mayoritaria clara sería determinante sin más, con títulos históricos o sin ellos, aunque sometida a ciertas condiciones de fondo y de forma como ha proclamado la Corte Federal de Canadá. Por cierto, quiero hacer un inciso recordando que, incluso en una sociedad de democracia avanzada, no son irrelevantes los derechos adquiridos por haber vivido a lo largo del tiempo una situación determinada o por haberla reclamado periódicamente intentando evitar la prescripción. Y es que un demos o comunidad política no se constituye así como así, no es un don que cae gratuitamente del cielo la creación de un marco humano de referencia para formar una voluntad política propia. Es el resultado de un proceso histórico, de unas experiencias colectivas, de datos culturales y políticos. Y en la formación de ese sustrato sociocultural en que se apoya el plebiscito cotidiano que es la nación, la existencia de una cultura política, la convicción ampliamente compartida sobre la existencia de unos derechos históricos es algo extraordinariamente relevante, un elemento eficaz en la creación del imaginario colectivo830.

Zentzu horretan foralitatea, Tomás Ramón Fernándezek dakusan moduan, Nafarroako konkistatik lurraldearen beraren erakundeek sortutako bereizgarriz osatutako sistema juridikoa izan zen, Zuzenbide komunarekin elkarrizketa iraunkorra

829 HERRERO DE MIÑÓN, 1999b: 63-64.830 MONREAL ZIA, 2005: 283.

340

izanik, eta historian zehar oreka-puntu ezberdinak sortu dituena. Forua ez da inoiz ere kode edo biblia bat izan, finkoa eta aldaezina denboran zehar –Santiago Leonék ondo frogatu duen bezala–; gutxi gora behera zaila izan den elkarrizketa baten ondorio da, batzuetan oso zaila eta besteetan lasaiagoa izan dena, Zuzenbide komunaren agintarien eta eta Zuzenbide foralaren agintarien artean831. Eskubide historikoak hor daude. Foruetatik geratu zaiguna da. Konstituzioaren lehenengo Xedapen Iraunkorrak, LORAFNAk eta Foru Berriak egungo foralitatearen markoa osatzen dute. Testu hauetatik kanpo, Nafarroako eskubide historikoek ez dute garrantziarik Zuzenbide positiboaren markoan. Fosildutako foralitate hori garai eta behar berrien araberako eskumen berriez horni daiteke. Eskubide historikoen konstituzionalizazioak ez ditu nafarrak iraganean kokatzen, baizik eta etorkizunean, eta horrek, Herrero de Miñónen hitzetan, foruzaletasunetik konstituzionalismo modernorako trantsizioa ekarri zuen. Konstituzionalizatutako foruek politikoki eta administratiboki autonomia berezi bat eraikitzeko aukera eman dute, lurralde barneko egituran eta eskumenen ondarean832. Mitifikatutako foralitate zahar berrogeita bat zaleak azala berritu du konstituzioaren jantzi berri modernoa janzteko. Egungo autonomiak estatuko elementu argiak eskaintzen ditu, ez bakarrik eskema instituzionalari dagokionez, baizik eta baita eskumenei eta bere araubideari dagokionez, eta hori ogasunari dagozkion gaietan ikus daiteke, adibidez. Are gehiago, hori guztia subiranotasunaren jatorrizko elementuetan oinarritzen da, Hobekuntaren bidez autonomia lortzeko sistemak onartu zuena, kontzientzia bereizgarri argiarekin833.

Eskubide historikoen interpretazio irekiagoak edo itxiagoak alde batera utzita, Nafarroako talde politiko gehienek paktismoa defendatzen dute Nafarroako identitate politikoaren zeinu bereizgarriena bezala, modernitatearen kodean, Espainian indarrean dagoen ordenamendu juridikoaren markoan, nahiz eta jarrerak Estatuaren eta Foru Erkidegoaren eredurantz doazen suhartasun bizienetik, kritika bizienetara joan. Gaur egun ez dirudi foralitaterik dagoenik LORAFNArik gabe. Eta ofizialdutako eta instituzionalizatutako foralitate hori hobekuntza berri baten bidez bakarrik aldatu ahalko da, eta estatuarekin itunduz, Konstituzioak hitzartutako koordenatuen barnean. Marko honetan kokatu zen Parlamentu Foralaren Autogobernurako ponentzia, ikuspuntu politiko, juridiko eta instituzionaletik hain interesgarria, baina iritzi publikoan sartu ez zena, egungo foralitatearen ahanzturaren milagarren adierazgarria. Kontzepzio honetatik kanpo geratzen den bakarra ezker abertzalearen mundua da, zeinak, bere aldetik foruen birrezarpen osoaren diskurtsoa baztertu duen, autodeterminazioa-independentzia binomioa azpimarratzeko. Lehen elementua, autodeterminazioa, foralitate historikoan ez dago kontenplatua, eta beraz, foruek ez diote balio Batasunari bere argudioetan erabiltzeko, nahiz eta kasu batzuetan foruen monumentuaren baliabide ikonografikoa erabili berezko iragan juridiko-instituzionalaren oroigarri gisa. Aralarrek eta EAk, Trantsisio garaian Carlos Hugo de Borbón karlistaren berritzeak egin zuen moduan, autodeterminazioaren mezua foruekin batzen jakin dute, bakoitzak irtenbide ezberdinetatik. Kasu ezberdina independentziaren aldarrikapenarena da, zeinak foruen birrezarpen osoaren aldarrikapenaren amaiera ekarri zuen, honek 1839 aurreko egoerara itzultzea defendatzen baitzuen, eta independentziak 1512-1515 aurreko egoerara. Zentzu horretan, foruen argudiora ia ez dute jotzen, eta egiten dutenean, denborazkanpoko nebulosa batean irudikatzen dituzte, eta kasu gehienetan, Gaztelako konkistaren aurretik izandako balioa nabarmenduz, Nafarroa erreinu independente zenean, euren xedeekin

831 FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ, 1994: 23832 HERRERO DE MIÑÓN, 2003: 8-9.833 HERRERO DE MIÑÓN, 1999b: 66-67, 71-73.

341

hobe uztartzen den argudio historizista, XIX. eta aurreko mendeetako legeetatik ondorioztatutako paktismoa baino.

XIX. mendean familia karlista baten jaiotzak foruenganako fede sakon eta maitasun apurtezin bat markatu zuen. Gaur egun, identitate ereduak ez dira jaiotzetikoak, baizik eta gazteek jatorrizko erkidegoaren eta erkidego globalaren baitan sozializatzearekin du zerikusia. Oroimen historikoak jasan duen debaluazioak ez du aurrekaririk. Gaur egun, oraina pribilegiatzen da, gero eta iragankorragoa dena. Identitatearen forma egunetik egunera egiten da, iraupen luzea izan duen jarraipen historikoaren bidez baino. Identitatea ez da behin lortu eta betiko irauten duen zerbait, baizik eta aldatuz doa, denboraren poderioz ezaugarri berriak gehituz, historiaren azelerazioaren garai berri hauetan areagotu den zerbait. Egun sortzen ari den belaunaldiak ez ditu bere elementu kulturalak irudietan, ikurretan eta foruak bezalako praktika tradizionaletan oinarritzen, baizik eta mundu globalizatuan etengabe interaktuatzen duten mezu anitzetan, baina aldi berean berezitasuna bilatuz.

Bestalde, gizarte globalizatuaren eraikuntza juridikoetan –eta bereziki Europako Batasunean–, iraganeko esperientzietatik urruntze bat ematen ari da. Aktualitate juridiko eta instituzionalean aldaketarako azelerazioa nagusitzen da, eta erabakiak baldintzapen historiko eta historizistak alde batera utzita hartzen dira834. Alabaina, errealitate horren kontra, hala Nafarroan nola, orokorrean, Euskal Herria osoan, ikuspegi ezberdinetatik gure identitatea bereizgarritasunean oinarritutako historian eustera etorri gara, eta hori euskalduna denarekiko diferentzialismoa litzateke (historiografia nabarrista), edo espainolarekiko diferentzialismoa (euskal historiografia abertzalea). Gure lurraldean, beraz, glokalizazioaren fenomenoa biziki bizi dugu.

Foruek krisi gogorra jasan zuten XIX. mendean, nafarren berotasunari esker arindua, euren defentsaren alde benetako gudarien grinarekin egin baitzuten. Gamazadaren oihuari herriaren ixiltasuna jarraitu zitzaion, foralitatearen ahanztura bilakatu zena. Foruak hiltzorian zegoen etorkizunerako ibilbidean sartu ziren autonomismoaren bidez modernizatzen eta eguneratzen jakin zuten arte, lehenik Bigarren Errepublikan eta azkenik egungo autonomien Estatuaren artikulazio konstituzionalean. Alfonso Pérez-Agotek adierazitako paradoxaren aurrean gaude: nafarren talde identitateak uka ezinezko indarra dauka, ageriko ahultasunarekin batera835.

Gaur egun, globalizazioaren fruitu den Estatu-nazioaren krisiak Espainiako ereduan eragina izan du, eta, beraz, Nafarroako ereduan eta bere eskubide historikoetan. Foralitatearen etorkizuna, edo nahiago bada, eskubide historikoena, aurretik sumatu ezina eta zalantzazkoa da, Europako Zuzenbide publikoa aurretik suma ezin daitekeen moduan, mundu globalizatuak markatutako gertakari handien esku dagoena. Zein izango da egun foruetatik geratzen zaizkigun zirrikituen etorkizuna?, zein izango da Konstituzioak eta LORAFNAk jasotako eskubide historikoen etorkizuna? Zaila da jakiten eta prospektiba ahalegin garrantzitsua eskatuko luke eta agian irudimenezkoa ere, batik bat, bakerako prozesuak aurrera egiten badu, ETAren desegitearen aurrean irekiko den ikuspegi politiko berriak irekitako hodeiertzaren aurrean gaudenean. Hortaz, guk prudentia iuris-a aukeratzen dugu. Oraindik ez dakigu gure identitatea orokorrean, eta gure eskubide historikoak bereziki, aldi berean nola mantendu eta aberastuko diren

834 ALLI ARANGUREN, 2004: 24-25835 PÉREZ-AGOTE, 1999: 11.

342

aro global berrian eta eraikitzen ari den Europako markoan. Nik deritzot, Daniel Innerarityren moduan, oraindik inork ez dakiela zer nolako itxura izango duen politika berriak, eta ezta erkidego postestatalaren forma berriak garatzeko dauden aukerak ere836. Foruen zehaztapenak Estatua bezalako zentro kontrolatzaile baten kontra defendatuak izan beharko dira itun autonomiko baten bidez, zeinak egonkortasuna sortuko duen eta bereizgarriak gizarte berriaren errokei aurre egin diezaien oinarriak finkatuko dituen. Hor oinarrituko da Foruaren Hobekuntza berriaren erronka. Baina paktismoak norabide berriak hartu beharko ditu, mundu globalaren elkartasunean kokatutako Nafarroako identitate berezia azaldu beharko duten diskurtso berriei aurre egin.

Etorkizunean izan ditzakeen kontingentzia juridiko-politikoak alde batera utzita, hala Nafarroako Zuzenbide publikoa nola pribatua garai berrietara egokitzen joan beharko da. Utzidazue izatez askoz ere konplexuagoa den zerbait sinplifikatzen: gure foralitate historikotik egungo Zuzenbide historikoak gordetzen duen bakarra paktismoa, konstituzionalismo espainolera moldatutako erakunde publiko batzuk, Zuzenbide zibilaren ohitura, eta ezer gehiago da. Nafarroako foralitatearen bandera-ontziak, Hitzarmen Ekonomikoak, erronka garrantzitsuei aurre egin behar die, estatuz gaindiko kapitalen korronte handiek agintzen duten gizarte batean. Baina erronka horiek Estatu barnean ere baditu, egun Kontzertu eta Hitzarmen Ekonomikoen aurka isurtzen diren polemikei aurre egin behar baitie. Zentzu horretan, Mikel Aranbururen iritzia gure egiten dugu, esaten duenean, erregimen komuneko autonomia erkidegoek aurrera egiteko darabilten bideak euren autonomia finantzarioa, zerga-ordainketaren esparruan arauak egiteko gaitasuna eta Hitzarmen/Kontzertuaren eredura hurbiltzeko kudeaketa handitzen dituela, federalismo fiskalaren teoriak nahiko lukeen moduan, kontuan hartzekoa. Etorkizuneko egoera hori, non inork ez duen beste baten kontura irabazten, kopuruen gardentasunagatik eta bere balorazioengatik argitu behar da. Baina horretarako, Hitzarmen/Kontzertu ereduak aurreiritzi historikoetatik askatu behar du. Lurralde foralek Autonomia Erkidego mesfidatiei eta Europa begitankorrari bermatu behar diete Zuzenbide historiko hau erabiltzea elkartasunarekin eta ekitatearekin bateragarria dela bermatu behar diete. Erreklamatutako presentzia horrek, arrautza defendatzeaz gain, hemeretzigarren mendeko estatuen gainetik dagoen Europari bereizgarrienganako errespetuan eta tokian tokiko identitateen errespetuan oinarritzen lagundu beharko dio. Egun, Europak ez daki aniztasunarekin zer egin, eta izango duen, edo orain duen berehalako erronka negoziatzea da837.

Bestalde, Nafarroako Zuzenbide zibil foralak –gogora dezagun funtsean tradizionalista dela838– dituen oinarrizko erakunde batzuek, esaterako etxea eta familia, gero eta zentzu gutxiago dute egungo gizarte konplexuaren aurrean, nahiz eta horrek eredu horiek aukeratzen dituenarentzat balioa galdu dutela ez adierazi. Oso desberdina da historian zehar mantendutako eta aldatutako eskubide historikoak aldarrikatzea. Lehen ordenako ondare kultural dira, eta berezko kulturak globalizazioaren homogeneizazioaren kontra azaleratu behar du. Foralitatearen gaineko kontzepzioen bilakaera desberdinak Nafarroak egun duen identitate aniztasuna ekarri du, nahiz eta, paradoxikoki, foruak ez diren inoiz hain ahaztuak egon.

Eredu politiko tradizionalek globalizazioaren aroan duten krisia Estatu-nazionalen ereduak berrikustea eragin du, eta baita Nafarroaren moduan Estatuak

836 INNERARITY, 1999: 146837 ARANBURU URTASUN, 2005: 151-152.838 SALINAS QUIJADA, 1988: 194.

343

izandako, edo Estatu izan nahi duten (Euskal Herria, Nafarroa barne) erkidegoen identitatea berpiztea. Eta hemen, hain zuzen ere, eskubide historikoek eguneratutako kontzepzio batetik azaleratu beharko lukete. Nik uste dut, Daniel Innerarityk bezala839, modernitatearen hasieran Europak erlijioekin egindakoa nazioekin egiteko une egokian gaudela: identitateen aniztasuna prozedura demokratikoek jasotzea eta arrazionalizatzea. Gure kasuan, eskubide historikoak Nafarroako errealitate anitzera egokitzea litzateke, Europako markoan. Nafarroako identitate forala baztertzean ez datza, baizik eta bidegarritasun berria ematean. Ez dago lekurik gizarte garaikideen ezaugarri den aniztasuna erasotzen duten identitate baztertzaileentzat. Neoberrogeita bat zale ofiziala, euskal abertzaletasun baztertzailea edo abertzaletasun espainol baztertzailea bezalako formula magikoek ez dute balio.

Estatu nazionalaren krisiarekin politika egiteko era zehatz bat amaitu da, lurraldeak zedarritutako eta politikoki integratua zegoen gizarteari zegokiona. Egoera berri honetan, gero eta zentzu gutxiago dauka erakundeetan erabat definitutako identitate baten eta kanpoko etsaiaren, aniztasunaren edo dispertsioaren kontra definitu beharko litzatekeen identitatearen espresio instituzionala bailiran pentsatzeak. LORAFNA, behin betiko, zahartua geratu da, eta berarekin Jaime Ignacio del Burgoren planteamendu doktrinala. Bada garaia irtenbide adostuak eta anitzak bilatzeko munduko eta Europako testuinguruan kokatzeko. Baina gaurkotasun honek ezin du egungoa den eta enkistatua dagoen beste bat ezkutatu: bai Espainiako Estatu-nazionalean, bai Nafarroako Autonomia-nazionalean dauden botere garrantzitsuek dagoen estatusa suntsitzea galarazteko egiten duten ahalegina. Zehazki, burgesia ezberdinen edo botere oligarkikoen ordezkari politikoak boterearen, onuraren eta pribilegioaren logikaren bidez gidatu dira. Horretarako, Nafarroaren kasuan Hitzarmen Ekonomikoak eragindako zerga-onurak erabili dituzte. Espainiako nazionalismo konstituzionala ere aberriko batasun sakratuaz baliatzen da lurraldean kontrol gehiago izateko. Horiei guztiei merkatu bakarra, zentralizatutako boterea eta diskurtso alarmista (euskaldunen edo katalanen kontrakoa, inmigrazioaren kontrakoa…) interesatzen zaie, gizarteko sektore kideen botoak jasotzeko. Eta, bestalde, Nafarroako oligarkiei euren diskurtso neoberrogeita bat zale eta euskaldunen kontrakora heltzea interesatzen zaie, euren botere kotak mantentzeko eta gobernu zentralaren aurrean indarra mantentzeko. Orain arte horrela egin dute, eta baliteke egiten jarraitzea, garai berriei egokituz. Beste gauza bat da gizarteak mezua igertzea, mezu politiko existentzialistez dagoen bezain gogaitua egonda, eta dagoeneko foralitatea ahaztu duena, edo, beste era batera esanda, foruak edukirik gabeko enuntziatuan utzi dituena.

839 INNERARITY, 1999: 145-146.

344

BIBLIOGRAFIA

ADDA, Jacques (2004): Ekonomiaren globalizazioa. Sorrera eta arazoak, Bilbo: Euskal Herriko Unibertsitatea.

AGIRREAZKUENAGA ZIGORRAGA, Joseba (argit.) (1995): La articulación político-institucional de Vasconia. Actas de las Conferencias firmadas por los representantes de Álava, Bizkaia, Gipuzkoa y eventualmente Navarra (1775-1936), Bilbao: Diputación Foral de Bizkaia-Diputación Foral de Gipuzkoa-Diputación Foral de Álava. 4 ale.

AGIRREBENGOA, José Ángel (2005): “Amejoramiento, una reforma necesaria”, La Voz de Navarra, 66. zb., 2. garaia, 16. orr.

AGUIRRE BAZTÁN, Ángel (1998): “La identidad cultural de Navarra”, La identidad de Navarra, Barcelona: Ediciones Bardenas, 3-58. orr.

AGUIRRE ZABALA, Iñaki (2002): “José Antonio Aguirre y Lecube. Político-historiador del Pueblo vasco (1904-1960)”, Notitia Vasconiae, 1 zb., 579-606. orr.

AIZPÚN SANTAFÉ, Rafael (1952): “Naturaleza jurídica de las Leyes de Navarra”, Príncipe de Viana, XIII (1952), Iruñea: Diputación Foral de Navarra, 109-146. orr.

(1959): “El Convenio Económico”, Curso de Derecho Foral Navarro, II, Derecho Público, Iruñea, 11-32. orr.

AIZPÚN TUERO, Jesús (1978): El régimen foral de Navarra, [Pamplona]: Unión de Centro Democrático.

ALCEDO, Miren (1997): “Experiencias de vida de los militantes de ETA”, La Factoría, 4. http://www.lafactoriaweb.com/articulos/alcedo4.htm

ALDEA EGILAZ, Raimundo (1958): Los derechos de Navarra (Prontuario de divulgación foral), Iruñea.

ALIENDE URTASUN, Ana (1999): Elementos fundantes de la identidad colectiva navarra. De la diversidad social a la unidad política. 1841-1936, Pamplona: Universidad Pública de Navarra/Nafarroako Unibertsitate Publikoa.

(2004): La construcción de las diferencias regionales en el contexto de la globalización. Una aproximación a la Comunidad de Navarra. A. Gurrutxaga Abad (argit.), El presente del Estado-Nación, Bilbao: Universidad del País Vasco/Euskal Herriko Unibertsitatea, 245-256. orr.

ALLI ARANGUREN, Juan Cruz (1992): El escudo y la bandera de Navarra. Juan Alfonso Santamaría Pastor (Zuz.), Comentarios a la Ley Orgánica de Reintegración y Amejoramiento del Régimen Foral de Navarra, Madrid: Ministerio para las Administraciones Públicas, 137-144. orr.

(1994): Clausura de las Jornadas. Diez años del Amejoramiento del Fuero (1982-1992). El Estado de las Autonomías y Navarra, Pamplona: Parlamento de Navarra, 149-158. orr.

(1997): Estado y sociedad: una visión desde Navarra, Pamplona: Sahats.(1999a): Navarra, comunidad política diferenciada, Pamplona: Sahats.(1999b): Convergencia. Un proyecto para la convivencia en Navarra,

Pamplona: Convergencia de Demócratas de Navarra.(2000a): Los Hechos Diferenciales y la Constitución de 1978. Estado

Autonómico y Hecho Diferencial de Vasconia, Donostia: Eusko Ikaskuntza, 145-168. orr.

(2000b): Pakea eta foruak-Paz y fueros. Los derechos históricos como instrumentos de pacificación. Derechos históricos y Constitucionalismo útil, Bilbao: Fundación BBV, 319-331.

345

(2003): “El Convenio Económico de 1969 visto por uno de sus actores”, Príncipe de Viana, 228 zb., 219-232. orr.

(2004a): La Cooperación entre la Comunidad Autónoma del País Vasco y la Comunidad Foral de Navarra, Donostia/San Sebastián: Fundación para el Estudio del Derecho Histórico y Autonómico de Vasconia.

(2004b): Derecho Administrativo y globalización, Madrid: Civitas. ALONSO OLEA, Eduardo J. (1995): El Concierto Económico (1878-1937).

Orígenes y formación de un Derecho histórico, Oñati: Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundea.

ALVARADO PLANAS, Javier (1989): "Historia del Derecho y antropología jurídica", en Revista de la Facultad de Derecho de la Universidad Complutense, 75. zb., 11-28. orr.

ALVAREZ ENPARANTZA, José Luis (Txillardegi) (1997): Euskal Herria en el horizonte, Tafalla: Txalaparta.

ANASAGASTI, Iñaki (2005), “Aquella carta de Aguirre a Franco”, Deia, 2005-I-30. http://www.eaj-pnv.com/documentos_des.asp?id_documento=4346

ANASAGASTI, Iñaki eta ERKOREKA, Josu (2003): Dos familias vascas: Areilza y Aznar, Tres Cantos-Madrid: Foca.

ANAUT BRAVO, Sagrario (2001): Navarra 1900-1920. Ángel Pascual Bonís (koord.), Navarra durante el siglo XX: La conquista de la libertad, Pamplona: Fundación Encuentro con Navarra, 23-52. orr. Testua interneten ere aurkitu daiteke (http://www.psn-psoe.org/)

ANDRÉS-GALLEGO, José (1982): Historia contemporánea de Navarra, Pamplona: Elsa.

(2003): Navarra. Cien años de Historia. Siglo XX, Iruñea: Diario de Navarra. (2004): Memoria política de un quinquenio. Parlamento Foral de Navarra,

Pamplona: Parlamento de Navarra, 53-79. orr.AOIZ, Floren (2002): La vieja herida: de la conquista española al

amejoramiento foral, Tafalla: Txalaparta.(2006): Foru Hobekuntza: gibeleko atetik inposatutako hirugarren iruzurra.

Jardunaldiak. 23 urtez Amejoramendua. Azterketa ezkerretik. 2005eko irailean. Baluarte-Iruñea, Bilbo: Ipar Hegoa Fundazioa, 1-10. orr.

ARAGÓN SAMANES, Jesús Mª (2005): “Por Dios, por la Patria y... ¿el Rey?”, 2005eko maiatzaren 7an Diario de Noticias egunkarian argitaratutako iritzi artikulua. http://www.eka-partidocarlista.com/por.htm

ARALAR (2005): Nafarroako status politikoa. http://www.aralar.net/ARANA PÉREZ, Ignacio eta FUENTE LANGAS, Jesús María (1999): “La

configuración institucional. Aproximación al sistema de partidos”, José Luis Ramírez Sádaba (zuz.), Democratización y Amejoramiento Foral. Una historia de la Transición en Navarra (1975-1983), Pamplona: Gobierno de Navarra, 267-330. orr.

ARANZADI, Juan (2001): El escudo de Arquícolo. Sobre mesías, mártires y terroristas, I. Sangre vasca, Madrid: Visor.

(2005): Good bye ETA!, Donostia: Hiria. ARBELOA MURU, Víctor Manuel (1978): Navarra ante los Estatutos, 1916-

1932, Pamplona: ELSA. 2 ale. (1986): “En torno al Estatuto Vasco-Navarro: Correspondencia Aguirre-Irujo”,

Príncipe de Viana, 177 zb., 223-233. orr.(1996): “Notas sobre el PNV y el Estatuto Vasco-Navarro (1931-1933) I”,

Príncipe de Viana, LVII, 207 zb., 225-236. orr.

346

(1998): “La identidad cultural de Navarra”, La identidad de Navarra, Barcelona: Ediciones Bardenas, 117-144. orr.

(1999): “Lo que Navarra debe a la transición”, José Luis Ramírez Sádaba (zuz.), Democratización y Amejoramiento Foral. Una historia de la Transición en Navarra (1975-1983), Pamplona: Gobierno de Navarra, 411-487. orr.

ARBELOA MURU, Víctor Manuel (koord.), MARTÍN VILLA, Rodolfo, GÓMEZ-DÉGANO Y CEBALLOS-ZÚÑIGA, José Luis, URRALBURU TAINTA, Gabriel eta AIZPÚN TUERO, Jesús (1994), El Amejoramiento visto por los negociadores. Diez años del Amejoramiento del Fuero (1982-1992). El Estado de las Autonomías y Navarra, Pamplona: Parlamento de Navarra, 33-66. orr.

ARDEVOL ARMENGOL, Elisenda (1998): Antropología jurídica y etnografía. M.J. Añón, R. Bergalli, M. Calvo eta P. Casanovas (koord.), Derecho y Sociedad, Valencia: Tirant lo Blanch, 291-318. orr.

ARECHEDERRA, Luis Ignacio (1991): El Derecho Civil foral de Navarra en la Constitución y el Amejoramiento del Fuero, Pamplona: Gobierno de Navarra; Madrid: Civitas.

ARNAUD, André-Jean (2003): Critique de la raison juridique 2. Gouvernants sans frontières. Entre mondialisation et post-mondialisation, Paris: LGDJ. 2. argit.

(2004): Entre modernité et mondialisation. Cinq leçons d’histoire de la philosophie du droit et de l’État, Paris: LGDJ. 2. argit.

ARÓSTEGUI SÁNCHEZ, Julio, GARCÍA SEBASTIÁN, Margarita, GATELL ARIMONT, Cristina PALAFOX GAMIR, Jorge RISQUES CORBELLA, Manel (2004): Atalaya. Historia del Mundo Contemporáneo, Barcelona: Vicens Vives.

([2003] 2005): Crisol. Historia. Segundo curso, Barcelona: Vicens Vives. 2. argitalpena. Liburu honek Nafarroari eskeinitako separata bat dauka, Francisco MIRANDA RUBIOk egindakoa.

ARRIETA ALBERDI, Jon (2000): Las imágenes de los derechos históricos: un estado de la cuestión. Miguel Herrero de Miñón eta Ernest Lluch (argit.), Derechos históricos y constitucionalismo útil, Bilbao: Fundación BBV.

ARTARAZ BENGOETXEA, Jabi, FERNÁNDEZ ALTUNA, José Javier, TRUCHUELO GARCÍA, Marta, TRUCHUELO GARCÍA, Susana (1998): Historia Garaikidea DBHO 1, Euba: Ibaizabal.

ARZA MUÑUZURI, Juan Manuel (2004): Recuerdos de un proceso trascendental para Navarra. Parlamento Foral de Navarra, Pamplona: Parlamento de Navarra, 35-51. orr.

ARZALLUZ, Xabier (2005): Xabier Arzalluz. Así fue, Madrid: Foca. ASIÁIN AYALA, José Antonio (1986): “La Constitución y el régimen foral de

Navarra”, Revista Jurídica de Navarra, 1 zb., 13-27. orr.(2001): El PSOE y la Autonomía de Navarra (1975-2000). Ángel Pascual

Bonís (koord.), Navarra durante el siglo XX: La conquista de la libertad, Pamplona: Fundación Encuentro con Navarra, 189-205. orr. Testua interneten ere aurkitu daiteke (http://www.psn-psoe.org/).

(2002): “La experiencia de la Comunidad Foral de Navarra”, Azpilcueta. Cuadernos de Derecho, 18, Joxe Mari Aizega (argit.), Concierto y Convenio Económico: Jornadas de Estudio, Donostia: Eusko Ikaskuntza, 37-48. orr.

(2004): Memoria y Balance del Parlamento Foral de Navarra (1979-1983). Parlamento Foral de Navarra, Pamplona: Parlamento de Navarra, 53-79. orr.

ASOCIACIÓN DIÁSPORA VASCA (2006): “Apoyo de la Diáspora vasca al Grupo de Europarlamentarios”, Prensa Vasca. Servicio informativo. República Argentina, 10. zb., 2006ko otsailaren 7koa. www.diasporavasca.org

347

ATXABAL RADA, Alberto eta MUGURUZA ARRESE, Javier (2006): Recopilación del Concierto Económico vasco. Legislación, jurisprudencia y bibliografía 1981-2004, Bilbao: Asociación para la promoción y difusión del Concierto Económico Ad Concordiam.

ATXAGA, Bernardo (2005): Lekuak, Pamplona/Iruñea: Pamiela.AUGÉ,   Marc   (1998a):  Los   "no   lugares".   Una   antropología   de   la  

sobremodernidad, Barcelona: Gedisa (3ª reimpr.). (1998b): Las formas del olvido, Barcelona: Gedisa.ÁVALOS MAGAÑA, Sergio Arturo eta MADRIGAL MARTÍNEZ, César

Humberto (2005): "Hacia una antropología jurídica de la modernidad”, Episteme, 6. zb. http://www.uvmnet.edu/investigacion/episteme/numero5-05/

AYESTARÁN, J.A., CASTELLS, J.M., ECHANO, J., ESTORNÉS ZUBIZARRETA, I. LLORENS, J.L., MONREAL, G., OIHARZÁBAL, L., OLEAGA, F.  eta  UGALDEA, A.   (1978):  Euskadi  y  el  Estatuto  de Autonomía,  San Sebastián: Erein. 

AZANZA   LÓPEZ,   José   Javier   (2003):  El   monumento   conmemorativo   en  Navarra. La identidad de un reino, Pamplona: Gobierno de Navarra. 

AZCONA PASTOR, José Manuel eta GORTARI UNANUA, Joaquín (2001): Navarra y el nacionalismo vasco. Ensayo histórico-político sobre las señas de identidad originaria del Viejo Reino, Madrid: Biblioteca Nueva.

BARAIBAR ETXEBERRIA, Álvaro (2002): Extraño federalismo. La vía navarra a la democracia 1973-1982, Madrid: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales.

BARAIBAR ETXEBERRIA, Álvaro eta SÁNCHEZ-PRIETO, Juan María (1999): “Las ideas-fuerza de la Transición. II. La controversia Navarra-Euskadi”, José Luis Ramírez Sádaba (zuz.), Democratización y Amejoramiento Foral. Una historia de la Transición en Navarra (1975-1983), Pamplona: Gobierno de Navarra, 167-265. orr.

BARÓ PAZOS, Juan (1993): La Codificación del Derecho Civil en España (1808-1889), Santander: Universidad de Cantabria.

BARRENA, Pernando (2002): “Dos modelos de anexionismo anacrónico”. 2002ko uztailaren 25ean Gara egunkarian argitaratutako iritzi artikulua.

BARRENA, Pernando, ARAIZ, Adolfo, PUEYO, Mariné (2002): “Foru Hobekuntzaren 20. urteurrenean: beste Nafarroa bat posible da”, Euskaldunon Egunkaria. 2002ko martxoaren 15ean argitaratutako iritzi artikulua.

BASTIDA FREIXEDO, Xacobe (1998): La nación española y el nacionalismo constitucional, Barcelona: Ariel.

(2004) “Nacionalismos y transiciones. Los polvos y los lodos”, Gerónimo de Uztariz, 20. zb, 161-187. orr.

BATZARRE (2004-2005): Las izquierdas vasquistas y abertzales navarras en el tiempo post-ETA. http://www.batzarre.org/

BAUER, W. (1967): Introducción al estudio de la Historia, Barcelona, 1967.BAYART, J.F. (1996): “La fabrication de l’authenticité”, L’illusion identitaire,

Paris: Fayard: 85-92.BECK, Ulrich (2004): Poder y contrapoder en la era global. La nueva

economía política mundial, Barcelona: Paidós Ibérica.BENEJAM, Pilar eta PAGES, Pilar (1997): Enseñar y aprender Ciencias

Sociales. Geografía e Historia en Educación Secundaria, Barcelona: Horsori–ICE de la Universidad de Barcelona.

348

BENGOETXEA CABALLERO, Joxerramon (2004): “Las ocasiones perdidas: La vertiente europea de las relaciones entre la Comunidad Foral Navarra y la Comunidad Autónoma de Euskadi”, Iura Vasconiae, 1 zb., 573-598. orr.

(2005): La Europa Peter Pan. El constitucionalismo europeo en la encrucijada, Oñati: Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundea.

BERGMAN, Paul eta ASIMOW, Michael (2006): Reel Justice: The Courtroom Goes to the Movies, Kansas City: Andrews and McMeel.

BERIÁIN, Josetxo (1998): La identidad colectiva: vascos y navarros, Pamplona: Universidad Pública de Navarra/Nafarroako Unibertsitate Publikoa.

BERTAUX, Daniel eta THOMPSON, Paul (1993): "Introduction", Daniel Bertaux eta Paul Thompson (argit.), Between Generations. Family Models, Myths and Memories, International Yearbook of Oral History and Life Stories, II, Oxford: Oxford University Press, 1-12. orr.

BILBAO, Kepa (2002): “Algunas tesis sobre los Derechos históricos”, Hika, 130 zb., 13-15. orr.

BLANCO GONZÁLEZ, Aurelia (2002): La evolución de los Derechos forales desde la Codificación hasta la Constitución de 1978 (Especial referencia al Derecho gallego), A Coruña: egilearen argit.

BLINKHORN, Martin (1979): Carlismo y contrarrevolución en España, Barcelona: Crítica.

BORBÓN-PARMA, Carlos Hugo de (1977): La vía carlista al socialismo autogestionario, Barcelona: Grijalbo.

BORDIEU, Pierre (1983): "Vous avez dit populaire?". Actes de la recherche en sciences sociales, 46, Paris: Seuil, 98-105. orr.

BRINKMANN, Sören (2004): Monumentos contra el Estado unitario. Construcción estatal y resistencia foral en el siglo XIX: Aragón y Navarra. A. García-Sanz Marcotegui (argit.), Memoria histórica e identidad. En torno a Cataluña, Aragón y Navarra, Pamplona: Universidad Pública de Navarra/Nafarroako Unibertsitate Publikoa, 65-88. orr.

BURKE, Peter (1987): Sociología e Historia, Madrid: Alianza Editorial.(1991): La cultura popular en la Europa moderna, Madrid: Alianza.(1998): "From Cultural History to Histories of Cultures", en Memoria y

Civilización, Pamplona: Universidad de Navarra, 1 zb., 7-24. orr.BUSAALL, Jean-Baptiste (egile nagusia), EGIBAR URRUTIA, Lartaun de

(kolab.) (2005): Las instituciones del Reino de Navarra en el debate histórico jurídico de la revolución liberal, Pamplona: Universidad Pública de Navarra/Nafarroako Unibertsitate Publikoa.

CABEZUDO ASTRÁIN, José (1955): “La ancha universalidad del navarro”. El Pensamiento Navarro. 1955eko apirilaren 21ean argitaratutako artikulua.

CALAME, Pierre (2003): La démocratie en miettes. Pour une révolution de la gouvernance, Paris: Éditions Charles Léopold Mayer-Descartes & Cie.

CALLE SÁIZ, Ricardo (1996): Hacienda Pública Española. Financiación de comunidades Autónomas y Corporaciones Locales, Madrid: Centro de Estudios Ramón Areces.

CALVO SOTELO, José (1931): Mis servicios al Estado. Seis años de gestión. Apuntes para la Historia, Madrid: Imprenta Clásica Española, 1931.

CAÑO MORENO, Javier (2000): Hecho Diferencial y Tribunal Constitucional. Estado Autonómico y Hecho Diferencial de Vasconia, Donostia: Eusko Ikaskuntza, 179-191. orr.

349

CARBONNIER, Jean ([1977] 1982): Sociología jurídica, Madrid: Tecnos. 2. argit.

CARMONA SALINAS, Félix (2003): Pacto y Libertad. Exposición conmemorativa del Centenario del monumento a los Fueros, Pamplona: Gobierno de Navarra.

CARR, Edward H. (1985): ¿Qué es la Historia?, Barcelona: Planeta-Agostini.CASPISTEGUI GORASURRETA, Francisco Javier (1997): El naufragio de las

ortodoxias. El carlismo (1962-1977), Pamplona: Eunsa. CASPISTEGUI GORASURRETA, Francisco Javier eta GARDE ETAYO,

María Luisa (1999): “Las ideas-fuerza de la Transición. Navarra ¿reforma o ruptura?”, José Luis Ramírez Sádaba (zuz.), Democratización y Amejoramiento Foral. Una historia de la Transición en Navarra (1975-1983), Pamplona: Gobierno de Navarra, 77-165. orr.

CASTELLS, Manuel (1998): La era de la información. Vol. II. El poder de la identidad, Madrid: Alianza.

CASTELLS ARTECHE, José Manuel (1976): El Estatuto Vasco. El Estado regional y el proceso estatutario vasco, San Sebastián: Haranburu.

(1997): Integración de Vasconia en el Estado español. La institucionalización jurídica y política de Vasconia, Donostia: Eusko Ikaskuntza, 51-84.

(2000): Hechos diferenciales y Vasconia. Estado Autonómico y Hecho Diferencial de Vasconia, Donostia: Eusko Ikaskuntza, 15-29. orr.

(2004): “Pacto foral y Constitución (1978-1979)”, Gerónimo de Uztariz, 20 zb., 153-160. orr.

CASTELLS ARTECHE, Luis eta RIVERA BLANCO, Antonio (1995): Nuevas ideologías (1876-1931). J. Agirreazkuenaga Zigorraga (zuz.), Gran Atlas Histórico de Euskal Herria, Bilbao: Lur, 321-352. orr.

CASTILLEJO, Emilio (2006): Mito y ciencia en la enseñanza de la historia durante el franquismo (1936-1978). Nafarroako Unibertsitate Publikoan irakurritako argitaragabeko doktorautza tesia.

CATALÁ POLO, Rafael (2004): Presentación. Jaime Ignacio del Burgo, Ley Paccionada de Navarra de 1841. Homenaje al Ministro D. José Alonso Ruiz, Madrid: Ministerio de Justicia, Secretaría General Técnica, 7-10. orr.

CELAYA IBARRA, Adrián (1988): Las instituciones civiles vascas: su situación actual y su futuro. Los Derechos Históricos Vascos. II Congreso Mundial Vasco, Bilbao: Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundea, 31-51. orr.

CHARTIER, Roger (1992): El mundo como representación. Estudios sobre historia cultural, Barcelona: Gedisa.

CHUECA INTXUSTA, Josu (1999): El Nacionalismo vasco en Navarra (1931-1936), Bilbao: Universidad del País Vasco/Euskal Herriko Unibertsitatea.

(2004): “Gernikako Estatutuaren 25. urteurrena”, Argia, 1963 zb., 4-13. orr.(2006): Zenbait zenbaki, hainbat hizki Foru Hobekuntzaren inguruan.

Jardunaldiak. 23 urtez Amejoramendua. Azterketa ezkerretik. 2005eko irailean. Baluarte-Iruñea, Bilbo: Ipar Hegoa Fundazioa, 1-9. orr.

CLAVERÍA ARZA, Carlos (1996): Navarra, 100 años de nacionalismo vasco, Bilbao: Fundación Sabino Arana.

CLAVERO ARÉVALO, Manuel (1978): La España de las autonomías, Madrid: Langa A.F.

(1983): España desde el centralismo a las autonomías. Cómo se forjó la España de las Autonomías, Madrid: Planeta.

350

CLAVERO SALVADOR, Bartolomé (1974): “La Historia del Derecho ante la Historia social”, Historia, Instituciones, Documentos, 1 zb., 239-261. orr.

(1980): “Presencia política de la historia: Nacionalismos y Atonomías en la Constitución”, Sistema. Revista de Ciencias Sociales, 36. zb., 37-52. orr.

(1981): “Historia y antropología: de la división convencional de las ciencias sociales”, Llull. Revista de la Sociedad Española de Historia de las Ciencias y de las Técnicas, IV, 6-7. zb., 21-34. orr.

(1982): El código y el fuero. De la cuestión regional en la España contemporánea, Madrid: Siglo XXI.

(1985a): Fueros vascos. Historia en tiempo de Constitución, Barcelona: Ariel.(1985b): Historia y Antropología. Por una epistemología del Derecho

moderno. Joaquín Cerdá y Ruiz-Funes eta Pablo Salvador Coderch (argit.), I Seminario de Historia del Derecho y Derecho Privado. Nuevas técnicas de investigación, Bellaterra: Universidad Autónoma de Barcelona, 9-35. orr.

(1986): Fueros en tiempo de Constitución: suerte de un federalismo. Jornadas de estudio sobre la actualización de los derechos históricos vascos, Bilbao: Universidad del País Vasco-Diputación Foral de Guipúzcoa, 238-253. orr.

(1998):   Derecho   histórico   (vasco)   y   Derecho   constitucional   (español). Foralismo, Derechos Históricos y Democracia, Bilbao: BBV, 261­286. orr.

(2003): “Constitución en común entre cultura y escritura: encrucijada gaditana de los fueros vascos”, Notitia Vasconiae, 2, Donostia/San Sebastián: Euskal Herriko Zuzenbide Historikorako Institutua, 613-661. orr.

COELLO MARTÍN, Carlos (1997): La Disposición adicional primera y la organización autonómica vasca: la quiebra del “modelo vasco”, Logroño: Universidad de La Rioja.

(2004): “Isegoría vinícula: vidueños prefiloxéricos e injertos constitucionales”, Gerónimo de Uztariz, 20 zb, 99-152. zb.

COHN, Bernard S. (1981): An Anthropologist among the Historians and Other Essays, Oxford; New York: Oxford University Press.

COING, Helmut (1977): Las tareas del hsitoriador del derecho. Reflexiones metodológicas, Sevilla: Universidad de Sevilla.

CONNERTON,   Paul   (1989):  How   societies   remember,   Cambridge: Cambridge University Press.

CONNOR, W. (1998): Etnonacionalismo, Madrid: Trama. CONVERGENCIA DE DEMÓCRATAS DE NAVARRA (2006):  Ponencia

ideológica, Pamplona: CDN. Dokumentu hau haien web orrian ere aurkitu daiteke (http://www.cdn.es/pdf/principiosideologicos.PDF).

CORCUERA   ATIENZA,   Javier   (1984):   “La   constitucionalización   de   los derechos históricos: fueros y autonomía”, Revista Española de Derecho Constitucional, 11 zb., 9­38. orr. 

(1985):  “Notas sobre el  debate  de  los derechos históricos  de  los  territorios forales”, Revista de Estudios Políticos, 46­47 zb., 55­92. orr.

(1986):  “Dos  palabras  sobre   la   indeterminación  del  concepto  de  Derechos  históricos”, Cuadernos de Alzate, 3 zb, 77­79. orr. 

(1987): “País Vasco: los conceptos de Estado y sociedad”, Cuenta y Razón del pensamiento actual, 33 zb. http://www.cuentayrazon.org/revista/doc/033/

(1991):  Política y Derecho. La construcción de la autonomía vasca, Madrid: Centro de Estudios Constitucionales.

351

(1998): Derechos históricos y nacionalismo. Foralismo, Derechos Históricos y  Democracia, Bilbao: BBV, 209­260. orr.

(2001):  Derechos  históricos  y  nacionalismo.  Miguel  Herrero  Rodríguez  de Miñón   eta   Ernest   Lluch   (argit.),  Derechos   históroicos   y   constitucionalismo   útil, Barcelona: Crítica, 161­176. orr. 

CORRIENTE CÓRDOBA, José Antonio (2000): El Hecho Diferencial regional y su tratamiento en el Derecho Comunitario Europeo, Estado Autonómico y Hecho Diferencial de Vasconia, Donostia: Eusko Ikaskuntza, 109-123. orr.

COSCULLUELA MONTANER, Luis Manuel (1992): Ley de Amejoramiento: elaboración, naturaleza y principios. Sebastián Martín-Retortillo (zuz.), Derecho Público Foral de Navarra. El Amejoramiento del Fuero, Madrid: Civitas, 245-291.

COTTERRELL, Roger (1991): Introducción a la Sociología del Derecho, Barcelona: Ariel.

COURTAS, Raymonde eta ISAMBERT, François A. (1983): "Etnologi e sociologi alle prese con la nozione di popolare", R. Manselli (a cura di), La religiosità popolare nel Medio Evo, Bologna: Il Mulino, 89-109. orr.

CUCHE, D. (1996): “Culture et identité”, La notion de culture dans les sciencies sociales, Paris: La Découverte, 83-96.

CUESTA BUSTILLO, Josefina (1996): "De la memoria a la historia", Alicia Alted (koord.), Entre el pasado y el presente. Historia y memoria, Madrid: Universidad Nacional de Educación a Distancia, 55-89. orr.

(1998):   "Memoria  e  historia.  Un estado de   la   cuestión",   J.  Cuesta   (argit.), Memoria e historia,  Madrid:  Asociación de Historia Contemporánea y Marcial Pons, 203-246. orr.

DE DIOS, Salustiano (1973): “El Derecho y la realidad social. Reflexioens en torno a la Historia de las Instituciones”, Historia, Instituciones, Documentos, 3 zb, 187-222. orr.

DE FLEUR, Melvin L. eta BALL-ROKEACH, Sandra J. (1993): Teorías de la comunicación de masas, Barcelona: Paidos. 5. argitalpena.

DE LA GRANJA SÁINZ, José Luis (2003), “Nacionalismo y Constitución”, El Correo, 2003-XII-7. http://www.pensamientocritico.org/josgra0104.htm

DE LA HUCHA CELADOR, Fernando (1995): Introducción al régimen jurídico de las Haciendas Forales, Barcelona: La Caixa; Madrid: Civitas.

(2000): Hacienda autonómica y hecho diferencial. Estado Autonómico y Hecho Diferencial de Vasconia, Donostia: Eusko Ikaskuntza, 271-288. orr.

(2006a): El régimen jurídico del Concierto Económico, Bilbao: Asociación para la promoción y difusión del Concierto Económico Ad Concordiam.

(2006b): El régimen jurídico del Convenio Económico de la Comunidad Foral de Navarra, Donostia/San Sebastián: Fundación para el Estudio del Derecho Histórico y Autonómico de Vasconia.

DE LA HUCHA CELADOR, Fernando, ÁLVAREZ ERVITI, Miguel, AMÁTRIAIN CÍA, Ignacio (2005): Manual de Derecho Tributario de Navarra. El sistema tributario de la Comunidad Foral de Navarra, Pamplona: Gobierno de Navarra, Instituto Navarro de Administración Pública.

DE MIGUEL, Amando eta DE MIGUEL, Iñaki (Tábula-V-aren kolaborazioarekin) (2002): La sociedad navarra. Entre la escisión y la esperanza, Madrid: Laocoonte.

DE PABLO, Santiago (1987): Navarra y Álava frente al Estatuto Vasco (1931-1936); dos procesos autonómicos. Primer Congreso General de Historia de Navarra. 5. Comunicaciones, Pamplona: Institución Príncipe de Viana: 347-354. orr.

352

(1988a): “Navarra y el Estatuto Vasco: de la asamblea de Pamplona al Frente Popular (1932-1936)”, Príncipe de Viana, 188 zb., 401-414. orr.

(1988b): “El Estatuto Vasco y la cuestión foral en Navarra durante la II República”, Boletín del Instituto Gerónimo de Uztáriz, 2 zb., 42-48. orr.

DE PABLO, Santiago, MEES, Ludger eta RODRIGUEZ RANZ, José Antonio (2001): El péndulo patriótico. Historia del Partido Nacionalista Vasco II: 1936-1979, Barcelona: Crítica.

DEL BURGO AZPÍROZ, Jaime Arturo (1994): “Principios rectores del régimen fiscal de Navarra”, Revista Jurídica de Navarra, 18, Iruñea: Gobierno de Navarra, 31-85. orr.

(1996): La autonomía financiera de Navarra: el sistema de Convenio Económico, Iruñea: Gobierno de Navarra, Departamento de Presidencia e Interior.

DEL BURGO TAJADURA, Jaime Ignacio (1966a): Ciento veinticinco años de vigencia del pacto-ley de 16 de agosto de 1841, Pamplona: Editorial Gómez.

(1966b): El pacto foral de Navarra, 1841-1966, Pamplona: Editorial Gómez.(1968): Origen y fundamento del régimen foral de Navarra, Pamplona:

Diputación Foral de Navarra-Aranzadi. (1971): “Aspectos jurídicos del régimen foral de Navarra”, Hacienda Pública

Española, 13, 133-148. orr.(1972): Régimen fiscal de Navarra. Los Convenios Económicos, Iruñea:

Aranzadi.([1973] 1975): Fuero Nuevo y régimen fiscal. Fuero: pasado, presente y

futuro, Pamplona: EUNSA, 119-146. orr.(1975): Historia del Fuero. Fuero: pasado, presente y futuro, Pamplona:

EUNSA, 15-47. orr.(1976-1977): “Autonomía foral y fiscalidad”, Anuario de Derecho Foral, II,

Pamplona: Diputación Foral de Navarra, 79-96. orr.(1979a): Navarra es Navarra, Pamplona: egilearen argit.([1979b] 2003): Navarra y la Constitución de 1978, Pamplona: egilearen

argitalpena. 2003. urtean, Konstituzioaren 25. urteurrenean, egileak berak berrargitaratua.

(1980): Navarra en la encrucijada, Pamplona: egilearen argitalpena. (1985a): “La autonomía fiscal de Navarra”, Hacienda Pública Española, 92

zb., 205-227. orr. Baita Introducción al estudio del Amejoramiento del Fuero liburuan ere jasotzen du (1987).

(1985b): Fueros, Democracia, España. Fueros, Democracia, España. Navarra en la España de nuestros días, Pamplona: Egilearen argitalpena.

(1987): Introducción al estudio del Amejoramiento del Fuero. Los Derechos Históricos de Navarra, Pamplona: Gobierno de Navarra.

(1991): El Convenio Económico entre el Estado y Navarra de 1990, Iruñea: Cámara de Comercio e Industria de Navarra.

(1996): Curso de Derecho Foral Público de Navarra, Pamplona: Aranzadi.(1999a): Navarra es libertad, Madrid: Fundación Humanismo y Democracia. (1999b): El Fuero Nuevo a la luz del Derecho público foral. Rafael Domingo

eta Mercedes Galán (koord.), Presente y futuro del Derecho Foral. Jornadas conmemorativas del XXV Aniversario del Fuero Nuevo, Pamplona: Eunsa, 77-98. orr.

(2003a): La influencia del Fuero en la economía de Navarra. Una interpretación política de la Historia de Navarra. La influencia del Fuero en la economía de Navarra, Pamplona: Egilearen argitalpena, 27-45. orr.

353

(2003b): Una interpretación política de la Historia de Navarra. Una interpretación política de la Historia de Navarra. La influencia del Fuero en la economía de Navarra, Pamplona: Egilearen argitalpena, 3-25. orr.

(2004a): José Alonso y la Ley Paccionada de 1841. Un Ministro paradigma del Fuerismo Liberal navarro. Ley Paccionada de Navarra de 1841. Homenaje al Ministro D. José Alonso Ruiz, Madrid: Ministerio de Justicia, Secretaría General Técnica, 13-54. orr.

(2004b): Con orgullo, afecto y respeto. El Parlamento Foral de Navarra, Pamplona: Parlamento de Navarra, 21-33. orr.

(2004c): Por la senda de la Constitución, Madrid: Ediciones Académicas.DEL BURGO TORRES, Jaime (1937): Ideario Tradicionalista, San Sebastián:

Argitaratzaile gabea. (1970): Conspiración y Guerra Civil, Madrid: Alfaguara.(1972): Navarra, Madrid: Alfaguara. (1978a): Comunión Tradicionalista. Ideario, Sevilla: ECESA.(1978b): Historia de Navarra. La lucha por la libertad, Madrid: Tebas. (1994): Carlos VII y su tiempo. Leyenda y realidad, Pamplona: Gobierno de

Navarra-Fundación Hernando de Larramendi. DEL VALLE,  Teresa   (1997):  Andamios  para  una nueva ciudad.  Lecturas  

desde la Antropología, Madrid: Cátedra.DÍAZ ACOSTA, José Manuel (1995): “El eco de la Gamazada (1893-1993)”,

M.M. Larraza (koord.), La Gamazada. Ocho estudios para un centenario, Iruñea: Eunsa, 287-311. orr.

(1996): Evocaciones y debates romántico-nacionalistas. Ángel Martín Duque (zuz.), Signos de identidad histórica para Navarra, I, Pamplona: Caja de Ahorros de Navarra, 1996, 66-77. orr.

DIETERICH, Heinz (1999): Identidad nacional y globalización. La tercera vía. Crisis en las ciencias sociales, México: Fondo de Cultura Económica.

DOMINGO OSLÉ, Rafael (1999): Derecho romano, derecho foral, derecho europeo. Rafael Domingo eta Mercedes Galán (koord.), Presente y futuro del Derecho Foral. Jornadas conmemorativas del XXV Aniversario del Fuero Nuevo, Pamplona: Eunsa, 253-254. orr.

(2005): Álvaro D’Ors. Una aproximación a su obra, Cizur Menor: Aranzadi. DOMÍNGUEZ DOMÍNGUEZ, Consuelo eta CUENCA LÓPEZ, José María

(2001): Nacionalismo e identidades: estudio analítico de concepciones de maestros en formación inicial. J. Estepa, F. Friera, eta R. Piñeiro, Identidades y territorios: un reto para la Didáctica de las Ciencias Sociales, Oviedo: Ediciones KRK.

D'ORS, Álvaro (1973): Escritos varios sobre el derecho en crisis, Roma-Madrid.

DROKS, Jorge, Gobalización y medios de comunicación, Buenos Aires, 1999.DUPLÁ, Antonio (2000): “Déficits democráticos en la historia y la memoria”,

Hika, 112 zb., 22-24. orr.EBERHARD, Christoph (zuz.) (2005): Droit, gouvernance et développement

durable. Cahier d’anthropologie du Droit 2005, Paris: Karthala.ECIR (1997):Historia del Mundo Contemporáneo, Valencia: Ecir.EDEBÉ (2002): Historia del Mundo Contemporáneo, Barcelona: EDEBÉ. EGILERIK GABE (1969): “Navarra y sus Fueros”, VM Portavoz del Círculo

Cultural Vazquez de Mella, 3. zb., 3. orr. ELÍAS DE TEJADA, Francisco (1969): “Carlismo y separatismo”, VM

Portavoz del Círculo Cultural Vazquez de Mella, 3. zb., 16. orr.

354

ELORZA, Antonio (1978): Ideologías del nacionalismo vasco 1876-1937, San Sebastián: Haranburu.

ENÉRIZ OLAECHEA, Francisco Javier (2005): “Navarra, provincia foral: las Leyes de 25 de octubre de 1839 y de 16 de agosto de 1841”, Revista Jurídica de Navarra, 39 zb., 9-38. orr.

ENSUNZA ARRIEN, Maider (2005): La opinión pública española sobre el Concierto Económico vasco (1952-2002), Bilbao: Asociación para la promoción y difusión del Concierto Económico Ad Concordiam.

ERRAZTI ESNAL, Begoña (2005): “Amejoramiento y capacidad de decisión”, Diario de Noticias, 2005eko ekainaren 20a: 5.

ERRO, Ion (2006): Un nuevo Estatuto. 2006ko otsailaren 4an Diario de Noticias egunkarian argitaratutako iritzi artikulua. http://www.iun-neb.org/opinion.htm

ERRO GASCA, Carmen (1995): “El aspecto económico-tributario de la Gamazada”, M.M. Larraza (koord.), La Gamazada. Ocho estudios para un centenario, Iruñea: Eunsa, 83-117. orr.

ESARTE MUNIÁIN, Pedro (1984): El A-mejor-a-mienten, Elizozondo: egilearen argitalpena.

(1993): Cien años de Gamazada, Elizondo: egilearen argitalpena. Pamielak 2002. urtean berrargitaratuta.

(2001): La conquista de Navarra 1512-1530, Pamplona: Pamiela. (2002): “Jaime Ignacio del Burgo y la corrupción de la Historia”, Diario de

Noticias, 2002ko irailaren 28a.ESPARZA, Eladio (1935): Discurso sobre el fuero de Navarra, Pamplona:

Ediciones Príncipe de Viana. ESPARZA ZABALEGI, Jose Mari (1994): ¡Abajo las Quintas! La oposición

histórica de Navarra al Ejército español, Tafalla: Txalaparta. ESTAPÉ, Fabián (1971): La reforma tributaria de 1845, Madrid: Instituto de

Estudios Fiscales.ESTECHA Y MARTÍNEZ, José María (120, 1926 eta 1935): Régimen Político

y Administrativo de las Provincias Vasco Navarras, Bilbao: Imprenta Provincial. Facsimila Joseba Agirreazkuenagaren sarrerarekin (Foru Ogasunaren Klasikoak, 1, Bilbo: Bizkaiko Foru Aldundia eta Euskal Herriko Zuzenbide historikorako Institutua, 1998).

ESTORNÉS ZUBIZARRETA, Idoia (1976): Carlismo y abolición foral. En torno a un centenario, 1876-1976, San Sebastián: Auñamendi.

(1978): “Convenio Económico”, Enciclopedia General Ilustrada del País Vasco. Cuerpo A. Diccionario Enciclopédico Vasco, VII, Cera-Corraiz, San Sebastián: Auñamendi, Estornés Lasa Hnos., 543-544. orr.

(1990): La construcción de una nacionalidad vasca. El Autonomismo de Eusko-Ikaskuntza (1918-1931), San Sebastián: Eusko Ikaskuntza.

ETXEBERRIA, Félix (2006): “Escolarización de alumnos inmigrantes en Euskadi”, Ikasle etorkinak e-Dossier. www.isei-ivei.net/eusk/sakon/indexsak.htm

EUDO (Datarik gabe, c. 2001-2006): Qué eran los fueros. http://www.eka-partidocarlista.com/fueros.htm

EUSKO ALDERDI JELTZALEA (2005): EAJ-PNVren Amejoramendua Aldatzeko Proposamena, Iruñea: Napar Buru Batzar. 64 orrietako koadernoa. Interneten ere aurkitu daiteke: http://www.eaj-pnv.com/eu/documentos_des.asp?id_documento=4558

EVANS-PRITCHARD, Edward Evan (1974): Ensayos de Antropología Social, Madrid: Siglo XXI.

355

EZEIZABARRENA, Xabier (2003): Los Derechos Históricos de Euskadi y Navarra ante el Derecho Comunitario. Ale monografikoa: Azpilcueta. Cuadernos de Derecho, 19. zb., Donostia: Eusko Ikaskuntza.

FELONES MORRÁS, Román eta MIRANDA GARCÍA, Fermín (2003): Historia Navarra. Bachillerato, Madrid: Editorial Anaya.

FELONES MORRÁS, Román, MIRANDA GARCÍA, Fermín eta CALVO, Juan José (2000): Geografía e historia de Navarra: Bachillerato, Madrid: Anaya.

FERNÁNDEZ DE LARRINOA, Kepa (1997): "Estructuras emergentes", Zainak. Cuadernos de Antropología-Etnografía, 14. Comunidades de Montaña, Donostia/San Sebastián: Eusko Ikaskuntza, 375-389. orr.

(2005): Apuntes personales I. Mutación y permanencia en diversos escritos de antropología sociocultural, San Sebastián: Egilearen argitalpena.

FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ, Tomás Ramón (1994): Los derechos históricos de Navarra. Diez años del Amejoramiento del Fuero (1982-1992). El Estado de las Autonomías y Navarra, Pamplona: Parlamento de Navarra, 17-31. orr.

FERNÁNDEZ SEBASTIÁN, Javier (1991): La génesis del fuerismo. Prensa e ideas políticas en al crisis del Antiguo Régimen (País Vasco, 1750-1840), Madrid: Siglo XXI.

FERRARI, Vicenzo (2000): Acción Jurídica y Sistema Normativo. Introducción a la Sociología del Derecho, Madrid: Dykinson-Instituto de Derechos Humanos Bartolomé de las Casas, Universidad Carlos III de Madrid.

FERRER MUÑOZ, Manuel (1991): “La cuestión estatutaria en Navarra durante la Segunda República”, Príncipe de Viana, 193 zb., 197-224. orr.

(1992): Elecciones y Partidos políticos en Navarra durante la II República, Pamplona: Gobierno de Navarra.

FERRERO, Ana María y BAKAIKOA, Baleren (2000): “La fiscalidad de los territorios forales. Algunas claves”, en Revista de la Facultad de Derecho de la Universidad de Granada, núm. 3, pp. 79-203.

(2003): “La financiación impositiva comparada: Territorios Forales versus CCAA de régimen común”, Actas del I Congreso de Ciencia Regional de Andalucía. Andalucía en el umbral del siglo XXI. Cádiz, 5-7 marzo 2003, Cádiz: Universidad de Cádiz-Asociación Andaluza de Ciencia Regional, 45-58. orr. Actak interneten: http://www2.uca.es/escuela/emp_je/investigacion/congreso/indice.html

FEBVRE, Lucien (1970): Combates para la historia, Barcelona: Ariel.FELONES MORRÁS, Román, MIRANDA GARCÍA, Fermín y CALVO, Juan

José (2000): Geografía e historia de Navarra, Madrid: Anaya.FELONES MORRÁS, Román eta MIRANDA GARCÍA, Fermín (2003):

Historia Navarra. Bachillerato 2, Madrid: Anaya. J. Prats, J.E. Castelló, M. Fernández Cuadrado, M.C. García, M.A. Loste, C.A. Trepat eta J. Valdeón, Historia. Bachillerato 2 eskuliburuaren separata.

FERNÁNDEZ VIGUERA, Silvia (1986): “Ideología de Raimundo García Garcilaso en torno al tema foral: su evolución: 1903-1931”, I Congreso de Historia de Navarra. II. Príncipe de Viana, Anejo 5, 511-531. orr.

(1990): “La ideología social y política de Raimundo García Garcilaso (1903-1929)”, Príncipe de Viana, LI, 189 zb., 211-262. orr.

(1992): “El alzamiento en Navarra: su reflejo en Diario de Navarra: el papel de Raimundo García Garcilaso”, II Congreso de Historia de Navarra. Príncipe de Viana. Anejo 16, 689-698. orr.

FLORES, Julia et al. (2004): Cultura de la Constitución en México. Una encuesta nacional de actitudes, percepciones y valores, México: UNAM-IIJ.

356

FLORISTÁN IMÍZCOZ, Elena Eta GARDE ETAYO, María Luisa (1988): “El manifiesto constitutivo de la Alianza Foral”, Príncipe de Viana, XLIX, Anejo 10, 147-154. orr.

FORO DE ERMUA (2005): “Manifiesto por la unidad de España: por la igualdad y la solidaridad de todos los españoles”, Hojas de Ermua, 9 zb., Fundación Papeles de Ermua. Fundazio horrek 2005eko azaroaren 5ean Madrilen adostutako manifestua.

FOURNET-BETANCOURT, Raul, Transformación intercultural de la filosofía, Bilbao: Desclée de Brouwer, 2001.

GALÍNDEZ, Jesús de (1947): El Derecho Vasco, Buenos Aires: Ekin.GALLINI, Clara (1977): "Forme di trasmissione orale e scritta nella religione

popolare", Ricerche di Storia Sociale e Religiosa, 11, Roma: Edizioni di Storia e Letteratura, 96-108. orr.

GARAIKOETXEA, Carlos (2002): Euskadi: la transición inacabada. Memorias políticas, Barcelona: Planeta.

GARCÍA-CANCLINI, Néstor (2000): La globalización imaginada, Buenos Aires: Paidós.

GARCÍA DE CORTÁZAR RUIZ DE AGUIRRE, Fernando, DONÉZAR DÍEZ DE ULZURRÚN, Javier María, VALDEÓN BARUQUE, Julio, FERNÁNDEZ CUADRADO, Manuel, GAMAZO, Ángel ([2003] 2006): Historia. Batxilergoa 2, Madrid: Anaya-Haritza. Armando BESGAk eta José Luis ORELLAk berariazko parte-hartzea izan dute Euskal Herriari dagozkion atalak lantzen.

GARCÍA DE CORTÁZAR RUIZ DE AGUIRRE, Fernando, DONÉZAR DÍEZ DE ULZURRÚN, Javier María, VALDEÓN BARUQUE, Julio, FERNÁNDEZ CUADRADO, Manuel, GAMAZO, Ángel (2003): Historia 2, Madrid: Santillana.

GARCÍA DE ENTERRÍA, Eduardo (1987): Prólogo. Jaime Ignacio del Burgo, Introducción al estudio del Amejoramiento del Fuero. Los Derechos Históricos de Navarra, Pamplona: Gobierno de Navarra, 13-20. orr.

(1991): La participación de las Comunidades Autónomas en la formación de las decisiones comunitarias. Comunidades Autónomas y Comunidad Europea. Relaciones Jurídico-Institucionales, Valladolid: Cortes de Castilla y León, 93-119. orr.

GARCÍA FERRANDO, Manuel (1982): Regionalismo y Autonomías en España, 1976-1979, Madrid: CIS.

GARCÍA GARCÍA, José Luis (1994): "Celebraciones y conmemoraciones", Antropología.  Revista  de  pensamiento  antropológico  y   estudios  etnográficos,   8   zb., 113­121. orr.

GARCÍA GRANERO, Juan (1999): Sobre la denominación de Fuero Nuevo. Rafael Domingo eta Mercedes Galán (koord.), Presente y futuro del Derecho Foral. Jornadas conmemorativas del XXV Aniversario del Fuero Nuevo, Pamplona: Eunsa, 230-233. orr.

GARCÍA MARÍN, J.M. (1977): “Actitud metodológica e Historia de las Instituciones en Francia: Una valoración de conjunto”, Historia, Instituciones, Documentos, 4 zb., 49-108. orr.

GARCÍA-SANZ MARCOTEGUI, Ángel (1988): “La insurrección fuerista de 1893. Foralismo oficial versus foralismo popular durante la Gamazada”, Príncipe de Viana, 185 zb, 659-708. orr.

(1992): Caciques y políticos forales. Las elecciones a la Diputación de Navarra, 1877-1923, Pamplona: Gobierno de Navarra.

(1994): Intransigencia, exaltación y populaismo. La política navarra en tres semanarios criptocarlistas (1913-1915), San Sebastián: Txertoa.

357

(1999): Los “obreros conscientes” navarros. Gregorio Angulo (1868-1937), Pamplona: Fundación Juan José Gorricho-Unión General de Trabajadores de Navarra.

(2000): Los liberales navarros ante la irrupción del euskarismo. R. Jimeno Aranguren (koord.), El euskera en tiempo de los éuskaros, Pamplona: gobierno de Navarra/Nafarroako Gobernua-Ateneo Navarro/Nafar Ateneoa, 145-218. orr.

GARCÍA-SANZ MARCOTEGUI, Ángel, IRIARTE LÓPEZ, Iñaki eta MIKELARENA PEÑA, Fernando (2002): Historia del navarrismo (1841-1936). Sus relaciones con el vasquismo, Pamplona: Universidad Pública de Navarra/Nafarroako Unibertsitate Publikoa.

GARMENDIA, Vicente (1984): La ideología carlista (1868-1876) en los orígenes del nacionalismo vasco, San Sebastián: Diputación Foral de Guipúzcoa.

GARRIGUES WALKER, Antonio (2004): Prólogo. Juan Cruz Alli, Derecho Administrativo y Globalización, Madrid: Civitas.

GASCÓ, Mila, “Identidad y ciudadanía en el siglo XXI”, Gobernanza. Revista Internacional para el desarrollo humano, 24 (martes 17 de mayo de 2005), 2 orr. http://www.iigov.org/gbz/

GAUDEMET, Jean (2000): Sociologie historique du droit, Paris: Presses Universitaires de France.

GEERTZ, Clifford (1980): Negara. The theatre state in nineteenth-century Bali, Princeton: Princeton University Press.

(1997): La interpretación de las culturas, Barcelona: Gedisa (8. berrarg.).GIDDENS, Anthony (1997): Las consecuencias de la modernidad, Madrid:

Alianza. (2000): Un mundo desbocado. Los efectos de la globalización en nuestras

vidas, Madrid: Taurus.GILLIS, John R. (argit.) (1994), Commemorations. The politics of national

identity, Princeton: Princeton University Press.GIMÉNEZ CANDELA, Teresa (2005): “Álvaro d’Ors (1915-2004)”, Revista

de Estudios Histórico-Jurídicos, XXVII, 641-653. orr.GIMÉNEZ MONTERO, Antonio (2002): Federalismo fiscal. Teoría y

práctica, Valencia: Tirant lo Blanch. GIZARTE IKERKUNTZA TAILERRA (2004): Mundu globalizatua ulertzeko

oinarrizko kontzeptuak, Donostia: Gaiak.GOLDÁRAZ, Dolores (Datarik gabe, c. 2004-2006): Partido Carlista de

Euskalherria, bai; Euskalherriko Karlista Alderdia, sí. http://www.eka-partidocarlista.com/Dolores.htm

GOLDING, Peter eta MONK, Wendy (1995): La comunicación política y la ciudadanía, Alejandro Muñoz-Alonso eta Juan Ignacio Rospir (zuz.), Comunicación Política, Madrid: Universitas, 25-40. orr.

GÓMEZ-RIVERO, Ricardo (1988): Un Derecho histórico no actualizado: el uso o pase foral (1). Los Derechos Históricos Vascos. II Congreso Mundial Vasco, Bilbao: Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundea, 71-84. orr.

GONZÁLEZ BLANCH, Francisco (2000): La Hacienda Pública descentralizada. Teoría y evidencia empírica, Madrid: Universidad Complutense, Facultad de Derecho.

GONZÁLEZ GALLEGO, Isidoro (1993): Algunos principios de intervención didáctica en Geografía, Historia y Ciencias Sociales. Actas del III Encuentro Nacional sobre el Libro Escolar y el Documento Didáctico en Educación Primaria y Secundaria, Valladolid: Universidad de Valladolid.

358

GONZÁLEZ NAVARRO, Francisco (1992): Navarra y el Tribunal Constitucional. Sebastián Martín-Retortillo (zuz.), Derecho Público Foral de Navarra. El Amejoramiento del Fuero, Madrid: Civitas, 698-760. orr.

GONZÁLEZ OLLÉ, Fernando (1997): La Asociación Euskara de Navarra (1877-1897) a través de sus libros de actas, Pamplona: Newbook Ediciones.

GIZARTE IKERKUNTZA TAILERRA, Mundu globalizatua ulertzeko oinarrizko kontzeptuak, Donostia: Gaiak, 2004.

GONZALO Y GONZÁLEZ, Leopoldo (koord.) (2003): Fiscalidad autonómica y local, Madrid: Dykinson, 2. argitarapena.

GORTARI UNANUA, Joaquín (1995): La transición política en Navarra: 1976-1979, Pamplona: Gobierno de Navarra.

GURRUTXAGA ABAD, Ander (1996): Transformación del nacionalismo vasco. Del PNV a ETA, San Sebastián: Haranburu editor.

(2004): El Estado-Nación en tiempos de incertidumbre. A. Gurrutxaga Abad (argit.), El presente del Estado-Nación, Bilbao: Universidad del País Vasco/Euskal Herriko Unibertsitatea, 17-48. orr.

HABERMAS, Jürgen (2004): Historia y crítica de la opinión pública. La transformación estructural de la vida pública, Barcelona: Gustavo Gili.

HARDT, Michael eta NEGRI, Antonio (2002): Imperio, Barcelona: Paidós Ibérica.

HERRERO [RODRÍGUEZ] DE MIÑÓN, Miguel (1988): “Concepto y función de los derechos históricos (disposición adicional primera de la Constitución)”, Revista de las Cortes Generales, 15 zb., 7-27.

(1991): Idea de los derechos históricos, Madrid: Espasa-Calpe. (1998) (argit.), Derechos históricos y Constitución, Madrid: Taurus. (1999a): “Qué son y para qué sirven los Derechos Históricos”, Revista

Internacional de los Estudios Vascos, 44-2 zb, 309-322. orr. (1999b): Los “derechos históricos” de Navarra como paradigma. Rafael

Domingo eta Mercedes Galán (koord.), Presente y futuro del Derecho Foral. Jornadas conmemorativas del XXV Aniversario del Fuero Nuevo, Pamplona: Eunsa, 57-75. orr.

(2003): Prólogo. Xabier Ezeizabarrena, Los Derechos Históricos de Euskadi y Navarra ante el Derecho Comunitario. Ale monografikoa: Azpilcueta. Cuadernos de Derecho, 19. zb., Donostia: Eusko Ikaskuntza, 5-9. orr.

HERRERO DE MIÑÓN, Miguel eta LLUCH, Ernest (1998): Prólogo. Foralismo, Derechos Históricos y Democracia, Bilbao:Fundación BBVA.

HOBSBAWM, Eric J. (2003), Años interesantes. Una vida en el siglo XX, Barcelona: Crítica.

HOBSBAWM, Eric J. y RANGER, Terence (argit.) (1983): The Invention of Tradition, Cambridge: Cambridge University Press.

HORDAGO, Equipo (1979): Documentos, I, Donostia: Lur. HUTMACHER, Walo (1990): L’école dans tous ses états. Des politiques de

systèmes aux stratégies d’établissement, Genève: Service de la recherche sociologique.IBERO MARTÍNEZ, Jesús María (1987): “Amejoramiento o Estatuto: una

polémica dentro de la derecha navarra [mayo-julio 1936]”, Primer Congreso General de Historia de Navarra. 5. Comunicaciones: Pamplona: Institución Príncipe de Viana, 183-190. orr.

INNERARITY, Daniel (1999): Pluralismo constitucional. Euskadi en la postmodernidad: el horizonte de expectativas tras la crisis del estado nacional. Josetxo Beriain eta Roger Fernández Ubierta (koord.), La cuestión vasca. Claves de un conflicto cultural y político, Barcelona: Proyecto A Ediciones, 135-147. orr.

359

IRIARTE ARESO, José Vicente (1995): Movimiento obrero en Navarra (1967-1977). Organización y conflictividad, Pamplona: Gobierno de Navarra.

IRIARTE LÓPEZ, Iñaki (2000): Tramas de identidad. Literatura y regionalismo en Navarra (1870-1960), Madrid: Biblioteca Nueva.

IRUJO, Manuel de (1945): Instituciones jurídicas vascas, Buenos Aires: Ekin.(1976): Un vasco en el Ministerio de Justicia, Buenos Aires: Ekin. (1978): La Guerra Civil en Euzkadi antes del Estatuto, Madrid: E.D.(1981): Escritos en Alderdi, Bilbao: PNV. 2 ale. (1982­1984):  Desde el Partido Nacionalista Vasco, Bilbao: Idatz Ekintza. 4 

ale.IZU BELLOSO, Miguel ([1998] 1999): La voluntad de los navarros.

Hablando sobre la autodeterminación, Burlada: Sahats, 65-74. 1998ko azaroaren 24an Diario de Noticias egunkarian argitaratutako iritzi artikulua.

(1999): Hablando sobre la autodeterminación, Burlada: Sahats. ([1999] 1999): La territorialidad. Hablando sobre la autodeterminación,

Burlada: Sahats, 75-79. orr. 1999ko urtarrilaren 12an Diario de Noticias egunkarian argitaratutako iritzi artikulua.

(2001a): Navarra como problema. Nación y nacionalismo en Navarra, Madrid: Biblioteca Nueva.

(2001b): “La senda del patriotismo constitucional”, 5. orr. 2001eko abenduaren 5ean Diario de Noticias egunkarian argitaratutako iritzi artikulua.

(2004): Identidades y navarrismos. http://www.iun-neb.org/opinion.htm(2005a): Navarra (entre la voluntad y la identidad). 2005eko uztailaren 4an

La problemática del autogobierno vasco: una mirada al futuro Euskal Herriko Unibertsitateko Udako ikastaroan aurkeztutako txostena. http://www.retena.es/personales/mizubel/miramar.htm

(2005b): Profundizando el autogobierno de Navarra en un marco federal. 2005eko otsailaren 2an Nafarroako Parlamentuan aurkeztutako testua.

JARVIS, Robert M. eta JOSEPH, Paul R. (argit.) (1998): Prime time law: fictional television as legal narrative, Durham, North Carolina: Carolina Academic Press.

JÁUREGUI, José Antonio (2001): “El fanatismo de la identidad”, Navarra en marcha, 1 zb., 19. orr.

JÁUREGUI BERECIARTU, Gurutz ([1981] 1985): Ideología y estrategia política de ETA. Análisis de su evolución entre 1959 y 1968, Madrid: Siglo XXI. 2. argit.

(1997a): La globalización y sus efectos en el principio de soberanía. La institucionalización jurídica y política de Vasconia, Donostia: Euskao Ikaskuntza, 35-50. orr.

(1997b): La institucionalización jurídica y política de Vasconia desde la perspectiva de la Uión Europea. La institucionalización jurídica y política de Vasconia, Donostia: Euskao Ikaskuntza, 149-183. orr.

JIMÉNEZ MUNIÁIN, Sixto (2006): Estrategia social y económica a largo plazo para Navarra y políticas públicas. Jardunaldiak. 23 urtez Amejoramendua. Azterketa ezkerretik. 2005eko irailean. Baluarte-Iruñea, Bilbo: Ipar Hegoa Fundazioa, 1-13. orr.

JIMENO, Javier (et al.) (1997): Autodeterminación y socialismo, Madrid: Asociación Cultural Emancipación.

JIMENO ARANGUREN, Roldán (1999): “La memoria de los derrotados”, Gerónimo de Uztariz, 14-15 zb., Pamplona: Instituto Gerónimo de Uztariz, 19-38. orr.

360

(2002): “Religiosidad y grupos sociales en Navarra: perspectivas de estudio”, en Carmen Erro Gasca e Íñigo Mugueta Moreno (edits.), Grupos Sociales en la Historia de Navarra: Relaciones y Derechos. Actas del V Congreso de Historia de Navarra, Pamplona, septiembre 2002. Volumen III, Ponencias, Pamplona: Sociedad de Estudios Históricos de Navarra, 421-442. orr.

JIMENO ARANGUREN, Roldán eta TAMAYO SALABERRIA, Virginia (argit.) (2005): Gipuzkoa y el Estado. Relaciones fiscales y tributarias (1696-2005), Donostia/San Sebastián: Gipuzkoako Foru Aldundia.

JIMENO JURÍO, José María ([1973] 2004): Paloteado de Monteagudo. Obras escogidas de José María Jimeno Jurío, 8. Danzas populares: De la Ribera navarra a Tolosa, Pamplona/Iruña: Pamiela-Diario de Noticias, 141-170. orr.

([1977] 2004): Obras escogidas de José María Jimeno Jurío, 9. Navarra, 1917-1919. Reivindicaciones autonómicas y reintegración foral, Pamplona/Iruña: Pamiela-Diario de Noticias.

([1977] 2005): Navarra jamás dijo no al Estatuto vasco. Obras completas de José María Jimeno Jurío, 14. La Segunda República en Navarra (1931-1936), Pamplona/Iruña: Pamiela-Udalbide-Euskara Kultur Elkargoa, 103-213. orr.

(1982): Historia Contemporánea de Navarra, San Sebastián: Txertoa, 83-213. orr.

([1982a] 2006): Amaiur. Símbolo de Navarra. Obras completas de José María Jimeno Jurío, 4. La Navarra medieval, Pamplona/Iruña: Pamiela-Udalbide-Euskara Kultur Elkargoa, 147-249. orr.

([1982b] 2006): La República y la Guerra Civil. Obras completas de José María Jimeno Jurío, 15. La Guerra Civil en Navarra (1936-1939), Pamplona/Iruña: Pamiela-Udalbide-Euskara Kultur Elkargoa, 31-48. orr.

JODAR, Julià de, RIERA, Carles, SERRA, Eva (datarik gabe): “Los movimientos de liberación nacional frente a la globalización”, Diritti fondamentali e globalizzazione, Genève: Commisione internazionale d’ichiesta per la difesa dei diritti fondamentali nella globe. http://www.globaldr.org/esp/docs/doc5_250403.php

JUARISTI, Jon (1998): El Linaje de Aitor. La invención de la tradición vasca, Madrid: Taurus. 2. argit.

JUVENTUDES NAVARRAS [DE UPN] (2000): Ponencia política, Cintruénigo: Unión del Pueblo Navarro. http://www.juventudesnavarras.com/

KIDDER, Robert L. (1983): Connecting Law and Society. An introduction to research and Theory, Prentice Hall: Englewood Cliffs.

KROTZ, Esteban (argit.) (2002): Antropología jurídica: perspectivas socioculturales en el estudio del derecho, Barcelona: UAM-Anthropos.

KUPER, Adam (2001): Cultura. La versión de los antropólogos, Barcelona: Paidós.

LACASTA-ZABALZA, José Ignacio (1998): La España uniforme, Pamplona: Pamiela.

(1999): “Algunas tesis sobre los Derechos históricos”, Hika, 96 zb., 26-30. orr.(2001): “Ni patriótico ni constitucional”, 5. orr. 2001eko abenduaren 5ean

Diario de Noticias egunkarian argitaratutako iritzi artikulua.LAGUNA PEÑA, Jesús María (2001): Aurkezpena. Luis Landa El Busto,

Nafarroako Historia. Mendeetan zehar landutako identitatea, Iruñea: Nafarroako Gobernua, Hezkuntza eta Kultura departamentua, 7-8. orr.

LALINDE ABADÍA, Jesús (1977): “Hacia una Historia paralógica del Derecho”, Historia, Instituciones, Documentos, 4 zb, 317-353. orr.

361

LAMBARRI GÓMEZ, Carlos y LARREA JIMÉNEZ DE VICUÑA, José Luis (1995): El Concierto Económico, Oñati: Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundea. 2. argitarapena.

LANDA EL BUSTO, Luis (2001): Nafarroako Historia. Mendeetan zehar landutako identitatea, Iruñea: Nafarroako Gobernua, Hezkuntza eta Kultura departamentua.

LARUMBE BIURRUN, Pedro M. (1988): “El régimen navarro en el franquismo”, Boletín del Instituto Gerónimo de Uztáriz, 2 zb. (1988), 49-54. orr.

LARRAINZAR, Francisco Javier (1979): Navarra sola o con leche. Debate teatral en un acto, Pamplona: Gráficas Iruña.

LARRAZA MICHELTORENA, María del Mar (1995): “¡Viva Navarra y sus Fueros! Crónica de una protesta foral”, M.M. Larraza (koord.), La Gamazada. Ocho estudios para un centenario, Iruñea: Eunsa, 15-60. orr.

LASSO GAITE, J.F. (1970): Crónica de la Codificación española. 4. Codificación civil (génesis e historia del Código), I, Madrid: Ministerio de Justicia, Comisión general de codificación.

LE GOFF, Jacques (1991): El orden de la memoria. El tiempo como imaginario, Barcelona: Paidós.

LEONÉ PUNCEL, Santiago (2005): Los Fueros de Navarra como lugar de la memoria, Donostia/San Sebastián: Fundación para el Estudio del Derecho Histórico y Autonómico de Vasconia.

LETAMENDIA BELZUNCE, Francisco (Ortzi) (1994): Historia del nacionalismo vasco y de ETA, San Sebastián: R&B Ediciones.

(1999): Los movimientos nacionalistas. Josetxo Beriain eta Roger Fernández Ubierta (koord.), La cuestión vasca. Claves de un conflicto cultural y político, Barcelona: Proyecto A Ediciones, 231-243. orr.

LÉVI-STRAUSS, Claude (1964): El pensamiento salvaje, México: Fondo de Cultura Económica.

LISÓN TOLOSANA, Carmelo (1992): La imagen del rey. Monarquía, realeza y poder ritual en la casa de los Austrias. Discurso de recepción del académico de número... y contestación del Excmo. Sr. D. Salustiano del Campo Urbano. Sesión del 4 de febrero de 1992, Madrid: Espasa Calpe.

LOGORIO, Carlos (1998): Cultura sin sujeto. El dominio de la imagen en la posmodernidad, Madrid: Dédalo.

LOJENDIO IRURE, Ignacio María (1988): La Disposición Adicional Primera de la Constitución Española, Oñati: HAEE/IVAP.

LOPERENA ROTA, Demetrio (1984): Aproximación al régimen foral de Navarra, Oñati: Instituto Vasco de Administración Pública.

(1988a): Derecho histórico y régimen local de Navarra. Alcance institucional y competencial de la disposición adicional primera de la Constitución española, Pamplona: Gobierno de Navarra.

(1988b): “El mito foral (1975-1987)”, Boletín del Instituto Gerónimo de Uztáriz, 2 zb., 55-60. orr.

(1992): La democratización de las instituciones forales. El Real Decreto 121/1979, de 26 de enero. Sebastián Martín-Retortillo (zuz.), Derecho Público Foral de Navarra. El Amejoramiento del Fuero, Madrid: Civitas, 111-147.

(2000): El Hecho Diferencial y los Estatutos de Autonomía. Estado Autonómico y Hecho Diferencial de Vasconia, Donostia: Eusko Ikaskuntza, 169-178. orr.

362

(2002): “El acceso de Navarra a la autonomía vía Amejoramiento”, José Miguel Lana Berasain (koord.), En torno a la Navarra del siglo XX. Veintiún reflexiones acerca de Sociedad, Economía e Historia, Pamplona: Universidad Pública de Navarra/Nafaroako Unibertsitate Publikoa, 379-390. orr.

(2003): La voluntad de Navarra. Estudios sobre la Propuesta política para la convivencia del Lehendakari Ibarretxe, Oñati: Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundea, 103-113.

LÓPEZ-ARANGUREN, Eduardo (1983): La conciencia regional en el proceso autonómico español, Madrid: CIS.

LÓPEZ BASAGUREN, Alberto (2004): Estado-Nación y minoarías nacionales en la nueva Europa. A. Gurrutxaga Abad (argit.), El presente del Estado-Nación, Bilbao: Universidad del País Vasco/Euskal Herriko Unibertsitatea, 65-91. orr.

LÓPEZ FACAL, Ramón (1997): “Libros de texto: sin novedad”, Con-Ciencia Social, 1. zb., 51-76. orr.

LÓPEZ GIL, Marta, Filosofía, modernidad y posmoderniddad, Buenos Aires: Biblos, 1994.

LÓPEZ GUERRA, Luis (1994): El desarrollo de las autonomías y su futuro. Diez años del Amejoramiento del Fuero (1982-1992). El Estado de las Autonomías y Navarra, Pamplona: Parlamento de Navarra, 131-148. orr.

LÓPEZ PINTOR, Rafael (1982): La opinión pública española del posfranquismo a la democracia, Madrid: CIS.

LORENZO ESPINOSA, José María (1995): Historia de Euskal Herria. II. El nacimiento de una nación, Tafalla: Txalaparta.

LOS ARCOS LEÓN, Blas (1991): “La financiación de Navarra. El modelo de Convenio Económico”, Revista de Economía Pública, 13, 167-189. orr.

(2002): “Las cuentas de Navarra entre 1980 y 1999”, José Miguel Lana Berasain (koord.), En torno a la Navarra del siglo XX. Veintiún reflexiones acerca de Sociedad, Economía e Historia, Iruñea: Nafaroako Unibertsitate Publikoa, 2002, 237-256. orr.

LUCAS MURILLO DE LA CUEVA, Enrique (2000): Comunidades Autónomas y política Europea, Oñati-Madrid: IVAP-Civitas.

(2005a): Crisis y renovación del Concierto Económico, Bilbao: Asociación para la Promoción y Difusión del Concierto Económico Ad Concordiam.

(2005b): La consolidación de un Estado de hecho y el problema de las disposiciones adicionales y transitorias. Abogacía del Estado, Dirección del Servicio Jurídico del Estado, XXVI Jornadas de Estudio. La Reforma Constitucional, 27, 28 y 29 de octubre de 2004, Madrid: Ministerio de Justicia, 371-398. orr.

(2005d): La impugnación de las disposiciones y resoluciones autonómicas ante el Tribunal Constitucional, Oñati: Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundea.

LUCAS VERDÚ, Pablo (1986): Historicismo y positivismo ante la conceptualización de los derechos históricos vascos. Jornadas de estudio sobre la actualización de los derechos históricos vascos, Bilbao: Universidad del País Vasco-Diputación Foral de Guipúzcoa, 253-286. orr.

(1988): Los derechos históricos como constitución sustancial del pueblo vasco. Los derechos históricos vascos. Actas del Congreso sobre los Derechos Históricos vascos celebrado en el seno del II Congreso Mundial Vasco, en Vitoria-Gasteiz los días 13, 14, 15 y 16 de octubre de 1987, Oñati: HAEE/IVAP.

MAALOUF, A. (1999): Les identitas que maten. Per una mundialització que respecti la diversitat, Barcelona: La Campana.

363

MacCLANCY, Jeremy (1992), Navarra. Carmelo Lisón Tolosana (arg.), Los pueblos del Norte de España, Madrid: Universidad Complutense, 115-130. orr.

MADARIAGA ORBEA, José María eta MOLERO OTERO, Begoña (2004): Visión del alumnado de magisterio sobre la diversidad cultural y la identidad nacional. David Pérez i Pérez eta María Isabel Vera Muñoz (koord.), Formación de la ciudadanía: las TICs y los nuevos problemas, Alicante : Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes. http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/12937622008074859643624/index.htm

MAFFESOLI, M. (1990): El tiempo de las tribus, Barcelona: Icaria. MAINER, J. (1995): “¿Nuevos libros para reformar la enseñanza?”, Iber.

Didáctica de las Ciencias Sociales, Geografía e Historia, 4. zb., 87-102. orr.MAJUELO GIL, Emilio (1989): Lucha de clases en Navarra (1931-1936),

Pamplona: Gobierno de Navarra.([1997] 2005): A propósito de la reedición del libro de José María Jimeno

Jurío. Obras completas de José María Jimeno Jurío, 14. La Segunda República en Navarra (1931-1936), Pamplona/Iruña: Pamiela-Udalbide-Euskara Kultur Elkargoa, 121-131. orr.

(2006): Navarra. 1982-2005. Jardunaldiak. 23 urtez Amejoramendua. Azterketa ezkerretik. 2005eko irailean. Baluarte-Iruñea, Bilbo: Ipar Hegoa Fundazioa, 5-20. orr.

MARROU, Henri-Irénée (1954): De la connaissance historique, Paris, 1254-1256. orr.

MARTIN, Hans-Peter eta SCHUMANN, Harald (1998): La trampa de la globalización. El ataque contra la democracia y el bienestar, Madrid: Taurus.

MARTÍN OSANTE, Luis Carlos (2000): El ensamblaje constitucional de los derechos civiles forales; en especial, el caso del País Vasco. Estado Autonómico y Hecho Diferencial de Vasconia, Donostia: Eusko Ikaskuntza, 195-226. orr.

MARTÍNEZ BELOQUI, Sagrario (1988): “La negociación del Convenio de Tejada Valdosera”, Príncipe de Viana, Anejo 10. Primero Congreso General de Historia de Navarra, 5, Comunicaciones , Iruñea: Gobierno de Navarra, 271-281. orr.

(1995): “Los antecedentes económicos de la Gamazada: 1841-1893”, M.M. Larraza (koord.), La Gamazada. Ocho estudios para un centenario, Iruñea: Eunsa, 63-82. orr.

(1999): Navarra, el Estado y la Ley de modificación de Fueros de 1841, Pamplona: Gobierno de Navarra.

MARTÍNEZ DÍEZ, Gonzalo (1976): Fueros sí, pero para todos. Los Conciertos Económicos, Madrid: Alce-Silos.

MARTÍNEZ MONTOYA, Josetxu (1999): La construcción nacional de Euskal Herria. Etnicidad, política y religión, Donostia: Ttarttalo.

MARTÍNEZ-PEÑUELA VÍRSEDA, Araceli (1989): Antecedentes y primeros pasos del Nacionalismo Vasco en Navarra, 1878-1918, Pamplona: Gobierno de Navarra.

MARTORELL, Manuel (2005): “del Burgo y el árbol de Gernika”, El Mundo, 2005eko urriaren 31a. http://www.eka-partidocarlista.com/delburgo.htm

MATA LÓPEZ, José Manuel (1993): El nacionalismo vasco radical. Discurso, organización y expresiones, Bilbao: Universidad del País Vasco/Euskal Herriko Unibertsitatea.

MEDINA GUERRERO, Manuel (1991): Los regímenes financieros forales en la Constitución de 1978, Oñati: Instituto Vasco de Administración Pública.

364

(1992): La incidencia del sistema de financiación en el ejercicio de las competencias de las CCAA, Madrid: Centro de Estudios Constitucionales.

MEDRANO Y BLASCO, Luis Fernando (koord.) (1988): Estudio sobre la extinción de la disposición transitoria cuarta de la Constitución española, [Pamplona]: egilearen argitalpena.

MEES, Ludger (1995): La Restauración y la Dictadura de Primo de Rivera. Los nacionalistas. Historia del nacionalismo vasco, 1876-1960, Vitoria: Fundación Sancho el Sabio.

MENDIOLA GONZALO, Fernando (2002): “Entre los viejos y los nuevos moldes: cambio social y político en Pamplona y su comarca (1951-1981)”, Gerónimo de Uztariz, 17-18 zb., 211-250. orr.

MERCHÁN IGLESIAS, Francisco Javier (2002): “El uso del libro de texto en la clase de Historia”, Gerónimo de Uztariz, 17-18. zb, 79-106. orr.

MIKELARENA PEÑA, Fernando (2003): “Identidad e ideología en Navarra. Los navarrismos en el siglo XX”, Hermes, 9. zb. http://www.sabinoarana.org/es/hermes-pdf/hermes9.pdf

(2004): Historia Contemporánea de Navarra (1800-1936)”, Revista Internacional delos Estudios Vascos, 49-2. zb., 597-676. orr.

(2005): “Navarrismo, autogobierno, democracia, consenso”, La voz de Navarra. 2005eko martxoko alea.

MINA APAT, María Cruz (1981): Fueros y revolución liberal en Navarra, Madrid: Alianza. 

(1999): Navarrismo. Andrés de Blas Guerrero (zuz.), Enciclopedia del nacionalismo, Madrid: Alianza.

MINISTERIO DE JUSTICIA (2004): Ley Paccionada de Navarra de 1841. Homenaje al Ministro D. José Alonso Ruiz, Madrid: Ministerio de Justicia, Secretaría General Técnica.

MIRANDA RUBIO, Francisco (1989): “El Convenio económico entre Navarra y el Estado de 1927”, Notas y Estudios de Ciencias Sociales, 2 zb., 173-211. orr.

(1991a): El establecimiento de los delegados gubernativos decretado por Primo de Rivera: un contrafuero para Navarra. Estudios de Historia moderna y contemporánea. Homenaje a Federico Suáerz Verdeguer, Madrid: RIALP.

(1991b): “El Convenio Económico de 1927 entre Navarra y el Estado”, en Príncipe de Viana, LII, 192, 227-255. orr.

(1992): “Adaptación a Navarra del Estatuto Municipal del año 1924”, Príncipe de Viana, LIII, 195. zb., 227-252. orr.

(2001): Navarra en la segunda década del siglo XX. Ángel Pascual Bonís (koord.), Navarra durante el siglo XX: La conquista de la libertad, Pamplona: Fundación Encuentro con Navarra. Testua interneten ere aurkitu daiteke (http://www.psn-psoe.org/)

([2003] 2005): Navarra, Historia Moderna y Contemporánea, Barcelona: Vicens Vives. 2. argitalpena. J. Aróstegui, M. García, C. Gatel, J. Palafox, M. Risques, Crisol. Historia eskuliburuaren separata.

(2005): “Política y Foralidad en Navarra durante la Dictadura de Primo de Rivera”, Huarte de San Juan. Geografía e Historia, 12. zb, 331-358. orr.

MIRANDA RUBIO, Francisco, ILUNDÁIN, Eliane, BALDUZ, Jesús (1998): Cien años de fiscalidad en Navarra (1841-1941), Pamplona: Gobierno de Navarra.

(2003): Fiscalidad y foralidad en Navarra (1941-1990), Pamplona: Gobierno de Navarra.

365

MONASTERIO ESCUDERO, Carlos eta SUÁREZ PANDIELLO, Javier (1996): Manual de hacienda autonómica y local, Barcelona: Ariel.

MONEREO, Manuel eta RIERA, Miguel (argit.) (2001): Foro Social Mundial. Porto Alegre. Otro mundo es posible, Barcelona: El Viejo Topo.

MONREAL ZIA, Gregorio ([1977] 2005): Prólogo [a Navarra jamás dijo no al Estatuto vasco]. Obras completas de José María Jimeno Jurío, 14. La Segunda República en Navarra (1931-1936), Pamplona/Iruña: Pamiela-Udalbide-Euskara Kultur Elkargoa, 108-117. orr.

(1979a): Evolución histórica del poder político vasco. Euskadi y el Estatuto de Autonomía, San Sebastián: Erein, 11-18. orr.

(1979b): Fueros versus Estatuto de Autonomía. Euskadi y el Estatuto de Autonomía, San Sebastián: Erein, 30-40. orr.

(1979c): Fueros versus Estatuto de Autonomía. Euskadi y el Estatuto de Autonomía, San Sebastián: Erein, 60-68. orr.

(1979d): Integración territorial y organización interna. Euskadi y el Estatuto de Autonomía, San Sebastián: Erein, 71-80. orr.

(1986): Entidad y problemas de la cuestión de los derechos históricos vascos. Jornadas de estudios sobre la actualización de los Derechos Históricos Vascos, San Sebastián: Universidad del País Vasco, 48-83. orr.

(1988): Los vascos ante el Estado constitucional. Cursos de Verano de la Universidad Complutense, El Escorial. Argitaragabeko lana.

(1992): Larramendi: madurez y crisis del sistema foral, Manuel Larramendi: Hirugarren mendeurrena, Andoain, 91-135. orr.

(1999a): “Convenio y Conciertos Económicos con el Estado en Vasconia”, El territori i les seves institucions històriques. Actes. Ascó, 28, 29 i 30 de novembre de 1997, Barcelona: Fundació Noguera, 385-440. orr.

(1999b): Intervención de protagonistas españoles [Gregorio Monreal]. Miguel Herrero de Miñón (argit.), La transición democrática en España, I, Bilbao: Fundación BBV, 27-32. orr.

(2000a): Fueros de los territorios vascos y unidad constitucional española. Mercedes Arbaiza Villalonga (argit.), La cuestión vasca. Una mirada desde la Historia, Bilbao: Universidad del País Vasco/Euskal Herriko Unibertsitatea, 59-86. orr.

(2000b): La diferencia foral en las constituciones españolas, Estado Autonómico y Hecho Diferencial de Vasconia, Donostia: Eusko Ikaskuntza, 125-144. orr.

(2002): “El origen y construcción del derecho histórico del Convenio y de los Conciertos Económicos (1841-1991)”, Azpilcueta. Cuadernos de Derecho, 18, Joxe Mari Aizega (argit.), Concierto y Convenio Económico: Jornadas de Estudio, Donostia: Eusko Ikaskuntza, 353-365. orr.

(2003a): Foru sistemaren krisia eta eraldatzea. G. Monreal (koord.), Euskal erakunde historikoak. Lege erakundeak. Jakinet 2003-2004. Eusko Ikasgaietan ikastaroa internet bidez, Donostia: Eusko Ikaskuntza, 31-55. orr.

(2003b): La base foral del Plan del Lehendakari Ibarretxe. Estudios sobre la Propuesta política para la convivencia del Lehendakari Ibarretxe, Oñati: Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundea, 117-146. orr.

(2005): “Actualización de los Derechos Históricos”, Revista Vasca de Administración Pública, 73-2 zb., 277-285. orr.

MUEZ ORORBIA, Miguel Ángel (1999): “Carta a Jaime Ignacio del Burgo”, Gara, 1999ko otsailaren 10a.

366

MUÑOZ MACHADO, Santiago (2006): El problema de la vertebración del Estado en España. Del siglo XVIII al siglo XXI, Madrid: Iustel.

MURUZÁBAL LERGA, Javier (1986): “El acuerdo sobre adaptación del Convenio Económico con Navarra al nuevo régimen de imposición indirecta”, Revista Jurídica de Navarra, 2, Iruñea: Gobierno de Navarra, 81-101. orr.

NAFARROAKO ESKOLA KONTSEILUA (2003): “Aniztasuna aintzakotzat hartzea. Kultura anitzeko eskola”, Estatuko eta Autonomia Erkidegoetako Eskola Kontseiluen XI. Topaketa, Iruñean, 2000eko maiatzaren 9, 10, 11 eta 12an. http://www.pnte.cfnavarra.es/consejo.escolar.navarra/euskera/acti/XIencu.html

(2003): “Inmigrazioa eta Hezkuntza”, Estatuko eta Autonomia Erkidegoetako Eskola Kontseiluen XIV. Topaketak, Salamancan, 2003ko maiatzaren 6tik 9ra. http://www.pnte.cfnavarra.es/consejo.escolar.navarra/euskera/acti/XIVencuNAV.html

NAFARROAKO GOBERNUA. HEZKUNTZA ETA KULTURA DEPARTAMENTUA (2002): Egitura, ordutegiak eta aukerako irakasgaiak. Batxilergoa, Iruña: Nafarroako Gobernua.

NAGORE YÁRNOZ, José Javier (1965): “Compilación de Derecho Navarro”, Príncipe de Viana, XXVI, 100-101 zb., 351-378. orr.

(1994): Historia del Fuero Nuevo de Navarra, Pamplona: Gobierno de Navarra.

NIEVA ZARDOYA, José Luis (1995): “Olóriz, cronista y poeta navarro: ¡Viva Gamazo!”, M.M. Larraza (koord.), La Gamazada. Ocho estudios para un centenario, Pamplona: Eunsa, 215-277. orr.

(1999): La idea euskara de Navarra, 1864-1902, Bilbao: Fundación Sabino Arana-Euskara Kultur Elkargoa.

(2000): Los liberales navarros ante la irrupción del euskarismo. R. Jimeno Aranguren (koord.), La Asociación Euskara y la lengua, Pamplona: Gobierno de Navarra/Nafarroako Gobernua-Ateneo Navarro/Nafar Ateneoa, 25-62. orr.

NORA, Pierre (1984a): Présentation. NORA, Pierre (dir.) Les lieux de mémoire. I. La République, Paris: Gallimard, VII-XIII. orr.

(1984b): Entre Mémoire et Histoire. La problématique des lieux. NORA, Pierre (dir.) Les lieux de mémoire. I. La République, Paris: Gallimard, XV-XLII. orr.

(2004): “Patriotas y demócratas: sobre el discurso nacionalista español después de Franco (1975-1979)”, Gerónimo de Uztariz, 20 zb., 45-98. orr.

OLÁBARRI GORTÁZAR, Ignacio (1986): Navarra y el Estatuto Vasco: la decisión de 1932. Cuestiones de Historia Moderna y Contemporánea de Navarra, Pamplona: Eunsa, 127-142.

(1992): “La controversia en torno a la Ley de modificación de fueros (Ley paccionada) de 16 de agosto de 1841”, Cuadernos de Sección. Historia y Geografía, 19 zb., 33-60. orr.

OLÁBARRI GORTÁZAR, Ignacio eta SÁNCHEZ-PRIETO, Juan María (1985): Un ejemplo de Richtuhgskampf en la historiografía navarra contemporánea. La polémica en torno a Amayur (1921-1931). José L. Melena (arg.), Symbolae Ludovico Michelena Septuagenario Oblatae, Pars Altera, II, Vitoria: Universidad del País Vasco, 1309-1327. orr.

OLIVÉ, León (1999): Multiculturalismo y pluralismo, México: Paidós-Universidad Nacional Autónoma de México, Facultad de Filosofía y Letras.

OLÓRIZ AZPARREN, Hermilio de (1894): La cuestión foral. Reseña de los principales acontecimientos ocurridos desde mayo de 1893 a julio de 1894, Pamplona: Imprenta provincial. Berrarg. facsimila Tafalla: Txalaparta, 1994.

367

ORELLA UNZUÉ, José Luis (1998): De la mesa de Ajuria Enea al Pacto de Lizarra. Diccionario de términos políticos, válidos para encontrar la pacificación de Euskal Herria, Donostia: Ttarttalo.

ORÓN MORATAL, Germán (zuz.), (2003): Poder tributario y competencia fiscal: en especial el caso de La Rioja, Logroño: Instituto de Estudios Riojanos.

OROZ ZABALETA, Luis (1917-1923): Legislación administrativa de Navarra, Iruñea: Artes Gráficas. 2 ale.

(1952): Legislación tributaria de Navarra, Iruñea: Imprenta provincial. PAGÈS BLANCH, Pelai (1983): Introducción a la Historia, Barcelona:

Barcanova.PAREDES ALONSO, Javier (1997): Félix Huarte, 1896-1971. Un luchador

enamorado de Navarra, Barcelona: Ariel. PARIENTE DE PRADA, Iñaki (2000): La participación de la Comunidades

Autónomas en la creación del Derecho Comunitario: Estudio particular del caso de la Comunidad Autónoma del País Vasco, Estado Autonómico y Hecho Diferencial de Vasconia, Donostia: Eusko Ikaskuntza, 79-107. orr.

PARLAMENTO DE NAVARRA (2004): El Parlamento Foral de Navarra. Resultados electorales, órganos del Parlamento y acuerdos. Parlamento Foral de Navarra, Pamplona: Parlamento de Navarra, 211-270. orr.

PASCUAL BONÍS, Ángel (1999): “La configuración institucional. La democratización de las Instituciones Forales”, José Luis Ramírez Sádaba (zuz.), Democratización y Amejoramiento Foral. Una historia de la Transición en Navarra (1975-1983), Pamplona: Gobierno de Navarra, 331-410. orr.

(2001): La Transición Política (1975-1982). Ángel Pascual Bonís (koord.), Navarra durante el siglo XX: La conquista de la libertad, Pamplona: Fundación Encuentro con Navarra, 165-186. orr. Testua interneten ere aurkitu daiteke (http://www.psn-psoe.org/)

(2004): El proceso de democratización de las Instituciones Forales (1977-1983). Parlamento Foral de Navarra, Pamplona: Parlamento de Navarra, 145-185. orr.

PAYNE, Stanley G. (1982): “Navarrismo y españolismo en la política navarra bajo la Segunda República”, Príncipe de Viana, 166-167 zb., 895-908. orr.

PEIRÓ MARTÍN, Ignacio (2001): “La contemplación de Narciso. La vocación autobiográfica de los historiadores”, Nuevas tendencias historiográficas e historia local en España. Actas del II Congreso de Historia Local de Aragón (Huesca, 7 al 9 de julio de 1999), Zaragoza: Instituto de Estudios Altoaragoneses, 361-388. orr.

(2002): “La memoria autobiográfica de los historiadores”, José Miguel Lana Berasain (koord.), En torno a la Navarra del siglo XX. Veintiún reflexiones acerca de Sociedad, Economía e Historia, Iruñea: Nafaroako Unibertsitate Publikoa, 2002, 25-56. orr.

PECES BARBA, Gregorio (1988): La elaboración de la Constitución de 1978, Madrid: Centro de Estudios Constitucionales.

PÉREZ-AGOTE, Alfonso (1987): El nacionalismo vasco a la salida del franquismo, Madrid: Centro de Investigaciones Sociológicas.

(1989): “Cambio social e ideológico en Navarra (1936-1982). Algunas claves para su comprensión”, Revista Española de Investigaciones Sociológicas, 46. zb., 7-21. orr.

(1999): Prólogo. Ana Aliende Urtasun, Elementos fundantes de la identidad colectiva navarra. De la diversidad social a la unidad política. 1841-1936, Pamplona: Universidad Pública de Navarra/Nafarroako Unibertsitate Publikoa.

368

PÉREZ ARRAIZ, Javier (1994): El Concierto Económico: Evolución, caracteres y fundamento de la financiación vasca, Oñati: Herri-Arduralaritzaren Euskal Erakundea.

PÉREZ CALVO, Alberto (2003): Comunidad Foral y Unión Europea: perspectivas de futuro. Presente y Futuro del Régimen Foral de Navarra. Jornadas Conmemorativas del XX Aniversario del Amejoramiento del Fuero. Pamplona, 17 y 18 de Octubre de 2002, Pamplona: Aranzadi-Gobierno de Navarra, 61-103. orr.

PÉREZ CALVO, Alberto eta RAZQUIN LIZARRAGA, Martín Mª (2004): Manual de derecho público de Navarra, Iruñea: Gobierno de Navarra-Universidad Pública de Navarra-Instituto Navarro de Administración Pública. 2. argitaldia.

PÉREZ DÍAZ, Víctor (1991): La emergencia de la España democrática, la “invención” de una tradición y la dudosa institucionalización de una democracia, Madrid: Instituto Juan March de Estudios e Investigaciones.

PÉREZ GARZÓN, Juan Sisinio (2002): “Usos y abusos de la historia”, Gerónimo de Uztariz, 17-18. zb, 11-24. orr.

PÉREZ TAFALLA, Esteban, Protesta foral de Navarra, Pamplona: Egilearen argit., 1893.

PI, Ramón (2001): “Pasión por Navarra. Jaime Ignacio del Burgo”, Navarra en marcha, 1 zb., 20-25. orr.

PORTILLO VALDÉS, José María (2000): De la Constitución a la Administración Interior. Liberalismo y Régimen Foral Vasco. Mercedes Arbaiza Villalonga (argit.), La cuestión vasca. Una mirada desde la Historia, Bilbao: Universidad del País Vasco/Euskal Herriko Unibertsitatea, 37-58. orr.

POTTAGE, Alain (1991): The paternity of law. Costas Douzinas, Peter Goodrich eta Yifat Hachamovitch (arg.), Politics, postmodernity and critical legal studies, London-New York: Routledge.

POULAT, Émile (1977): "Pour une notion extensive de religion populaire", Ricerche di Storia Sociale e Religiosa, 11, Roma: Edizioni di Storia e Letteratura, 45-52. orr.

PRATS CUEVAS, Joaquim (1997): “La selección de contenidos históricos para la educación secundaria. Coherencia y autonomía respecto a los avances de la ciencia histórica”, IBER Didáctica de las Ciencias Sociales, Geografía e Historia, 12. zb. 1997ko apirilaren alea.

PRATS CUEVAS, Joaquín, CASTELLÓ TRAVER, José Emilio, FERNÁNDEZ CUADRADO, Manuel, GARCÍA ABADÍA, María Camino, LOSTE RODRÍGUEZ, María Antonia, TREPAT CARBONELL, Cristòfol A. eta VALDEÓN BARUQUE, Julio (2003): Historia. Bachillerato 2, Madrid: Anaya.

PRATS CUEVAS, Joaquín, CASTELLÓ TRAVER, José Emilio, FORCADELL ÁLVAREZ, Carlos, GARCÍA ABADÍA, María Camino, IZUZQUIZA OTERO, Ignacio, LOSTE RODRÍGUEZ, María Antonia, FORCADELL ÁLVAREZ, Carlos (2000): Mundu garaikidearen historia 1, Madrid: Anaya-Haritza.

(2004): Historia del Mundo Contemporáneo 1, Madrid: Anaya.PREGO AXPE, Alberto (2003): Historia. Batxilergoa 2, Donostia: Erein.PUCHALSKA, Bogumila (2006): Social perceptions of Law After

Communism. Michael Freeman (argit.), Law and Sociology, Oxford: Oxford University Press.

PULIDO QUECEDO, Manuel (1994): El Parlamento Foral de Navarra en la España de las preautonomías. Una visión jurídica retrospectiva. Parlamento Foral de Navarra, Pamplona: Parlamento de Navarra, 81-106. orr.

369

RAMÍREZ GOICOECHEA, Eugenia (1991): De jóvenes y sus identidades. Socioantropología de la etnicidad en Euskadi, Madrid: Centro de Investigaciones Sociológicas-Siglo XXI.

RAMOS, Ramón (1989): "Maurice Halbwachs y la memoria colectiva", Revista de Occidente, 100 zb., 63-81. orr.

RAZQUIN LIZARRAGA, José Antonio: (1989): Fundamentos jurídicos del Amejoramiento del Fuero, Pamplona: Gobierno de Navarra.

(1992a): Artículos 1 a 3. La Comunidad Foral de Navarra, los derechos históricos y el Amejoramiento. Juan Alfonso Santamaría Pastor (Zuz.), Comentarios a la Ley Orgánica de Reintegración y Amejoramiento del Régimen Foral de Navarra, Madrid: Ministerio para las Administraciones Públicas, 13-110. orr.

(1992b): Artículo 45. El Convenio Económico. Juan Alfonso Santamaría Pastor (Zuz.), Comentarios a la Ley Orgánica de Reintegración y Amejoramiento del Régimen Foral de Navarra, Madrid: Ministerio para las Administraciones Públicas, 447-461. orr.

(1992c): Navarra en la Constitución. Derecho Público Foral de Navarra. El Amejoramiento del Fuero, Madrid: Civitas, 151-221. orr.

(1992d): Navarra en la Constitución. Sebastián Martín-Retortillo (zuz.), Derecho Público Foral de Navarra. El Amejoramiento del Fuero, Madrid: Civitas, 151-221.

RAZQUIN LIZARRAGA, Martín Mª (1991): “Las instituciones de Navarra en la época contemporánea: aspectos estructural-organizativos y fiscales”, Revista Jurídica de Navarra, 12, 121-134. orr. Testu berbera Príncipe de Viana aldizkarian, 54 zenb., 15. eranskina, 299-311. orr.

RENAN, Ernest ([1882] 1987): ¿Qué es una nación? Carta a Strauss, Madrid: Alianza Editorial.

RICO LINAJE, R. (1988): “Historia económica e historia jurídica: algo más que una ignorancia”, en Anuario de Historia del Derecho Español, 56 zb., 509-512. orr.

RIERA MONTESINOS, Manuel (argit.) (2001): La batalla de Génova, Barcelona: El Viejo Topo.

RODRÍGUEZ DE MIÑÓN, Miguel. Ikusi HERRERO RODRÍGUEZ DE MIÑÓN, Miguel.

RODRÍGUEZ GARRAZA, Rodrigo (1968): Navarra de Reino a Provincia (1828-1841), Iruñea: Diputación Foral de Navarra.

(1974): Tensiones de Navarra con la Administración central (1778-1808), Iruñea: Diputación Foral de Navarra.

ROSEBERRY, William (1989): Anthropologies and histories. Essays in Culture, History and Political Economy, New Brunswick; London: Rutgers University Press.

ROULAND, Robert (1988): Anthropologie juridique, Paris: Presses Universitaires de France.

RUBERT DE VENTÓS, Xabier (1994): Nacionalismos. El laberinto de la identidad, Madrid: Espasa Calpe.

RUBIO POBES, Coro (2003): La identidad vasca en el siglo XIX: discurso y agentes sociales, Madrid: Biblioteca Nueva.

RUBIO TORRANO, Enrique (1985): “El Amejoramiento del Fuero”, El Derecho navarro tras el Amejoramiento del Fuero, Iruñea: Eunsa, 59-94. orr.

(2003): Aitzin solasa. Enrique Rubio Torrano eta Mª Luisa Arcos Vieira (argit.), Foru Berria edo Nafarroako Foru Zuzenbide Zibilari buruzko konpilazioa, Iruña: Nafarroako Parlamentua, 17-24. orr.

370

RUBIO TORRANO, Enrique eta ARCOS VIEIRA, Mª Luisa (argit.) (2003): Foru Berria edo Nafarroako Foru Zuzenbide Zibilari buruzko konpilazioa, Iruña: Nafarroako Parlamentua. Erdarazko argitalpen originala 2001. urtekoa da.

SAINSAULIEU, Renaud (1985): L’identité au travail. Les effects culturels de l’organisation, Paris: Presses de la Fondation des Sciences Politiques.

SÁNCHEZ SÁNCHEZ, Ángel (1997): La Corresponsabilidad Fiscal de las Comunidades Autónomas, Iruñea: Aranzadi.

SALCEDO IZU, Joaquín (1989): Elementos de Historia del Derecho navarro, Pamplona: Egilearen argitalpena.

(1990): Compilación del Derecho Privado. Gran Enciclopedia Navarra, III, Pamplona: Caja de Ahorros de Navarra, 253-254. orr.

(1991): “El Convenio de Navarra. Análisis de un sistema”, Revista de Hacienda Autonómica y local, 61. zb.

SALINAS QUIJADA, Francisco (1971): Derecho civil de Navarra. Introducción, Pamplona: Aranzadi.

(1988): Algunos principios e instituciones civiles forales de Navarra. Los Derechos Históricos Vascos. II Congreso Mundial Vasco, Bilbao: Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundea, 191-212. orr.

SAMPEDRO, José Luis (2002): El mercado y la globalización, Barcelona; Destino.

SÁNCHEZ ARANDA, José Javier eta ZAMARBIDE, Roberto (1993): Garcilaso, periodista (60 años de historia de Navarra), Pamplona: Ediciones y Libros.

SANTAMARÍA PASTOR, Juan Alfonso (1992): Las Leyes de 25 de octubre de 1839 y de 16 de agosto de 1841: Un análisis jurídico y constitucional. Derecho Público Foral de Navarra. El Amejoramiento del Fuero, Madrid: Civitas: 27-52.

SÁNCHEZ PRIETO, Juan María eta NIEVA ZARDOYA, José Luis (2004): Navarra: memoria, política e identidad, Pamplona/Iruña: Pamiela.

SANTOS BRIZ, Jaime (1971) “La codificación del Derecho foral de Navarra (Anteproyecto de 1971)”, Revista de Derecho Privado, 1151-1152. orr.

SANZ SESMA, Miguel (2003): Inauguración de las Jornadas. Presente y Futuro del Régimen Foral de Navarra. Jornadas Conmemorativas del XX Aniversario del Amejoramiento del Fuero. Pamplona, 17 y 18 de Octubre de 2002, Pamplona: Aranzadi-Gobierno de Navarra, 11-15. orr.

SANZO, Luis (2001): El Pueblo Vasco y la Autodeterminación, Donostia: Erein.

SARTORI, Giovanni (2001): La sociedad multiétnica. Pluralismo, multiculturalismo y extranjeros, Madrid: Taurus.

SCHAFF, Adam ([1977] 1988): Historia y verdad, Barcelona: Crítica. 3. argit.SCHEIFLER, José Ramón (1994): ¿Existe una cultura vasca?. Forum Deusto.

Cultura vasca, Bilbao: Universidad de Deusto/Deustuko Unibertsitatea. SERRANO IZKO, Bixente (1981): Navarra-Euskadi, un debate popular que

urge, San Sebastián: Hórdago. (2002): “Enseñar historia en convivencia plurinacional”, Gerónimo de Uztariz,

17-18. zb, 49-57. orr.(2003): “Foruen monumentuak 100 urte”, Argia, 1923 zb., 2003ko abenduaren

7a, 4-9. orr. (2005): Nafarroa. Historiaren hariak, Iruñea: Euskara Kultur Elkargoa. SIMON, A. (1963), “L’objectivité en histoire”, Revue de l’Institute de

sociologie, Bruxelles.

371

SIMÓN ACOSTA, Eugenio (1994): “Los Tributos de los Regímenes Forales”, Javier Lasarte (koord.), Manual General de Derecho Financiero, IV, Sistema Tributario Autonómico y Local, Granada: Comares.

(2003): Cuestiones actuales sobre el Convenio Económico. Presente y Futuro del Régimen Foral de Navarra. Jornadas Conmemorativas del XX Aniversario del Amejoramiento del Fuero. Pamplona, 17 y 18 de Octubre de 2002, Pamplona: Aranzadi-Gobierno de Navarra, 19-60. orr.

SOLÉ TURA, Jordi (1985): Nacionalidades y nacionalismos en España, autonomías, federalismo, autodeterminación, Madrid: Alianza.

SOLOZÁBAL ECHAVARRÍA, Juan José (1980): “Nación, nacionalidades y autonomías en la Constitución de 1978. Algunos problemas de la organización territorial del Estado”, Sistema, 38-39 zb., 257-281. orr.

(1998): Las bases constitucionales del Estado autonómico, Madrid: McGraw-Hill.

SORAUREN, Mikel (1999): Historia de Navarra. El estado vasco, Iruña-Pamplona: Pamiela.

SUÁREZ PANDIELLO, Javier (2003): “El Concierto vasco en el contexto del federalismo fiscal español. Una visión panorámica”, Notitia Vasconiae. Revista de Derecho Histórico de Vasconia, 2, 711-725. orr.

SULLIVAN, John (1988): El nacionalismo vasco radical 1959-1986, Madrid: Alianza Editorial.

TABERNA, Félix (2004): Un nuevo Estatuto. 2004ko irailaren 16an Diario de Noticias egunkarian argitaratutako iritzi artikulua. http://www.iun-neb.org/opinion.htm

(2006): Navarra en el ojo del huracán. 2006ko apirilaren 27an Diario de Noticias egunkarian argitaratutako iritzi artikulua. http://www.iun-neb.org/opinion.htm

TAMAYO SALABERRÍA, Virginia eta Carlos (1981): Fuentes documentales y normativas del Estatuto de Gernika, Vitoria: Diputación Foral de Álava-Instituto de Historia del Derecho de Euskal Herria.

TAMAYO SALABERRÍA, Virginia (1994): La autonomía vasca contemporánea. Foralidad y estatutismo (1975-1979), San Sebastián: Instituto Vasco de Administración Pública.

(2006): Autogobierno de Vasconia. Desarrollo y crisis. Documentos (1978-2006), Donostia: Fundación para el Estudio del Derecho Histórico y Autonómico de Vasconia. 8 ale.

TEJERINA, Benjamín eta MARTÍNEZ DE ALBÉNIZ, Iñaki (1999): Movimientos sociales y globalización en Euskal Herria. Josetxo Beriain eta Roger Fernández Ubierta (koord.), La cuestión vasca. Claves de un conflicto cultural y político, Barcelona: Proyecto A Ediciones, 244-256. orr.

TEJERINA, Benjamín, MARTÍNEZ SOBRADO, J.M. eta AIERDI, Xabier (1996): Sociedad civil, protesta y movimientos sociales en el País Vasco, Leioa: Universidad del País Vasco/Euskal Herriko Unibertsitatea.

TERRADAS, Ignasi (argit.) (1999): VIII Congreso de Antropología. Antropología jurídica, Santiago de Compostela: Anthropos.

THOMPSON, Paul (1988): La voz del pasado. La historia oral, Valencia: Edicions Alfons el Magnànim. Institució Valenciana d'Estudis i Investigació.

(1994): "Believe it or not: rethinking the historical interpretation of memory", Jaclyn Jeffrey eta Glenace Edwall, Memory and History. Essays on Reclling and Interpreting Experience, New York y London: University Press of America.

TOMLINSON, John (2001): Globalización y cultura, México: Oxford University Press.

372

TORRES COBO, F. (1991): “El nuevo Convenio Económico con Navarra”, Hacienda Pública Española, Cuadernos de Actualidad, 1. zb., 22-28. orr.

UGALDE ZUBIRI, Alexander (2002): “Manuel de Irujo y Ollo: personalidad política, jurista y analista polifacético (1891-1981)”, Notitia Vasconiae, 1 zb., 607-630. orr.

UGARTE TELLERÍA, Javier (1996): “En l’esprit des années trente europeo: la actitud del Diario de Navarra y Garcilaso en la primavera de 1936”, Príncipe de Viana, 209 zb., 623-680. orr.

UNIÓN DEL PUEBLO NAVARRO (2000): 20 años al servicio de Navarra. Del siglo XX al siglo XXI, Pamplona: Unión del Pueblo Navarro.

(2003): Ponencia política. http://upn.org/URQUIDI, Víctor L. et al. (2000): La globalización y las opciones nacionales,

México: Fondo de Cultura Económica. URZAINQUI MINA, Tomás (2002-2003): El estatutismo es la negación de la

soberanía. Nabarralde.com, 1 zb., 51-55. orr.(2005): Soberanía o subordinación. No hay democracia sin sociedad

soberana, Iruña-Pamplona: Pamiela.URZAINQUI MINA, Tomás eta OLAIZOLA, Juan Mª de (2001): La Navarra

marítima, Iruña-Pamplona: Pamiela.VALLS MONTES, Rafael (2002): “Cambios y continuidades en los manuales

y materiales curriculares de Historia de la Educación Secundaria Obligatoria”, Gerónimo de Uztariz, 17-18. zb, 67-78. orr.

VANSINA, Jan (1985): Oral tradition as History, Madison: The University of Wisconsin Press.

VÁZQUEZ DE PRADA TIFFE, Mercedes eta RUIZ GARRIDO, Rosario (1995): Los contrafueros de 1952-54 y la oposición carlista al franquismo en Navarra. Comunicaciones presentadas al II Encuentro de Investigadores del Franquismo, Alicante, 11, 12 y 13 de mayo de 1995, I, Alicante, 235-246. orr.

VELASCO MAILLO, Honorio (1994): "Sugerencias para una comprensión de la   cultura   como   memoria",  Antropología.   Revista   de   pensamiento   antropológico   y  estudios etnográficos, 8 zb, 123­138. orr.

VEYNE, Paul (1984): Cómo se escribe la historia. Focault revoluciona la historia, Madrid: Alianza.

VERDÚ, Vicente (2003): El estilo del mundo, Barcelona: Anagrama.VES LOSADA, Alfredo E. (2002): Sociedad, conocimiento y Derecho, La

Plata: egilearen argitalpena. VILLARES, Ramón eta BAHAMONDE, Ángel (2001): Historia del mundo

contemporáneo, Madrid: Santillana. (2002): Gaur egungo munduaren Historia, Madrid: Zubia-Santillana.VILAR, Pierre (1983): Historia del Derecho, Historia total. Economía,

Derecho, Historia, Barcelona, 106-137. orr. VIRTO IBÁÑEZ, Juan Jesús (1988): El movimiento autonomista de 1917 en

Navarra: regionalismo o nacionalismo. II Congreso Mundial Vasco-Congreso de Euskal Herria, Vitoria-Gasteiz: Gobierno Vasco.

(1987): Las elecciones municipales de 1931 en Navarra, Pamplona: Gobierno de Navarra.

(1990): “El convenio económico de 1914 entre Navarra y el Estado”, Notas y Estudios de Ciencias Sociales, 3 zb., 147-160. orr.

WEBER, Max (1979): “Comunidades étnicas”, Economía y Sociedad, México: Fondo de Cultura Económica.

373

WILLIAMS, Raymond (1980): Problems in Materialism and Culture, London: New Left Books.

WOLF, Mauro (1994): Los efectos sociales de los medias, Barcelona: Paidós.ZABALETA ZABALETA, Patxi (2005): “Defensa democrática del Fuero”,

Diario de Noticias, 2005eko abuztuaren 20a: 5.(2006a): “Zapatero, sin perjuicio”, Diario de Noticias, 2006ko uztailaren 4a: 5.(2006b): “Vergonzante pérdida de un derecho”, Diario de Noticias, 2006ko

uztailaren 27a: 5.ZABALTZA PÉREZ NIEVAS, Xabier (2005): Mater Vasconia. Lenguas,

fueros y discursos nacionales en los países vascos, Donostia: Hiria-IPES. ZALLO, Ramón (1999): Encuentros y desencuentros en la Segunda

Transición. Josetxo Beriain eta Roger Fernández Ubierta (koord.), La cuestión vasca. Claves de un conflicto cultural y político, Barcelona: Proyecto A Ediciones, 193-210. orr.

ZULAIKA, Joseba (2006): ETAren hautsa, Irun: Alberdania.ZURBANO, Mikel, MENDIZABAL, Antton, UDAONDO, Ainara,

SARASUA, Jon (2005): Globalizazioa eta autoeraketa. Joerak, mugak eta aukerak, Arrasate: Mondragón Unibertsitatea, Lanki ikertegia.

374

ERANSKINAK

1) MONTEAGUDOKO PALOTEADOA (1894)

Arg. JIMENO JURÍO, José María ([1973] 2004): Paloteado de Monteagudo. Obras escogidas de José María Jimeno Jurío, 8. Danzas populares: De la Ribera navarra a Tolosa, Pamplona/Iruña: Pamiela-Diario de Noticias, 141-170. orr.

Nombres del personal de la cuadrilla:Mayoral: Ángel Úcar, alias Cacán.Rabadán: Ciriaco Ayesa, alias el Carca.Ángel: Domingo Soler, alias el Saldo.Diablo: Santiago Martínez, alias el Macareno.

Danzantes:1.º Manuel Ullate, el Curica.2.º José Jarauta, el Joselico.3.º Simón Muñoz, el Mudo.4.º Antonio Ullate, Garricas.5.º José Martínez, el Gordo.6.º Miguel Ayensa, el Templao.7.º Pío Martínez, el Moreno.8.º Antonio Vera, el Pastor.Un reserva: Alejandro Jiménez, el Carquita.

Principio de la función[ESCENA 1ª](Saludo del Mayoral al público):

Mayoral1Al pronunciar con mi lenguaestas primeras palabras,el corazón se me partey queda herida mi alma2por encontrarme esta tardedelante de tantas almas,sin tener inteligenciapara poder saludarlas,3pues tan corto es mi saberque los estudios me faltan.No se leer ni escribir.Mirar si es grande desgracia.4Y siendo mi tosca lenguaincapaz de saludar,tal como se lo mereceesta noble vecindad,5suplico a los que me oyen,y espero de su bondad,que las faltas que cometacreo me dispensarán.6Y con esta confianza

principiaré a saludaren este mismo momentoa toda esta vecindad.7A su excelencia saludo,muy ilustre Ayuntamiento;les felicito las tardespor mí y por mis compañeros.8También se las felicitoal muy respetable cleroque trabajando está siemprepor llevar almas al cielo.9En igual caso saludoa todos los labradores,a todos los artesanos,a los ricos, a los pobres,a los jóvenes y ancianos.10Saludo con gran pasióna todos los comerciantesy a todos los ganaderos.Tengan muy felices tardes.11Saluda mi corazóna todos los forasterosque han venido a esta funcióna oír hablar de los fueros.12Ahura saludemos todosa nuestra Diputación,

375

no tan sólo de palabrapues también de corazón,13pues bien supo discutirel dieciséis de febreroen la Corte de Madriddefendiendo nuestros fueros.14En el referido díadel año noventa y cuatro,hubo una gran conferenciacon Sagasta y con Gamazo15Y allá nuestros diputados,en la sesión que tuvieron,bien pudieron explicara todo el Congreso enteroque preciso es respetarde la Navarra los fueros.16También, al día siguiente,un parte se recibióde nuestra Reina regenteque a palacio los llamó.17Y allá nuestro presidentemuy puntualmente acudióy acerca de nuestros fuerosgran discurso relatóante la Reina regente,18y ésta, por fin, comprendióser una cosa muy justa,muy natural y muy claray precisa, el respetarlos fueros de la Navarra.19

Esta cuestión de los fuerosdejaré para más tardey luego mis compañerosos darán nuevos detalles.20Ya mi corta inteligenciaconcluye de saludar,y con suma reverenciasuplico a esta vecindadpresten su benevolenciasi me quieren escuchar.21Pues con permiso y licenciade la noble autoridadque en la actualidad gobiernaaquesta localidad,22en esta duda esta tardevenimos a trabajar;señores, ocho danzanteshoy vienen aquí a danzar;entre ellos vendrá tambiénun torpe de rabadán.23No solamente es un torpe,que también es borrachín,y que a éste tanto le importaestar aquí como allí.24Ya se le pasó la horaque le mandé que viniera;pasando el rato estarácon alguna tabernera.

(...)

Principio de la función y de la danza(La música toca la primera pieza, y los danzantes, dando ocho vueltas bailando al compás, y

explicando en cada vuelta un verso el danzante que le corresponde, a los que les contesta el rabadán con otro verso a cada danzante, siguiendo la misma explicación).

Versos del viaje de la Diputación

Danzante 1º166Fue nuestra Diputaciónel dieciséis de febreroa la Corte de Madrida defender nuestros fueros.

Rabadán167Ya tuvieron sus sesiones,señores, en el Congreso,y no quisieron firmaren contra de nuestros fueros.[Primer paloteado]

Danzante 2º168Pues el señor presidentede nuestra Diputacióna Su Majestad la Reinade esta manera le habló:

Rabadán169Su Majestad no respetalos fueros de la Navarra.Tampoco por los navarrosjamás será respetada.[Segundo paloteado]

376

Danzante 3º170Después de haber concluidola comisión que llevó,la excelsa Diputacióna Pamplona se volvió.

Rabadán171Luego, en la estación de Cortes,primer pueblo de Navarra,con la bandera forallos navarros la esperaban.[Tercer paloteado]

Danzante 4º172Y todos los tudelanoshacia la estación salieron;todos con gran ilusióngritaban: ¡Vivan los fueros!

Rabadán173Muchos en el tren montaroncon nuestra Diputacióny fueron [a] acompañarleshasta la de Castejón.[Cuarto paloteado]

Danzante 5º174Llegaron a Castejóna las nueve la mañanay a nuestra Diputaciónla esperan treinta mil almas.

Rabadán175 El señor gobernadorde la mitria tudelana,en medio de un pabellóncelebró misa en campaña.[Quinto paloteado]

Danzante 6º176Ya se concluyó la misay principió a lloviznar.Dijeron los Diputados:pues vámonos [a] almorzar.

Rabadán177Nuestro señor presidente,después de haber almorzado,pronunció un grande discursodando ánimo a los navarros.[Sexto paloteado]

Danzante 7º178Cuando iba a marchar el trenmuchas voces resonaban:¡Viva la Diputacióny los fueros de Navarra!

Rabadán179Yo no sé lo que pasóde Castejón a Pamplona.A preguntar por los fuerossaldrían muchas personas.[Séptimo paloteado]

Danzante 8º180Viva Navarra y sus fuerostoda mi vida diré,y en todo lo que yo puedalos fueros defenderé.

Rabadán181A todos nos tiene cuentael defender nuestros fueros;mucho le conviene al pobre,más al que tiene dinero.[Octavo paloteado]

Segunda parte(La música toca la pieza nombrada el Guernicaco-arbolá, y, al concluir dicha pieza, el mayoral explica la relación de los fueros).

Mayoral182Si con gusto me escucháisy me prestáis atención,de los fueros de Navarraos daré una explicación.183Antiguamente Navarraera un reino independientede pagos y de soldadosy de otras cosas urgentes.184En la ciudad de Pamplona,la capital de Navarra,había cetro y coronapara los nobles monarcas.185Bajo el árbol de Guernicanuestros monarcas navarrosen unión con nuestras Cortesfirmaban allá sus pactos.186Su juramento prestabanque habían de conservarlos fueros de la Navarra

377

siempre, sin menoscabar,187bajo el pacto y condiciónque, si lo contrario hacían,en el reino de Navarranadie obligación tendríaa respetarlos en nadade lo que ellos disponían.188Y, si el monarca navarroen contra algo decretaba,tenía amplias facultadesel Consejo de Navarrapara poder desterrarlocual persona despreciada.189En esta provincia entoncesa nadie hacían pagaresas pagas tan atrocesque hoy nos hacen afrontar.190Forzosas contribucionesnadie pagaba por año,ni cédulas personales,ni otras cosas que me callo,pues los pagos que se hacíantodos eran voluntarios.191Y sin embargo, en Navarratenían aquellos añosfondos para disponerde todo lo necesario.192Y ¿con respecto a las quintas?Navarra forzosamentenunca pagaba soldados;para guardar nuestras plazasbastaban los voluntarios.193Y si otro reino o nacióncontra Navarra pegabay el rey para su defensamás fuerzas necesitaba,194a todo el pueblo navarrouna circular mandabaque inmediatamente fuesentodos a tomar las armas.195Y, en efecto, los navarrosmuy obedientes estaban;de veinte a cincuenta añostodos al punto marchabana las órdenes del reyque en la Navarra reinaba.196Y ¿en cuestón de tribunales?Aquél que un delito hacíael rey navarro le dabala pena que merecía.

197Y si, desgraciadamente,había que sentenciaren esta nuestra provinciaa la pena capitalpor ser los delitos grandesde algún hombre criminal,198se ejecutaba en la mismaajusticiando a los reos,sin que en ello intervinieseni aún el tribunal supremo.199Tenía grandes albitriosen todas nuestras fronterascon Francia, con Alemania,también con Ingalaterra.200Y en nuestras grandes montañas,y en nuestra hermosa Ribera,y en nuestros extensos valles,y en nuestras frondosas selvas,y en nuestros famosos ríos,y en nuestras fuertes Bardenas,201 teníamos los navarrosun albitrio franco y librea los pastos, a la leña,a la caza y a la pesca.202En aquel tiempo en Navarranuestros abuelos teníantodos estos privilegiosy otros muchos más que habría.203Y ahora, ¿qué nos sucede?Que todo es muy al contrario.Tiempos ha que, por desgracia,vamos experimentandoque las pagas van subiendoy los provechos bajando.204Desde el mil quinientos doceNavarra se unió a Castillasin abandonar sus fueros;así el pacto lo tenía.205Porque unidos se quedabantodos los antepasadossin acceder a tributosque no fuesen voluntarios.206La Navarra en aquel añomucho fue lo que perdiópues perdió la independencia,prenda de inmenso valor.207Llegó este siglo presente,y el año cuarenta y uno,día dieciséis de agosto.

378

¡Oh qué día tan terribleque fue aquél para nosotros!208En el referido díaNavarra cedió sus cartas,las aduanas, el tabaco,y aumentó contribuciones.209Y ahora para soldados,sin tener obligacioneslas cédulas personalesnos quieren hacer pagar;también los sellos del timbrey, si nos dejamos, más.210Sin pagar alguna pechaya no se queda ningunoy aún hay muchos que deseanque paguemos los consumos.211Mejor fuera que el Gobiernoque rige hoy en nuestra Españase acordase de pagarlo que se debe a Navarra.212A la Navarra le debehoy día el actual Gobiernopasa de treinta millonesY, ¿cuándo los cobraremos?213En el Gobierno de Españaacordaron cierto díaque era preciso en Navarravender nuestra sierra Andia.214A Navarra prometieronque presto se abonaríatodo el valor que tuvierao más que lo que valía.215La sierra Andía, señores,al fin se llegó a vender;pero a Navarra a esta fechaaún no ha llegado el parné.216Pues alguien lo habrá cobradoy se lo habrá ido a gastara Francia o a Ingalaterra o al reinode Portugal.217Porque hay muchos en Españaque hoy se cargan de dineroy mañana ya se marchana dejarlo al extranjero.41218¡Pobre nación española!por falta de buen gobierno,siendo tan rica en productos,mucho vamos careciendo.219

Pues desde que admite Españaen su Gobierno extranjerosnos dejan como a las cañasque pelan los cañiceros.220Entran a mandar a Españade Francia, de Ingalaterra,de Bélgica, de Alemaniay de otras diversas tierras.221Y como son extranjeros,pues, ni un pito les importael que la España se pierdacuando ellos llenan la bolsa.222No hablo de los extranjerosque están allá en sus naciones;digo: los que hay en Madridson gatos con pantalones.223Tienen las uñas muy largaspero no cazan ratones;se dedican a cazarlas pesetas por millones.224Y como estos son tan listosen este arte de cazar,de la nación españolase van llevando el caudal.225Unos se marchan muy gordos,otros vienen a engordar;aquellos se van cargados,éstos vienen a cargar;así es que a los españolesnos dejan sin un real.226¡Y al reino de la Navarraqué pobre lo van dejando!Los derechos que teníatodos se los van quitando.227Antes en esta provincianombraban nuestros maestros;hoy lo hacen ya en Zaragoza.Mirar si adquieren derechos.228Unos quitan los derechos,otros aumentan las pagas,otros ponen los impuestos,otros cobran las aduanas.229Se dan leyes en Palacio,se aprueban en el Congreso,se firman en el Senadoy en los siete ministerios,y en perjuicio de Navarratrabajando todos ellos.230Todo el que sube al poder

379

va en contra de la Navarra;pues, esto da a comprenderque tratan de derrotarla.231En este siglo presentele han quitado a Navarramuchísimos privilegiosque antiguamente gozaba.232Y el año noventa y cuatrosucedió una cosa rara.Hubo un Ministro de Haciendaque Gamazo le llamaban.Dos millones de pesetasquiso aumentarnos de paga.233¡Dos millones de pesetas!¿No os reís? ¡Qué monada!Se le figuró a Gamazoque ya estaban preparadas;a gusto se pagaríancuando él viniese a cobrarlas.234Pues muchos hay en Españaque trabajan con maliciapor que sea la Navarracomo las demás provincias.235Porque éstos están creídosque a la Navarra le dieronsólo por mero capricholos derechos de los fueros.236Pues aquél que así lo creapreciso es hacerle verque a Navarra se los dieronporque los ganó muy bienen las batallas que dieron.237Muchas y grandes batallasNavarra logró ganary por ser largo el contarlasno las puedo relatar.238Querer mencionarlas todaseso, señores, seríacuestión de nunca acabar.Por no pasarme en silencio,alguna voy a explicar.239Os hablaré de la historiade Alonso el Batallador,pues fue de inmortal memoriaeste noble campeón.240Año mil ciento dieciocho.Dicho esforzado señorcon su ejército navarroen Jaca se presentó,prestando grandes servicios

a los reyes de Aragón.241Hizo grandes reconquistas,invadió muchas ciudadesy, al fin, ganó con sus armasesas fuertes capitales.45242Entró en Huesca, en Sariñena,en Balbastro, en Tamarite,en Benabarre y en Fraga,en Caspe, Pina y Belchite.243Ganó la gran Zaragoza,después invadió a Teruel;por Calamocha y Darocaa Calatayud se fue.244Y luego pasó por Ágreday conquistó a Tarazona,y, en un reñido combate,ganó la ciudad de Borja.245Entró en Mallén, en Frecano,en Gallur, en Magallón,en el Pozuelo y la Almuniay en la villa de Alagón.246Después de haber conquistadotodo el reino de Aragón,listo y veloz como el rayoa Mequinenza bajó.247Invadió todo Valencia,Alicante y Armería;no satisfecho con éstoaún entró en Andalucía.248Pero ¿para qué cansarosde hablar de esta relación?Dice la historia navarraque fue este noble señor249cual otro Bernardo el Carpioen su destreza y valor;un simpático guerrero,heróico y vencedor250y que triunfó en mil batallasen los campos del honor;por tal se le dio el títulode Alonso el Batallador.251Si no temiera abusarde vuestra atención hermosa,os pudiera relatarotras páginas graciosasque hay en la historia navarraescritas en verso y prosa.[señalando el escudo de Navarra, puesto en el telón del fondo]

380

252¿Qué nos indica ese escudocon sus cadenas famosas?Pues, nuestra historia nos dice,que no requiere otra cosa,que son las que se ganaronen las Navas de Tolosa.253Fuerte y sangrienta batallapero, a la vez, victoriosapara el reino de Navarra.254Año mil doscientos doce.Cuatrocientos mil guerrerosdel gran imperio africanoquerían dar invasióna los reinos castellanos,a Navarra y Aragón.255Por toda la Andalucíalos musulmanes ya estaban,y avanzando hacia Castilla,a Toledo se acercaban.256Salieron los castellanosa la gran Sierra Morenay les privaron el pasoa las huestes sarracenas.257Tuvo aviso el rey don Sanchoy a sus tropas reunió;a defender a Castillaal punto se dirigió.258Aragón y Cataluñaal campamento marcharony luego llegó don Sanchocon su ejército navarro.259Cuando don Sancho llegó,don Alonso el castellanoa recibirlos salióy allá se dieron la mano.260Las tropas del campamentogozaron grande alegríaal ver al rey de Navarraque a defenderlos salía.261Por espacio de dos díasse detuvo aquella gentesin decidirse a batalla,mirándose frente a frente.262Ya llegó el día terceroy, después de haber oídomisa con gran devocióny haber tomado muchismosla sagrada comunión,263

dan la señal de combatey principió batallandoel valeroso vizcaínodon Diego López de Haro.264En los primeros impetuslas columnas sarracenasrompen, destrozan, derrotantodo lo que al paso encuentran.265Los pendones de Castilla,de Madrid y de Velez,de Cuenca y otras provinciasllegan a retroceder.266Se hallaba allá el arzobispodon Juan Rodrigo de Rada,excelentismo señore hijo de Puente la Reina;267Y viendo que en este tranceel dar un paso hacia atrássería acaso la ruinade toda la cristiandad,268dirigióles su palabradándoles a comprenderque preciso era lucharhasta moril o vencer.269 Imponentismo era el casode tener que pelearcon la numerosa tropade cafres sin conquistar.270 Ya Castilla se entristece,Aragón ya titubeay Navarra se enfurecey se interna en la pelea.271 Lucha sangrienta se cruzaentre moros y cristianos,y en tan fuerte escaramuzavencieron nuestros hermanos.272Pues cuando vio el rey don Sanchoque rodeado de cadenasse hallaba el emperadorde las tropas sarracenas,273 dando rienda a su corcelembistió con lanza en mano,batiendo a los generalesdel gran imperio africano.274 Rompió las fuertes cadenasque por muralla teníany llegó hasta el aposentodel Sultán de morería.275

381

Sólo doce compañerosen tal caso le acompañany, como fuertes guerreros,dispersaron la campaña.276Desde aquel día la Españalibre quedó para siemprede los marruecos y cafresy de la morisca gente.277En tan famosa batallael rey don Sancho ganómuchas joyas y riquezasy prendas de gran valor.278Navarra siempre conservamemoria de esta batallacon esas fuertes cadenasque lleva en su escudo de armas.279Al ver a nuestros soldadoshacer tan fuertes hazañas,escrituras otorgaronlos soberanos de Españadando los fueros perpetuosal reino de la Navarra.280¿Y hoy, sólo porque uno quierasin derecho ni razón,le han de quitar a Navarralo que aquel tiempo ganó?281Pues, si el Gobierno de Españasigue en sus pretensiones,se tomarán en Navarraserias determinaciones.282Se hará grandes provisionesde víveres y utensilios,armamento y municiones,y vamos a tirar tiros;283pues yo prefiero moriral impulso de una bala,antes que ver abolidoslos fueros de la Navarra.284A la bandera foraltodo navarro se alistay hacia el campo de batallasigamos todos la pistapara ir a concluircon nuestros antifueristas.285Con Monteagudo, Cascante,Ablitas, también Barillas,Cortes, Buñuel y Murchante,formemos una guerrillapara marchar adelante.286

Nos acompaña Fiteroy la ciudad de Corella,juntos con los de Cintruénigobajaremos a Tudelapara marcharnos unidos.287Luego pasamos el Ebropor Arguedas y Valtierra,Villafranca, Caparroso,Olite, Tafalla, Estella,288y se llenarán muy prontode voluntarios las sierraspara defender los fueros,aunque el Gobierno no quiera.289Y si don Carlos prometebajo formal juramentode conservar para siempreen la Navarra los fueros,que cuente con los navarrosque irán presto a defenderlos.290Pues también se nos ofrecen,como si fueran hermanos,los valientes alaveses,vizcáinos y guipuzcoanos.291Y, en marchando al campamento,ya nadie se ha de moversin saber el resultado,hasta morir o vencer.292Y, si acaso entre nosotrosse ve que hay algún traidor,para escarmiento de otrosse castiga con rigor;293y si es poco el castigarlo,¡se fusila, y se acabó!Así habrá muchos que digan:Por traidor se fusiló.294Y, si logramos victoria,diremos en alta voz:¡Viva la unión de Navarra,ejército vencedor!295¡Vivan las cuatro provinciasque siempre han estado unidasy nunca se apartaránaunque Gamazo lo diga!296¡Viva la noble Guipúzcoa!¡Viva la invicta Vizcaya!¡Viva Álava la lealy la heróica Navarra!297Y todos con ilusión,como buenos compañeros,

382

dirá nuestro corazón:¡Viva la paz y la unión!

¡Gloria a la Diputación!¡Viva Navarra y sus fueros!

383

2) 1982ko FORU HOBEKUNTZA

NAFARROAKO FORU ERAENTZA BIRREZARRI ETA HOBETZEARI BURUZKO LEGE ORGANIKOA (ABUZTUAREN 10EKO 13/1982 LEGE ORGANIKOA, MARTXOAREN 26KO 1/2001 LEGE ORGANIKOAK ALDATUA)

Nafarroako Parlamentuak, 1982ko martxoaren 15ean eginiko bilkuran, onartu egin zuen Nafarroako Foru Eraentza Birrezarri eta Hobetzeari buruzko testua.

Nafarroako Foru Eraentza Birrezarri eta Hobetzeari buruzko Lege Organikoa 1982ko ekainaren 30ean eginiko bilkuran onartu zuen Kongresuak eta 1982ko uztailaren 26an eginiko bilkuran Senatuak.

Lege hori urte bereko abuztuaren 16an sartu zen indarrean, egun horretan argitaratu baitzen Estatuko Aldizkari Ofizialean.

Nafarroako foru eraentza berrezarri eta hobetzeari buruzko abuztuaren 10eko 13/1982 Lege Organikoa aldatzeko martxoaren 26ko 1/2001 Lege Organikoak aldatu zuen, Nafarroako Parlamentuak 2000ko urriaren 26an eginiko Osoko Bilkurak testua onetsi ondotik.

NAFARROAKO FORU ERAENTZA BIRREZARRI ETA HOBETZEARI BURUZKO LEGE ORGANIKOA

(Abuztuaren 10eko 13/1982 Lege Organikoa, martxoaren 26ko 1/2001 Lege Organikoak aldatua)

SARRERA Nafarroak, Espainiako nazio-batasuna eratzeko prozesuarekin bat egin zuenean ere, bere

Erresuma izaera gorde zuen, baita horri atxikirik bizi ere, beste herri batzuekin batean, Espainiaren ekinaldi handia.

XIX. mendea aurrera zihoala, Nafarroak Erresuma izaera galdu zuen, baina 1839ko urriaren 25eko Legeak haren Foruak berretsi zituen, konstituzio-batasuna deusetan ukatu gabe, eta xedatu ere zen ezen, Nafarroaren partaidetzaz, batasun horren interesak eskatzen zituen nahitaezko aldaketak sartuko zirela Foru horietan Nazioaren eta Monarkiaren Konstituzioaren interes orokorrekin bat eginez.

Xede hori zutela lotu ziren negoziazioei Nazioko Gobernua eta Nafarroako Diputazioa, eta hondarrean erdietsi zuten akordioan du sorburua Espainiako Monarkiaren Gorteek onetsi zuten 1841eko abuztuaren 16ko Lege Itunduak.

Bere jatorrizko eskubide historikoetatik heldu ziren lege horien gerizapean, Nafarroak bere foru araubidea gorde zuen, baita ezari-ezarian garatuz joan ere, beharrezkoa izan denean Estatuko Administrazioarekin hitzartuz ahalmen eta eskumenen egokitzapena, elkarlaguntzarako komenigarritzat jotzen ziren bideak adostuz eta beti ere gizartearen beharrak begiratuz.

Aurrekari horiek zuzentasunez aintzat harturik, Konstituzioak, printzipio demokratiko, pluralista eta autonomikoen baiesle, gogoan dauka foru araubidearen existentzia eta, horrenbestez, bere lehen xedapen gehigarriko lehenbiziko lerroaldean Nafarroako eskubide historikoak babesten eta errespetatzen ditu eta, bere xedapen indargabetzailearen bigarren idazatian, berriz, 1839ko urriaren 25eko Legearen indarra bere horretan uzten. Horra, beraz, Konstituzioak indarra hartu berritan, Foru Diputazioarekin akordioa egin ondotik, 1979ko urtarrilaren 26ko Errege Dekretua aldarrikatzeko arrazoia, Nafarroako foru araubidea birrezarri eta hobetzeko bideari hasiera eman baitzion.

Hartara, Nafarroako Foru Araubidearen berezko ezaugarria da, Konstituzioak gerizatua, Estatuko Administrazioaren ordezkariek eta Narroako Foru Diputazioarenek Araubide horren berriztapena eta eguneratzea adostea, Gorte Nagusiek, espainiar herriaren subiranotasuna haragitzen duen Estatuko organo diren aldetik, erabaki aitzin. Bi ordezkaritzen artean adostutako hobetzearen izaera eta norainokoa kontutan harturik, Konstituzioaren ikuspegitik beharrezkoa da Gobernuak, bere legegintza-ekimenaz baliatuz, Lege Organikoaren proiektuaren maila eta izaera eman diezaion itunari, eta Gorte Nagusietara igor dezan, horiek, nahi badute, Lege Organikoaren gisa horretan sar dezaten Espainiako ordenamendu juridikoan.

ATARIKO TITULUA XEDAPEN OROKORRAK 1. artikulua. Nafarroa Foru Komunitate bat da, araubide, autonomia eta erakunde berekiak

dituena, banaezina, Espainiako Nazioaren barnean sartua eta solidarioa haren herri guztiekin. 2. artikulua. 1. Botere publikoek Nafarroako Foru Komunitatearen jatorrizko eskubide

historikoak errespetatu eta babestuko dituzte, 1839ko urriaren 25eko Legeari, 1841eko abuztuaren 16ko Lege Itunduari eta xedapen osagarriei, Lege Organiko honi eta Konstituzioari jarraikiz, haren lehen xedapen gehigarriko lehenbiziko lerroaldean aurrikusitakoaren ariora.

384

2. Aitzineko idazatian xedatutakoak ez ditu ukituko Estatuaren erakunde, ahalmen eta eskumenak, konstituzio-batasunari badatxezkio.

3. artikulua. Nafarroako Foru Araubidearen izaerarekin bat etorriz, haren Hobetzeak, Lege Organiko honetan ezartzen den gisan, helburu hauek ditu:

1. Konstituzio-batasunarekin bateragarriak diren ahalmen eta eskumen guztiak Nafarroako Foru Araubidearen barnean sartzea.

2. Nafarroako Foru Erakundeak demokratikoki antolatzea. 3. Nafarroako Foru Araubidearen ahalmen eta eskumen bereki guztiak bermatzea.4. artikulua. Lege hau aldarrikatzen den unean Iruña, Lizarra, Tutera, Zangoza eta Erriberriko

merinerri historikoen barnean dauden udalerriek osatzen dute Nafarroako Foru Komunitateko lurraldea. 5. artikulua. 1. Lege Organiko honi doakionean, Estatuko lege orokorrei jarraikiz Nafarroako

edozein udalerritan herritartasun administratiboa duten espainiarrek dute nafartasun politikoa.2. Atzerrian bizi eta beren azken herritartasun administratiboa Nafarroan izan duten

espainiarrek, Nafarroan bizi diren egoiliarrek dituzten eskubide politiko berberak izanen dituzte. Halaber, haien ondokoek ere eskubide horiek izanen dituzte, espainiar gisa izenemanda badaude eta horrela eskatzen badute Estatuko legeriak zehazten duen gisan.

3. Foru zuzenbide zibilaren araberako nafartasuna eskuratu, gorde, galdu eta berreskuratzeko Foru Zuzenbide Zibilaren Bilduma edo Nafarroako Foru Berrian ezarritakoari jarraikiko zaio.

6. artikulua. Nafarrek gainerako espainiarrek dituzten oinarrizko eskubide, askatasun eta betebehar berberak dituzte.

7. artikulua. 1. Nafarroako armarria, hondo gorriaren gainean paraturiko urrezko kateez da, katemailaz osaturiko zortzi besoen elkargunean esmeralda bat dutela eta ororen gainean, berriz, Errege koroa, Nafarroako antzinako Erresumaren sinboloa.

2. Nafarroako bandera gorria da, erdian armarria duela.8. artikulua. Nafarroako hiriburua Iruñeko hiria da.9. artikulua. 1. Gaztelera da Nafarroako hizkuntza ofiziala.2. Euskarak ere hizkuntza ofizialaren maila izanen du Nafarroako eskualde euskaldunetan.Foru lege batek eskualde horiek zehaztu, euskararen erabilera ofiziala arautu eta Estatuko

legeria orokorra abiapuntutzat harturik, hizkuntza horren irakaskuntza antolatuko du.I. TITULUA.—NAFARROAKO FORU ERAKUNDEAKI. KAPITULUA.—Erakundeak10. artikulua. Nafarroako foru erakundeak hauek dira:a) Parlamentua edo Nafarroako Gorteak.b) Nafarroako Gobernu edo Foru Diputazioa.c) Nafarroako Gobernu edo Foru Diputazioko lehendakaria.II. KAPITULUA.—Parlamentu edo NafarroakoGorteak11. artikulua. Parlamentuak Nafarroako herria ordezkatzen du, legegintzarako ahalmena

erabiltzen, Nafarroako aurrekontuak eta kontuak onesten, Foru Diputazioaren jarduera bultzatzen eta kontrolatzen, eta ordenamendu juridikoak esleitzen dizkion gainerako eginkizunak betetzen.

12. artikulua. Parlamentuaren eskumena da Nafarroari Foru Komunitate den aldetik legozkiokeen senadoreak hautatzea.

13. artikulua. 1. Nafarroako Parlamentua ukiezina da.2. Foru parlamentariek, beren agintealdia bukatu eta gero ere, ukiezintasuna izanen dute,

parlamentu-egintzetan agertutako iritziak eta beren karguan aritzerakoan emandako botoak direla bide.14. artikulua. 1. Begi-bistako delitua ez bada, foru parlamentariak ezin izanen dira atzeman

ez atxilotu beren agintealdian Nafarroako lurraldearen barnean egindako delitu egintzen kariaz, eta haiek erruduntzeaz, espetxeratzeaz, auziperatzeaz eta epaitzeaz, erabakia Nafarroako Justizia Auzitegi Nagusiari dagokio beti ere.

2. Nafarroako lurraldetik kanpora, erantzukizun penala Auzitegi Goreneko behar den sailean exijituko da, gisa berean exijitu ere.

15. artikulua. 1. Parlamentua bozketa unibertsal, libre, berdin, zuzen eta isilpekoaren bidez hautatuko da, lau urtetarako.

2. Parlamentuko kideen kopurua ez da berrogei baino gutxiago ez eta hirurogei baino gehiago izanen.

Foru lege batek finkatuko du parlamentarien kopuru zehatza eta haien hautapena arautuko, ordezkaritza proportzionalaren irizpideei jaramon eginez, baita haien hautaezintasun eta bateraezintasun kasuak ere, hori guztia hauteskundeetarako legeria orokorrari jarraikiz.

16. artikulua. 1. Parlamentuak bere Erregelamendua ezarri eta bere aurrekontuak onetsiko ditu.

385

2. Erregelamendua onetsi eta berritzeak Parlamentuko kideen erabateko gehiengoaren aldeko botoa beharko du, proiektu osoaren gaineko azken bozketa batean.

17. artikulua. 1. Parlamentuaren jarduna osoko bilkuretan eta batzordeetan gauzatuko da eta bere kideen artetik lehendakari bat, Mahai bat eta Batzorde Iraunkor bat hautatuko ditu.

2. Parlamentuak, ohiko bilkurak egiteko, urtean bi batzarraldi izanen ditu: lehena irailetik abendura eta bigarrena otsailetik ekainera, eta osoko bilkuren kopurua gehienez ere hamasei izanen da.

3. Ohiz kanpoko bilkuretan ere batzar daiteke. Horietarako deia bere lehendakariak egin beharko du, nolanahi ere eguneko gai-zerrenda zehaztuz eta horrela eskatzen badute Batzorde Iraunkorrak, parlamentarien bostenak edota Erregelamenduak erabakitzen duen parlamentari taldeen kopuruak, baita Foru Diputazioak ere.

4. Biltzarreko Erregelamenduak lehenbiziko idazatian adierazitako organoen hautaketa, osaketa, eskurantzak eta jardunbidea arautuko ditu.

18. artikulua. 1. Diputazioari dagokio Nafarroako Aurrekontu Orokorrak egitea eta kontuak prestatzea Parlamentuan aurkezteko, horrek eztabaidatu, emendakinak egin eta, nahi badu, onets ditzan, hori guztia foru legeek zehazten dutenari jarraikiz. Halaberean Diputazioak bere jarduera ekonomikoaren berri emanen dio Nafarroako Parlamentuari, hura kontrolatu ahal izateko.

2. Kontuen Ganbara ariko da Nafarroako Parlamentuaren menpeko organo. Harenak izanen dira bere eratze-legean eta berau aldarazi edo garatzen dutenetan aurrikusten diren eskumenak.

Parlamentuak Foru Komunitatearen eta haren menpeko sektore publikoaren kontuen berri izan eta horiexek onetsi aurretik, Kontuen Ganbarak haien azterketa eta zentsura eginen ditu, eta Nafarroako Parlamentuarendako irizpena luzatuko. Halaber, Nafarroako toki erakundeen kontuen eta kudeaketa ekonomikoaren berri emanen du, toki administrazioari buruzko foru lege batek xedatzen duenari jarraikiz.

3. Aitzineko idazatietan xedatutakoa deusetan ukatu gabe, Kontuen Ganbarak bere jarduketak igorriko dizkio Kontu Auzitegiari. Kontu Auzitegiaren irizpena, bere espedientea eta guzti, Nafarroako Parlamentuari bidaliko zaio, honek, nahi badu, neurri bidezkoak har ditzan.

4. Kontu Auzitegiari dagokio, Nafarroan diru edo efektu publikoen erabilpena beren bizkar izan eta, egitez edo ezegitez, legearen aurka jokatzearen ondorioz haien urritzea dakartenek kontabilitate aldetik izanen luketen erantzukizuna epaitzea.

Bere eginkizun fiskalizatzailean aritzean, Kontuen Ganbara kontabilitate aldetik inon erantzukizun zantzurik badela ohartuz gero, behar diren jarduketak Kontu Auzitegiaren esku utziko ditu.

19. artikulua. 1. Legegintza-ekimena ondoko hauei dagokie:a) Foru Diputazioari, Parlamentuari lege-proiektuak aurkeztuz.b) Foru parlamentariei, Biltzarreko Erregelamenduak erabakitzen duen gisan.c) Udalei, beraiei dagokien merinerriko udalerri kopuruaren herena eta bertako zuzenbidezko

biztanleriaren ehuneko berrogeita hamar ordezkatzen dutenean. Ekimen horren erabilera foru lege bidez arautuko da.

2. Foru lege batek ezarriko du herriaren legegintza-ekimena, behar den lege organikoak xedatzen duenari jarraikiz.

3. 20.2 artikuluak aipatzen dituen foru legeak beharko dituzten gaietan, legegintza-ekimena Foru Diputazioari eta parlamentariei baizik ez dagokie.

20. artikulua. 1. Nafarroako Parlamentuaren arauek foru lege hartuko dute izena eta gehiengo soilez onetsiko dira.

2. Lege Organiko honetan bereziki aipatutako foru legeek eta administrazio eta lurralde antolamenduaz Biltzarreko Erregelamenduak erabakitzen dituen bestelako guztiek ere, erabateko gehiengoa beharko dute onetsiak izateko, proiektu osoaren gaineko azken bozketa batean.

21. artikulua. 1. Parlamentuak Foru Diputazioari eskuordetzen ahal dio legegintza-ekimenaren erabilpena. Eskuordetze hori ez da bidezkoa izanen, aurreko artikuluari jarraikiz, foru legeak onesteko erabateko gehiengoa exijitzen den kasuetan.

2. Eskuordetzeari buruzko legeek, legegintzarako ahalmen eskuordetua erabiltzean Diputazioak begiratu beharreko oinarriak finkatuko dituzte. Foru legeak lege-testuak bategiteko baimena ere eman diezaioke Diputazioari, bategitearen norainokoa eta hartan jarraitu beharreko irizpideak ezarriz.

3. Legegintzarako eskuordetzea espreski eman beharko zaio Diputazioari, gai jakin baterako eta erabilpen epea finkatuz.

22. artikulua. Foru legeak Diputazioko lehendakariak aldarrikatuko ditu Erregeren izenean eta berak xedatuko du Parlamentuak onetsi ondoko hamabost egunetan argitara daitezen “Nafarroako Aldizkari Ofizialean”, baita “Estatuko Aldizkari Ofizialean” ere. Indarra hartzeari doakionean, “Nafarroako Aldizkari Ofizialean” argitaratzen direneko data izanen da baliozkoa.

III. KAPITULUA.—Nafarroako Gobernu edo Foru Diputazioa23. artikulua. 1. Nafarroako Gobernu edo Foru Diputazioari ondoko hauek dagozkio:a) Betearazteko eginkizuna, erregelamenduzkoa eta administraziozkoa barnean direla.

386

b) Ahalmen ikuskatzailea gai administratibo eta ekonomiko-administratiboetan, judizialaren aitzin.

c) Lege Organiko honek esleitzen dizkion eskumenak eta dagozkiokeenak bestelako legeen ariora.

2. Diputazioak ematen dituen xedapen orokorrak Foru Dekretu izanen dira, eta Foru Agindu, berriz, haren kideek ematen dituztenak.

24. artikulua. Diputazioak Nafarroako foru araubidearen osotasunaren defentsa bereziki zainduko du, eta Parlamentuari eman behar dio gerta litekeen edozein kontraforuren berri.

25. artikulua. Foru lege batek arautuko du Diputazioaren osaketa, eskurantzak, araubide juridikoa eta jardunbidea, hala nola haren kideen estatutua.

26. artikulua. Foru Diputazioak Parlamentuaren aldez aurreko baimena beharko du:a) Zor publikoa jaulki, abal eta bermeak eratu eta kredituak egiteko.b) Estatuarekin eta komunitate autonomoekin hitzarmenak gauzatzeko.c) Lege Organiko honetako 39.2. artikuluak aipatzen duen ekimena erabiltzeko.27. artikulua. Lehendakariaren eta Foru Diputazioko gainerako kideen erantzukizun

kriminala, Auzitegi Goreneko behar den sailean exijituko da behar izanez gero.28. artikulua. 1. Foru Diputazioak kargua utziko du Parlamenturako hauteskundeak

egindakoan, horrek bere konfiantza ukatu edo zentsura-mozio bat onesten duenean, edota lehendakariaren dimisioagatik edo haren heriotzagatik.

2. Kargua uzten duen Diputazioak jardunean jarraituko du, Diputazio berria karguaz jabetu artean.

IV. KAPITULUA.—Nafarroako Gobernu edo Foru Diputazioko lehendakaria29. artikulua. 1. Nafarroako Gobernu edo Foru Diputazioko lehendakaria Parlamentuak

hautatuko du bere kideen artetik eta Erregek izendatuko.2. Parlamentuko lehendakariak, Nafarroako Gobernu edo Foru Diputazioko lehendakari

izateko hautagai bat proposatuko du, Parlamentuan ordezkaritza duten alderdi edo talde politikoek izendatutako bozeramaleekin aldez aurretik kontsulta eginda.

3. Hautagaiak bere programa aurkeztuko dio Parlamentuari. Hautatua izateko, hautagaiak, lehenbiziko bozketan erabateko gehiengoa lortu beharko du. Lortu ezean, beste bozketa bati ekinen zaio hogeita lau orduren buruan eta hautagaiari konfiantza emantzat hartuko da bigarren bozketan gehiengo soila lortzen badu. Gehiengo hori ere lortzen ez bada, hautagaia arbuiatutzat hartu eta hurrenez hurreneko proposamenak izapidatuko dira arestian aurreikusitako era berean.

4. Lehenbiziko bozketatik 30 egun natural iragan eta hautagairik bat ere hautatu ez bada, Parlamentua deseginen da eta berehala hauteskundeak deituko dira. Parlamentu berriaren agintaldiak, hala ere, lehengoaren agintaldia bukatuko zen arte iraunen du.

30. artikulua. 1. Diputazioko lehendakariak Foru Komunitatearen ordezkaritza gorena du, baita Estatuaren ordezkaritza arrunta ere Nafarroan.

2. Diputazioko lehendakariak foru diputatuak hautatu eta kargugabetzen ditu, Diputazioaren ekintza zuzentzen du eta foru lege batean zehaztuko diren gainerako eginkizunak betetzen ditu.

3. Nafarroako Gobernu edo Foru Diputazioko lehendakariak, bera erantzule bakar dela eta aurrez Nafarroako Gobernu edo Foru Diputazioak hala deliberatu duela, zilegi izanen du Parlamentua desegiteko erabakia hartu eta hauteskundeen deia egitea, legegintzaldiaren berezko amaiera baino lehen.

Lehendakariak ez du zilegi izanen Parlamentua desegiteko erabakia hartzea lehenbiziko bilkuraldian, eta ez legegintzaldia bukatzeko urtebete baino gutxiago gelditzen bada, eta ez zentsura mozio bat tramitatzen ari deino, eta ez Estatuko hauteskunde prozesu bat deiturik dagoeino eta ez orain hurrena Parlamentua prozedura horren bidez desegin zenetik gutxienez urtebete iragan arte.

Hartara, hauteskunde dei horretatik sortzen den Parlamentu berriak jatorrizko legegintzaldiaren berezko amaiera bitarteko agintaldia izanen du.

V. KAPITULUA.—Diputazioaren eta Nafarroako Parlamentuaren arteko harremanak31. artikulua. Lehendakaria eta foru diputatuak erantzule solidarioak dira Parlamentuaren

aitzinean beren kudeaketa politikoaz, beren kudeaketan duten erantzukizun zuzena deusetan ukatu gabe.32. artikulua. 1. Parlamentuak, bere lehendakariaren bitartez, bere eginkizunak aurrera

eramateko beharrezkotzat jotzen dituen argibideak eta haren kideen agerpena eskatzen ahal dizkio Diputazioari.

2. Foru parlamentariek Diputazioari eskaera, galdera eta jabeldurak egin diezaizkiokete, baita mozioak aurkeztu ere, hori guztia Biltzarreko Erregelamenduak adierazten duen gisan.

33. artikulua. Diputazioko lehendakariak eta diputatuek Parlamentuko osoko bilkuretara eta Batzordeen bilkuretara agertzeko eta hantxe entzunak izateko eskubidea dute.

34. artikulua. 1. Foru Diputazioko lehendakariak bere jarduketa-programari buruzko konfiantza-eskea egin ahal izanen du Parlamentuaren aitzinean, Biltzarreko Erregelamenduan erabakitzen

387

duen gisan. Konfiantza emantzat hartuko da baldin eta foru parlamentarien gehiengo soilak haren aldeko botua ematen badu.

2. Parlamentuak bere konfiantza ukatzen badio Diputazioko lehendakariari, honek berehala aurkeztuko du dimisioa, eta ondotik beste lehendakari bat hautatuko da.

35. artikulua. 1. Parlamentuak Diputazioaren erantzukizun politikoa exijitzen ahal du erabateko gehiengoaz zentsuramozioa onetsiz.

2. Zentsura-mozioek, nahitaez Diputazioko Lehendakaritzarako hautagai baten proposamena ekarri behar dute berekin, eta Parlamentuko Erregelamenduak erabakitzen duen gisan aurkeztu eta izapidatuko dira. Nolanahi dela ere, zentsuramozioa Parlamentuko kideen bostetik batek proposatu beharko du gutxienez. Zentsura-mozioa onesten ez bada, haren sinatzaileek ezin izanen dute besterik aurkeztu batzarraldi berean.

3. Parlamentuak Diputazioaren kontrako zentsura-mozioa onesten badu, haren lehendakariak berehala aurkeztuko du dimisioa, eta onetsitako mozioan proposaturiko hautagaia izendatuko da Diputazioko lehendakari.

VI. KAPITULUA.—Gatazka eta errekurtsoen araubidea36. artikulua. Parlamentuak eta Diputazioak ahalmena izanen dute eskumen-gatazkak eta

konstituziokontrakotasun errekurtsoak aurkezteko legeetan ezarritako eran eta kasuetan.37. artikulua. Foru legeen gaineko kontrol bakarra, Konstituzioarekin bat heldu ote diren,

Konstituzio Auzitegiak eginen du.38. artikulua. Nafarroako betearazte eta administrazio organoen egintza eta xedapenen aurka

administrazioarekiko aferen jurisdikziora jo ahal izanen da, behin foru administrazioaren bidea agortuz gero.

II. TITULUA.—NAFARROAREN AHALMENAK ETA ESKUMENAKI. KAPITULUA.—Xedapen orokorrak39. artikulua. 1. Lege Organiko honetako 2. artikuluan ezarritakoaren ariora, Nafarroari

ondoko hauek dagozkio:a) Gaurregun erabiltzen dituen ahalmen eta eskumen guztiak, 1841eko abuztuaren 16ko Lege

Itunduan eta xedapen osagarrietan ezarritakoaren babespean.b) Lege Organiko honen bidez espreski gaineratzen zaizkion ahalmen eta eskumen guztiak.c) Estatuko legeriak, izaera orokorrez, komunitate autonomoei edo probintziei esleitu,

transferitu edo eskuordetzen dizkien ahalmen eta eskumen guztiak.2. Halaber, Nafarroari dagozkio, aitzineko idazatian ez dauden eta Foru Diputazioaren

ekimenez Lege honek indarra hartu ondoan, Estatuak esleitu, transferitu edo eskuordetzen dizkion ahalmen eta eskumen guztiak.

40. artikulua. 1. Nafarroak eskumen osoa duen gaietan, Foru Komunitateari ondoko ahalmen hauek dagozkio:

a) Legegintzarakoa.b) Erregelamendugintzarakoa.c) Administraziokoa, ikuskaritza barne dela.d) Berrikustekoa administrazio bidean.2. Ahalmen horiek, Lege honetan eta berorrek aipatzen duen Estatuko legerian aurrikusitako

eran erabili beharko dira.3. Nafarroako Zuzenbidea beste edozein baino lehenago aplikatuko da Foru Komunitatearen

eskumen osoko gaietan eta aurreko idazatietan aurrikusitako eran.Zuzenbide berekirik ezean, Estatuko Zuzenbidea aplikatuko da horren ordez.4. Foru Zuzenbide Zibilaren alorrean, Lege Organiko honetako 48. artikuluan xedatutakoari

jarraituko zaio.41. artikulua. 1. Lege Organiko honetako 57. artikuluak aipatzen dituen gaietan, baita

hemengo beste artikulu batzuetan gisa berean arautzen diren gaietan, ahalmen hauek dagozkio Foru Komunitateari:

a) Legeria garatzekoa.b) Erregelamendugintzarakoa.c) Administraziokoa, ikuskaritza barne dela.d) Berrikustekoa administrazio bidean.2. Aitzineko idazatiko a) lerroaldeak legeria garatzeko aipatzen duen ahalmena, zernahi dela

ere, Estatuak ematen dituen oinarrizko arauei jarraikiz erabili beharko da.42. artikulua. 1. Lege Organiko honetako 58. artikuluak aipatzen dituen gaietan, baita

hemengo beste artikulu batzuetan gisa berean arautzen diren gaietan, ahalmen hauek dagozkio Foru Komunitateari:

a) Erregelamendugintzarakoa, bere zerbitzuen antolaketarako.

388

b) Administraziokoa, ikuskaritza barne dela.c) Berrikustekoa administrazio bidean.2. Estatuak bere legeria garatzeko izaera orokorrez ematen dituen xedapenei jarraikiz erabiliko

ditu Foru Komunitateak aitzineko idazatiak aipatzen dituen ahalmenak.43. artikulua. Nafarroari dagozkion ahalmen eta eskumen guztiak bere lurraldeari dagozkiola

ulertzen da, zerga aferetarako Nafarroaren eta Estatuaren arteko hitzarmenetan edota Estatuko legerian aurrikusitako kasuetan, Foru Erakundeek ematen dituzten arauek banan-banan izan dezaketen eraginkortasuna deusetan ukatu gabe.

II. KAPITULUA.—Ahalmen eta eskumenen zehaztapena44. artikulua. Nafarroak eskumen osoa du ondoko gai hauen gainean:1. Lurralde antolamendua, hirigintza eta etxebizitza.2. Herrilanak, horien legezko kalifikazioa Estatuaren interes orokorrekoa ez bada, edota haien

egiteak Estatuko beste lurralderik ukitzen ez badu.3. Interes orokorrekoak ez diren aireportuak; heliportuak.4. Metereologi zerbitzua, gai honetan Estatuari dagozkion ahalmenak ukatu gabe.5. Ur-probetxamenduak, ubideak eta ureztaketak, urak osoki Nafarroan barna iragaten badira

eta haienprobetxamenduak Estatuko beste lurralderik ukitzen ez badu.6. Energia ekoiztu, banatu eta garraiatzeko instalazioak, garraioa Nafarroako lurraldetik

kanpora ateratzen ez bada eta haren probetxamenduak Estatuko beste lurralderik ukitzen ez badu, ur mineralak, termalak eta lurpekoak, hori guztia Estatuaren oinarrizko legeria deusetan ukatu gabe meatzaritzaren eta energiaren araubideaz den bezainbatean.

7. Zientzia eta teknikaren ikerkuntza, Estatuari sustapen eta koordinazio orokorrerako dagozkion ahalmenak deusetan ukatu gabe.

8. Kultura, Estatuarekin koordinaturik.9. Historia, arte, monumentu, arkitektura, arkeologia eta zientzia-ondarea, esportazioaren eta

espoliazioaren aurka ondare horren defentsarako Estatuak dituen ahalmenak deusetan ukatu gabe.10. Agiritegiak, liburutegiak, museoak, hemerotekak eta Estatuaren titulartasunekoak ez diren

kultur-gordailurako gainerako zentroak.11. Arte Ederren sustapen eta irakaskuntzarekin ikusteko duten erakundeak.12. Eskulangintza.13. Turismoaren sustapena eta antolamendua.14. Kirolen eta aisiaren erabilera egokiaren sustapena.15. Ikuskizunak.16. Kasinoak, jokoak eta apustuak, Kirol Ongintzako Elkarrekiko Apustuak salbu.17. Gizarte laguntza.18. Komunitatearen garapena; emakumearen aurrerabideak; haur, gazte eta hirugarren

adinekoen aldeko politika.19. Irakaskuntza, kultura, arte, ongintza, laguntza eta gisako izaera duten elkarteak beren

egitekoak nagusiki Nafarroan betetzen badituzte.20. Nafarroako Foru Zuzenbidearen arauei jarraikiz eratutako fundazioak.21. Nafarroarentzat interesa duen estatistika.22. Barne azoka eta merkatuak.23. Adin txikikoen babes eta tutoretzarako eta gizarteratzeko erakunde eta establezimendu

publikoak Estatuko legeria orokorraren ariora.24. Nekazaritza eta Jabetza Ganbarak, Merkataritza eta Industria Ganbara, legeria orokorraren

funtsezko oinarrien ariora eta kanpo merkataritzaren alorrean Estatuak dituen eskumenak deusetan ukatu gabe.

25. Jatorrizko izendapenaren eta p ublizitatearen arauketa, lankidetzan Estatuarekin.26. Lanbide elkargoak eta lanbide tituludunen jarduera, legeria orokorrari jarraikiz.27. Kooperatibak, Gizarte Segurantzan sartu gabeko mutualitateak eta positoak, gai horretan

legeria orokorrak dioen ariora.28. Merkataritzako burtsak eta salgaiak eta baloreak kontratatzeko gainerako zentroak ezarri

eta arautzea, merkataritzako legeriaren ariora.45. artikulua. 1. Bere foru araubidearen ariora, Nafarroako zerga eta finantza-jarduera

hitzarmen ekonomikoaren tradiziozko sistemaren bidez arautuko da.2. Hitzarmen ekonomikoetan Nafarroak Estatuko karga orokorretarako eman beharreko

ekarpenak zehaztu dira, eta horien zenbatekoa eta gaurkotzeko prozedura adieraziko, hala nola bere zerga-araubidea Estatuaren araubide orokorrarekin harmonizatzeko irizpideak ere.

389

3. Nafarroak bere zerga-araubideari eusteko eta hura ezarri eta arautzeko ahalmena du, behar den Hitzarmen Ekonomikoan xedatzen dena deusetan ukatu gabe, horrek 1969ko Hitzarmen Ekonomikoaren Atariko Tituluaren barnean dauden printzipioak errespetatu beharko baititu, hala nola Lege Organiko honetako 1. artikuluak aipatzen duen elkartasun printzipioa ere.

4. Hitzarmen ekonomikoen izaera itundua dela eta, behin Nazioko Gobernuak eta Diputazioak sinatu ondoan, Foru Parlamentuari eta Gorte Nagusiei igorriko zaizkie lege arruntaren bitartez onets ditzaten.

5. Nafarroako zor publikoa eta balio berarekin Foru Komunitateak jaulkitzen dituen titulu-baloreak, fondo publikotzat joko dira ondorio guztietarako. Jaulkipenen bolumena eta ezaugarriak Estatuarekin koordinaturik ezarriko dira, Hobetze honetako 67. artikuluak zehazten duenari jarraikiz.

6. Foru lege batek Nafarroaren ondarea nahiz haren administrazioa, defentsa eta zainketa arautuko ditu.

46. artikulua. 1. Toki administrazioaren alorrean, Nafarroari honako hauek dagozkio:a) Gaurregun dituen ahalmen eta eskumenak, 1841eko abuztuaren 16ko Lege Itunduan,

1925eko azaroaren 4ko Errege Dekretu Lege Itunduan eta xedapen osagarrietan erabakitakoaren babespean.

b) Aurrekoekin bateragarriak izanik ere, Estatuko oinarrizko legeriaren ariora komunitate autonomo edo probintziei dagozkiekeenak.

2. Foru Diputazioak, justizia auzitegien jurisdikzioa deusetan ukatu gabe, Nafarroako udal, kontzeju eta toki entitateen jarduketen legezkotasunaren eta interes orokorraren kontrola eramanen du, foru lege batek xedatzen duenari jarraikiz.

3. Nafarroako udalek, gutxienez, Nazioko gainerako udalei izaera orokorrez onartzen zaien autonomia izanen dute.

47. artikulua. Nafarroak eskumen osoa du irakaskuntzaren arauketa eta administrazioan, bere zabalera, maila eta gradu, mota nahiz espezialitate guztietan, deusetan ukatu gabe gai honi buruzko manu konstituzionaletan ezarritakoa, ez horiek garatzen dituzten lege organikoak, ezta ikasketa nahiz lanbide tituluak eskuratu, eman eta baliokidetzeko, hala nola berauek bete eta bermatzeko Estatuak duen goi-ikuskaritzaren baldintzak arautzeari dagokionez Estatuak dituen eskumenak ere.

48. artikulua.1. Nafarroak eskumen osoa du Foru Zuzenbide Zibilaren alorrean.2. Indarra duen Foru Zuzenbide Zibilaren Bilduma edo Nafarroako Foru Berriaren zainketa,

aldaketa eta garapena, foru lege bidez eginen da behar izanez gero.49. artikulua. 1. Bere foru araubidearen kariaz, Nafarroari dagokio ondoko gai hauen gaineko

eskumen osoa:a) Foru Erakundeen osaketa, eskurantzak, antolakuntza, jardunbidea eta araubide juridikoa

arautzea, hala nola haien kideen hautaketa, hori guztia Lege Organiko honetako lehenbiziko tituluan erabakitako eran.

b) Foru Komunitateko funtzionario publikoen estatutu araubidea, Estatuko oinarrizko legeriak funtzionario publikoei onartzen dizkien funtsezko eskubide eta betebeharrak errespetatuz.

c) Administrazio prozeduraren arauak edo, bestela, prozedura ekonomiko-administratiboarenak, Zuzenbide sustantiboaren edo antolakuntzaren alorrean Nafarroak bere dituen berezitasunetatik heldu direnak.

d) Administrazio kontratu eta kontzesioak, gai horretan Estatuak duen oinarrizko legeriaren funtsezko printzipioak errespetatuz.

e) Foru Diputazioaren, haren administrazioaren eta haren menpeko ente publikoen araubide juridikoa, administrazio publikoen aitzinean administratuen trataera berdina bermatuz.

f) Beren ibilbidea osoki foru lurraldean duten trenbide, errepide eta bideak eta era berean, bide horietaz baliatuz egiten den garraioa, hala nola ibai eta kable bidezkoa.

g) Kontratazio-zentroak eta garraiogaien terminalak.h) Abelbideak.2. Halaberean, Nafarroari dagokio Estatuko legeria betearaztea salgai eta bidaiarien garraioa

antolatzeko gaietan abiapuntua eta helmuga foru lurraldean badute, Estatuak beretzat gorde dezakeen betearazte zuzena deusetan ukatu gabe.

3. Nolanahi ere, aurreko idazatiek aipatzen dituzten gaietan nahiz trafikoari eta zirkulazioari dagokien guztian, Nafarroak gaur egun dituen ahalmen eta eskumenak osoki atxikiko ditu.

50. artikulua. 1. Nafarroak, bere foru araubidearen kariaz, eskumen osoa du ondoko gai hauen gainean:

a) Nekazaritza eta abeltzaintza, ekonomiaren antolamendu orokorrarekin bat.b) Ehiza; ibai eta aintziretako arrantza; arrain hazkuntza.c) Larre, belar eta galondoak.d) Naturgune babestuak eta mendialdeen trataera berezia, Estatuko oinarrizko legeriarekin bat.

390

e) Nafarroako Foru Komunitatearen edota udal, kontzeju eta gainerako administrazio entitateen tituIarta sunekoak diren mendiak.

2. Orobat, partikularren jabetzako mendien alorrean ere Nafarroari dagozkio Estatuko oinarrizko legeria lege bidez garatzea eta betearaztea.

51. artikulua. 1. Foruzaingoaren araubidearen arauketa Nafarroari dagokio. Hark gaurregun dituen eginkizunak betetzen segituko du Foru Diputazioaren agintaritza gorenaren pean.

Halaberean, Nafarroako toki polizien koordinazioa ere Nafarroari dagokio, bakoitzaren udal edo kontzejuko agintariekiko menpekotasuna deusetan ukatu gabe.

2. Nafarroak Foruzaingoaren helburu eta zerbitzuak zabal ditzake, behar den Lege Organikoan erabakitzen denaren barnean.

Foruzaingoaren eta Estatuko segurtasun kidego eta indarren jarduketa koordinatu nahi izanez gero Segurtasun Batzordea eratuko da, Foru Diputazioaren eta Nazioko Gobernuaren ordezkari kopuru berdinez osatua.

52. artikulua. Foru Diputazioari dagokio hauek izendatzeko eskumena:1. Nafarroan zerbitzua eskaini behar duten notario eta jabetza eta merkataritza

erregistratzaileak. Izendapena Estatukolegeen ariora eginen da eta horretarako Nafarroako Foru Zuzenbidea jakitea bereziki baloratuko da, baina jatorria edo herritartasuna dela eta ezin izanen da inolako salbuespenik ezarri.

Notario-barrutiak eta Jabetza eta Merkataritza Erregistroei dagozkienak finkatzerakoan, Foru Diputazioak parte hartuko du Lege Organiko honetako 60.2 artikuluan erabakitakoari egokitu asmoz. Halaberean parte hartuko du, Estatuko legeetan aurrikusitakoari jarraikiz, beren eginkizuna Nafarroan bete behar duten notarioen kopurua erabakitzerakoan.

2. Merkataritza artekariak eta, bestela, Nafarroan zerbitzua eskaini behar duten burtsako agenteak. Izendapena Estatuko legeei jarraikiz eginen da eta dagozkien barrutiak Foru Diputazioaren parte hartzearekin finkatuko dira.

53. artikulua. 1. Barne osasuna eta higiene alorretan, gaur egun dituen ahalmenak eta eskumenak dagozkio Nafarroari eta, gainera, Estatuko oinarrizko legeria lege bidez garatzea eta betearaztea.

2. Bere lurraldearen barnean, Nafarroak aitzineko idazatiak aipatzen duen gaiari dagozkion zerbitzu guztiak antolatu eta administratzen ahal ditu eta haiekin ikusteko duten erakunde, entitate eta fundazio guztien tutoretza eginen du.

3. Aitzineko idazatietan erabakitakoa deusetan ukatu gabe, Estatuari dagokio artikulu honetako ahalmen eta eskumenak betetzera bideratutako koordinazioa eta goi-ikuskaritza.

54. artikulua. 1. Gizarte segurantzaren alorrean, Nafarroari hau dagokio:a) Estatuko oinarrizko legeria lege bidez garatzea eta betearaztea, Gizarte Segurantzaren

araubide ekonomikoa egituratzen duten arauak izan ezik.b) Gizarte Segurantzaren araubide ekonomikoaren kudeaketa.2. Bere lurraldearen barnean, Nafarroak aitzineko idazatiak aipatzen dituen gaiei dagozkien

zerbitzu guztiak antolatu eta administratzen ahal ditu eta haiekin ikusteko duten erakunde, entitate eta fundazio guztien tutoretza eginen du.

3. Estatuari dagokio artikulu honetako ahalmen eta eskumenak betetzera bideratutako goi-ikuskaritza.

55. artikulua. 1 Nafarroari dagokio irrati zabalpen eta telebistaren araubidea lege bidez garatzea, baita hura betearaztea ere, irrati eta telebistaren estatutu juridikoa arautzen duen legean erabakitzen den gisan eta halabereko kasuetan.

2. Orobat dagokio prentsaren araubideaz Estatuak dituen oinarrizko arauak eta, oro har, gizarte-hedabide guztiei buruzkoak, lege bidez garatzea eta betearaztea.

3. Aitzineko idazatian erabakitakoaren ariora, Nafarroak bere prentsa, irrati eta telebista arautu, sortu eta mantendu ahal izanen du eta, oro har, bere helburuak erdiesteko behar dituen gizarte-hedabide guztiak.

56. artikulua. 1. Jarduera ekonomiko orokorraren oinarri eta antolamenduarekin bat eta moneta, kreditu, banku, eta aseguruen arloan Estatuak duen politikarekin bat, Nafarroako Foru Komunitateak eskumen osoa izanen du Konstituzioak arlo hauetako manuetan dioen gisan, ondoko gai hauen gainean:

a) Jarduera ekonomikoaren plangintza eta garapen ekonomikoaren sustapena Nafarroaren barnean.

b) Industria, deusetan ukatu gabe Estatuko arauek segurtasun, osasun edota interes militarreko arrazoiak direla eta erabakitzen dutena ezta meategi, hidrokarburo eta energia nuklearrari buruzko legeriari loturik dauden industriekin ikusteko duten arauak ere. Aldiz, Estatuaren eskumen osoa izanen da atzerriko teknologia transferitzeko baimena.

391

c) Industri sektoreen birmoldaketarako Estatuak ezarritako planak Nafarroan garatu eta betearaztea, berorietan ezarritakoari jarraikiz.

d) Barne merkataritza eta kontsumitzailearen eta erabiltzailearen defentsa, deusetan ukatu gabe prezioen politika orokorra, ondasunen zirkulazio librea lurralde nazionalean eta konkurrentziaren defentsari buruzko legeria.

e) Kreditu-erakunde korporatibo, publiko eta lurralde mailakoak.f) Aurrezki kutxak, gai honetan hitzarmenen araubide berezia deusetan ukatu gabe.g) Nafarroako sektore publiko ekonomikoa, Lege Organiko honetako bestelako manuetan

jasotzen ez den heinean.2. Aitzineko idazatiak aipatzen duen Nafarroaren eskumen osoa merkatu-ekonomiaren barnean

enpresa-askatasunari zor zaion errespetua deusetan ukatu gabe ulertuko da.3. Nafarroak, halaber, Estatuaren sektore publiko ekonomikoaren kudeaketan parte hartuko du

bidezko kasu eta jardueretan eta, Estatuko legeek ezartzen duten ariora, bere ordezkari berekiak izendatzeko aukera izanen du Estatuaren erakunde ekonomiko, finantza-erakunde eta enpresa publikoetan, beren eskumena Nafarroako lurraldera hedatu eta beren izaeragatik transferitzen ahal ez badira.

57. artikulua. Estatuko oinarrizko legeriaren xedearen barnean, Nafarroari dagokio, honako gai hauek legez garatu eta betearaztea:

a) Nafarroako administrazio publikoen erantzukizunsistema.b) Nahitaezko desjabetzapena, bere eskumen berekien eremuaren barnean.c) Ingurugiroa eta ekologia.d) Funtsezko baliabide eta zerbitzuak sektore publikoarendako gordetzea, monopolioaren

kasuan bereziki; enpresetan eskuhartzea, interes orokorrak hala eskatzen badu.e) Kreditu, banku eta aseguruen antolamendua.f) Meatzaritzaren eta energiaren araubidea; baliabide geotermikoak.58. artikulua. 1. Nafarroari dagokio Estatuko legeria betearaztea ondoko gai hauetan:a) Espetxeak.b) Lan mundua, lan-harremanei dagokienean Estatuak gaur egun dituen batearazte ahalmen,

eskumen eta zerbitzuak bere gain hartuz, haren goi ikuskaritza deusetan ukatu gabe.Barne eta kanpo migrazioei buruzko eskumen guztiak, hala nola nazio eremuko fondoak eta

enplegu-fondoak Estatuaren esku geratuko dira.c) Jabetza intelektuala eta industri jabetza.d) Pisuak eta neurriak; metalen kontrastea.e) Nafarroan egiten diren nazioarteko azokak.f) Interes orokorreko aireportuak, Estatuak horien kudeaketa zuzena beretako gordetzen ez

duenean.g) Botikak eta botikagaiak.h) Industri isurkin kutsakorrak.i) Estatuaren titulartasuneko agiritegi, liburutegi, museo eta gisako gainerako zentroak, horiek

betearaztea Estatuak beretako gordetzen ez badu.2. Halaber Foru Komunitateari dagokio nazioarteko itun eta hitzarmenak bere lurraldearen

barnean betearaztea Nafarroaren eskumeneko gai berekietan ukitzen dituzten hartan.III. KAPITULUA.—Justizia Administrazioa Nafarroan59. artikulua. 1. Nafarroan Justizia Auzitegi Nagusia eratuko da, eta horrek buru eginen du

Foru Komunitatearen lurralde eremuko antolamendu judizialaren. Haren aitzinean, hurrenez hurren, auzibideko instantzia guztiak agortuko dira Auzitegi Gorenari dagokion eskumena deusetan ukatu gabe.

2. Nafarroako Justizia Auzitegi Nagusiaren barnean Iruñeko Lurralde Entzutegia sartuko da.60. artikulua. Justizia Administrazioari dagokionez, jurisdikzio militarra salbuetsiz,

Nafarroari hau dagokio:1. Botere Judizialari buruzko eta Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiari buruzko Lege

Organikoek Estatuko Gobernuari onartzen edo esleitzen dizkioten ahalmen guztiak erabiltzea.2. Beren eginkizunak Nafarroan betetzen dituzten organo jurisdikzionalen lurralde barrutiak

mugatzean nahiz bere hiriburutasuna non izan behar duen erabakitzerakoan parte hartzea.61. artikulua. 1. Nafarroan kokaturiko organo jurisdikzionalen eskumen dira:a) Arlo zibilean, instantzia eta gradu guztiak, Nafarroako Foru Zuzenbide Zibilaren gaietan

kasazio eta berrikuspen errekurtsoak barne direla.b) Gizarte arloan eta penalean, instantzia eta gradu guztiak, kasazio eta berrikuspen

errekurtsoak salbu.c) Administrazioarekiko aferen arloan, instantzia eta gradu guztiak, Foru Administrazioak

emandako egintzak direnean.

392

Estatuaren Administrazioak Nafarroan emandako egintzak badira, Administrazioarekiko Aferen Jurisdikzioari buruzko Legeak xedatutakoari jarraituko zaio.

d) Nafarroan kokaturiko organo judizialen arteko eskumen-auziak.e) Nafarroako Foru Zuzenbidearen gainean jabetza erregistroetan sarrera izan behar duten

agirien kalifikazioari buruzko errekurtsoak.2. Gainerako gaietan, Estatuko legeen ariora bidezko diren errekurtsoak Auzitegi Gorenean

aurkezten ahal dira.62. artikulua. 1. Nafarroako Justizia Auzitegi Nagusiko lehendakaria Erregek izendatuko du,

Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiak proposatuta.2. Beren zerbitzua Nafarroan eskaini behar duten magistratu, epaile eta idazkarien izendapena,

Botere Judizialari buruzko eta Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiari buruzko Lege Organikoetan aurrikusitako eran eginen da.

3. Justizia Administrazioaren zerbitzuko gainerako langileetan Nafarroan zerbitzu egin behar dutenak Estatuko legeria orokorrean aurrikusitako eran izendatuko dira.

63. artikulua. 1. Diputazioaren eskariz, Botere Judizialari buruzko Lege Organikoak xedatzen duen ariora, organo eskudunak beharrezko diren lehiaketa eta oposizioetarako deia eginen du magistratu, epaile, idazkari hala nola Justizia Administrazioaren zerbitzuko gainerako langileetan Nafarroan zerbitzu egin behar dutenen lanpostu hutsak betetzeko.

2. Hautapen proba horietan Nafarroako Foru Zuzenbideko espezializazioa baloratuko da bereziki, baina jatorria edo herritartasuna dela eta ezin izanen da inolako salbuespenik ezarri.

IV. KAPITULUA.—Estatuko Administrazioarekiko harremanak64. artikulua. Konstituzioaren lehenbiziko xedapen gehigarriaren lehenbiziko lerroaldean eta

Lege honetako bigarren artikuluan ezarritakoari jarraikiz, Estatuko Administrazioaren eta Foru Komunitatearen arteko harremanak beren ahalmen eta eskumenei doakienean, foru araubidearen izaeraren ariora ezarriko dira eta, kasuan-kasuan, dagokion mailako xedapen baten bidez gauzatu beharko dira.

65. artikulua. Estatuko Administrazioak eta Foru Administrazioak lankidetza-hitzarmenak egin ditzakete interes amankomuneko lan eta zerbitzuak kudeatu eta eskaintzeko.

66. artikulua. Nazioko Gobernuak izendatutako ordezkari batek zuzenduko du Estatuaren Administrazioa Nafarroan eta, bidezko denean, Foru Administrazioarekin koordinatuko.

67. artikulua. Estatuko Administrazioa eta Foru Diputazioa, bakoitzaren ahalmen eta eskumenen kudeaketa zuzenerako elkarlanean ariko dira, eta horretarako beren berri emanen diote elkarri.

68. artikulua. Nazioko Gobernuak jakinaren gainean jarriko du Diputazioa itun eta hitzarmenak lantzerakoan, hala nola aduanetako legeriaren proiektuez, Nafarroarentzat interes berezia duten gaiak ukitzen duten bezainbatean.

69. artikulua. Lege Organiko hau aplikatu eta ulertzerakoan Estatuko Administrazioaren eta Nafarroako Foru Komunitatearen artean sor daitezkeen desadostasunak, Foru Diputazioaren eta Estatuko Administrazioaren ordezkari kopuru berdinez osaturiko Lankidetza Batzorde batek jorratuko ditu, baita, kasuan-kasuan, ebatziko ere, Konstituzio Auzitegiaren eta Justizia Administrazioaren legeria berekia deusetan ukatu gabe.

V. KAPITULUA.—Hitzarmen eta lankidetza akordioak komunitate autonomoekin70. artikulua.1. Nafarroak komunitate autonomoekin hitzarmenak egin ditzake, beren

eskumen osoko gaiei dagozkien zerbitzu berekiak kudeatu eta eskaintzeko.Aipatu hitzarmenek Gorte Nagusiei jakinarazi eta hogeita hamar egunen buruan hartuko dute

indarra, non eta haiek epe horretan ez duten erabakitzen hitzarmenak, bere edukia dela eta, lankidetza akordioetarako hirugarren idazatian aurrikusitako izapideari jarraitu behar diola.

2. Nafarroak Euskal Autonomia Elkartearekin eta gainerako komunitate autonomo mugakideekin hitzarmenak egin ditzake, bere eskumeneko gaiei dagozkien zerbitzu berekiak kudeatu eta eskaintzeko. Hitzarmen horiek Gorte Nagusiei jakinarazi eta hogei egunen buruan hartuko dute indarra.

3. Gorte Nagusien aldez aurreko baimenaz, Nafarroak Euskal Autonomia Elkartearekin eta bestelako komunitate autonomoekin lankidetza akordioak egin ditzake.

III. TITULUA.—ERREFORMA71. artikulua. 1. Foru araubidearen izaera juridikoa dela eta, Lege Organiko honek aipatzen

duen Hobetzea aldaezina da alde bakarrak erabakita.2. Haren erreforma, nolanahi dela ere, bide honi lotuko zaio:a) Ekimena Foru Diputazioari edo Nazioko Gobernuari dagokio.b) Behar diren negoziazioak egin ondotik, Foru Diputazioak eta Gobernuak, bat etorriz,

berrikuntzaren proposamena aurkeztuko dute, eta hura Foru Parlamentura eta Gorte Nagusietara eramanen, onets dezaten, Lege Organiko hau onesterakoan erabili den bide berari jarraikiz.

3. Berrikuntzaren proposamena atzera botatzen bada, hura aurkeztu aitzin indarra zuen araubide juridikoak segituko du indarrean.

393

XEDAPEN GEHIGARRIAKLehena. Lege Organiko honetan ezarritako araubidea onartzeak ez dakar Nafarroari

dagozkiokeen beste eskubide jatorrizko eta historikoei uko egiterik. Horiek ordenamendu juridikoan sartu nahi izanez gero, 71. artikuluan ezarritakoari jarraikiko zaio.

Bigarrena. Parlamentua foru organo eskuduna izanen da honetarako:a) Konstituzioaren Laugarren Xedapen Iragankorrak aipatzen duen ekimena erabiltzeko.b) Nafarroa beste Komunitate Autonomo batean sartua izanez gero, handik bereizteko ekimena

erabiltzeko.Hirugarrena. Nafarroako Foru Komunitatea oraingo Foru Diputazioaren eskubide eta

betebehar orotan subrogatuko da, toki korporazioa den aldetik.Aipatu Diputazioko eta haren menpeko erakundeetako funtzionariek eta langileek dituzten

edozein maila eta motatako eskubide guztiak errespetatuko dira.XEDAPEN IRAGANKORRAKLehena. 1. 15.2 artikuluak aipatzen duen foru legeak indarra hartu bitartean, Nafarroako

Parlamenturako hauteskundeak ondoko arauen ariora eginen dira:a) Hauteskundeetarako deia Foru Diputazioak eginen du, Nazioko Gobernuarekin aldez

aurretik bat etorrita, eta mila bederatziehun eta lauretan hogeita hiruko otsailaren lehenetik maiatzaren hogeita hamaika bitartean eginen dira.

b) Parlamentua berrogeita hamar parlamentarik osatuko dute eta horiek bozketa unibertsal, libre, berdin, zuzen eta isilpekoaren bidez hautatuko dira, Nafarroako lurralde osoa hartuko duen hauteskunde-barruti bakar batean.

c) Eserlekuak banatzeari doakionean, gutxienez, emandako baliozko botuen ehuneko bost lortzen ez duten zerrendak ez dira kontutan hartuko.

d) Xedapen iragankor honetan aurrikusirik ez dagoen orotan, Gorte Nagusietako Diputatuen Kongresuko kideen hautapena arautzen duen legeriak xedatzen duenari jarraikiko zaio. Ez da aplikatzekoa izanen martxoaren 18ko 20/1977 Errege Dekretu Legearen 4. artikuluaren 2. idazatiko a) letran xedatutakoa.

2. Aitzineko idazatian ezarritakoari jarraikiz hautatutako Parlamentuaren osaketa, antolamendua eta jardunbidea Lege Organiko honetan eta Biltzarreko Erregelamenduan xedatutakoaren bidez arautuko dira.

Bigarrena. 25. artikuluak aipatzen duen foru legeak indarra hartu bitartean, honako arau hauei jarraikiko zaie:

a) Foru Diputazioko lehendakaria izendatzeko Errege Dekretua Estatuko Aldizkari Ofizialean argitaratzen denetik hasi eta hamabost lanegunen buruan, hark foru diputatuak hautatuko ditu, haien kopurua zazpi baino gutxiago ez eta hamaika baino gehiago ezin izanen delarik. Lehendakariak behar diren titulartasunak banatuko ditu foru diputatuen artean, Foru Komunitatearen eskumeneko gai berekien ariora, eta gehienez bi lehendakariorde hautatu ahal izanen ditu foru diputatuen artetik.

b) Foru Diputazioaren araubide juridikoa eta jardunbidea, seigarren xedapen iragankorraren laugarren idazatiak aipatzen duen Erregelamenduan erabakitakoari lotuko zaizkio, hura onesterakoan jarraitutako bide bera erabiliz bere hartan erants litezkeen aldaketekin.

Hirugarrena. Gorte Nagusiek edota Nafarroako Parlamentuak Lege Organiko honek aipatzen dituen xedapenak onesten ez dituzten bitartean, indarra izanen dute beti haiek arautu beharreko gaiak arautzen dituzten Estatuaren lege eta xedapenek, Nafarroari dagozkion ahalmen eta eskumenak deusetan ukatu gabe.

Laugarrena. Lege Organiko honen ariora Nafarroari dagozkion ahalmen eta eskumenei buruzko zerbitzuak oinarri hauei jarraikiz transferituko zaizkio:

1. Aldez aurretik Foru Diputazioarekin akordioa eginda, Nazioko Gobernuak gauzatuko ditu transferentziak eta Errege Dekretu bidez aldarrikatuko dira, eta hori Estatuko eta Nafarroako Aldizkari Ofizialetan aldi berean argitaratuko da.

2. Aipatu akordioen indarrez, beroriek aipatzen dituzten ahalmen eta eskumenak osoki eta egiazki bete ahal izateko behar diren material eta giza baliabaideak transferituko zaizkio Nafarroari.

3. Transferitzen diren zerbitzuei atxikirik egonik, Foru Komunitatearen esku geldituko diren Estatuko Administrazio edota bestelako Administrazio Publikoetako funtzionariei, transferentzia egiten den unean dagozkien eskubideak errespetatuko zaizkie, baita dagokion Administrazioak deitzen dituen lekualdaketa lehiaketetan parte hartzekoa ere beren kidego edo eskalako gainerako kideen baldintza beretan.

4. Foru Komunitateari ondasun edo eskubideak transferitzea zerga-karga mota guztietatik salbuetsirik egonen da.

Transferitzen diren zerbitzuen bulego publikoetan, lokalen errentamendu kontratuetako titulartasun aldaketak ez dio errentatzaileari kontratua iraungi edo berritzeko eskubiderik emanen.

394

5. Nafarroari eskualdatzen zaizkion zerbitzuen finantzaketa egokiari doakionean, haien balorazioa eginen da Estatuko xedapen orokorrei jarraikiz, zuzen nahiz zeharka dagozkion kostuak eta inbertsio-gastuak kontutan hartuz, Foru Komunitateak Estatuaren karga orokorrei egin beharreko ekarpen ekonomikoaren gainean Hitzarmen Ekonomikoak aurrikusitako ondorioak izan ditzan.

6. Xedapen iragankor honek aipatzen dituen transferentziak gertatzen ez diren bitartean, Estatuko Administrazioak haiei dagozkien zerbitzu publikoak eskaintzen segituko du eta horrek ez du ekarriko Nafarroak berari dagozkion ahalmen eta eskumenen titulartasunari uko egiterik.

7. Baimena ematen zaio Gobernuari, hala behar bada, Estatuaren titulartasuneko mendiak Nafarroari transferitzeko, haien administrazioa eta kudeaketa Foru Diputazioari badagozkio gaur egun, Hitzarmenean finkatzen den gisan eta halabereko baldintzetan.

Bosgarrena. 1. Egungo Foru Parlamentuak Lege Organiko honetan onesten zaizkion ahalmen eta eskumenak bere gain hartuko ditu, 35. artikuluan jasotzen dena salbu.

2. Egungo foru parlamentariek ez dituzte Lege Organiko honetako 13.2 eta 14. artikuluek aipatzen dituzten prerrogatibak izanen, ezta 19. 1 b) artikuluan aurrikusitako legegintza-ekimena erabiltzen ahal ere.

3. Egungo Foru Parlamentuaren antolakuntza eta jardunbidea indarra duen bere Erregelamenduan ezarritakoari lotuko zaizkio, harik eta Lege Organiko honetan aurrikusitakoa betez hura aldatzen den arte.

Nolanahi ere, Foru Parlamentuaren antolamenduari eta jardunbideari buruz, hemengo manuak berehala aplikatzekoak izanen dira Ganbarako Erregelamenduan geroko garapenik behar izan ezik.

Seigarrena. 1. Lege Organiko honetako 23.2, 27, 30.2, 31 eta 34. artikuluetako xedapenak ez zaizkie egungo Foru Diputazioko lehendakariari ez eta egungo foru diputatuei ere aplikatuko.

2. Egungo Foru Diputazioari ez zaizkio ezarriko Lege Organiko honetako 28.1 artikuluan zehaztutakoa, ez eta, bestela, 25. artikuluan aurrikusitakoa betez ematen den foru legea ere.

3. Egungo Foru Diputazioko lehendakariak eta gainerako kideek beren eginkizunak betetzen segituko dute harik eta Diputazio berriaren kideek kargua hartu arte.

4. Egungo Foru Diputazioaren araubide juridikoa eta jardunbidea bere Barne Araubideari buruz indarra duen behinbehineko Erregelamenduan erabakitakoari lotuko zaizkio, hura onesterakoan jarraitutako bide bera erabiliz bere hartan erants litezkeen aldaketekin.

Zazpigarrena. Telebistari dagokionez, Lege Organiko honetako 55. artikuluko 3. idazatia aplikatzearen ondorioz, Estatuak Foru Komunitateari kontzesio araubidean emanen dio Estatuaren titulartasuneko hirugarren kanal baten erabilpena. Hura Nafarroako lurraldean emititzeko sortu behar da, aipatu kontzesioak aurrikusten duen gisan.

Hirugarren kanal hori benetan abiarazi arte, Espainiako Irrati Telebistak (RTVE) Foru Komunitatearen lurraldean duen antolakuntzaren bidez, araubide iragankorra eratuko du, Bigarren Katean (UHF) hemengo programazio berezia emititzeko.

Programazio honen kostua oinarritzat hartuko da Xedapen Iragankor honek aipatzen duen kanal berriak jardungo duen lehenengo bi urteetan Foru Komunitateari eman lekiokeen dirulaguntza zehazteko.

AZKEN XEDAPENA1. 1839ko urriaren 25eko Legeak, 1841eko abuztuaren 16ko Lege Itunduak eta xedapen

osagarriek indarrean iraunen dute, Lege Organiko honetan ezarritakoari aurka egiten ez dioten orotan.2. Lege Organiko honek Estatuko Aldizkari Ofizialean argitaratzen den egun berean hartuko

du indarra.

395

3) 2003ko HITZARMEN EKONOMIKOAREN BERRIKUNTZA

2003-07-16ko EBO. Jasota dago 2003-12-11ko EBOko akats zuzenketa.

25/2003 Legea, uztailaren 15ekoa, Estatuaren eta Nafarroako Foru Erkidegoaren arteko Ekonomia Ituna aldatzea onartzen duena.

ZIOEN AZALPENA

Artikulu bakarra

Xedapen gehigarri bakarra

Xedapen indargabetzaile bakarra

Azken xedapen bakarra

ERANSKINA: Ekonomia Ituna negoziatu zuen batzordearen erabakiak, 1/2003 zk.ko Akta

Estatuaren eta Nafarroako Foru Erkidegoaren arteko Ekonomia Ituna

ATARIKO TITULUA. Xedapen orokorrak

I. TITULUA: Zergen harmonizazioa

o I. KAPITULUA: Arau komunak

o II. KAPITULUA: Zuzeneko zergak

1. ATALA: Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zerga

2. ATALA: Ondarearen gaineko Zerga

3. ATALA: Sozietateen gaineko Zerga

4. ATALA: Ez-egoiliarren Errentaren gaineko Zerga

5. ATALA: Oinordetza eta Dohaintzen gaineko Zerga

o III. KAPITULUA: Zeharkako Zergak

1. ATALA: Balio Erantsiaren gaineko Zergak

2. ATALA: Zerga Bereziak

3. ATALA: Zenbait Hidrokarburoren Txikizkako Salmenten gaineko Zerga

4. ATALA: Aseguru-sarien gaineko Zerga

5. ATALA: Ondare Eskualdaketen eta Egintza Juridiko Dokumentatuen gaineko Zerga

6. ATALA: Jokoaren gaineko Zergak

o IV. KAPITULUA: Tasak

o V. KAPITULUA: Kudeaketa eta Jardunbide Arauak

396

o VI. KAPITULUA: Toki Haziendak

o VII. KAPITULUA: Arbitraje Batzordea

II. TITULUA: Ekarpen ekonomikoa

o I. KAPITULUA: Ekarpenaren Zenbatekoa Zehazteko Era

o II. KAPITULUA: Ekarpena zenbatzeko, eguneratzeko eta aldizkakotzeko era

III. TITULUA: Koordinazio Batzordea

o KAPITULU BAKARRA: Koordinazio Batzordea

Xedapen gehigarriak

Xedapen iragankorrak.

ZIOEN AZALPENA

Hitzartutako arau bat denez gero, indarrean dagoen Estatuaren eta Nafarroako Foru Erkidegoaren arteko Ekonomia Ituna, abenduaren 26ko 28/1990 Legeak onartua, edozein unetan alda daiteke, baldin eta bi aldeek hala erabakitzen badute eta aldaketak ondoko bi arauokin bat badatoz: Konstituzioaren lehen xedapen gehigarria eta abuztuaren 10eko 13/1982 Lege Organikoak, Nafarroako Foru Erregimena Berrintegratu eta Hobetzekoak, 45. artikuluan ezarritakoa.

Bestalde, Ekonomia Itunak hirugarren xedapen gehigarrian aurreikusten duenez, mamizko aldaketak egiten badira Estatuaren zergen antolamendu juridikoan, bi Administrazioek behar diren moldaketak adostuko dituzte, Ituna hitzarmenezko zergetan izandako aldaketetara egokitu dadin.

Estatuaren zergen antolamendu juridikoan azken boladan izan diren funtsezko aldaketek bi jatorri dituzte: batetik, erregimen erkideko autonomia erkidegoetan zerga-erantzunkidetasun printzipioa finkatzea, horren ondorioz abenduaren 27ko 7/2001 Lege Organikoak eta abenduaren 27ko 21/2001 Legeak garrantzizko aldaketak ekarri baitituzte Estatuak erkidego horien esku utzitako zergen araubidera; bestetik, orduan sortutako zerga berria, Zenbait Hidrokarburoren Txikizkako Salmenten gainekoa, eta berau ezartzekoa zen abenduaren 27ko 24/2001 Legea, Administrazio, Gizarte Segurantza eta Laneko Neurriei buruzkoa.

Zerga-autonomia onerako hedatzen eta sakontzen ari den honetan, Ekonomia Itunak zenbait egokitzapenen beharra du, eta horren adierazgarri dira, hain zuzen ere, goraxeago aipatutako biak.

Hortaz, bada, bi Administrazioak Ekonomia Ituna eraberritzeko elkar harturik agertzen dira, eta horrenbestez, Ekonomia Ituna Negoziatzeko Batzordeak Erabaki hau hartu du 2003ko urtarrilaren 22an.

Artikulu bakarra.

Onetsita geratu dira Estatuaren eta Nafarroako Foru Erkidegoaren arteko Ekonomia Itunari egiteko aldaketak. Orain indarrean dagoen Itun hori abenduaren 26ko 28/1990 Legearen bidez onartu zen, eta haren aldaketak bat datoz abuztuaren 10eko 13/1982 Lege Organikoak, Nafarroako Foru Erregimena Berrintegratu eta Hobetzekoak, 45. artikuluan ezarritakoarekin, hala nola Itunaren beraren hirugarren xedapen gehigarriarekin. Lege honen eranskinean Estatuaren eta Nafarroako Foru Erkidegoaren arteko Ekonomia Ituna ageri da, testua osorik eta dagozkion aldaketak eginda dauzkala.

Xedapen gehigarri bakarra.

Azken xedapenetako bosgarrenean egin zaion berridazketaren ondorioz, abenduaren 13ko 18/2001 Lege Orokorrak, Aurrekontuen Egonkortasunari buruzkoak, honako hau dio 1. idatz-zatian:

397

«1. Nafarroako foru erregimena dela bide, eta Foru Erregimena Berrintegratu eta Hobetzeko Lege Organikoak 64. artikuluan hala agindurik, Lege hau Nafarroako Foru Erkidegoan aplikatzean Estatuaren eta Nafarroako Foru Erkidegoaren arteko Ekonomia Itunean ezarritakoari helduko zaio».

Xedapen indargabetzaile bakarra.

Lege hau indarrean hasten denean indargabeturik geratuko da haren edukiaren aurkakoa den xedapen oro, maila berekoa nahiz beheagokoa izan.

Azken xedapen bakarra.

Lege hau indarrean hasiko da «Estatuko Buletin Ofizialean» argitaratu eta ondorengo egunean.

ERANSKINA Ekonomia Ituna negoziatzeko batzordeak hartutako erabakiak. 1/2003 zk.ko akta

Lehen erabakia

Estatuaren eta Nafarroako Foru Erkidegoaren arteko Ekonomia Itunean ondoko aldaketa hauek egingo dira:

Berridatzi egingo dira jarraian aipatzen diren artikuluak (2, 3, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 19, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 28 29, 30, 31, 32, 34, 35, 36, 38, 40, 45, 48 eta 61 zenbakikoak), xedapen gehigarriak (lehena, bigarrena, laugarrena eta seigarrena), xedapen iragankorrak (lehena, hirugarrena, laugarrena, bosgarrena, seigarrena eta zortzigarrena), azken xedapena eta xedapen indargabetzailea;

Ondoko artikulu hauek erantsiko dira: 62 (lehengo 56), 63 (lehengo 57), 64 (lehengo 58), 65 (lehengo 59), 66 (lehengo 60) eta 67 zenbakikoak; erantsiko dira, halaber, zazpigarren eta zortzigarren xedapen gehigarriak;

Ondoren zehazten diren artikuluak zenbakiz aldatuko dira: 18, 20, 27, 33, 37, 39, 41, 42, 43, 44, 46, 47, 49, 50, 51, 52, 53, 54 eta 55. artikuluak (aurrerantzean 20, 22, 32, 39, 42, 44, 47, 48, 49, 50, 52, 53, 55, 56, 57, 58, 59, 60 eta 61. artikuluak, hurrenez hurren); era berean, laugarren xedapen iragankorra bigarren iragankorra izango da, eta gainera,

Desagertuko dira bederatzigarren eta hamargarren xedapen iragankorrak.

Bigarren erabakia

Aurreko erabakian azaldutako aldaketen ondorioz, Ekonomia Itunaren testu osoa akta honi erantsitako I. agirian agertu bezala geratzen da.

ESTATUAREN ETA NAFARROAKO FORU ERKIDEGOAREN ARTEKO EKONOMIA ITUNA

ATARIKO TITULUA

Xedapen orokorrak

1. artikulua. Nafarroaren eskumenak.

Foru erregimenaren ondorioz, Nafarroak bere zerga-araubidea eduki, ezarri eta arautzeko ahalmena du. Nafarroak finantza-jardueretarako dauzkan eskumenak hala aitortzen zaizkio Nafarroako Foru Erregimena Berrintegratzeko eta Hobetzeko Lege Organikoan.

2. artikulua. Zerga-eskumenak.

1. Aurreko artikuluan adierazten den zerga-ahalmenaz baliatzean Nafarroako Foru Erkidegoak ondoko hauei eutsi beharko die:

a) Nafarroako zerga-araubidea Estatuko erregimen orokorrarekin harmonizatzeko irizpideak, Ekonomia Itun honetan ezarriak.

398

b) Ekonomia Itun honen arabera Estatuarenak diren eskumenak.

c) Estatuak izenpetutako nazioarteko itunak edo hitzarmenak, batik bat zergapetze bikoitza eragoztekoak eta Europako Batasunak zerga-harmonizazioari buruz ematen dituen arauak. Bere gain hartuko ditu, halaber, hitzarmen eta arau horiek direla-eta egin behar diren itzulketak.

d) Elkartasun printzipioa, Nafarroako Foru Erregimena Berrintegratzeko eta Hobetzeko Lege Organikoak 1. artikuluan jasoa.

e) Nafarroako Foru Erregimena Berrintegratzeko eta Hobetzeko Lege Organikoak 2. artikuluan ezarritakoaren arabera, batasun konstituzionalak berezko dituen Estatuaren instituzioak, ahalmenak eta eskumenak.

2. Nafarroako Foru Erkidegoak itunduta ez dauden bestelako zergak ezar ditzake, baldin eta goiko 1. idatz-zatiko printzipioak eta itun honetako 7. artikuluko harmonizazio-irizpideak errespetatzen baditu.

3. artikulua. Estatuaren eskumen esklusiboak.

1. Zerga Berezien kasuan eta Balio Erantsiaren gaineko Zergarenean, inportazio-eskubideak eta inportazioaren gaineko kargak arautu, kudeatu, likidatu, bildu, ikuskatu eta berrikusteko eskumena Estatuarena da bakarrik.

2. Era berean, Estatuaren Goi-ikuskaritzak beti izango ditu bermaturik Ekonomia Itun honek berariaz gordetzen dizkion ahalmenak.

4. artikulua. Nafarroako Hazienda Publikoaren ahalmenak eta eskubideak.

Nafarroako Hazienda Publikoak Estatukoak dauzkan ahalmen eta eskubide berberak erabiliko ditu Foru Erkidegoak berezkoak dituen zergak ordainarazi, kudeatu, likidatu, bildu, ikuskatu eta berrikusi ahal izateko.

5. artikulua. Koordinazioa.

1. Estatuak eta Nafarroako Foru Erkidegoak elkarlanean jardungo dute zeinek bere zerga-araubidea ezartzean, eta hala izan dadin, elkarri emango dizkiote beharrezkoak zaizkien informazioa eta laguntza.

2. Estatuak Nafarroako Foru Erkidegoaren lankidetza ahalbideratuko du Ekonomia Itun hau aplikatzean eragina izango duten nazioarteko itunetan.

6. artikulua. Ituna aldatzea.

Ekonomia Itun honetan egiten den zeinahi aldaketak Ituna bera sortu eta onartzeko erabili den prozedura berbera bete beharko du.

Prozedura berbera erabiliko da, orobat, Nafarroako zerga-araubidea eta Estatuak aurrerantzean sor litzakeen zerga berriak harmonizatzeko.

I. TITULUA Zergak harmonizatzea

I. KAPITULUA Arau komunak

7. artikulua. Harmonizaziorako irizpide orokorrak.

Zerga-araubidea sortzean Nafarroako Foru Erkidegoak baldintza hauek beteko ditu:

a) Zergei buruzko Lege Orokorreko terminoei eta kontzeptuei helduko die, Itun honetan jasotako berezitasunak kontuan harturik.

399

b) Azken buruan, benetako zerga-presioa Estatuko gainerako lekuetan dagoen berbera izango da.

c) Ibiltzeko eta kokatzeko askatasuna errespetatu eta bermatuko die pertsonei, eta beste horrenbeste egingo du ondasun, kapital eta zerbitzuen ibiltzeko askatasunarekin, Espainia osoan eta bereizkeriarik eragin gabe.

d) Estatuko jarduera-sailkapen bera erabiliko du abeltzaintzan, meatzaritzan, industrian, merkataritzan, zerbitzuetan eta jarduera profesional nahiz artistikoetan. Nolanahi ere, Foru Erkidegoak sailkapen hori baino xeheagoak egin ahalko ditu.

8. artikulua. Zerga-egoitza eta ohiko bizilekua.

1. Itun honen ondorioetarako, ondoko hauek zerga-egoitza Nafarroan dutela joko da:

a) Ohiko bizilekua Nafarroan duten pertsona fisikoak.

b) Sozietate-egoitza Nafarroan duten pertsona juridikoak, baldin eta benetan bada egoitza hori haien negozioak kudeatzeko eta zuzentzeko gune nagusia. Bestelakoetan ere hala jokatuko da, baldin eta Nafarroa bada administrazio eta zuzendaritza lekua. Era horretan ezin bada jakin egoitza non duten, irizpidetzat hartuko da zein lurraldetan daukan pertsona horrek ibilgetuaren baliorik handiena.

c) Nortasun juridikorik gabeko izakiak, baldin eta Nafarroa bada haien kudeaketa eta zuzendaritza lekua. Egoitza ezin bada era horretan zehaztu, irizpidetzat hartuko da zein lurraldetan daukan izaki horrek ibilgetuaren baliorik handiena.

d) Establezimendu iraunkorrak, baldin eta haien negozioak Nafarroatik kudeatzen eta administratzen badira. Egoitza non duten ezin bada era horretan zehaztu, irizpidetzat hartuko da zein lurraldetan daukan establezimendu horrek ibilgetuaren baliorik handiena.

2. Itun honen ondorioetarako, ondorengo arau hauei eutsiko zaie -ageri diren hurrenkeran- Espainian egoiliarrak dauden pertsona fisikoek ohiko bizilekua Nafarroan ote duten zehazteko:

1.- Zerga hauei dagokienez, egun kopuru handiena Nafarroan ematen badute, kopuru hori jarraian azaltzen den moduan zenbatua:

a) Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zerga: zergaldiko egun kopuru handiena.

b) Oinordetza eta Dohaintzen gaineko Zerga, Ondare Eskualdaketen eta Egintza Juridiko Dokumentatuen gaineko Zerga eta Zenbait Garraiobideren gaineko Zerga Berezia: sortzapen-egunaren bezperan bukatzen den urteko egun kopuru handiena, urte hori edozein egunetatik kontatzen hasita.

Egonaldia zehazterakoan kontuan hartuko dira kanpoan emandako aldiak.

Kontrakorik frogatzen ez bada, ohiko bizilekua Nafarroan duten pertsonak Nafarroan daudela joko da.

2.- Lurralde honetan badaukate beren interesen gune nagusia, hau da, Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zergari dagokionez lurralde honetan lortzen badute zerga-oinarriaren zati handiena; salbuetsita daude zenbaketa horretatik higigarrien kapitalak eragindako etekinak eta ondare gehikuntzak.

3.- Lurralde honetan badago Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zergaren ondorioetarako aitortu duten azken bizilekua.

3. Orobat, ondoko hauek ere ohiko bizilekua Nafarroan dutela joko da:

a) Espainian egoiliarrak izanik lurralde horretan urte naturaleko 183 egunetik gora ematen ez duten pertsona fisikoak, baldin eta Nafarroan badute beren enpresa- nahiz lanbide-jardueren edo interes ekonomikoen oinarria edo gune nagusia.

b) Espainian egoiliarra dela sumatzen zaion pertsona fisiko batek ohiko bizilekua Nafarroan daukala joko da baldin eta bere ezkontideak -legez banandu gabeak- eta beronen menpe dauden adin txikiko seme-alabek Nafarroan badute ohiko bizilekua.

400

II. KAPITULUA Zuzeneko zergak

1. ATALA: Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zerga

9. artikulua. Nafarroako Foru Erkidegoak ordainaraztea.

1. Ohiko bizilekua Nafarroan duten subjektu pasiboen kasuan Foru Erkidegoari dagokio Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zerga ordainaraztea.

2. Famili unitateko subjektu pasibo guztiek Nafarroan ez badute ohiko bizilekua eta zergak batera ordaintzea aukeratu badute, Foru Erkidegoari dagokio Zerga ordainaraztea, baldin eta lurralde horretan bizi bada likidazio-oinarri handiena duen unitateko kidea, oinarri hori Erkidegoko arauen arabera kalkulatuta.

10. artikulua. Atxikipenak eta konturako sarrerak lan etekinengatik.

1. Foru Erkidegoak eskatuko ditu, bere arauei eutsiz, Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zergaren kontura ordaindu behar diren lan etekinen ziozko atxikipenak eta konturako sarrerak, baldin eta jatorria ondoko hauetako batean badute:

a) Nafarroan egiten edo ematen diren lanak eta zerbitzuak.

Lanak edo zerbitzuak lurralde erkidean eta Nafarroan egiten direnean, eta kontrako frogarik ezean, zerbitzuak lurralde honetan emandakotzat joko dira, baldin eta langileak diharduen lantokia Nafarroan badago.

b) Foru Erkidegoan, Nafarroako toki erakundeetan edo haien erakunde autonomiadunetan dihardutenen ordainsariak, langile horiek funtzionarioak nahiz lan- edo administrazio-kontratupeko enplegatuak izan.

c) Garraio-enpresetako langileen etekinak, langileak bidean egiten badu lan eta enpresa ordaintzaileak Nafarroan badu zerga-egoitza.

d) Pentsioak, nahiz eta haietarako eskubidea hartzailea ez den beste batek sortua izan, hala nola Foru Erkidegoak eta Nafarroako toki erakundeek ordaintzen dituzten hartzeko pasiboak.

e) Pentsioak, hartzeko pasiboak eta prestazioak, ondoko hauetatik jasoak: Gizarte Segurantzaren eta Klase Pasiboen Araubide Publikoak, Enplegurako Nazio Erakundea (INEM), Mutualitateak, Enplegua Sustatzeko Funtsak, Pentsio Planak, Borondatezko Gizarte Aurreikuspenerako Erakundeak. Era berean, enpresen eta bestelako erakundeen prestazio pasiboak, baldin eta hartzaileak Nafarroan badu ohiko bizilekua.

f) Edozein erakundetako administrazio-kontseiluan edo horren ordezko batzordean buru nahiz kide izateagatik jasotzen diren ordainsariak, baldin eta erakunde ordaintzaileak Foru Erkidegoari bakarrik ordaintzen badio Sozietateen gaineko Zerga.

Erakunde ordaintzailea Sozietateen gaineko Zergaren subjektu pasiboa bada bai Estatuarentzat eta bai Foru Erkidegoarentzat ere, bi Administrazioek egingo dute atxikipena, bakoitzak bere lurraldean egindako eragiketa kopuruaren arabera eta kontuan harturik Itun honek 21. artikuluan ezarritakoa. Atxikipen horiek erakunde ordaintzaileari ezarri behar zaion araudiaren arabera eskatuko dira, hots, Sozietateen gaineko Zergari buruzko foru araudia edo araudi erkidea erabiliz, eta irizpide bera ezarriko da ikuskapena zein Administrazioren organoek egin behar duten zehazteko. Zerga ordainarazi behar duen Administrazioak zehaztuko du zein diren aitorpen-likidazioak aurkezteko lekua, era eta epea.

2. Estatuko Administrazioak Estatuko funtzionarioei eta lan- nahiz administrazio-kontratupeko enplegatuei ematen dizkien ordainsari aktiboen eta pasiboen kasuan, hala nola hartzailea ez den beste batek sortutako pentsioenenean ere, atxikipenak Administrazio horrexeri dagozkio.

Aurreko paragrafoan ezarritakotik salbuetsita daude erakunde autonomiadunetako eta enpresa-erakunde publikoetako funtzionarioak eta enplegatuak.

401

3. Ekarpen ekonomikoa zehazteko, kontuan hartu beharko da artikulu honetako 1. idatz-zatiko b) paragrafoaren eta 2. idatz-zatiaren arabera Administrazio bati edo besteari dagozkion atxikipenen zenbatekoa.

11. artikulua. Atxikipenak eta konturako sarrerak enpresa- eta lanbide-jardueren etekinengatik.

Foru Erkidegoak eskatuko ditu, bere araudiaren arabera, enpresa- eta lanbide-jarduerei dagozkien atxikipenak edo konturako sarrerak, baldin eta horiek egin behar dituen erakundeak edo pertsonak Nafarroan badu zerga-egoitza.

Edonola ere, atxikipen eta konturako sarrera horiek Estatuko Administrazioak edo Foru Erkidegokoak ordaindutako etekinei dagozkienean, Administrazio ordaintzaileak eskatuko ditu.

12. artikulua. Atxikipenak eta konturako sarrerak higigarrien kapitalaren etekinengatik.

1. Artikulu honetako 2. idatz-zatian jasotako kasuetan izan ezik, Foru Erkidegoak eskatuko ditu, bere arauen arabera, higigarrien kapitalaren etekinei dagozkien atxikipenak eta konturako sarrerak, ondoko hauek eginak badira: Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zerga Nafarroari ordaintzen dioten subjektu pasiboak eta Sozietateen gaineko Zerga Nafarroari bakarrik ordaintzen dioten erakundeak.

Sozietateen gaineko Zerga bai Estatuak eta bai Foru Erkidegoak eskatu behar badute, atxikipena bi Administrazioei dagokie, bakoitzari bere lurraldean egindako eragiketa kopuruaren proportzioan eta kontuan harturik Itun honek 21. artikuluan ezarritakoa. Atxikipen horiek erakunde ordaintzaileari ezarri behar zaion araudiaren arabera eskatuko dira, hots, Sozietateen gaineko Zergari buruzko foru araudia edo araudi erkidea erabiliz, eta irizpide berari jarraiki zehaztuko da zein Administrazioren organoek egin behar duten ikuskapena. Zerga ordainarazi behar duen Administrazioak ezarriko ditu aitorpen-likidazioak aurkezteko lekua, era eta epea.

2. Era berean, Foru Erkidegoak eskatzekoak dira ondorengo etekinei dagozkien atxikipenak eta konturako sarrerak:

a) Honako hauek ordaindutako etekinak: Foru Erkidegoa, toki erakundeak eta Nafarroako lurralde- nahiz instituzio-administrazioko beste erakunde guztiak.

b) Bankuek, aurrezki kutxek, kreditu kooperatibek eta beste edozein finantza-erakunde edo kreditu-establezimenduk egindako eragiketa pasiboen interesak eta gainerako kontraprestazioak, baldin eta etekinaren hartzaileak Nafarroan badu zerga-egoitza.

c) Kapitalizazio-eragiketek eta bizitza nahiz elbarritasun aseguruen kontratuek sortutakoak, baldin eta horrelakoen onuradunak edo –erreskaterik egiten bada- aseguru-hartzaileak Nafarroan badu zerga-egoitza.

d) Kapital-ezarpenek sortutako errentak, biziartekoak zein aldi baterakoak diren beste batzuk, baldin eta onuradunak Nafarroan badu zerga-egoitza.

e) Jabetza intelektualak sortutako etekinak, subjektu pasiboa egilea ez bada, hala nola industri jabetzaren eta laguntza teknikoa ematearen ondorio diren guztiak, baldin eta horiek ordaindu dituen pertsonak edo erakundeak Nafarroan badu zerga-egoitza.

f) Nafarroan dauden ondasun, eskubide, negozio, meategi edo antzekoak errentan ematearen ondoriozkoak.

3. Edonola ere, atxikipenak eta konturako sarrerak Estatuko Administrazioak ordaindutako etekinei dagozkienean, berak eskatuko ditu, eta gauza bera egingo du etekinen ordaintzailea honako hauetako bat izanez gero: Autonomia Erkidegoak, lurralde erkideko korporazioak eta haren lurralde- eta instituzio-administrazioen erakundeak.

13. artikulua: Beste konturako ordainketa batzuk.

402

1. Atxikipenak eta konturako sarrerak ondasun higiezinak errentan eta azpierrentan ematearen ondorio direnean Foru Erkidegoak eskatuko ditu bere arauen arabera, baldin eta atxikipen eta konturako sarrera horiek egin behar dituenak Nafarroan badu zerga-egoitza.

2. Atxikipenak eta konturako sarrerak erakundeei ordaindutako zenbatekoei badagozkie eta errentak egozteko araubidea dela-eta zenbateko horiek Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zerga ordaintzen dutenei egoztekoak badira, kontuan hartuko da zein lurraldetan duen zerga-egoitza atxikipenak edo konturako sarrerak egin behar dituenak, bertako Administrazioa izango baita, bere araudiari eutsiz, horien eskatzailea.

14. Atxikipenak eta konturako sarrerak zenbait ondare-gehikuntzarengatik.

1. Talde-inbertsioko erakundeen akzioak eta partaidetzak eskualdatzean edo itzultzean sortzen diren ondare-gehikuntzen kasuan Foru Erkidegoak eskatuko ditu, bere araudiaren arabera, horiei dagozkien atxikipenak eta konturako sarrerak, baldin eta akziodunak edo partaideak Nafarroan badu zerga-egoitza.

2. Joko, lehiaketa, zozketa edo ausazko konbinazioetan parte hartzeagatik emandako sarien kasuan, ordaintzaileak Nafarroan badu zerga-egoitza Foru Erkidegoak eskatuko ditu, bere araudiaren arabera, dagozkien atxikipenak eta konturako sarrerak, sariak zerikusia izan zein ez zenbait motatako ondasun, produktu edo zerbitzuak eskaintzearekin, sustatzearekin edo saltzearekin. Ordaintzailea Estatuko Administrazioa edo Foru Erkidegoa izan bada, bietatik dagokionak eskatuko ditu atxikipenak edo konturako sarrerak.

15. artikulua. Zatikako ordainketak.

Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zergaren kontura egiten diren zatikako ordainketen kasuan, zerga ordainarazteko eskumena duen Administrazioak eskatuko ditu, bere araudiaren arabera eta kontuan harturik Itun honetako 9. artikuluan ezarritakoa.

16. artikulua. Konturako ordainketen eraginkortasuna. Bi Administrazioei dagozkien atxikipenak eta konturako sarrerak.

1. Hartzailearen Errentaren gaineko Zerga likidatzean, baliagarriak izango dira lurralde batean zein bestean egindako ordainketak, eta horretarako eskumena ez duen Administrazio batean egin badira ere, horrek ez dakar beste Administrazioak berari dagokion zenbatekoa jasotzeari uko egitea, aitzitik, zenbatekoa itzul dakiola eskatu ahalko dio okerreko sarrera egin zaion Administrazioari.

2. Itun honetako 10, 12, 25 eta 30. artikuluetan aurreikusi bezala atxikipenak eta konturako sarrerak bi Administrazioei badagozkie, hots, bakoitzari bere lurraldean egindako eragiketa kopuruaren arabera, Sozietateen gaineko Zergaren azken aitorpen-likidaziora joko da, bertan zehaztutako proportzioa aplikatzeko, eta ez da amaierako erregularizaziorik egingo.

Aurreko lerroaldean ezarritakoa gorabehera, lehen jarduera-ekitaldian bi Administrazioen artean egin beharreko banaketa lurralde bakoitzean aurreikusten diren eragiketen arabera kalkulatuko da, harik eta amaierako erregularizazioa egin arte.

2. ATALA. Ondarearen gaineko Zerga

17. artikulua. Nafarroako Foru Erkidegoak ordainaraztea.

1. Foru Erkidegoak Ondarearen gaineko Zerga ordainaraz dezake Pertsona Fisikoen Errentaren gainekoa ordainarazten duen kasu berberetan, ondasunak non dauden edo eskubideak non erabil daitezkeen aintzat hartu gabe.

2. Zerga ordaintzeko betebehar erreala duten subjektu pasiboen kasuan, zerga ordainarazteko eskumena Foru Erkidegoak izango du baldin eta ondasun eta eskubideen baliorik handiena Nafarroan badago edo horiek Nafarroan erabili edo bete behar badira.

Azken bizilekua Nafarroan izan duen ez-egoiliar batek norberaren betebeharraren arabera ordaindu nahi badu zerga, lurralde erkidean zein foru lurraldean egin ahalko du, aukeratu duen lurraldeko araudia betez.

403

3. ATALA. Sozietateen gaineko Zerga

18. artikulua. Araudi ezargarriak.

1. Hurrengo artikuluko irizpideen arabera zerga Nafarroako Foru Erkidegoan bakarrik ordaintzen duten subjektu pasiboek Nafarroako foru arauak aplikatuko dituzte.

2. Zerga bi Administrazioei ordaintzen dieten subjektu pasiboei dagokienez, zerga-egoitza duten lurraldeko Administrazioaren araudia aplikatuko dute. Hala ere, zerga-egoitza Nafarroan izanik ere subjektu pasiboak lurralde erkidean egin baditu aurreko ekitaldiko eragiketa guztien %75 edo gehiago, Estatuko arauei heldu beharko die, kontuan harturik 19, 20, 21 eta ondorengo artikuluetan zehazten diren lotura-puntuak.

19. artikulua. Zerga ordainaraztea.

1. Nafarroako Foru Erkidegoak ondoren adierazten diren subjektu pasiboei ordainaraziko die Sozietateen gaineko Zerga:

a) Zerga-egoitza Nafarroan dutenak, aurreko ekitaldian haien eragiketa kopuru osoa sei milioi eurotik gorakoa izan ez bada.

b) Nafarroan bakarrik jarduten dutenak, aurreko ekitaldian haien eragiketa kopuru osoa sei milioi eurotik gorakoa izan bada eta zerga-egoitza non duten ere.

2. Bi lurraldeetan jarduten duten eta aurreko ekitaldian, guztira, sei milioi eurotik gorako eragiketa kopurua izan duten subjektu pasiboek bi Administrazioei ordainduko diete zerga, zerga-egoitza non duten ere. Zerga-ordainketa proportzionala izango da, hots, ekitaldian lurralde bakoitzean egin duten eragiketa-kopuruaren araberakoa, eta kopuru hori zehazteko 20, 21 eta ondorengo artikuluetako lotura-puntuei helduko zaie.

3. Aurreko 1. eta 2. idatz-zatietan ezarritakoaren ondorioetarako, jarduera hasiberria denean lehen ekitaldiko eragiketa-kopurua hartuko da kontuan sei milioi euroak zenbatzerakoan.

Harik eta aurreko paragrafoko eragiketa-kopurua zenbatekoa izan den eta non egin den jakin arte eragiketa-kopurutzat hartuko dira, ondorio guztietarako, subjektu pasiboaren ustez jardueraren hasierako ekitaldian egingo direnak.

4. Ekitaldia urtebete baino laburragoa bada, sei milioi euroak kalkulatzeko, urte osoari dagokion zenbatekoa ekitaldian egindako eragiketatik abiatuta kalkulatuko da.

5. Eragiketen zenbatekoa kontraprestazioen guztirako zenbatekoa da, ondoko hauek kenduta: Balio Erantsiaren gaineko Zerga eta, halakorik badago, subjektu pasiboak bere jardueretako ondasun- eta zerbitzu-emateen bidez lortutako baliokidetasun errekargua.

20. artikulua. Lurraldeetako batean edo bestean egindako eragiketak.

Aurreko artikuluan aurreikusten denaren ondorioetarako eta hurrengo artikuluko irizpideen arabera, kontuan izango da subjektu pasiboak zein lurraldetan eman dituen ondasunak edo zerbitzuak, horixe joko baita eragiketa horien lurraldetzat.

Ondasun- eta zerbitzu-emate dira Balio Erantsiaren gaineko Zergari buruzko arauek halakotzat jasotzen dituztenak.

21. artikulua. Eragiketak lurraldeka.

Nafarroan egindakotzat joko dira ondoko eragiketa hauek:

A) Ondasun-emateak.

1. Ondasun higigarri gorpuzdunak ematea, ondasun horiek emaileak berak fabrikatuak edo eraldatuak badira eta subjektu pasiboaren fabrikak edo eraldaketa-zentroak Nafarroan badaude.

404

Subjektu pasiboak fabrikak edo eraldaketa-zentroak badauzka Nafarroan eta lurralde erkidean, ematea Nafarroan egina dela joko da baldin eta eman den ondasuna fabrikatzeko edo eraldatzeko azken prozesua Nafarroan egin bada.

2. Emate horren osagarri industri elementuren bat instalatu behar bada Nafarroatik kanpo, ematea Nafarroan egindakotzat joko da baldin eta elementuak prestatzeko eta fabrikatzeko lanak Nafarroan egin badira eta instalatze edo muntatze lanen kostuak kontraprestazio osoaren %15 gainditu ez badu.

Era berean, Nafarroan ematen eta instalatzen diren industri elementuen kasuan ematea ez da Nafarroan egindakotzat joko elementu horiek lurralde erkidean prestatu eta fabrikatu badira eta instalatze edo muntatze lanen kostuak kontraprestazio osoaren %15 gainditu ez badu.

3. Energia elektrikoaren ekoizleek egiten dituzten emateak, energia sortzeko zentroak Nafarroan daudenean.

4. Gainontzeko ondasun higigarri gorpuzdunak ematea, baldin eta horiek Nafarroatik jarri badira hartzailearen esku. Haatik, ondasuna garraiatu egin behar bada hartzailearengana iristeko, emate hori ondasuna igortzen edo garraiatzen hasi den lekuan egindakotzat joko da.

5. Nafarroan dauden ondasun higiezinen ematea.

B) Zerbitzu-emateak.

1. Zerbitzu-emate bat Nafarroan egindakotzat joko da delako zerbitzu hori Nafarroatik bertatik eman bada.

2. Aurreko idatz-zatiaren salbuespen dira ondasun higiezinekiko lotura zuzena duten emateak, horiek bakarrik joko baitira Nafarroan egindakotzat baldin eta dagozkion ondasunak Nafarroan badaude.

3. Era berean, aurreko idatz-zatietan ezarritakotik salbu geratzen dira aseguru- eta kapitalizazio- eragiketak, horiei Ekonomia Itun honetako 37. artikuluan jasotzen diren arauak aplikatuko zaizkie eta.

C) Aurreko A) eta B) letretan ezarritakoa gorabehera, jarraian azaltzen diren eragiketen subjektu pasiboak Nafarroan badu zerga-egoitza, eragiketa horiek Nafarroan egindakotzat joko dira:

1. Eraldatu gabeko produktu naturalen emateak, baldin eta emaileak nekazaritza, baso, abeltzaintza eta arrantza ustiategiak edo arrantzuntzien armadoreak badira eta produktuak emaileen alor, ustiategi edo harrapaketen emaitza zuzena badira.

2. Garraio-zerbitzuak (horien artean daude, besteak beste, etxez aldatzeko zerbitzuak, atoi-zerbitzuak eta garabi-zerbitzuak).

3. Garraiobideak alokatzea.

D) Artikulu honetako irizpideen arabera atzerrian eginak diren eragiketak Administrazio bati edo bestearen eskumenekotzat joko dira, gainontzeko eragiketei aplikatzen zaien proportzio berbera erabiliz.

E) Aurreko artikuluko eragiketarik egiten ez duten erakundeei dagokienez, Nafarroan ordainduko dute zerga baldin eta Nafarroan bertan badute zerga-egoitza.

22. artikulua. Zerga kudeatzea bi Administrazioei ordaintzen zaien kasuetan.

Zerga bi Administrazioei ordaintzen bazaie, honako arau hauen arabera kudeatuko da:

1. Zerga-likidazioaren emaitza Estatuko eta Nafarroako Administrazioei egotziko zaie, ekitaldi bakoitzean lurralde batean eta bestean egindako eragiketa kopuruaren arabera eta Itun honetako 20 eta 21. artikuluetan zehaztutakoari helduz.

2. Behar den epean eta arauzko formalitateak betez, zerga bi Administrazioei ordaindu behar dieten subjektu pasiboek indarreko arauetan agintzen diren dokumentuak eta dagozkion aitorpen-

405

likidazioak aurkeztuko dituzte dagokion Hazienda Ordezkaritzan eta Nafarroako Foru Erkidegoko Administrazioan. Aitorpen-likidazioetan, ezarri beharreko proportzioaz gain Administrazio bakoitzari dagozkion kuotak edo itzulketak ageriko dira.

3. Administrazio bakoitzak behar dituen itzulketak eta behar duen proportzioan egingo ditu.

23. artikulua. Ikuskatzea.

Ikuskapena egitean irizpide hauei eutsiko zaie:

1. Subjektu pasiboak Nafarroako Foru Erkidegoko Administrazioari edo Estatukoari bakarrik ordaindu behar badio zerga, ikuskapena dagokion Administrazioaren zerga-ikuskaritzak egingo du.

2. Subjektu pasiboak bi Administrazioei ordaindu behar badie, ikuskapena arau hauen arabera egingo da:

1.- Subjektu pasiboaren zerga-egoitza lurralde erkidean badago, Estatuko Administrazioaren organoak arduratuko dira ikuskapenaz. Subjektu pasiboaren zerga-egoera erregularizatzean, organo horiek gauza bera egingo dute bi Administrazio eskudunei dagokien zerga-proportzioarekin.

2.- Subjektu pasiboaren zerga-egoitza Nafarroan badago, ikuskapenaz horretarako eskumena duten Foru Erkidegoko Administrazioaren organoak arduratuko dira, Estatuko Administrazioarekiko lankidetzan hala behar bada. Halaber, Administrazio eskudunei dagokien zerga-proportzioa ere ikuskatuko dute, eta ikuskapena eraginkorra izango da Administrazio eskudunei aurrean.

Aurreko ekitaldian, eta 19, 20 eta 21. artikuluetako lotura-puntuen arabera, subjektu pasiboak araubide erkideko lurraldean egin baditu bere eragiketa guztien %75 edo hortik gora, ikuskapena Estatuko Administrazioaren eskumena izango da, Foru Erkidegoko Administrazioarekiko lankidetzan hala behar bada.

3.- Ikuskapena egitean, Administrazio eskudunak horretarako duen araudia eta aurreko arauak beteko dira.

Ikuskapenaren ondorioz agerian azaltzen bada bi Administrazioei sartu beharreko edo biek itzuliko beharreko diru kopuru bat, jarduketak egin dituen Administrazioak kobratu edo ordainduko du zenbateko hori, eta geroago Administrazioen arteko konpentsazioak egingo dira. Administrazio eskudunak bere jarduketen emaitzak jakinaraziko dizkio Administrazio interesatuari. Berariazko prozedura bat abiatuko da horretarako, alegia, azken buruan dagokion Administrazioak eskuratu dezan egiaztapenen eta ikuskapenaren ondorioz azaleratutako zorra.

4.- Aurreko arauetan ezarritakoak ez ditu eragozten Nafarroako Foru Erkidegoko Administrazioak bere lurraldean dauzkan egiaztapen eta ikuskapenerako ahalmenak, baina Administrazio eskudunek beren organoen jarduketen ondorioz egiten dituzten behin betiko likidazioei dagokienez, Foru Erkidegoak bere ahalmen horiek erabiltzeak ez dio ondorio ekonomikorik ekarriko zergadunari.

5.- Subjektu pasiboarentzat, Administrazio eskudunak bere egiaztapenetan zehazten dituen proportzioek ondorioak ekarriko ditu likidatutako betebeharretan. Horrek ez du eragozten, haatik, egiaztapenen ondoren bi Administrazioek behin betiko likidazioak adostea.

24. artikulua. Konturako ordainketa zerga bi Administrazioei ordaintzen zaienean.

1. Zerga bi Administrazioei ordaindu behar dieten subjektu pasiboek horiexetan sartuko dute zergaren konturako zenbatekoa, hala behar dutenean eta lurralde bakoitzean egin duten eragiketa kopuruaren arabera. Horrelakoetan, zergaren azken aitorpen-likidazioan zehaztutako proportzioa aplikatuko da.

Aurreko paragrafoan adierazitakoa gorabehera, jarraian azaltzen diren kasuetan bestelako proportzioak ere ezar daitezke, lehenago Koordinazio Batzordeari hala jakinarazita:

a) Bategitea, banatzea, aktiboak ekartzea eta baloreak trukatzea.

406

b) Foru lurraldean nahiz erkidean jarduera bat hastea, uztea, handitzea edo murriztea, baldin eta horrek nabarmen aldarazten badu zenbaki honetako lehen paragrafoko irizpideari jarraituz kalkulatu den proportzioa.

Ildo horretatik, proportzio aldaketa bat nabarmena izan dela joko da baldin eta lurraldeetako edozeinetan ezarri beharreko proportzioa %15 edo gehiago aldatu bada.

2. Administrazio bakoitzari benetan ordaindutako zenbatekoa Administrazio horri dagokion kuotatik kenduko da.

25. artikulua. Sozietateen gaineko Zerga dela-eta egiten diren iturriko atxikipenak eta konturako sarrerak.

Sozietateen gaineko Zerga dela-eta egiten diren iturriko atxikipenei eta konturako sarrerei ondoko hauek aplikatuko zaizkie: Itun honek Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zergarako eta helburu berarekin finkatutako irizpideak, hala nola 16. artikuluak Administrazio batean zein bestean egindako konturako ordainketen eraginkortasunari buruz aurreikusten duena.

26. artikulua. Errentak egozteko eta eratxekitzeko araubidepean dauden erakundeak.

1. Errentak egozteko araubidepean dauden erakundeei aurreko artikuluetan ezarritako arauak aplikatuko zaizkie. Haien bazkideei egozten zaizkien errenten gaineko Zerga ordainaraztean kontuan hartuko dira Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zergaren arauak, Ez-egoiliarren Errentaren gainekoarenak edo Sozietateen gainekoarenak, ordaindu behar duten zergaren arabera.

2. Errentak eratxekitzeko araubidepean dauden erakundeen kasuan, zerga-egoitzagatik dagokion Administrazioa arduratuko da erakunde horiek kudeatzeaz eta ikuskatzeaz.

Bazkide, erkide edo partaideei eratxekitzen zaien errenta ordainaraztean kontuan hartuko dira Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zergaren arauak, Ez-egoiliarren Errentaren gainekoarenak edo Sozietateen gainekoarenak, ordaintzen duten zergaren arabera.

27. artikulua. Elkarteak, aldi baterako batasunak eta zerga-taldeak: zerga-araubidea.

1. Interes ekonomikoko elkarteen edo aldi baterako batasunen zerga-araubidea Nafarroaren eskumenekoa izango da baldin eta horiek osatzen dituzten erakunde guztiak foru-araubidearen menpe badaude.

Erakunde horiek lurralde bateko zein besteko eragiketetatik dagokien zatia egotziko diete beren bazkideei, eta berauek ere kontuan hartuko dute zati hori beren eragiketen proportzioa kalkulatzeko.

2. Zerga-taldeek ordaindu beharrekoa ondoko arauon arabera zehaztuko da:

1.- Sozietate nagusia eta menpeko sozietate guztiak foru-araubidearen menpe badaude banako zerga-ordainketari dagokionez, zerga-baterakuntzako araubidea Foru Erkidegokoa izango da. Horrelakoetan sozietate nagusiak taldetik kanpo utzi ahalko ditu araubide erkidearen pean dauden menpeko sozietateak. Hala egiten bada, sozietate horietako bakoitzak bere ordainketa egingo du, ondorio guztietarako eta aurreko artikuluetan ezarritakoaren arabera.

Edonola ere, beti ezarriko da Estatuak indarrean duen araudia ondoko hauek definitzean: zerga-taldea, sozietate nagusia, menpeko sozietateak, nagusitasun maila eta taldearen barne-eragiketak.

2.- Gainontzeko kasuetan zerga-baterakuntzako araubidea Estatuko Administrazioarena izango da, nahiz eta aurreko arauan aipatutako zerga-taldeak taldetik kanpo ez utzi araubide erkidearen pean dauden menpeko sozietateak.

3. Zerga-taldeek bi administrazioei ordaintzen dietenean zerga-baterakuntzako araubidea arau hauei helduz aplikatuko da:

1.- Arau orokorrekin bat etorriz, zerga-taldea osatzen duten sozietateek banako zerga-ordainketari buruzko araubideak agintzen duen aitorpena aurkeztuko dute.

407

Aurreko paragrafoan aurreikusitakoa gorabehera, sozietate nagusiak zerga-taldearen kontabilitate-orri bateratuak aurkeztuko dizkio Administrazio bakoitzari.

2.- Zerga-taldeak bi Administrazioei ordainduko die zerga, bakoitzaren lurraldean izandako eragiketa kopuruaren arabera.

Alde horretatik, lurralde bakoitzeko eragiketa kopurua zehazterakoan zerga-taldeko sozietateek lurralde horretan egindako eragiketa guztiak zenbatuko dira, dagozkion taldearteko kenketak egin aurretik.

4. ATALA. Ez-egoiliarren Errentaren gaineko Zerga

28. artikulua. Araudi ezargarria eta Zerga ordainaraztea.

1. Ez-egoiliarren Errentaren gaineko Zerga ordainarazteko Foru Erkidegoak erabiliko dituen funtsezko eta formazko arauek une horretako Estatuko arauek daukaten eduki bera izango dute. Dena den, Foru Erkidegoko Administrazioak aitorpen eta sarrerarako ereduak onartu ahalko ditu. Horiek, gutxienez, lurralde erkideko ereduetan ageri diren datu berberak izango dituzte; Erkidegoak, halaber, likidazio-aldi bakoitzeko sarrera-epeak ezarri ahalko ditu, horiek ere Estatuko Administrazioak finkatutakoen antzerakoak.

Horiek gorabehera, eta 18. artikuluarekin bat etorrita, atzerrian egoiliar dauden pertsonek edo erakundeek establezimendu iraunkorrak badituzte Nafarroan, horiei Sozietateen gaineko Zergari buruzko foru-araudia ezarriko zaie.

2. Zerga honako arau hauen arabera ordainaraziko da:

a) Establezimendu iraunkor baten bidez lortu ez diren errentak kargatzen badira, Zerga Foru Erkidegoak ordainaraziko du, baldin eta, Ekonomia Itun honetako 29. artikuluko irizpideen arabera, errenta horiek Nafarroan lortu edo sortu badira.

b) Establezimendu iraunkor baten bidez lortutako errentak kargatzen badira, Zerga ordainaraztea Administrazio baten edo bestearen esku geratuko da, edo bi Administrazioen esku, 19. artikuluko arauetan zer aurreikusten den.

c) Erakunde Ez-egoiliarren Ondasun Higiezinen gaineko Zerga Bereziari dagokionez, hori ordainarazteaz Estatuko edo Foru Erkidegoko Administrazioa arduratuko dira, kargatutako higiezina lurralde erkidean edo Nafarroan egon.

29. artikulua. Atzerriko egoiliarrek Nafarroan lortutako errentak.

1. Ekonomia Itun honetan aurreikusten diren ondorioetarako, atzerriko egoiliarrek lortutako errentetatik ondoren zehazten direnak joko dira Nafarroan lortu edo sortutakotzat:

a) Edozein motatako errenta, establezimendu iraunkor baten bidez eta Ekonomia Itun honetako 19. artikuluko arauen arabera lortu bada.

b) Establezimendu iraunkor baten bidez lortu ez diren ekonomi ustiategietako errentak, jarduerak Nafarroan egin badira.

c) Zerbitzuak ematearen ondoriozko errentak, zerbitzu-ematea Nafarroan egin edo erabili bada eta mota hauetakoren batekoa bada: azterketa-lanak eta proiektuak egitea, laguntza teknikoa, kudeaketarako laguntza eta lanbide zerbitzuak. Zerbitzu-emateak Nafarroan erabilitakotzat joko dira bertako enpresa- edo lanbide-jardueretarakoak badira edo zerikusia badute Nafarroan dauden ondasunekin.

Zerbitzua erabilitako lekua hartuko da kontuan zerbitzu hori beste leku batean egina denean.

d) Lan etekinak:

1.- Norberak Nafarroan egin duen jarduera baten ondorio badira, zuzena nahiz zeharkakoa.

2.- Foru Erkidegoko Administrazioaren ordainsari publikoak badira.

408

3.- Pentsioak eta antzerako prestazioak, Nafarroan betetako lanpostu baten ondorio badira.

4.- Edozein erakundetako administrazio-kontseiluan edo horren ordezko batzordean buru nahiz kide izateagatik jasotzen diren ordainsariak, artikulu honetako 3. idatz-zatian ezarritakoaren arabera.

e) Artistek edo kirolariek Nafarroan egiten dituzten lan pertsonalen ondoriozko errentak, zuzenak nahiz zeharkakoak, hala nola lan horiekin zerikusia duten jardueren ondoriozkoak ere, nahiz eta errentak artista edo kirolari bera ez den beste pertsona edo erakunde bati egozten zaizkion.

f) Nafarroako erakunde publikoetako funts propioetan parte hartuz lortu diren dibidenduak eta bestelako etekinak, hala nola, artikulu honetako 3. idatz-zatian aurreikusten den bezala, erakunde pribatuetako funts propioetan parte hartzearen ondorio direnak.

g) Interesak, kanonak eta higigarrien kapitaletik eratorriak diren beste etekin batzuk, ordaintzailea zerga-egoitza Nafarroan duen pertsona fisikoa bada, bertako erakunde publikoa bada edo, artikulu honetako 3. idatz-zatiaren arabera, erakunde pribatuak edo establezimendu iraunkorrak badira, eta gainera, Nafarroan erabiltzen diren kapitalezko prestazioak ordaintzekoak badira. Zerbitzua erabili den lekua hartuko da kontuan zerbitzu hori beste leku batean egina denean.

Gainontzeko kasuetan irizpide hartuko da non erabiltzen den ordaindutako kapitalezko prestazioa.

h) Nafarroan dauden ondasun higiezinetatik edo berauen gaineko eskubideetatik eratorritako etekinak, zuzen nahiz zeharka eratorriak izan.

i) Ondare-gehikuntzak, Nafarroako pertsonek nahiz erakunde publikoek jaulkitako baloreetatik eratorriak badira, hala nola, artikulu honetako 3. idatz-zatian aurreikusten denez, erakunde pribatuek jaulkitakoetatik eratorritakoak ere.

j) Ondare-gehikuntzak, Nafarroan dauden ondasun higiezinetatik edo lurralde horretan bete edo erabili beharreko eskubideetatik eratorriak badira. Paragrafo honetakoen artean daude, bereziki, ondoko hauek:

1.- Erakunde batean eskubideak edo partaidetzak izatearen ondoriozko ondare-gehikuntzak, erakundea egoiliarra izan nahiz ez, baldin eta haren aktiboaren osagai nagusia Nafarroan dauden ondasun higiezinak badira.

2.- Erakunde bateko eskubideak eta partaidetzak eskualdatzearen ondoriozko ondare-gehikuntzak, erakundea egoiliarra izan nahiz ez, baldin eta eskubide edo partaidetza horiek Nafarroan dauden ondasun higiezinez gozatzeko eskubidea ematen badiote beren titularrari.

k) Ondare-gehikuntzak, Nafarroan dauden bestelako ondasun higigarrietatik edo lurralde horretan bete behar edo erabiltzen diren eskubideetatik eratorriak badira.

l) Pertsona fisikoak diren zergadunei egotzitako errentak, baldin eta pertsona horiek Nafarroan dauden eta enpresa- nahiz lanbide-jarduerei lotuak ez diren hiri-ondasun higiezinen titularrak badira.

m) Ondare gehikuntzak, zergapekoaren ondareak Nafarroan dauden ondasunak edo bertan bete behar edo erabiltzen diren eskubideak jasotzen baditu, nahiz eta ondare gehikuntzak aurreko eskualdaketa batetik eratorriak ez diren, jokoaren irabazietan gertatzen den bezala.

2. Aurreko idatz-zatiko irizpideen arabera errenta bat bi lurraldeetan batera lortutakotzat jotzen bada, Nafarroako Foru Erkidegoari ordainduko zaio, baldin eta ordaintzailea pertsona fisikoa bada eta zerga-egoitza Nafarroan badu; pertsona juridikoa edo establezimendu iraunkorra bada, artikulu honetako 3. idatz-zatian ezarritakoari helduko zaio.

3. Aurreko 1. idatz-zatiko d) paragrafoko 4. puntuak eta f), g) eta i) paragrafoek aurreikusten dituzten kasuetan, hala nola 2. idatz-zatiak zehazten duen kasuan ere, erakunde pribatuek eta establezimendu iraunkorrek ordaindutako errentak jarraian azaltzen den proportzioan joko dira Nafarroan lortu edo sortutakotzat:

409

a) Erakunde edo establezimendu iraunkor horiek Nafarroari bakarrik ordaintzen badiote Sozietateen gaineko Zerga, eurek ordaindutako errenta guztiak.

b) Erakunde edo establezimendu iraunkor horiek bi Administrazioei batera ordaintzen badiete Sozietateen gaineko Zerga, Nafarroan egindako eragiketa-kopuruagatik ordaintzen dituzten errentak.

Dena den, paragrafo horretako kasuetan ez-egoiliarraren izenean likidazioa aurkezten duten pertsonek, erakundeek edo establezimendu iraunkorrek ohiko bizilekua edo zerga-egoitza zein lurraldetan duten, bertako Administrazioak ordainaraziko ditu etekin guztiak. Hori ez da eragozpena, izango, haatik, beste Administrazioak bere lurraldean egin diren eragiketen ondoriozko zatia jaso dezan.

Era berean, ez-egoiliarrari egin beharreko itzulketez ere, haren izenean likidazioa aurkezten duten pertsonek, erakundeek edo establezimendu iraunkorrek ohiko bizilekua edo zerga-egoitza duten lurraldeko Administrazioa arduratuko da. Hori ez da eragozpena izango, haatik, beste Administrazioak erakunde ordaintzaileak bere lurraldean egin dituen eragiketen ondoriozko zatia jaso dezan.

30. artikulua. Konturako ordainketak.

1. Establezimendu iraunkorrek egiten dituzten zatikako ordainketak hala nola haiek jasotako errentak direla-eta egiten zaizkien atxikipenak eta Zergaren konturako sarrerak aurreko 1. eta 3. ataletako arauen arabera eskatuko dira.

2. Zergadunek establezimendu iraunkorrik gabe jardunez lortutako errenten kasuan, aurreko artikuluaren arabera errenta horiek lortu diren lurraldeko Administrazioak eskatuko ditu dagozkion atxikipenak eta konturako sarrerak. Era berean, ikuskatzea ere artikulu beraren arabera dagokion Administrazioaren organoei dagokie.

Bestalde, aurreko artikuluan 1. idatz-zatiko d) paragrafoko 4. puntuak eta f), g) eta i) paragrafoek aurreikusten dituzten kasuetan, hala nola 2. idatz-zatiak zehazten duen kasuan ere, Foru Erkidegoak eskatuko ditu, 3. ataleko arauei helduz eta atxikipena egin behar duenak Nafarroan egindako eragiketa-kopuruaren arabera.

3. Ezarri beharrekoa da, halaber, 16. artikuluak Administrazio batean edo bestean egindako konturako ordainketen eraginkortasunaz arautzen duena.

5. ATALA. Oinordetza eta Dohaintzen gaineko Zerga

31. artikulua. Zerga ordainaraztea.

1. Oinordetza eta dohaintzen gaineko Zerga Nafarroako Foru Erkidegoak ordainaraziko du honako kasu hauetan:

a) Ondasunak edo eskubideak jaraunspenez, legatuz edo beste edozein motatako oinordetza-tituluz eskuratu direnean, hala nola bizitza-aseguruen onuradunek heriotzagatik kobratutako zenbatekoei dagokienez, kausatzaileak Nafarroan badauka ohiko bizilekua, eta atzerrian edukitzekotan, nafartasun politikoa gorde badu Foru Erregimena Berrintegratu eta Hobetzeko Lege Organikoak 5. artikuluan aurreikusi bezala.

b) Nafarroan dauden ondasun higiezinak eta haien gaineko eskubideak dohaintzaz edo doakoa eta inter vivos den beste edozein negozio juridikoren bitartez eskuratzen direnean. Gainontzeko ondasun eta eskubideen kasuan, dohaintza-hartzaileak edo eskuraketaren onuradunak Nafarroan badu ohiko bizilekua.

Ondorio horietarako, eta Balore Merkatua arautzen duen uztailaren 28ko 24/1988 Legeak 108. artikuluan jaso bezala, ondasun higiezinen dohaintzatzat joko da baloreak dohainik eskualdatzea.

c) Aurreko paragrafoetan aipatu ez diren kasuetatik, honako hauetan: zergadunak bizilekua atzerrian badu eta eskuratutako ondasun eta eskubide guztiak Nafarroan badaude, edo bertan erabil badaitezke edo bete behar badira; beste horrenbeste bizitza-aseguruen bidezko zenbatekorik jaso bada eta kontratua, Nafarroan egina, bertako aseguru-erakundeekin edo bertan diharduten atzerriko erakundeekin egina bada.

410

2. Dokumentu baten bidez dohaintza-emaile berberak ondasunak, eskubideak eta zenbatekoak dohaintzan ematen baditu hartzaile berberaren alde, eta aurreko 1. idatz-zatiko irizpideen arabera eskuraketa lurralde erkidean eta Nafarroan gertatutzat jo behar bada, lurralde bakoitzak honela kalkulatuko du zenbateko kuota dagokion: bere arauen arabera eskualdatutako guztien balioari ezarri behar zaion batez besteko tasa aplikatuko dio lurraldean dohaintzan emandakoaren balioari.

3. Dohaintzak metatu behar direnean, Nafarroari dagokion kuota era honetan kalkulatuko da: orduan eskualdatutako ondasun eta eskubideen balioari batez besteko tasa bat aplikatuko dio, metatutako guztien balioari Nafarroako arauen arabera dagokion tasa, hain zuzen ere.

Ondorio horietarako, metatutako ondasun eta eskubide guztiek aurreko dohaintzetatik datozenak eta orduan eskualdatutakoak biltzen dituztela joko da.

III. KAPITULUA Zeharkako zergak

1. ATALA. Balio Erantsiaren gaineko Zergak

32. artikulua. Araudi ezargarria.

Balio Erantsiaren gaineko Zerga eta baliokidetasun errekargua ordainarazteko, Nafarroak ere Estatuak une berean indarrean dituen oinarrizko printzipioak eta funtsezko eta formazko arauak aplikatuko ditu. Dena den, Nafarroako Foru Erkidegoko Administrazioak aitorpen eta sarrerarako ereduak onartu ahalko ditu. Horiek, gutxienez, lurralde erkideko ereduetan ageri diren datu berberak izango dituzte; Erkidegoak, halaber, likidazio-aldi bakoitzeko sarrera-epeak ezarri ahalko ditu, horiek ere Estatuko Administrazioak finkatutakoen antzerakoak.

33. artikulua. Zerga ordainaraztea.

1. Nafarroako Foru Erkidegoak ondoko subjektu pasiboen Balio Erantsiaren gaineko Zerga ordainaraziko du:

a) Zerga-egoitza Nafarroan dutenak, aurreko urtean izan duten eragiketa-kopurua sei milioi eurotik gorakoa izan ez bada.

b) Nafarroan bakarrik jarduten dutenak, aurreko urtean izan duten eragiketa-kopuru osoa sei miloi eurotik gorakoa izan bada, subjektuak zerga-egoitza edonon duela ere.

2. Bi lurraldeetan jarduten duten eta aurreko ekitaldian, guztira, sei milioi eurotik gorako eragiketa kopurua izan duten subjektu pasiboek bi Administrazioei ordainduko diete zerga, zerga-egoitza edonon dutela ere. Zerga-ordainketa proportzionala izango da, hots, urte naturalean lurralde bakoitzean egin duten eragiketa-kopuruaren araberakoa, eta kopuru hori hurrengo zenbakietan ezarritako lotura-puntuen arabera zehaztuko da.

3. Eragiketa-kopurua kontraprestazioen zenbateko osoak osaturik dago, ondoko hauek kenduta: Balio Erantsiaren gaineko Zerga eta, halakorik badago, subjektu pasiboak bere enpresa- nahiz lanbide-jarduera guztietako ondasunak eta zerbitzuak ematean lortutako baliokidetasun errekargua.

4. Aurreko 1. eta 2. idatz-zatietan ezarritakoaren ondorioetarako, jarduera hasiberria denean sei milioi euroak zenbatzeko kontuan hartuko da lehen urte naturaleko eragiketa-kopurua.

Lehen jardute-urtea eta urte naturala bat ez badatoz, sei milioi euroak zenbatzerakoan urte osorako kalkulua jardueraren hasieratik egindako eragiketetatik abiatuko da.

Urte horretan zerga-ordainketa behin-behinekoa izango da, hasierako urtean ustez egingo den eragiketa-kopuruaren arabera, eta hala dagokionean, geroago erregularizatuko da.

5. Subjektu pasiboak non diharduen jakiteko arau hauetako lotura-puntuetara joko da, alegia, lurralde batean ondasunak edo zerbitzuak ematen baditu horixe hartuko da bere jarduera-lurraldetzat.

6. Zergapekoak diren eragiketetatik Nafarroan egindakotzat joko dira ondoko arauokin bat datozenak:

A) Ondasun-emateak:

411

1.- Ondasun higigarri gorpuzdunak, emaileak berak fabrikatuak edo eraldatuak direnean eta subjektu pasiboaren fabrikak edo eraldaketa-zentroak Nafarroan badaude.

Subjektu pasibo batek fabrikak edo eraldaketa-zentroak badauzka Nafarroan eta lurralde erkidean, ematea Nafarroan egindakotzat joko da baldin eta ondasuna fabrikatzeko edo eraldatzeko azken prozesua Nafarroan burutu bada.

2.- Emate horren osagarri industri elementuren bat instalatu behar bada Nafarroatik kanpo, ematea Nafarroan egindakotzat joko da baldin eta elementuak prestatzeko eta fabrikatzeko lanak Nafarroan egin badira eta instalatze edo muntatze lanen kostuak kontraprestazio osoaren %15 gainditu ez badu.

Era berean, Nafarroan ematen eta instalatzen diren industri elementuen kasuan ematea ez da Nafarroan egindakotzat joko elementu horiek lurralde erkidean prestatu eta fabrikatu badira eta instalatze edo muntatze lanen kostuak kontraprestazio osoaren %15 gainditu ez badu.

3.- Energia elektrikoaren ekoizleek egiten dituzten emateak, energia sortzeko zentroak Nafarroan daudenean.

4.- Gainontzeko ondasun higigarri gorpuzdunak ematea, baldin eta horiek Nafarroatik jarri badira hartzailearen esku. Haatik, ondasuna garraiatu egin behar bada hartzailearengana iristeko, emate hori ondasuna igortzen edo garraiatzen hasi den lekuan egindakotzat joko da.

5.- Nafarroan dauden ondasun higiezinen emateak.

B) Zerbitzu-emateak.

1.- Zerbitzu-emate bat Nafarroan egindakotzat joko da delako zerbitzu hori Nafarroatik bertatik eman bada.

2.- Aurreko idatz-zatiaren salbuespen dira ondasun higiezinekiko lotura zuzena duten emateak, horiek bakarrik joko baitira Nafarroan egindakotzat baldin eta dagozkion ondasunak Nafarroan badaude.

3.- Era berean, aurreko idatz-zatietan ezarritakotik salbu geratzen dira aseguru- eta kapitalizazio- eragiketak, horiei Ekonomia Itun honetako 37. artikuluan jasotzen diren arauak aplikatuko zaizkie eta.

C) Aurreko A) eta B) letretan ezarritakoa gorabehera, jarraian azaltzen diren eragiketen subjektu pasiboak lurralde erkidean badu zerga-egoitza Estatuko Administrazioak ordainaraziko du Zerga, eta zerga-egoitza Nafarroan badu, aldiz, Foru Erkidegoko Administrazioak:

1.- Eraldatu gabeko produktu naturalen emateak, baldin eta emaileak nekazaritza, baso, abeltzaintza eta arrantza ustiategiak edo arrantzuntzien armadoreak badira eta produktuak emaileen alor, ustiategi edo harrapaketen emaitza zuzena badira.

2.- Garraio-zerbitzuak (horien artean daude, besteak beste, etxez aldatzeko zerbitzuak, atoi-zerbitzuak eta garabi-zerbitzuak).

3.- Garraiobideak alokatzea.

7. Elkartearen barruko eskuraketei dagokien zerga ordainarazteko, ondoko arau hauek aplikatuko dira:

a) Elkarte barruko eskuraketa Nafarroako Foru Erkidegoari bakarrik ordaintzen dion subjektu pasiboak egina bada, Nafarroak ordainaraziko du dagokion Zerga.

b) Elkarte barruko eskuraketa bi Administrazioei ordaintzen dien subjektu pasiboak egina bada, Administrazioetako batak edo besteak ordainaraziko du, hurrengo artikuluko 1. araua aplikatzean ondorioztatzen den proportzioan, hain zuzen ere.

c) Aurreko a) eta b) paragrafoetako irizpideak aplikatzekoak dira, halaber, Elkarte barruko ondasun-garraiaketetan, horien zerbitzu osagarrietan eta azken hauetarako bitartekaritza-zerbitzuetan,

412

baldin eta hartzaileak Espainian eratxekitako identifikazio-zenbaki bat eman badio zerbitzu-emaileari Balio Erantsiaren gaineko Zergaren ondorioetarako.

d) Elkarte barruan erositako garraiobide berrien kasuan, eroslea den norbanako, pertsona edo erakundearen eragiketak Balio Erantsiaren gaineko Zergaren pekoak ez badira edo horretatik guztiz salbuetsita badaude, Zerga ordainarazteaz lurralde erkideko edo Nafarroako Administrazio arduratuko da, garraiobide berriaren behin betiko matrikulazioa zein lurraldetan egin den.

8. Aurreko 7. idatz-zatian ezarritakoa hala bada ere, ondoren zehazten diren eragiketetan Estatuko Administrazioak ordainaraziko du Zerga subjektu pasiboaren zerga-egoitza lurralde erkidean dagoenean, eta Nafarroako Foru Erkideko Administrazioak bertako lurraldean dagoenean:

a) Elkarte barruko ondasun-eskuraketak, baldin eta Zergaren pekoak badira hala aukeratu delako edo Zergari buruzko arauetan ezarritako muga kuantitatiboa gainditu delako, eta gainera, haien egilea subjektu pasibo bat bada eta bakarrik egiten baditu Zergan zatizko nahiz osoko kenketarik ez dakarten eragiketak, edo enpresari edo profesional gisa jarduten ez duen pertsona juridiko bat bada.

b) Elkarte barruko ondasun-eskuraketak, araubide hauetako batean eginak badira: erraztua; nekazaritza, abeltzaintza eta arrantzako araubide berezia edo baliokidetasun-errekarguko araubidea.

9. Ondasun- edo zerbitzu-emate bat egin duen pertsona edo erakundea finkatuta ez badago enpresari edo profesionalentzat zergaren eraginpekoa den lurraldean, emate horrek zerga ordainduko du enpresari edo profesional horiek bere subjektu pasibo bihurtzen direnean, eta ordainketa goiko 7. idatz-zatiko a) eta b) paragrafoetan ezarritakoaren arabera egingo da.

10. Espainian finkaturik ez dauden enpresarien edo profesionalen eragiketak aurreko idatz-zatian azaldu bezala gertatzen ez badira, Estatuko Administrazioak ordainaraziko du Zerga, baita dagozkion itzulketak egingo ere.

11. Subjektu pasiboek jasandako edo ordaindutako Balio Erantsiaren gaineko Zergagatik dagozkion kenketek eragina izango dute bi Administrazioen aurrean, zerga ordainarazi duen Administrazioa edozein izanda ere eta Itun honetan ezarritakoaren arabera.

12. Artikulu honetan azaldutako eragiketarik egiten ez duten subjektu pasiboek zerga-egoitza Nafarroan badute Foru Erkidegoari ordainduko diote zerga. Idatz-zati honen eraginpekoak dira, batik bat, enpresa- edo lanbide-jardueran hasiak izan arren oraindik ondasunik edo zerbitzurik eman ez duten subjektu pasiboak.

34. artikulua. Zerga kudeatzea eta ikuskatzea.

Bi Administrazioei ordaintzen bazaie, zerga ondoko arau hauen arabera kudeatuko da:

1. Zerga-likidazioen emaitza Estatuko eta Nafarroako Administrazioei egotziko zaie kontraprestazio kopuruaren arabera, Balio Erantsiaren gaineko Zerga kenduta eta, hala behar denean, baliokidetasun-errekargua ere kenduta. Kontraprestazio kopuru hori lurralde eta urte natural bakoitzean izandako ondasun- eta zerbitzu-emateei dagokie, eta kontuan hartzen dira bai kargatuta dauden ondasun- eta zerbitzu-emateak baita salbuetsita egon arren kenketarako eskubidea sortzen dutenak ere.

2. Urte natural bakoitzean behin-behinekoz aplikatu beharreko proportzioak aurreko urteko eragiketetan oinarriturik zehazten dira.

Jardueraren lehen urte naturalari dagokionez, subjektu pasiboak zehaztuko du zenbateko proportzioa aplikatuko den, behin-behinekoz, likidazio-aldietan. Horretarako, lurralde bakoitzean aurreikusten dituen eragiketetan oinarrituko da, horrek azken erregularizazioa baldintzatu gabe.

Aurreko paragrafoan adierazitakoa gorabehera, jarraian azaltzen diren kasuetan bestelako proportzioak ere ezar daitezke behin-behinekotzat, lehenago Ekonomia Itun honetako 67. artikuluan aurreikusten den Koordinazio Batzordeari hala jakinarazita:

a) Bategitea, zatitzea, aktiboak ekartzea eta baloreak trukatzea.

413

b) Foru lurraldean nahiz erkidean jarduera bat hastea, uztea, handitzea edo murriztea, baldin eta horrek nabarmen aldarazten badu zenbaki honetako lehen paragrafoko irizpideari jarraituz kalkulatu den proportzioa.

Ildo horretatik, proportzio aldaketa bat nabarmena izan dela joko da baldin eta lurraldeetako edozeinetan ezarri beharreko proportzioa %15 edo gehiago aldatu bada.

3. Urte natural bakoitzeko azken Zergaren aitorpen-likidazioan subjektu pasiboak behin-behineko proportzioak kalkulatuko ditu, aldi horretan egindako eragiketen arabera. Horretaz gain, aurreko likidazio-aldietan eta Administrazio bakoitzarekin egindako aitorpenak erregularizatuko ditu.

4. Behar den epean eta arauzko formalitateak betez, zerga bi Administrazioei ordaindu behar dieten subjektu pasiboek indarreko arauetan agintzen diren dokumentuak eta, hala behar bada, dagozkion aitorpen-likidazioak aurkeztuko dituzte dagokion Hazienda Ordezkaritzan eta Nafarroako Foru Erkidegoko Administrazioan. Aitorpen-likidazioetan, behin-behinekoz edo behin betiko ezarri beharreko proportzioaz gain Administrazio bakoitzari dagozkion kuotak edo itzulketak ageriko dira.

5. Likidazio-aldi bakoitzean sortutako zerga-kuoten zenbatekoa aldi horretako kuota kengarriena baino handiagoa bada, subjektu pasiboak ondoriozko kuoten diru-sarrera egingo du Nafarroako Foru Erkidegoko Administrazioan eta dagokion Haziendako Ordezkaritzan, bakoitzean behar den proportzioan.

6. Subjektu pasibo batek ezin izan baditu likidazio-aldian sortutako kenketak aplikatu haien zenbatekoa aldi berean sortutako kuotena baino handiagoa zelako, bere aldeko saldoa itzul dakiola eskatu ahalko du, hala dagokion kasuetan eta zergari buruzko araudiaren arabera.

Estatuko eta Nafarroako Foru Erkidegoko Administrazioek behar diren itzulketak egingo dituzte, zeinek berari dagokion proportzioan.

7. Ikuskapena irizpide hauen arabera egingo da:

a) Subjektu pasiboak Nafarroako Foru Erkidegoko Administrazioari edo Estatukoari bakarrik ordaindu behar badio zerga, dagokion Administrazioaren zerga-ikuskaritzak egingo du ikuskapena.

b) Subjektu pasiboak Nafarroan eta lurralde erkidean egindako eragiketa-kopuruaren arabera ordaintzen badu zerga, ikuskapena arau hauen arabera egingo da:

Lehena. Subjektu pasiboaren zerga-egoitza lurralde erkidean badago, Estatuko Administrazioaren organoak arduratuko dira ikuskapenaz. Subjektu pasiboaren zerga-egoera erregularizatzean, organo horiek gauza bera egingo dute bi Administrazio eskudunei dagokien zerga-proportzioarekin.

Bigarrena. Subjektu pasiboaren zerga-egoitza Nafarroan badago, horretarako eskumena duten Foru Erkidegoko Administrazioaren organoak arduratuko dira ikuskapenaz, Estatuko Administrazioarekiko lankidetzan hala behar bada. Halaber, bi Administrazio eskudunei dagokien zerga-proportzioa ere ikuskatuko dute, eta ikuskapena eraginkorra izango da Administrazio eskudunei aurrean.

Aurreko ekitaldian, eta lotura puntuen arabera, subjektu pasiboak erregimen erkideko lurraldean egin baditu bere eragiketa guztien %75 edo hortik gora, Estatuko Administrazioak izango du ikuskatzeko eskumena, Foru Erkidegoko Administrazioarekiko lankidetzan hala behar bada.

Hirugarrena. Ikuskapena egitean Administrazio eskudunak horretarako duen araudia eta aurreko arauak beteko dira.

Ikuskapenaren ondorioz agerian azaltzen bada bi Administrazioei sartu beharreko edo biek itzuliko beharreko diru kopuru bat, jarduketak egin dituen Administrazioak kobratu edo ordainduko du zenbateko hori, eta Administrazioen artean behar diren konpentsazioak egingo dira. Administrazio eskudunak bere jarduketen emaitzak jakinaraziko dizkio Administrazio interesatuari. Behar den prozedura abiatuko da horretarako, alegia, dagokion Administrazioak egiaztapenen eta ikuskapenaren ondorioz azaleratutako zorra eskuratu dezan.

414

Laugarrena. Aurreko arauetan ezarritakoak ez ditu eragozten Nafarroako Foru Erkidegoko Administrazioak bere lurraldean dauzkan egiaztapen eta ikuskapenerako ahalmenak, baina zergapekodunei dagokionez, Erkidegoak ahalmen horiek erabiltzeak ez du ondoriorik ekarriko Administrazio eskudunek beren organoen jarduketen ondorioz egiten dituzten behin betiko likidazioetan.

Bosgarrena. Subjektu pasiboari dagokionez, Administrazio eskudunak bere egiaztapenetan zehazten dituen proportzioek ondorioak ekarriko ditu likidatutako betebeharretan. Horrek ez du eragozten, haatik, egiaztapenen ondoren bi Administrazioek behin betiko likidazioak adostea.

8. Elkartearen barruko emate eta eskuraketei buruzko laburbilketa-aitorpenak hala nola besterekiko eragiketei buruzkoak subjektu pasiboa egiaztatu eta ikertzeko eskumena duen Zerga-administrazioan aurkeztuko dira.

2. ATALA. Zerga Bereziak

35. artikulua. Zerga Bereziak ordainaraztea.

1. Fabrikazioaren gaineko Zerga Berezien sortzapena Nafarroan gertatu bada, Foru Erkidegoa arduratuko da zerga horiek ordainarazteaz.

Fabrikazioaren gaineko Zerga Berezien kuotak itzultzeko eskatzen bada, kuota horien sarrera egin zaion Administrazioak egingo du itzulketa. Ez badago zehazterik zein Administraziori egin zitzaion sarrera, ordea, itzulketarako eskubidea sortu den lurraldeko Administrazioak itzuliko ditu kuotak.

Nafarroako establezimenduak kontrolatzea eta horiei baimena emateko araubidea Foru Erkidegoari dagozkio. Zerga-gordailuei baimena emateko, aldiz, beharrezkoa da lehenago Estatuko Administrazioari horren berri ematea.

2. Nafarroako Foru Erkidegoak Zenbait Garraiobideren gaineko Zerga Berezia eskatuko du garraiobideen behin betiko matrikulazioa Nafarroan egiten denean.

Matrikulazioa egitean indarrean dauden horri buruzko arauei heldu beharko zaie. Pertsona fisikoei dagokienez, ohiko bizilekua daukaten probintzian matrikulatuko dute garraiobidea.

Zerga honen kuotak itzultzekotan, haien sarrera egin zitzaion Administrazioa arduratuko da itzulketaz.

Bestalde, 3. idatz-zatian ezarritakoa gorabehera, Foru Erkidegoak igo ahalko ditu karga-tasak, gehienez Estatuak une horretan ezarrita duen karga-tasen %10eraino.

3. Berari dagozkion Zerga Bereziak ordainaraztean Foru Erkidegoak erabiliko dituen oinarrizko printzipioek, funtsezko arauek eta formazko arauek une horretako Estatuko arauek daukaten eduki bera izango dute. Dena den, Foru Erkidegoko Administrazioak aitorpen eta sarrerarako ereduak onartu ahalko ditu. Horiek, gutxienez, lurralde erkideko ereduetan ageri diren datu berberak izango dituzte; Erkidegoak, halaber, likidazio-aldi bakoitzeko sarrera-epeak ezarri ahalko ditu, horiek ere Estatuko Administrazioak finkatutakoen antzerakoak.

3. ATALA. Zenbait Hidrokarburoren Txikizkako Salmenten gaineko Zerga

36. artikulua. Araudi ezargarria eta Zerga ordainaraztea.

1. Foru Erkidegoak jarraian azaltzen diren kasuetan ordainaraziko du Zenbait Hidrokarburoren Txikizkako Salmenten gaineko Zerga:

a) Zergaren eremu objektiboaren barruan dauden ekoizkinen salmentak edo emateak, Nafarroan dauden jendaurreko txikizkako saltokietan eginak. Salbuetsita daude azken buruko kontsumitzaileei egiten zaizkien horniketak, baldin eta kontsumitzaile horiek ekoizkinak Nafarroatik kanpo bildu eta kontsumitzeko moduko instalazioak badituzte. Aitzitik, azken buruko kontsumitzaileek Nafarroan dituzten instalazio horiek erabiltzen badituzte lurralde erkidetik hornitutako ekoizkinak bildu eta kontsumitzeko, Foru Erkidegoak horniketa horiei dagokien Zerga ordainaraziko du.

415

b) Inportatzen diren eta Elkarte barruan eskuratzen diren Zergapeko ekoizkinak, baldin eta inportatzaileak edo eskuratzaileak berak kontsumituko baditu Nafarroan beretzat daukan kontsumo-establezimendu batean.

2. Zenbait Hidrokarburoren Txikizkako Salmenten gaineko Zergaren kasuan funtsezko arauak eta arau formalak Estatuak une berean indarrean ezarritako berak izango dira.

Dena den, Foru Erkidegoak Zergaren tasak ezarri ahalko ditu, beti ere unean une lurralde erkidean indarrean dauden tasa-tarteetatik atera gabe.

Bestalde, Foru Erkidegoak aitorpen eta sarrerarako ereduak onartu ahalko ditu. Horiek, gutxienez, lurralde erkideko ereduetan ageri diren datu berberak izango dituzte; Erkidegoak, halaber, likidazio-aldi bakoitzeko sarrera-epeak ezarri ahalko ditu, horiek ere Estatuko Administrazioak finkatutakoen antzerakoak.

4. ATALA. Aseguru-sarien gaineko Zerga

37. artikulua. Aseguru-sarien gaineko Zerga.

1. Aseguru eta kapitalizazio eragiketen kasuan Foru Erkidegoari dagokio Aseguru-sarien gaineko Zerga ordainaraztea, baldin eta arriskua edo konpromisoa Nafarroan kokatuta badago.

2. Horrelakoetan, arriskua Nafarroan kokatutzat joko da ondoko kasu hauetan:

Lehena. Higiezinen asegurua bada, ondasunak Nafarroan daudenean. Arau berbera ezarriko da asegurua higiezinen eta horietako edukiaren gainekoa denean, baldin eta edukia ere aseguru-poliza berberak estalita badago. Aseguruak bere baitan hartzen baditu higiezin bateko ondasun higigarriak baina ez merkataritzako igarobidean dauden ondasunak, arriskua Nafarroan kokatutzat joko da delako higiezin hori ere Nafarroan dagoenean.

Aseguru berberak lurralde erkideko eta Nafarroako higiezinen arriskua estaltzen badu, lurralde bakoitzean kokatzen den arriskuaren zenbaterainokoa neurtzeko bertako higiezinen balioa hartuko da kontuan.

Bigarrena. Asegurua edozein motatako ibilgailuen gainekoa denean, baldin eta ibilgailua bere izenean matrikulatuta daukan pertsonak edo erakundeak Nafarroan badu zerga-egoitza.

Hirugarrena. Asegurua hartzailearen bidaia baten bitarteko edo ohiko etxebizitzatik kanpoko arriskuen gainekoa denean, baldin eta haren iraunaldia lau hilabetekoa edo gutxiagokoa bada eta hartzaileak Nafarroan sinatu badu aseguruaren kontratua.

Laugarrena. Aurreko arauetan aipatu ez diren kasu guztietan, aseguru-hartzaileak Nafarroan badu ohiko bizilekua; hartzailea pertsona juridikoa denean, kontratuan ageri den sozietate-egoitza edo sukurtsala Nafarroan badago.

3. Bizitza-aseguruen kasuan, konpromisoa Nafarroan kokatuta dagoela joko da baldin eta pertsona fisikoa den aseguru-hartzaileak lurralde horretan badu ohiko bizilekua, eta pertsona juridikoa denean, kontratuan ageri den sozietate-egoitza edo sukurtsala Nafarroan badago.

4. Ez badago goiko idatz-zatietakoak bezalakoa den kokapenari buruzko araurik, aseguru eta kapitalizazio eragiketak Nafarroan egindakotzat joko dira baldin eta kontratatzailea enpresaria edo profesionala bada eta eragiketa horiek bere enpresa- edo lanbide-jardueren alorrean egiten baditu; gainera, Nafarroan izango du bere ekonomi jardueraren egoitza edo establezimendu iraunkor bat, eta horien ezean, bere bizilekua.

5. Zerga ordainaraztean Nafarroako Foru Erkidegoak darabiltzan funtsezko eta formazko arauak Estatuak une berean indarrean ezarritako berak izango dira.

Dena den, Foru Erkidegoak aitorpen eta sarrerarako ereduak onartu ahalko ditu; halaber, sarrera-epeak ere ezarri ahalko ditu, horiek ere Estatuko Administrazioak finkatutakoen antzerakoak.

5. ATALA. Ondare Eskualdaketen eta Egintza Juridiko Dokumentatuen gaineko Zerga

416

38. artikulua. Nafarroako Foru Erkidegoak Zerga ordainaraztea.

1. Foru Erkidegoari dagokio Ondare Eskualdaketen eta Egintza Juridiko Dokumentatuen gaineko Zerga ordainaraztea honako kasu hauetan:

A) Kostubidezko ondare eskualdaketak:

1.- Nafarroan dauden ondasun higiezinak kostubidez eskualdatzen eta errentan uzten direnean, baita haien gaineko edozein eskubide –berme eskubideak barne- kostubidez lagatzen denean ere.

Zentzu berean, ondasun higiezinen eskualdaketatzat hartuko dira, halaber, kostubidezko balore-eskualdaketak, Baloreen Merkatuari buruzkoa den uztailaren 28ko 24/1988 Legeak 108. artikuluan jasoak.

2.- Ondasun higigarriak, aziendak eta kredituak kostubidez eskualdatzen direnenean, baita haien gaineko eskubideak kostubidez lagatzen direnean ere, baldin eta pertsona fisikoa den hartzaileak Nafarroan badu ohiko bizilekua, eta pertsona juridikoa edo nortasunik gabeko izakia denean, Nafarroan badu zerga-egoitza.

Aurreko paragrafoan ezarritakoa gorabehera, ondoko hauetako bat eskualdatzen denean eta eragiketa Nafarroan egina bada: akzioak; harpidetza eskubideak; obligazioak eta antzerako tituluak eta gainontzeko baloreak, hala nola sozietateetako partaidetzak.

3.- Nafarroan dauden ondasun higiezinen gainean edozein eskubide –berme eskubideak barne- kostubidez eratzen denean.

4.- Ondasun higigarri, azienda nahiz kredituen gainean edozein eskubide kostubidez eratzen denean, baldin eta pertsona fisikoa den hartzaileak Nafarroan badu ohiko bizilekua, eta pertsona juridikoa edo nortasunik gabeko izakia denean, Nafarroan badu zerga-egoitza.

Aurreko paragrafoan ezarritakoa gorabehera, higigarrien gaineko hipoteka eta eskualdaketarik gabeko bahia eratzen direnean ere bai, bermea Nafarroan inskriba badaiteke.

5.- Maileguak eratzen direnean, pertsona fisikoa den mailegariak Nafarroan badu ohiko bizilekua, eta pertsona juridikoa edo nortasunik gabeko izakia denean, bertan badu zerga-egoitza.

Maileguak berme erreala duenean, haatik, hipotekatutako ondasun higiezinak Nafarroan badaude edo dagozkion higigarrien gaineko hipotekak edo eskualdaketarik gabeko bahiak Nafarroan inskriba badaitezke.

Mailegu baten bermea lurralde erkidean eta foru lurraldean dauden ondasun higiezinen gaineko hipoteka bat bada edo bi lurraldeetan inskriba daitekeen higigarrien gaineko hipoteka edo eskualdaketarik gabeko bahia bada, zerga bi Administrazioei ordainduko zaie, ondasun bakoitzari egotzitako erantzukizunaren arabera; eskrituran baldintza hori aipatzen ez bada, ordainketa ondasunek egiaztatuta daukaten balioaren arabera egingo da.

6.- Fidantzak, ez-higiezinen errentamenduak eta pentsioak eratzen direnean, baldin eta horien hartzekoduna, fidantza-hartzailea, errentaria edo pentsioduna pertsona fisikoa bada eta Nafarroan badu ohiko bizilekua, eta pertsona juridikoa edo nortasunik gabeko izakia denean, Nafarroan badu zerga-egoitza.

7.- Ondasunen administrazio-emakiden kasuan, ondasun horiek Nafarroan badaude, eta obra bat burutzen denean edo zerbitzu bat ustiatzen denean jarduera hori Nafarroan egiten bada. Administrazio-egintza edo negozio batek zerga ordaindu behar badu administrazio-emakiden baliokide delako, arau berberak aplikatuko dira.

Ondasunak ustiatzekoa den emakida bat Nafarroatik kanpora zabaltzen bada, emakidak Nafarroan duen jarduera-eremua hartuko da Zerga eskatzeko irizpide gisa.

Obrak egitekoa den emakida bat Nafarroatik kanpora zabaltzen bada, Nafarroako obretarako aurreikusten den zenbatekoa hartuko da Zerga eskatzeko irizpide gisa.

417

Zerbitzuak ustiatzekoa den emakida bat Nafarroatik kanpora zabaltzen bada, Zerga eskatzeko irizpide gisa kontuan hartuko da zenbateko batez bestekoa osatzen duten, emakidan parte hartzen duten erkidego guztien artetik, Nafarroari dagozkion biztanleen eta azaleraren portzentajeek.

Nafarroatik kanpora zabaltzen diren emakida mistoen kasuan, Zerga eskatzeko irizpide gisa goiko hiru paragrafoetako irizpideak aplikatuko zaizkio Nafarroak duen emakida-zatiari.

Nafarroatik kanpora zabaltzen diren administrazio-emakiden kasuan Foru Erkidegoak ikuskatuko du Zerga, baldin eta erakunde emakidadunak Nafarroan badu zerga-egoitza.

B) Sozietate-eragiketak:

Baldintza hauetakoren bat betetzen denean:

1.- Erakundeak Nafarroan dauka zerga-egoitza.

2.- Erakundeak Nafarroan dauka sozietate-egoitza, eta benetako zuzendaritza-egoitza ez dago Europako Batasuneko beste Estatu bateko zerga-administrazioaren lurralde-eremuan, eta egotekotan, Estatu horrek ez dio antzeko zergarik ezartzen sozietate-eragiketari.

3.- Erakundeak Nafarroan ere egiten ditu eragiketak, eta benetako zuzendaritza-egoitza zein sozietate-egoitza ez daude Europako Batasuneko beste Estatu bateko zerga-administrazioaren lurralde-eremuan, eta egotekotan, Estatu horrek ez dio antzeko zergarik ezartzen sozietate-eragiketari.

C) Egintza juridiko dokumentatuak:

1.- Eskritura, akta eta notario-testigantzetan, Nafarroan baimenduak, emanak edo eginak badira.

Aurreko paragrafoan azaldutako gorabehera, Egintza Juridiko Dokumentatuen gaineko karga-kuota gradualari lotutako kasuetan, baldin eta Nafarroan badago ondasunak edo egintzak inskribatu edo idaztohartu behar diren erregistroa.

Mailegu baten bermea lurralde erkidean eta foru lurraldean dauden ondasun higiezinen gaineko hipoteka bat bada edo bi lurraldeetan inskriba daitekeen higigarrien gaineko hipoteka edo eskualdaketarik gabeko bahia bada, zerga bi Administrazioei ordainduko zaie, ondasun bakoitzari egotzitako erantzukizunaren arabera; eskrituran baldintza hori aipatzen ez bada, ordainketa ondasunek egiaztatuta daukaten balioaren arabera egingo da.

2.- Truke-letretan hala nola igorpen gisa erabiltzen diren edo truke-letren ordezkoak diren dokumentuetan, baldin eta Nafarroan igorri edo jaulki badira; atzerrian igorriak direnen kasuan, haien lehenbiziko edukitzaileak Nafarroan badauka ohiko bizilekua (pertsona fisikoak) edo zerga-egoitza (pertsona juridikoak edo nortasunik gabeko izakiak). Nafarroako Foru Erkidegoak lurralde erkideko ordainketa bera ezarriko die aipatutako zerga-egitateei.

3.- Gordailuen gordekin eta ziurtagiri eskualdagarrietan, horiek igorri edo luzatu dituen erakundeak Nafarroan badauka zerga-egoitza.

4.- Seriean igorriak diren eta besteren kapitalen ordezko diren ordaindukoetan, bono eta obligazioetan eta antzerako tituluetan, baldin eta Nafarroan igorriak badira eta haien bitartez ordaintzen den kontraprestazioa igorpenagatik ordaindutako zenbatekoaren eta mugaegunean itzultzekoaren arteko aldea bada.

5.- Aurreneurrizko idaztoharretan, Nafarroako Erregistro publikoetan egin badira.

Idaztohar bat Nafarroako eta lurralde erkideko ondasunei badagokie, idaztoharra agindu duenak bere jurisdikzioa zein Administraziotan duen, horrexeri ordainduko zaio Zerga.

2. Aurreko 1. idatz-zatiko A) letrako 2 zenbakiak bigarren paragrafoan aipatzen dituen balore-eskualdaketek eta sozietate-eragiketek lurralde erkidean bezala ordainduko dute Zerga.

39. artikulua. Zergari sozietateen bitartez itzurtzea.

418

Zergari sozietateen bidez itzurtzearen inguruko arauei dagokienez, ondasunak araubide erkideko lurraldeetan badaude Estatuko Administrazioak izango du likidazioak egiteko eskumena, eta Nafarroan daudenean Foru Erkidegoko Administrazioak.

Sozietateek bi lurraldeetako higiezinak badituzte beren ekarkinen edo aktiboen artean, Administrazio bakoitzak bere lurraldeko higiezinen balioari dagokion likidazioa egingo du.

6. ATALA. Jokoaren gaineko zergak

40. artikulua. Zergak ordainaraztea eta araudi ezargarria.

1. Zerga-egitatea Nafarroan egiten denean Foru Erkidegoak ordainaraziko du Zori, Enbido edo Adur Jokoen gaineko Tasa.

2. Zozketa, Tonbola, Apustu eta Ausazko Konbinazioetarako baimena Nafarroan eman behar denean, Foru Erkidegoak ordainaraziko du haien gaineko Zerga-tasa.

3. Jokoen gaineko zergen kasuan, baimena Nafarroan eman behar denean Foru Erkidegoak Estatuan indarrean dagoen araudi bera aplikatuko du zerga-egitateari eta subjektu pasiboari dagokienez.

IV. KAPITULUA Tasak

41. artikulua. Nafarroako Foru Erkidegoak ordainaraztea.

Foru Erkidegoari dagokio eskatu beharreko tasak ordainaraztea bere jabari publikoa erabiltzeagatik edo horren aprobetxamendu berezia egiteagatik, zerbitzuak emateagatik edo Foru Erkidegoak berak Zuzenbide publikoko araubidean egiten dituen jarduerengatik.

V. KAPITULUA Kudeaketa eta Jardunbide Arauak

42. artikulua. Zerga delitua.

Arau-hauste bat Zigor Kodeak araututako Hazienda Publikoaren aurkako delitua izan daitekeenean, Administrazioko organo jarduleak erruduntasun-testigantza helaraziko dio auzian eskumena duen jurisdikzioari, eta administrazio-jardunbidea bertan behera utziko du harik eta agintari judizialak ebazpen irmoa ematen duen arte, jarduketak ixten edo artxibatzen diren arte edo ministerio fiskalak espedientea itzultzen duen arte.

43. artikulua. Desadostasunak eta zerga-egoitza aldatzea.

1. Lurralde erkidean edo foru lurraldean bizi den pertsona fisiko batek haietako batetik bestera aldatzen badu ohiko bizilekua, zerga-betebeharrak bizileku berriaren arabera beteko ditu, bizileku hori lotura-puntua bada.

Gainera, hurrengo zenbakian aurreikusten denaren arabera bizilekua aldatu ez dela jotzen bada, pertsona fisikoek dagozkion aitorpen osagarriak aurkeztu beharko dituzte, berandutza-interes eta guzti.

2. Bizilekuaz aldatzeko arrazoi nagusia azken buruko zerga murritzago ordaintzea izan bada, aldaketak ez du eraginik sortuko.

Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zergari eta Ondarearen gainekoari dagokienez, bizileku aldaketarik izan ez dela joko da baldin eta bizileku berriak gutxienez hiru urtez eta jarraian irauten ez badu horrelakotzat eta honako baldintza hauek betetzen badira: lehenik, bizileku aldaketa egin den urtean edo ondorenean Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zergaren oinarria gutxienez aldaketaren aurreko urtekoa baino %50 handiagoa bada; bigarrenik, eta Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zergari dagokionez, aldaketa egin den urtean benetan egindako ordainketa aurreko lurraldeko araudiaren arabera egin beharko zena baino txikiagoa bada, eta hirugarrenik, ohiko bizilekua berriz aldatu bada lehengo lurraldera.

3. Kontrako frogarik ezean, pertsona juridikoaren zerga-egoitza aldatu ez dela joko da baldin eta aldaketa egin aurreko edo ondorengo ekitaldian pertsona hori ez-aktibo bihurtu bada edo bere ordura arteko jarduera bertan behera utzi badu.

419

4. Sozietateen gaineko Zergaren subjektu pasiboak eta erakunde ez-egoiliarren establezimendu iraunkorrak zerga-egoitzaz aldatzen badira eta aldaketa horrek ondorioak baditu zerga eskatzeko eskumenetan, aldaketa jakinarazi beharko diete bi Administrazioei.

Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zergari dagokionez, zerga-aitorpena aurkeztean aldaketa jakinarazi dela joko da.

5. Zerikusia duten Administrazioetako edozeinek eragin dezake zergadunaren egoitza aldatzea. Administrazio eragileak bere proposamenaren eta behar diren aurrekarien berri emango dio besteari, horrek, bi hilabeteko epean, aldaketaz duen iritzia eman dezan eta bere ustez aldaketak noiz arteko atzeraindarra izan beharko lukeen ere adieraz dezan. Azkenean proposamena onesten badu, horretarako eskumena duen Administrazioak hala jakinaraziko dio zergadunari.

Administrazioak bat ez badatoz, jardunbideak aurrera egin ahalko du artikulu honetako hurrengo zenbakian azaltzen den moduan.

6. Administrazioak bat ez badatoz zergadunaren egoitza zehaztean, Arbitraje Batzordeak erabakiko du, lehenago zergadunari entzunda. Arbitraje Batzordea, bere aldetik, aurreikusita eta araututa dago Ekonomia Itun honetako 51. artikuluan.

44. artikulua. Finantza erakundeen lankidetza zergak kudeatzeko.

1. Nafarroako Foru Erkidegoari dagokio, bere eskumenekoak diren zergak ordainarazteko, kontuak eta eragiketak –aktiboak zein pasiboak- zerga-helburuetarako ikertzea, bai finantza erakundeenak baita banku- edo kreditu-trafikoan diharduten pertsona fisiko eta juridiko guztienak ere.

2. Aurreko idatz-zatian aipatzen diren informazio bilketak Nafarroatik kanpo egin behar direnean hurrengo artikuluan ezarritakoari heldu beharko zaio.

45. artikulua. Zerga-ikuskaritzaren jarduketak.

1. Ekonomia Itun honek ematen dituen eskumenen ondorioz Nafarroako Foru Erkidegoari dagozkion egiaztapenak eta ikerketak Nafarroatik kanpo egin behar direnean, zeregin horretaz Estatuko zerga-ikuskaritza arduratuko da, eta ikergaia Autonomia Erkidegoei utzitako zerga bat denean, lurralde arrazoiak direla-eta horretarako eskumena duten Erkidegoetako ikuskaritzak egingo du, Foru Erkidegoko organo eskudunak hala eskatuta.

2. Beren egiaztapen eta ikerketa-jardueren bitartez Estatuko edo Foru Erkidegoko zerga-ikuskaritzak beste Administrazioarentzat ondorioak dituzten datuen berri izanez gero, hala jakinaraziko diote, horretarako zehazten den moduan.

46. artikulua. Informatu beharra

1. Egindako atxikipenen eta konturako sarreren laburpenak dagokion Administrazioari eta bere arauak betez aurkeztuko zaizkio, hots, laburpenetan berorietan bildu beharreko atxikipenak eta konturako sarrerak ordainarazteko eskumena duen Administrazioari aurkeztuko zaizkio.

Balore-errenten gordailuzain diharduten edo haien kobrantzaz arduratzen diren erakundeen kasuan, araudi ezargarriaren ondorioz errenta horiei dagozkien atxikipenen eta konturako sarreren urteko laburpena aurkeztu behar badute, halaxe egingo dute, hain zuzen ere mota horretako erakundeak egiaztatzeko eta ikertzeko eskumena duen Administrazioaren aurrean eta haren araudiaren arabera.

Erakunde bat Estatuak eta Foru Erkidegoak eska dezaketen Sozietateen gaineko Zergaren subjektu pasiboa denean, Ekonomia Itun honetako 10.1.f) eta 12.1 artikuluetako etekinei dagozkien atxikipenak eta konturako sarrerak aurkeztuko ditu, urteko laburpenean jasota eta zerga ordainarazteko eskumena duen Administrazio bakoitzak aitorpenak aurkezteko agintzen duen tokian, eran eta epean.

2. Legez eskatutako zerga-informazioa ematekoak diren aitorpenak Estatuko edo Foru Erkidegoko Administrazioaren aurrean aurkeztuko dira, horietako bakoitzaren arauen arabera eta ondoko irizpide hauekin bat etorrita:

420

a) Enpresa- edo lanbide-jarduerak egiten dituzten zergadunek jarduera horiek ikuskatzeko eskumena duen Administrazioaren aurrean aurkeztuko dute aitorpena.

b) Enpresa- edo lanbide-jarduerarik egiten ez duten zergadunek, zerga-egoitza duten lekuaren arabera, hots, zerga-egoitza lurralde erkidean edo foru-lurraldea daukaten kontuan harturik.

3. Zentsu-aitorpenak ondoko bi toki hauetan aurkeztu beharko dira, bakoitzean bertako araudiaren arabera: batetik, aitortzaileak –pertsona nahiz erakunde- zerga-egoitza daukan Administrazioaren aurrean eta, bestetik, aitortzaile horrek Ekonomia Itun honetako arauen arabera ondoko aitorpen hauetakoren bat aurkeztu behar duen Administrazioaren aurrean:

a) Atxikipenen eta konturako sarreren aitorpena.

b) Sozietateen gaineko Zergaren aitorpen-deklarazioa.

c) Balio Erantsiaren gaineko Zergaren aitorpen-likidazioa.

d) Ekonomi Jardueren gaineko Zergaren aitorpena.

47. artikulua. Enpresen bategiteak eta banatzeak.

Enpresen bategite edo zatitze eragiketek zerga-onurarik sortzen badute eta bi Administrazioek onetsi behar badituzte onura horiek, Nafarroak lurralde erkidean une horretan indarrean dagoen araudi bera aplikatuko du, eta Administrazioetako bakoitzean dagozkion administrazio-espedienteak izapidetuko dira.

VI. KAPITULUA Toki Haziendak

48. artikulua. Arau orokorra.

Foru Erkidegoak Toki Hazienden alorrean dauzkan ahalmenak eta eskumenak arau hauen ondorio dira: Lege Paktatua, 1841eko abuztuaren 16koa; Erregearen Lege Dekretu Paktatua, 1925eko azaroaren 4koa eta gainontzeko xedapen osagarriak.

49. artikulua. Toki zergak.

Aurreko artikuluan ezarritakoaren aurka egin gabe, Nafarroako Toki Haziendei honako zerga hauek ordainaraztea dagokie:

a) Nafarroan dauden ondasun higiezinen gainekoak.

b) Nafarroan egiten diren enpresa-, lanbide- eta arte-jardueren gainekoak, non eta zerga ordaintzeak ez duen delako jarduera hori Espainia osoan garatzeko eskubidea ematen, horrelakoetan zerga ordainarazteaz pertsona fisikoak ohiko bizilekua duen lurraldeko Administrazioa arduratuko baita, eta pertsona juridikoen eta nortasunik gabeko erakundeen kasuan, zerga-egoitza duten lurraldeko Administrazioa.

c) Trakzio mekanikoko ibilgailuen titularitatearen gainekoak, ibilgailu horiek bide publikoetan ibil badaitezke eta gidabaimenean ageri den bizilekua Nafarroakoa bada.

d) Lizentzia behar duten obren, eraikuntza-lanen eta instalazioen gainekoa, lanak Nafarroan egiten direnean.

50. artikulua. Nafarroako Toki Erakundeek Estatuko zergetan parte hartzea.

Nafarroako toki erakundeek parte izango dute Estatuko zerga-sarreretan, zehazki, Itun honen arabera Foru Erkidegoak ordainaraztekoak ez diren zergetan.

VII. KAPITULUA Arbitraje Batzordea

51. artikulua. Arbitraje Batzordea.

1. Honen bidez eratzen den Arbitraje Batzordeak ondoko eginkizun hauek izango ditu:

421

a) Bere ardura izango dira Itun hau interpretatzean eta banako zerga-harremanetako kasu zehatzei aplikatzean Administrazio interesdunen artean sortzen diren gatazkak.

b) Estatuko Administrazioaren eta Foru Erkidegokoaren artean hala nola azken horren eta Autonomia Erkidego baten artean ere agertzen diren gatazkak erabakiko ditu honako kasu hauetan: Nafarroako Foru Erkidegoak ordainarazi beharreko zergen lotura-puntuak aplikatzean, eta Sozietateen gaineko Zerga edo Balio Erantsiaren gainekoa Administrazio bati baino gehiagori ordaintzen zaizkiela-eta Administrazio bakoitzari zenbateko proportzioa dagokion zehaztean.

c) Zergadunen bizilekuak direla-eta sor litezkeen desadostasunez erabakitzea.

2. Arbitraje Batzordeak hiru kide izango ditu, Hazienda ministroak eta Nafarroako Gobernuko Ekonomi eta Haziendako sailburuak izendatuak.

Arbitroak sei urterako izendatuko dira. Plazaren bat hutsik geratuz gero izendapen prozedura bera erabiliko da hura betetzeko. Kide berriak ordezkatuak bete gabe utzitako aldian jardungo du.

Arbitraje Batzordeko kideak zerga edo hazienda alorrean entzute handia duten adituen artean aukeratuko dira.

3. Arbitraje Batzordeak Zuzenbidearen arabera erabakiko du, bai espedienteko auzi guztien inguruan baita ebazpenak betearazteko eraz ere, auzi horiek alderdiek edo interesatuek planteatuak izan zein ez.

Arbitraje Batzordearen erabakiak betearazi beharrekoak dira, eta bakarrik aurkeztu ahalko da haien aurkako errekurtsoa administrazio auzigaietako bidetik eta Auzitegi Gorenak horretarako duen Sailean.

4. Batzordearen aurrean eskumen gatazka eragiten denean, auziaren eraginpeko Administrazioek interesatuei jakinaraziko diete, eta horrek etenarazi egingo du preskripzioa. Hortik aurrera, gainera, Administrazio horiek ez dute gatazkarekin zerikusia duen jarduketarik egingo.

Gatazken inguruko erabakiak arauz ezarritako jardunbidearen bidez hartuko dira, eta bertan interesatuei entzungo zaie.

5. Eskumen gatazka eragiten denean eta dagokion erabakia hartu arte, auzitako zergadunek zerga ordainarazten dien Administrazioaren araudiaren pean jarraituko dute. Hori ez da eragozpena izango, horratik, Administrazioen artean behar diren zuzenketak eta zerga-konpentsazioak egiteko, eta berauek atzeraindarra izango dute Arbitraje Batzordearen erabakiz zerga-araudi berria aplikatzen hasi behar den datara arte.

II. TITULUA Ekarpen ekonomikoa

I. KAPITULUA Ekarpenaren Zenbatekoa Zehazteko Era

52. artikulua. Ekarpenaren azalpena.

Urtero Nafarroako Foru Erkidegoak ekarpen ekonomiko bat egingo dio Estatuari, horren karga orokorrak finantzatzen parte hartzeko.

53. artikulua. Ekarpenaren zenbatekoa zehazteko era.

Urteko ekarpena zehazteko, egozketa-indizea aplikatuko zaie, ondorengo artikuluetan azaltzen den moduan, Estatuaren kargatik Foru Erkidegoak bere gain hartuta ez duen zati osoari eta dagozkion konpentsazioei.

54. artikulua. Foru Erkidegoak bere gain hartuak ez dituen Estatuaren Kargak.

1. Foru Erkidegoak bere gain hartu gabekotzat jotzen dira, Estatuaren kargetatik, Erkidegoak benetan baliatzen ez dituen eskumenen ondoriozkoak.

Karga horien zenbatekoa zehazteko osorik kendu behar da, Estatuak Espainia osorako dituen Gastuen Aurrekontuetatik, Foru Erkidegoak baliatutako eskumenei doazkien kredituen zenbatekoa.

422

Eskumen horiek ondoko hauen ondorio dira: zerbitzuak transferitzeko Errege Dekretuak, 1841eko abuztuaren 16ko Lege Paktatuan ezarritakoa eta xedapen osagarriak.

2. Edonola ere, Foru Erkidegoak bere gain hartu gabeko kargatzat joko dira, besteak beste, honako hauek:

a) Konstituzioaren 158.2 artikuluak aipatzen duen Lurraldeen arteko Konpentsazio Funtsa hornitzeko zenbatekoak.

b) Estatuko Aurrekontu Orokorretan erakunde publikoen alde ageri diren transferentziak edo dirulaguntzak, non eta Foru Erkidegoak baliatzen ez dituen erakunde horiei eratxikitako eskumenak.

c) Estatuaren zor guztietatik eratorritako interesak eta amortizazio-kuotak.

55. Guztirako ekarpena.

Foru Erkidegoak bere gain hartu gabeko Estatuaren kargei Ekonomia Itun honetako 57. artikuluan aipatzen den egozketa-indizea aplikatuko zaie, eta eragiketaren emaitzak Nafarroak guztira egin beharreko ekarpena adieraziko du.

56. artikulua. Konpentsazioak.

1. Konpentsazio gisa, Foru Erkidegoaren guztirako ekarpenetik ondoko zenbateko hauek kenduko dira:

a) Itundu gabeko zergen zati egozgarria.

b) Zerga bidezkoak ez diren Estatuaren sarreren zati egozgarria.

c) Estatuko Aurrekontu Orokorrek duten defizitaren zati egozgarria.

d) Ekonomia Itun honetako 10.3 eta 12.3 artikuluetan aipatzen diren zenbatekoak.

2. Aurreko 1. idatz-zatiko a), b) eta c) paragrafoetan aipatzen diren zenbatekoak zehazteko, hurrengo artikuluan azaltzen den egozketa-indizea aplikatuko da.

57. artikulua. Egozketa-indizea.

Goiko 53, 55 eta 56. artikuluek aipatzen duten egozketa-indizea Nafarroako errenta erlatiboaren arabera zehaztuko da batik bat.

58. artikulua. Ekarpen likidoa.

Ekonomia Itun honek 56. artikuluan araututako konpentsazioak aplikatu ondoren, eragiketa horren emaitzan ageri den zenbatekoak Nafarroaren ekarpen likidoa adierazten du.

II. KAPITULUA Ekarpena zenbatzeko, eguneratzeko eta aldizkakotzeko era

59. artikulua. Ekarpenaren aldizkakotasuna eta eguneratzea.

1. Itun honen indarraldiko lehen urteaz geroztik eta bi Administrazioek hala adosturik, bost urterik behin aurreko kapituluan azaldu den ekarpena zehazteko sistema aplikatuko da. Era horretan zehaztuta geratuko da zenbatekoa den bosturteko oinarri-urteari dagokion ekarpen likidoa.

2. Bosturteko beste urteetako bakoitzean egin beharreko ekarpena zehazteko, oinarri-urteko ekarpen likidoari eguneratze-indizea aplikatuko zaio, hurrengo 60. artikuluko 1. idatz-zatian adierazi bezala kalkulatua.

3. Aurreko idatz-zatian ezarritakoa betetzeaz gain, bosturteko beste urteetako bakoitzerako behin-behineko ekarpen likido bat zehaztuko da. Ekarpen hori kalkulatzeko, oinarri-urteko ekarpen likidoari 60. artikuluko 2. idatz-zatian azaltzen den behin-behineko eguneratze-indizea aplikatuko zaio.

423

4. Behar diren ondorioetarako, bai oinarri-urteko ekarpen likidoa baita beste urteetako behin-behineko ekarpen likidoak ere jasota geratuko dira dagokion ekonomi ekitaldiko Estatuko Aurrekontu Orokorretan eta Nafarroako Foru Erkidegokoetan.

60. artikulua. Eguneratze-indizea.

1. Goiko 59. artikuluak 2. idatz-zatian aipatzen duen eguneratze-indizea zehazteko bi hauen arteko zatiketa egingo da: batetik, ekarpen likidoaren ekitaldian zerga itunduen bidez Estatuak bildutako likidoa (Autonomia Erkidegoen esku utz daitezkeen zergen bidez bildutakoa kenduta), eta bestetik, aurrekoaren zatitzaile, Estatuak bosturteko oinarri-urtean eta zerga berberen bidez bildutako likidoa.

2. Goiko 59. artikuluak 3. idatz-zatian aipatzen duen eguneratze-indizea, behin-behinekoa, bi hauen arteko zatiketa eginez zehaztuko da: batetik, behin-behineko ekarpen likidoaren ekitaldian Estatuko Diru-sarreren Aurrekontuko I. eta II. kapituluetan zerga itunduetatik aurreikusten diren sarrerak (Autonomia Erkidegoen esku utz daitezkeen zergen bidezkoak kenduta), eta horren zatitzaile, Aurrekontu horretan ere aurreikusten diren sarrerak, zerga berberen bidez eta bosturteko oinarri-urtean bilduak.

3. Azken buruan Estatuko Administrazioaren Ikuskaritza Nagusiak egiaztatuko du zenbatekoa den bildutako likidoa, artikulu honek 1. idatz-zatian aipatua. Horrelakotzat joko da egiaztatutako urtean bildutakoa, haren sortzapen-urtea zein den ere.

61. artikulua. Aldaketak Foru Erkidegoak bere gain hartutako eskumenetan: ondorioak.

1. Bosturteko edozein urtetan Estatuko zerbitzurik transferitzen bazaio Nafarroari, eta Estatuko Aurrekontu Orokorretan zerbitzu horien urteko kostua Foru Erkidegoak bere gain hartu gabeko karga bezala ageri bada oinarri-urteko ekarpen likidoa kalkulatzean, kontuan hartuko da Nafarroak urtearen zein zatitan izan dituen benetan bere gain zerbitzu berriak, eta urteko kostutik aipatutako urte-zatiari dagokiona kenduko da, beraz, ekarpen likidotik kendu egin beharko da Ekonomia Itun honetako 57. artikuluko egozketa-indizea aplikatuz lortzen den zenbatekoa.

Murrizketa proportzional hori egitean kontuan izan beharko da zenbatekoa den gastu arrunten benetako aldizkakotasuna eta zenbateraino burutu diren inbertsioak

2. Nafarroak eskumenen bat baliatzeari uzten badio, eta eskumen hori Erkidegoak bere gain hartutakotzat zenbatu bazen oinarri-urteko ekarpen likidoa kalkulatzerakoan, handitu egin beharko da dagokion ekitaldiko ekarpen likidoa, eta handitze hori kalkulatzeko aurreko idatz-zatian ezarritakoa aplikatuko da.

3. Ondorengo ekitaldiei begira, eguneratu beharreko oinarri-urteko ekarpen likidoa zenbatzeko, hasieran zehaztutako ekarpen likidoa murriztu edo handitu egingo da, kasuan kasu; murrizte edo handitze hori honela kalkulatuko da: transferitutako edo baliatu gabe utzitako eskumenak Estatuari dakarkion kostuari Ekonomia Itun honetako 57. artikuluan araututako egozketa-indizea aplikatuko zaio, lehenago goiko 60. artikuluko indizea ere aplikatuta.

4. Estatuak transferitutako zerbitzuak Gizarte Segurantzako sistemakoak direnean ez da aplikatuko aurreko 1. eta 3. idatz-zatietan ezarritakoa; aitzitik, dagokion transferentziari buruzko Errege Dekretuari helduko zaio, horrela neurtu ahalko baita zenbaterainoko eragina izan duen transferentziak bere lehen urte eraginkorreko ekarpen likidoan eta bosturteko oinarri-urtekoan.

62. artikulua. Behin betiko likidazioa.

1. Behin-behineko ekarpen likidoak behin betiko likidatzeko, Ekonomia Itun honek 60. artikuluaren 1. idatz-zatian ezarritako eguneratze-indizea aplikatuko da.

2. Ekitaldi bati dagokion behin-behineko ekarpen likidoa hurrengo ekitaldiko martxoan likidatuko da behin betiko, eta behin-behineko ekarpen likidoarekiko aldeari dagokionez, hurrengo artikuluak hil horretan egiteko agintzen duen sarreran erregularizatuko dira.

63. artikulua. Behin behineko ekarpen likidoaren sarrera egitea.

424

1. Nafarroako Foru Erkidegoak ekitaldi bakoitzean sartu beharreko zenbatekoa zenbateko bereko lau sarreretan ordainduko zaio Estatuko Hazienda Publikoari, zehazki, dagokion ekitaldiko martxoan, ekainean, irailean eta abenduan.

2. Sarrera horietarako eperen bat beterik ezin izan bada behin-behineko ekarpen likidoa zehaztu, ekarpen horren sarrera zehaztuta dagoen azken behin-behineko ekarpen likidoaren arabera egingo da.

Horrela egindako ordainketak “konturakoak” izango dira, eta Administrazio baten zein bestearen alde litezkeen aldeak dagokion ekitaldiko ekarpen likidoa jakin bezain arin likidatu eta sartuko dira.

III. KAPITULUA Zerga-bilketa doitzea

64. artikulua. Zuzeneko zergak doitzea.

Nafarroari eta Estatuari zuzeneneko zerga itunduen bidez dagozkien sarrerak zehatzago egoztearren, bi Administrazioek, elkar harturik, zerga horien doikuntza egingo dute.

65. artikulua. Zeharkako zergak doitzea.

1. Nafarroak Balio Erantsiaren gaineko Zergaren bidez benetan bildutakoari adierazpen matematiko honen emaitza gehituko zaio:

Doiketa= cRRAD+(c-d)H

Non:

H= RRN/d baldin eta RRN/RRTC £ d'/(1-d')

H= RRTC/d'' baldin eta RRN/RRTC ³ d'/(1-d')

RRTC= Lurralde erkidean, eta urtean, Estatuko Zerga Administraziorako Agentziak Balio Erantsiaren gaineko Zerga dela-eta bere ordezkaritzetan benetan bildutakoa.

RRN= Nafarroak, urtean, BEZaren bidez benetan bildutakoa.

RRAD= Urtean inportazioengatik benetan bildutakoa.

c = Nafarroako egoiliarren kontsumoa / Estatuko egoiliarren kontsumoa (Kanariak, Ceuta eta Melillako egoiliarren kontsumoa kenduta).

d= (v-f-e+i)/(V-F-E+I)

v= Nafarroako Balio Erantsi Gordina, faktoreen kostuan.

V= Estatuko Balio Erantsi Gordina, faktoreen kostuan (Kanariak, Ceuta eta Melilla kenduta).

f= Nafarroako Kapital-eraketa Gordina.

F= Estatuko Kapital-eraketa Gordina (Kanariak, Ceuta eta Melilla kenduta).

e= Nafarroako esportazioak.

E= Estatuko esportazioak (Kanariak, Ceuta eta Melilla kenduta).

i= Europako Batasunetik Nafarroara inportatutakoa.

425

I= Estatuko Batasunetik Estatura inportatutakoa (Kanariak, Ceuta eta Melilla kenduta).

d' = (v-f-e+i)/(V'-F'-E'+I')

V'= Estatuko Balio Erantsi Gordina (Euskadi, Kanariak, Ceuta eta Melilla kenduta).

F'= Estatuko Kapital-eraketa Gordina (Euskadi, Kanariak, Ceuta eta Melilla kenduta).

E'= Estatuko esportazioak (Euskadi, Kanariak, Ceuta eta Melilla kenduta).

I'= Europako Batasunetik Estatura inportatutakoa (Euskadi, Kanariak, Ceuta eta Melilla kenduta).

d'' = (V''-F''-E''+I'')/(V-F-E+I)

V''= Estatuko Balio Erantsi Gordina (Nafarroa, Euskadi, Kanariak, Ceuta eta Melilla kenduta).

F''= Estatuko Kapital-eraketa Gordina (Nafarroa, Euskadi, Kanariak, Ceuta eta Melilla kenduta).

E''= Estatuko esportazioak (Nafarroa, Euskadi, Kanariak, Ceuta eta Melilla kenduta).

I''= Europako Batasunetik Estatura inportatutakoa (Nafarroa, Euskadi, Kanariak, Ceuta eta Melilla kenduta).

2. Fabrikazioaren gaineko Zerga Berezien kasuan (Alkoholaren, Tarteko Ekoizkinen eta Edari Eratorrien gainekoa, Garagardoaren gainekoa, Hidrokarburoen gainekoa eta Tabako Moten gainekoa), Nafarroan haien bidez benetan bildutakoari ondoko adierazpen matematiko hauen emaitza gehituko zaio:

a) Alkohola, Edari Eratorriak eta Tarteko Ekoizkinak:

Doikuntza = a RRAD+(a-b) H

Non:

H= RRN/b baldin eta RRN/RRTC £ b/(1-b)

H= RRN/(1-b) baldin eta RRN/RRTC ³ b/(1-b)

RRN= Nafarroan, eta urtean, Alkohola, Edari Eratorriak eta Tarteko Ekoizkinak Fabrikatzearen gaineko Zerga Bereziaren bidez benetan bildutakoa.

RRTC= Lurralde erkidean -Euskadi barne-, eta urtean, Alkohola, Edari Eratorriak eta Bitarteko Gaiak Fabrikatzearen gaineko Zerga Bereziaren bidez benetan bildutakoa.

RRAD= Inportazioengatik, eta urtean, Alkohola, Edari Eratorriak eta Bitarteko Gaiak Fabrikatzearen gaineko Zerga Bereziaren bidez benetan bildutakoa.

a = Nafarroako egoiliarren kontsumoa / Estatuko egoiliarren kontsumoa (Ceuta eta Melillako egoiliarren kontsumoa kenduta).

b = Nafarroako bilketa ahalbidea/Estatuko bilketa ahalbidea (Ceuta eta Melilla kenduta).

b) Garagardoa:

426

Doikuntza = a'RRAD+(a'-b')H

Non:

H= RRN/b' baldin eta RRN/RRTC £ b'/(1-b')

H= RRTC/(1-b') baldin eta RRN/RRTC ³ b'/(1-b')

RRN= Nafarroan, eta urtean, Garagardoa Fabrikatzearen gaineko Zerga Bereziaren bidez benetan bildutakoa.

RRTC= Lurralde erkidean -Euskadi barne-, eta urtean, Garagardoa Fabrikatzearen gaineko Zerga Bereziaren bidez benetan bildutakoa.

RRAD= Inportazioengatik, eta urtean, Garagardoa Fabrikatzearen gaineko Zerga Bereziaren bidez benetan bildutakoa.

a' = Nafarroako egoiliarren kontsumoa / Estatuko egoiliarren kontsumoa (Ceuta eta Melilla kenduta).

b' = Nafarroako bilketa ahalbidea /Estatuko bilketa ahalbidea (Ceuta eta Melilla kenduta).

c) Hidrokarburoak:

Doikuntza = a'' RRAD+(a''-b'')H

Non:

H = RRN/b'' baldin eta RRN/RRTC <³ b''/(1-b'')

RRN= Nafarroan, eta urtean, Hidrokarburoen gaineko Zerga Bereziaren bidez benetan bildutakoa.

RRTC= Lurralde erkidean -Euskadi barne-, eta urtean, Hidrokarburoen gaineko Zerga Bereziaren bidez benetan bildutakoa.

RRAD= Inportazioengatik, eta urtean, Hidrokarburoen gaineko Zerga Bereziaren bidez benetan bildutakoa.

a''= Nafarroako egoiliarren kontsumoa / Estatuko egoiliarren kontsumoa (Kanariak, Ceuta eta Melilla kenduta).

b''= Nafarroako bilketa ahalbidea /Estatuko bilketa ahalbidea (Kanariak, Ceuta eta Melilla kenduta).

d) Tabako motak:

Doikuntza = a'''RRTC-[(1-a''')RRN]

Non:

RRN= Nafarroan, eta urtean, Tabako moten gaineko Zerga Bereziaren bidez benetan bildutakoa.

RRTC= Lurralde erkidean –Euskadi barne-, eta urtean, Tabako moten gaineko Zerga Bereziaren bidez benetan bildutakoa.

427

a''' = Nafarroako Tabako eta Tinbreen Dendei hornigai emandako Tabako motak/Zergapeko Lurraldean dauden Tabako eta Tinbreen Dendei hornigai emandako Tabako motak.

66. artikulua. Doikuntzak zenbatzea eta likidatzea.

1. Aurreko 64 eta 65. artikuluetan aurreikusten diren doikuntzak bi Administrazioek hitzartzen duten eran zenbatu eta likidatuko dira, bigarren kapituluan ezarritakoaren antzekoa den sistema bat erabiliz.

2. Nafarroak 65. artikuluko Zergen bidez benetan bildutakoak alde nabarmena badu Zerga Bereziak biltzeko ahalmen indizeekiko, doitu egingo dira indize horiek, eta aldea Balio Erantsiaren gaineko Zergaren doikuntza-indizearekikoa bada, indize hori doituko da. Dena den, tarte bat utziko da, aipatutako desbideratzeak gertatu diren urteko doikuntzak egiteko.

III. TITULUA Koordinazio Batzordea

KAPITULU BAKARRA Koordinazio Batzordea

67. artikulua. Koordinazio Batzordea.

1. Koordinazio Batzorde bat osatuko da, ondoko kide hauek osatuta:

a) Sei ordezkari Estatuko Administrazioaren partez.

b) Sei ordezkari, Nafarroako Gobernuak izendatuak, Foru Erkidegoaren partez.

2. Batzordeak honako hauek egiteko eskumena izango du:

a) Behar diren azterketak egin, Foru araubidearen eta Estatuko zerga-araudi markoaren egitura eta betekizunak elkarri ondo egokitzeko.

b) Administrazio eskudunei jarduketarako irizpide bateratuak, egitasmoak eta informatika programak erabilgarri jarri.

c) Estatuaren eta Foru Erkidegoaren ikuskapen-jarduketan sortzen diren kasuak eta auziak aztertu, biei dagozkienean.

d) Hazienda Ministerioak, Nafarroako Gobernuko Ekonomi eta Hazienda Sailak eta Arbitraje Batzordeak eskatzen dituzten txostenak osatu.

e) Zergen alorrean sortzen diren zenbatespen-arazoak aztertu.

f) Zerga-arauak onartuak izan aurretik, Ekonomia Itunarekin bat datozen aztertu.

Alde horretatik, xedapen arau-emaileetarako egitasmoen berri elkarri ematean oharpenik egiten bada haietan egiten diren proposamenei buruz, bi Administrazioetako edozeinek eska dezake, idatziz eta arrazoiturik, Batzordeak bilera egin dezala zerga-arauen edukiaren inguruan dauden desadostasunak zuzentze aldera.

g) Ekonomia Ituneko lotura-puntuak aplikatzerakoan litezkeen galderak argitu. Galderak jasotzen dituen Administrazioak haien berri emango dio, ebazpen-proposamen batekin batera, beste Administrazioari, horrek bi hilabeteko epean azter ditzan. Bi hilabeteren buruan oharpenik eman ez bada ebazpen-proposamenaren gainean, berau onartutzat joko da. Oharpenik egiten bada eta beste Administrazioak ontzat ematen ez baditu hamabost eguneko epean, Koordinazio Batzorderako bilera deia egingo da, eta hor ere erabakirik adostu ezean auzia Arbitraje Batzordearen esku geratuko da.

h) 59. artikuluarekin bat etorriz, bosturteko bakoitzeko diru-ekarpena zehaztu, bai oinarri-urtekoa baita gainontzeko urteetakoa ere. Ekarpen hori bi Administrazioei jakinaraziko zaie, dagokion erabakia adostu dezaten.

i) Bigarren xedapen gehigarrian aipatzen den eta bi Administrazioek onartu behar duten diru-kopuruaren eguneratzea zenbatekoa izango den zehaztu.

428

j) Berariazko sistema bat prestatu, Ekonomia Itun honetako 65 eta 66. artikuluen arabera zeharkako zergekin egin behar den doikuntza zenbatzeko eta likidatzeko.

k) Nafarroako Foru Erkidegoak polizi alorrean baliatzen dituen eskumenei dagokienez, urtean eragiten duten kostua zenbatu, horretarako behin-behineko eta behin betiko balorazioak baliatuz.

l) Aurrekontuen egonkortasun gaietan, lankidetza eta koordinaziorako konpromisoak adostu.

Hala izan dadin, Gobernuak Aurrekontuen Egonkortasunerako helburua onartzen duenetik hilabetera bitartean Batzordeak zehaztuko du zein helburu dagokion, alde horretatik, Nafarroako Foru Erkidegoari. Izan ere, abenduaren 12ko 18/2001 Lege Orokorrak, Aurrekontuen Egonkortasunari buruzkoak, zenbait baldintza ezartzen ditu 8.1 artikuluan, eta horri helduz Gobernuak egonkortasunerako helburua finkatu behar du. Batzordeak Foru Erkidegorako helburua helaraziko dio Autonomia Erkidegoen Finantza- eta Zerga-politikarako Kontseiluari, berau jakitun gera dadin.

Urtero Batzordeak aztertuko du, ekainaren 1a baino lehen, zenbateraino bete den aurre-aurreko ekitaldian finkatutako egonkortasun helburua.

Batzordeak aztertu beharko du, abenduaren 13ko 5/2001 Lege Organikoaren 8. artikuluan ezartzen diren epeen barruan, egokiak ote diren Nafarroako Foru Erkidegoak bere saneamendu-planetan emandako neurriak, litezkeen desorekak zuzentzekoak.

3. Koordinazio Batzordea, gutxienez, urtean bitan bilduko da, martxoan eta irailean, hain zuzen ere, eta gauza bera egingo da hala eskatzen badu Batzordean ordezkatuta dagoen Administrazio batek.

4. Koordinazio Batzordeak Azpibatzordeak sor ditzake, artikulu honetako 2. idatz-zatietako a), b), c), d), e), f) eta g) paragrafoetan jasotzen diren eskumenak bete ditzaten. Azpibatzordeak Administrazio bakoitzaren hiru ordezkarirekin osatuko dira, eta haien erabakiek onartzen direnetik bertatik izango dute indarra, gerora Koordinazio Batzordearen onetsia jaso beharko badute ere.

Lehen xedapen gehigarria.

Onartuta geratu da Nafarroak 2000-2004 bosturtekoko oinarri-urtean, hots, 2000ko ekitaldirako, egin behar duen behin-betiko ekarpen likidoa, eta hala ageri da Ekonomi Itun honetako 1. eranskinean.

Ekarpen likido hori zehazteko, irizpidetzat hartu da zertan diren –benetan eta 2000ko abenduaren 31n– Foru Erkidegoak bere gain hartuta dauzkan eskumenak.

Bigarren xedapen gehigarria.

Ekonomia Itun honetako 67. artikuluak agindu bezala, 19 eta 33. artikuluetan aipatzen den zenbatekoa, sei milioi eurokoa, gutxienez bost urterik behin eguneratuko da.

Hirugarren xedapen gehigarria.

Estatuko zerga-araubide juridikoan mamizko aldaketarik izanez gero, bi Administrazioek, elkar harturik, zerga itunduen aldaketetara moldatuko dute itun hau, eta hala behar bada, orduko bosturtekoko oinarri-urteari dagokion ekarpen likidoa berraztertuko dute, behar den eran eta dagokion zenbatekoa finkatuz. Berraztertze horrek ondorioak izango ditu aldaketa indarrean hasten den urtetik bertatik.

Laugarren xedapen gehigarria.

Foru Erkidegoak Itun honetako zenbait gai betearazteko arauak ematen dituen arte, lurralde erkiderako indarrean daudenak aplikatuko dira. Eman beharreko arauak honako hauen ingurukoak dira: Zerga Bereziak, Balio Erantsiaren gainekoa, Aseguru-sarien gainekoa, Zenbait Hidrokarburoren Txikizkako Salmenten gainekoa, Ez-egoiliarren Errentaren gainekoa eta 40. artikuluan aipatzen diren tasak ordainarazteko arauak.

Bosgarren xedapen gehigarria.

429

Estatuak eta Foru Erkidegoak Nafarroarako nahiz beste lurraldeetarako inbertsioak bien artean finantzatzea erabaki ahalko dute, baldin eta horrela jokatu beharra sumatzen bada inbertsio motagatik edo haren ezaugarriengatik.

Seigarren xedapen gehigarria.

Urtero bi Administrazioek zehaztuko dute, berariazko modulu multzo bat aplikatuz, zenbateko kostua dakarten Nafarroako Foru Erkidegoak polizi gaietan benetan baliatzen dituen eskumenek.

Zazpigarren xedapen gehigarria.

Aurrekontuen Egonkortasunari buruzkoa den Abenduaren 12ko 18/2001 Lege Orokorraren haritik, Estatuak finantza-babeserako ahalmenak ditu toki-erakundeen gainean. Nahiz eta ahalmen horiek Foru Erkidegoaren esku dauden, horrek ez du inola ere eragotziko Nafarroako toki-erakundeek lurralde erkidekoek daukaten autonomi maila bera edukitzea.

Zortzigarren xedapen gehigarria.

2002tik aurrera, Nafarroako Foru Erkidegoari osasun-laguntzaren eta gizarte-zerbitzuen alorrean eskualdatutako eginkizunek eta zerbitzuek Erkidegoak bere gain hartutako beste kargek daukaten tratamendu bera izango dute, beraz, ordezkaturik geratuko da ordura arteko aurrekontu-araubidea, abenduaren 28ko 1680/1990 eta 1681/1990 Errege Dekretuetan ezarria.

Lehen xedapen iragankorra.

2000-2004 bosturtekoan 57. artikuluko egozpen-indizea %1,60koa izango da.

Bigarren xedapen iragankorra.

Ekonomia Itunaren indarrean egon bitartean bosturteko bateko oinarri-urte bati dagokion ekarpen likidoa onartzen ez bada behar den epean, Ekonomi Itun honetako 59. artikuluko 3. idatz-zatian ezarritakoarekin bat etorriz behin-behineko ekarpen likido bat zehaztuko da ekitaldi horretarako, eta hala badagokio, ondorengoetarako ere bai.

Era horretan finkatzen diren behin-behineko ekarpen likidoei ez zaie behin betiko likidaziorik egingo, eta bosturteko horretako oinarri-urteari dagokion behin-betiko ekarpen likidoa zehazten denean erregularizatu egingo dira.

Hirugarren xedapen iragankorra.

2000-2004 bosturtekoan, Nafarroan Balio Erantsiaren gaineko Zergaren bidez bildutakoari ondoren azaltzen direnak gehituko zaizkio:

a) Estatuko aduanetan Balio Erantsiaren gaineko Zergagatik biltzen denaren % 1,699.

b) Aduanetan bildutakoa kenduta, lurralde erkidean Balio Erantsiaren gaineko Zergagatik benetan bildutakoa 0,92638rekin zatikatuz lortzen denaren % 0,314, edo Nafarroan benetan bildutakoa 0,1385ekin zatikatuz lortzen denaren % 0,314; bi portzentaje horietako lehena gehituko da baldin eta Nafarroan bildutakoa Estatu osoan –Euskadi kenduta- bildutakoa baino %1,473 handiagoa bada, eta bigarrena, bildutakoa baino %1,473 txikiagoa bada.

Laugarren xedapen iragankorra.

1. Fabrikazioaren gaineko Zerga Berezien kasuan (Alkohola, Edari Eratorriak eta Tarteko Ekoizkinak; Garagardoa; Hidrokarburoak eta Tabako-motak), 2000-2004 bosturtekoan Nafarroak haien bidez benetan bildutakoari honako hauek gehituko zaizkio:

a) 1. Estatuko aduanetan Alkoholaren, Edari Eratorrien eta Tarteko Ekoizkinen gaineko Zergaren bidez biltzen denaren % 1,60.

2. Minus zeinuarekin eta aduanetan bildutakoa kenduta, lurralde erkidean Alkoholaren, Edari Eratorrien eta Bitarteko Gaien gaineko Zergagatik benetan bildutakoa 0,941ekin zatikatuz lortzen denaren % 4,30, edo Nafarroan benetan bildutakoa 0,059rekin zatikatuz lortzen denaren % 4,30; bi portzentaje

430

horietako lehena gehituko da baldin eta Nafarroan bildutakoa Estatu osoan –aduanak kenduta- bildutakoa baino %5,90 handiagoa bada, eta bigarrena, bildutakoa baino %5,90 txikiagoa bada.

b) 1. Estatuko aduanetan Garagardoaren gaineko Zergaren bidez biltzen denaren % 1,60.

2. Minus zeinuarekin eta aduanetan bildutakoa kenduta, lurralde erkidean Garagardoaren gaineko Zergagatik benetan bildutakoa 0,979rekin zatikatuz lortzen denaren % 0,50, edo Nafarroan benetan bildutakoa 0,021ekin zatikatuz lortzen denaren % 0,50; bi portzentaje horietako lehena gehituko da baldin eta Nafarroan bildutakoa Estatu osoan –aduanak kenduta– bildutakoa baino %2,10 handiagoa bada, eta bigarrena, bildutakoa baino %2,10 txikiagoa bada.

c) 1. Estatuko aduanetan Hidrokarburoen gaineko Zerga Bereziaren bidez biltzen denaren % 2,00.

2. Minus zeinuarekin eta aduanetan bildutakoa kenduta, lurralde erkidean Hidrokarburoen gaineko Zerga Bereziagatik benetan bildutakoa 0,9729rekin zatikatuz lortzen denaren % 0,71, edo Nafarroan benetan bildutakoa 0,0271ekin zatikatuz lortzen denaren % 0,71; bi portzentaje horietako lehena gehituko da baldin eta Nafarroan bildutakoa Estatu osoan –aduanak kenduta– bildutakoa baino %2,71 handiagoa bada, eta bigarrena, bildutakoa baino %2,71 txikiagoa bada.

d) Bi eragiketa hauen emaitzen arteko kendura: Lehen emaitza (kenkizuna) lortzeko, portzentaje bat aplikatzen zaio lurralde erkideak Tabako-moten gaineko Zergagatik benetan bildutakoari; portzentaje horretan adierazita dago, hain zuzen ere, zenbateko balioa duten Nafarroako Tabako eta Tinbreen Dendei urtean bidalitako hornigaiek Zergapeko lurraldeko Dendei bidalitakoen balio osoaren aldean. Beste emaitza (kentzailea) lortzeko, Nafarroak zerga beragatik benetan bildutakoari aipatutako portzentajetik ehunerainoko aldea aplikatzen zaio.

Tabako-motak fabrikatzeko eta merkaturatzeko indarrean dagoen araubidea aldatuz gero, bi Administrazioek, elkar harturik, azaldutako doikuntza berraztertuko dute.

2. Nafarroak Hidrokarburoen gaineko Zergagatik benetan bildutakoa %7tik gora aldentzen bada Estatu osoko benetako bilketa egin aurreko zifratik, hots, c).2 paragrafoko azken tartean ageri den indizea aplikatuz lortzen den zifratik, indize hori zuzendu egin beharko da, aldentzea gertatu den urteari dagokion doikuntza egin ahal izateko. Berdin jokatuko da aldentzea %10etik gorakoa izan bada Alkoholaren, Edari Eratorrien eta Tarteko Ekoizkinen gaineko Zergan edo Garagardoaren gainekoan, kasu horietan b).2 eta c).2 paragrafoak erreferentzia hartuta.

Zuzenketa hori egiteko, a).2, b).2 eta c).2 paragrafoetako indizeei aplikatu beharko zaie aurreko paragrafoko muga gainditu duen aldentze-portzentajea, kasuan kasu dagokion zeinuarekin, minus edo plus jarrita, alegia.

Bosgarren xedapen iragankorra.

2003ko urtarrilaren 1etik aurrera hasten diren ekitaldiei I. tituluko arau hauek aplikatuko zaizkie: II. kapituluko 3. atalekoak eta III. kapituluko 1. atalekoak.

Seigarren xedapen iragankorra.

Ekonomia Itun hau indarrean hasi aurretik sortutako zergak sortzapen-unean indarrean zeuden lotura-puntuei heldu beharko zaizkie.

Beste horrenbeste gertatuko da atxikipen, konturako sarrera eta zatikako ordainketekin, baldin eta atxiki, kontura sartu edo zatika ordaindu beharra ere Ekonomia Itun hau indarrean hasi aurretik sortua bada.

Ekonomia Itun hau indarrean sartzen denerako bukatu gabe dauden jardunbideak beren hasiera-unean indarrean zegoen araudiari helduko zaizkio.

Zazpigarren xedapen iragankorra.

Zerga itundu berrietarako araubide iragankorrak honako arau hauei eutsiko die:

431

1. Foru Erkidegoak Estatuko Hazienda Publikoa subrogatuko du xedapen honetako zergak kudeatu, ikuskatu, berraztertu eta biltzeko eskubide eta betebeharrei dagokienez.

2. Diru-zenbateko bat xedapen honetako zergak itundutzat jotzen diren dataren aurretik likidatu eta hartu bada, Foru Erkidegoarena izango da oso-osorik, baldin eta zenbateko horren jatorri-egoera Foru Erkidegoaren eraginpekoa izan bazatekeen zerga horiek orduan itunduak izan balira, eta gainera, diru horren sarrera aipatutako data horren ondoren egina bada.

3. Diru-zenbateko bat xedapen honetako zergak itundutzat jotzen diren dataren aurretik sortua bada, eta ikuskapenen ondorioz data beretik aurrera likidatu bada, zerga hauetarako irizpideen eta lotura-puntuen arabera banatuko da.

4. Itzulketa bat sortu duen likidazioa xedapen honetako zergak itundutzat jo aurretik egin bazen edo egin beharko bazen, sortzapen-datan eskuduna zen Administrazioak egingo du itzulketa, zerga hauetarako irizpideen eta lotura-puntuen arabera.

5. Nafarroako Foru Erkidegoaren administrazio-egintzen aurka erreklamazioa aurkez daiteke foru administrazio-bidetik eta Erkidegoko organoen aurretik. Estatuko Administrazioaren egintzen kasuan, aldiz, erreklamazioa dagokien Estatuko organoen aurrean egingo da, egintza-data edozein delarik ere.

Nolanahi ere, dagokion sarrera aurreko arauen arabera hartzekoduna den Administrazioari egokituko zaio.

6. Zerga alorreko arau-hausteak eta horiei dagozkien zehapenak kalifikatzean, Estatuko Hazienda Publikoak kasu zehatzaz dauzkan aurrekariak guztiz indardunak eta eraginkorrak izango dira, nahiz eta aurrekari horiek xedapen honetako zerga-harmonizazioa indarrean hasi aurretik egon Haziendaren esku.

7. Xedapen honetako zerga-harmonizazioa indarrean hasteak ez die kalterik ekarriko zergadunek aurreko Legeen arabera dauzkaten eskubideei.

Zortzigarren xedapen iragankorra.

Ekonomia Itun hau indarrean sartu aurrean eratutako interes ekonomikoko elkarteei eta aldi baterako enpresen batasunei Foru Erkidegoko zerga-araubidea aplikatuko zaie, baldin eta haien lurralde-eremua Nafarroatik kanpora zabaltzen ez bada eta foru zerga-arauen mende badaude.

I. ERANSKINA Nafarroak 2000 oinarri-urtean egin beharreko ekarpena

Azalpena Pezetak milakoetan

Estatuko Aurrekontua. Gastuak. Nafarroak bere gain hartutako kargak 23.176.259.727

Ministerioak eta Lurralde-erakundeak* 12.424.709.039

Bere gain hartu gabeko kargak, guztira 10.751.550.688

Ekarpen osoa

10.751.550.688 × 0,0160 172.024.811

Konpentsazioak:

Itundu gabeko zergengatik

508.497.000 × 0,0160 -8.135.952

Zergazkoak ez diren beste diru-sarrerengatik

1.378.331.602 × 0,0160 -22.053.306

Aurrekontuaren defizitarengatik

4.320.137.727 × 0,0160 -69.122.204

Zuzeneko zerga itunduengatik -12.657.747

432

-111.969.209

Oinarri-urteko ekarpen likidoa 60.055.602

Oinarri-urteko ekarpen likidoa (euroak, milakoetan) 360.941,44

*Zenbateko honek honako hauek jasotzen ditu bere baitan: 4.225.788.438 mila pezeta (INSALUDen eskualdatzea), 475.474.625 mila pezeta (IMSERSOren eskualdatzea) eta 250.000.000 mila pezeta Polizi alorreko gaien balioespenagatik.

433

4) BATXILERGOKO ESKULIBURUEN EDUKIAK

4.1. Bergarako ituna (1839)

A) Batxilergoko 2. maila. Espainiako Historia ikasgaia. ARÓSTEGUI SÁNCHEZ, GARCÍA SEBASTIÁN, GATELL

ARIMONT, PALAFOX GAMIR, RISQUES CORBELLA, Crisol. Historia. Segundo curso, 2005, 152-153. orr.

[152. orr.:] En 1833 los grupos favorables al absolutismo se negaron a reconocer a Isabel, la hija de Fernando VII, como legítima sucesora a la Corona española y se sublevaron contra el gobierno de María Cristina de Borbón, que ejercía la regencia a causa de la minoría de edad de su hija. Los sublevados proclamaron rey al infante don Carlos María Isidro, hermano del difunto Fernando VII. Daba así comienzo una guerra civil que se libraría esencialmente en el País Vasco, aunque los enfrentamientos se extendieron también a zonas de Cataluña, Aragón y Valencia.

Dos opciones enfrentadas: El carlismo, tradicionalista y antiliberal, englobó a una parte de la nobleza rural, a gran parte del clero y a una vase social campesina de las zonas rurales del País Vasco, Navarra y parte de Cataluña, Aragón y Valencia. Gran parte de ellos eran pequeños propietarios empobrecidos, artesanos arruinados o arrendatarios enfitéuticos, que veían con desconfianza las reformas tributarias, la igualdad jurídica, la separación de la Iglesia del Estado y la abolición de los fueros tradicionales; en fin, temían la supresión de las fórmulas particularistas propias del Antiguo Régimen y la implantación de la uniformidad y de la igualdad jurídica.

Bajo el lema de “Dios, Patria y Fueros” se agruparon los defensores de la legitimidad de la monarquía absoluta, de la preeminencia de la Iglesia católica y de la conservación de un sistema foral particularista. Representaban a una sociedad arcaica y conservadora, para la que las doctrinas liberales eran la expresión de la perversa sociedad urbana, la imagen de un mundo diferente y contrario a sus costumbres y creencias. (Doc. 1).

Ante el levantamiento carlista, la regente María Cristina contó desde el principio con parte de los absolutistas (alta nobleza latifundista, funcionarios, jerarquía eclesiástica, etc.) que habían sido siempre fieles a Fernando VII y que se mantuvieron al lado de su hija. Además, para defender a Isabel II, la Regente pactó muy pronto con el liberalismo moderado, partidario de un compromiso con la Corona que permitiese garantizar un tránsito al régimen libral sin las sacudidas derivadas de una revolución popular. Pero la situación de guerra evidenció la necesidad de ampliar la base social y popular que permitiese afrontar el conflicto y defender la causa isabelina. La Regente se vio obligada a acceder a las demandas de reformas más progresistas que permitieran aglutinar a la base popular de las ciudades y a las clases medias ilustradas, clásica fuerza de apoyo del liberalismo desde Cádiz. (Doc. 2).

Entre ambos bandos se inició una larga guerra de seis años, que no sólo tuvo un escenario militar, sino que implicó a toda la sociedad española, enfrentando a los partidarios de una u otra opción ideológica. Así, aunque el conflicto acabaría a fines de la década de los treinta, el carlismo y su defensa de los valores del Antiguo Régimen planearon sobre la sociedad española a lo largo de todo el siglo XIX.

El desarrollo de la guerra: La guerra se inició con el levantamiento de partidas carlistas en el País Vasco y Navarra y muy pronto los carlistas controlaron el ámbito rural. Sin embargo, las ciudades de Bilbao, San Sebastián, Vitoria y Pamplona permanecieron fieles a Isabel II y al liberalismo. Los carlistas no pudieron contar inicialmente con un ejército regular, pero gracias al gran apoyo popular de que gozaban en el norte del país, organizaron la guerra con el método de guerrillas. Las vacilaciones del gobierno y la tardanza en envair el ejército contra los carlistas permitieron al gran dirigente carlista, el general Zumalacárregui, organizar un ejército de cerca de 25.000 hombres, mientras el general Cabrera unificaba a las partidas aragonesas y catalanas. En estas circunstancias, don Carlos entró en España y se puso al frente del ejército, avanzando hacia Madrid. La expedición llegó a las puertas de la capital pero, incapaz de tomar la ciudad, se replegó de nuevo hacia el norte. (Doc. 3).

Desde el punto de vista internacional, el pretendiente al trono, don Carlos, recibió el apoyo de potencias absolutistas como Rusia, Prusia o Austria, que le enviaron dinero y armas,

434

mientras el gobierno de Isabel II pudo contar con el apoyo de Inglaterra, Francia y Portugal, favorables a la implantación de un liberalismo moderado en España. La muerte de Zumalacárregui en 1835, durante el sitio de Bilbao, privó a los carlistas de su mejor estratega y marcó el inicio de una reacción liberal que tuvo en la defensa de Bilbao máximo objetivo. El general liberal Espartero venció a las tropas carlistas en Luchana, en 1836, y puso fin al sitio de la ciudad.

El último período del conflicto (1837-1839) estuvo marcado por la división ideológica del carlismo, incapaz ya de conseguir por las armas el trono para su candidato. Así, un grupo de ellos, los llamados transaccionistas, se mostraron partidarios de alcanzar un acuerdo con los liberales, mientras los intransigentes, más cercanos a Don Carlos y apoyados por una radicalizada base campesina, eran partidarios de continuar la guerra. Por fin, el jefe de los transaccionistas, el general Maroto, acordó en nombre de parte del ejército carlista la firma del Abrazo de Vergara (1839) con el general liberal Espartero. Los términos del acuerdo establecían la negociación para mantener los fueros en las provincias vascas y Navarra, así como la integración de la oficialidad carlista en el ejército real. Sólo las partidas de Cabrera residían en la zona del Maestrazgo, en una guerra ya perdida, hasta su total derrota en 1840. (Doc. 4).

[153. orr., 1. dokumentua:] (...) El Rey nuestro señor don Carlos V, a quien he visto en mi peregrinación (...) que correspondiendo a los esfuerzos que dichas clases hagan en defensa de su soberanía e indudables derechos, que tampoco pueden ya ignorarse, promete guardar los antiguos privilegios a este principado, respetar y mantener en estado floreciente la santa religión de nuestros progenitores, proteger el comercio, fomentar la industria, reparar los daños de los ramos del estado, y finalmente no escasaremos sus benéficas miras a los que se hiciesen dignos de alcanzarlas. Proclama carlista de Benet de Plandolit y de Tarragona (1834).

Voluntarios, peublos del reino de Navarra y provincias vascongadas: viva el Rey; viva la subordinación; sea nuestro lema: religión o muerte, y restauración de nuestras antiguas leyes por cuyos principios moriremos todos. Proclama de Maroto en Estella (1839).

Extrae los principales objetivos del levantamiento carlista.

[153. orr., 2. dokumentua:] Grabado de época en el que aparecen tropas liberales de la primera guerra carlista. Comenta la leyenda que aparece en el grabado [Más vale morir que esclavos vivir] y relaciónala con el pensamiento liberal.

[153. orr., 3. dokumentua: Lehenengo Gerra karlistaren Espainiako mapa] Describe los territorios bajo control carlista e isabelino. Explica las causas por las que unos territorios se unieron a la causa carlista, y otros, a la isabelina.

[153. orr., 4. dokumentua:] Convenio de Vergara. Convenio celebrado entre el Capitán General de los Ejércitos Nacionales D. Baldomero Espartero y el Teniente General D. Rafael Maroto.

Art. 1. El Capitán General D. Baldomero Espartero recomendará con interés al gobierno el cumplimiento de su oferta de comprometerse formalmente a proponer a las Cortes laconcesión o modificación de los fueros.

Art. 2. Serán reconocidos los empleos, grados y condecoraciones de los generales, jefes y oficiales, y demás individuos dependientes del ejército de mando del Teniente General D. Rafael Maroto (...) quedando en libertad de continuar sirviendo y defendiendo la constitución de 1837, el trono de Isabel II y la regencia de su augusta Madre, o bien retirarse a sus casas los que no quieran seguir con las armas en la mano.

Art. 3. Los que adopten el primer caso (...) tendrán colocacion en el cuerpo del ejército (...).

Art. 4. Los que prefieran retirarse a sus casas siendo generalesy brigadiers obtendrán su cuartel para donde lo pidan con el sueldo que por reglamento les corresponda. (...)

Cuartel general de Vergara, a 31 de agosto de 1839.Resume las condiciones que se establecen para la firma de la paz e identifica a

los signatarios.

MIRANDA RUBIO, Navarra, Historia Moderna y Contemporánea, 2005, 10-13. orr. J. Aróstegui, M. García, C. Gatel, J. Palafox, M. Risques, Crisol. Historia eskuliburuaren separata.

435

[10-12. orr.:] NAVARRA, DE REINO A PROVINCIA (1833-1841). Tras la muerte de Fernando VII se suscita con toda crudeza la lucha armada por el trono, entre los partidarios de María Cristina de Borbón, esposa de Fernando VII, y los de Carlos, hermano de éste.

Esta primera guerra civil afectó gravemente a Navarra. No fue una guerra meramente dinástica, hubo otras muchas motivaciones como las religiosas, sociales, forales, económicas e ideológicas. En definitiva, la defensa del Antiguo Régimen quedó ligada al partido carlista. La pérdida de la guerra por parte de los carlistas condicionó las pretensiones forales de Navarra. Los liberales navarros apoyaron el acuerdo con el Estado liberal, para adaptar los fueros con las nuevas instituciones que habían nacido en la España liberal.

1. La resistencia carlista (1833-1839): Durante la década de 1830, cuando el carlismo ofrecía una fuerte oposición al gobierno liberal, las ideas liberales iban ganando terreno y consolidándose entre la población. Fruto de ello fue la legislación que se aprobó en esos años, como el Real Decreto de 1836, por el que las propiedades de la nobleza se podían desvincular del patrimonio familiar, ya que hasta entonces habían permanecido vinculadas en perpetuidad a su patrimonio sin poderse enajenar; y las dos leyes desamortizadoras de Mendizábal, la de 1836 y la de 1837, por las que se expropiaron y vendieron los bienes de la Iglesia.

Obra de legislación liberal fue asimismo la división del territorio de España en provincias y la creación de Audiencias y de Partidos judiciales. Todo ello condujo en estos años hacia una nueva sociedad.

Los levantamientos carlistas se sucedieron en España después de la muerte de Fernando VII, pero paulatinamente fueron sofocados por el ejército liberal, que los redujo a cuatro zonas: Vascongadas, Navarra, Cataluña y el Maestrazgo aragonés. En Navarra, la mayoría del campesinado de la mitad norte apoyaba la causa de don Carlos; muchos voluntarios abandonaron Pamplona para servir en las guerrillas contra el ejército liberal. Estas guerrillas recuerdan a las que actuaron durante la Guerra de la Independencia, pues siguieron tácticas militares muy similares.

Gran parte de la guerra se centró en las comarcas de Estella y Pamplona, siendo Estella uno de los bastiones del carlismo. Una primera fase de la guerra durará hasta 1837, y otra segunda irá de finales del año 1837 al año 1839. A lo largo del año 1835, la campaña del caudillo carlista Zumalacárregui no pudo ser más positiva, casi la totalidad de las Vascongadas y buena parte de Navarra, a excepción de las capitales, estuvieron fuera del control de las tropas gubernamentales. Pero con la muerte del general Zumalacárregui, el fracaso del sitio a Bilbao y la falta de recursos económicos, comenzó el declive y la división del partido carlista a finales de 1837. El Convenio de Vergara puso fin a la guerra, en 1839, sobre la base de mantener los grados militares a los vencidos y la promesa de concesión de los fueros. Esto último quedó pendiente de la voluntad de las Cortes españolas, pero con la promesa explícita de Espartero de apoyar los fueros.

Las zonas más carlistas en Navarra fueron las cuencas de Pamplona y Lumbier, Tierra Estella y la Barranca, allí donde la propiedad de la tierra estaba mejor repartida. Sin embargo, el liberalismo prendió mejor en las zonas urbanas, o grandes núcleos con abundante población jornalera, al sur de Navarra. Los grupos sociales que apoyaron al liberalismo fueron la burguesía comercial y terrateniente, que junto con la alta nobleza serán los más favorecidos con las reformas liberales. El clero rural fue otro de los pilares básicos del carlismo, sobre todo las órdenes religiosas.

Las reformas económicas emprendidas por los liberales, como la monetarización de la economía con la obligación de pagar las rentas en metálico, la renovación de los contratos de arrendamiento en peores condiciones económicas, el cierre de los campos y la privatización de los bienes comunales o municipales fueron medidas que acabaron empujando a los campesinos hacia las filas del carlismo.

Al finalizar la I Guerra Carlista (1839), los fueros jugaron un papel importante; ya hacia la mitad de la guerra comenzaron a estar presentes en algunas proclamas carlistas. Pero no serían los fueros el motivo de levantamiento carlista, sino la defensa del trono y el altar, esto es, la defensa del absolutismo del Antiguo Régimen. Era efidente que su defensa conllevaba también la protección de la organización foral de Navarra.

2. La crisis del régimen foral. El liberalismo era incompatible con las instituciones del antiguo reino de Navarra, de manera que, cuando se proclamó reina Isabel II (I de Navarra), la Diputación solicitó la convocatoria de las Cortes navarras para que la reconociesen reina también en Navarra. Pero el gobierno liberal no autorizó la convocatoria de las Cortes navarars, porque no podían existir otras Cortes que las de la nación española.

436

Los carlistas protegían los fueros con la defensa del Antiguo Régimen, de manera que al mismo tiempo que los apoyaban se comprometían a respetar las instituciones tradicionales del Antiguo Régimen.

Pero la minoría liberal navarra trató de hacer compatible, en la medida de lo posible, el régimen foral con el nuevo orden institucional liberal. En su intento se enfrentaron los liberales navarros con el Gobierno de Madrid.

Desde la muerte de Ferndando VII, los fueros navarros quedaron marginados. La promulgación del Estatuto Real de 1834 supuso para Navarra un contrafuero, puesto que, al tener Navarra sus Cortes, no debía acudir ningún representante a las Cortes Generales del Estado. El Gobierno se mostró partidario de llevar a cabo una política unitaria, sin atender los fundamentos históricos y legales que argumentaron los navarros en defensa de sus fueros.

Esta política de ignorar los fueros fomentó el resurgimiento de un fuerte espíritu foral, no sólo en el ámbito del carlismo, sino también entre aquellos navarros partidarios de las reformas liberales, de manera que los fueros unirían a todos los navarros.

La supresión del régimen foral navarro también afectó al ámbito fiscal, y como consecuencia fueron gravados en Navarra los impuestos del estanco de la sal, tabaco y papel sellado. En los aspectos económicos, los liberales intentaron evitar que se eliminasen sus derechos forales, y conseguir cierta autonomía económica.

En el año 1938, con los liberales moderados en el Gobierno, se propuso una negociación como posible salida de la guerra carlista. En realidad, la paz era deseada por todos, el cansancio de cinco años de enfrentamiento armado era evidente, tanto liberales como ciertos sectores carlistas se mostraron partidarios de una salida negociadora. El objeto de esa negociación serían los fueros. A los liberales navarros les interesaba presentar los aspectos forales como uno de los motivos de la guerra civil, y buscar una salida a la contienda que pudiera lograr la paz. Esta salida era el arreglo foral.

En Navarra continuó la guerra después de la firma del Convenio de Vergara: los carlistas navarros siguieron defendiendo el Antiguo Régimen, ya que veían los derechos forales como una parte inherente al propio régimen absolutista.

La bandera de paz y fueros enarbolada por el general carlista Maroto en las negociaciones representaba sólo al sector moderado del carlismo. A pesar de ello, las negociaciones siguieron adelante.

Pero tampoco se despejó el horizonte foral con la ley de 1839, ley que votaron las Cortes españolas como respuesta al compromiso dado por Espartero, quien dejaba para un futuro próximo la modificación de fueros. (doc. 25).

[13. orr., 25. dokumentua:] Ley de 25 de octubre de 1839 sobre los fueros. Doña Isabel II por la Gracia de Dios y de la Constitución de la Monarquía española, Reina de las Españas y durante su menor edad, la Reina viuda doña María Cristina de Borbón, su Augusta Madre, como Reina Gobernadora del Reino: a todos los que en la presente vieren y entendieren sabed: Que las Cortes han decretado y Nos sancionado lo siguiente:

Artículo 1. Se confirman los fueros de las provincias Vascongadas y Navarra, sin perjuicio de la unidad constitucional de la Monarquía.

Artículo 2. El gobierno, tan pronto como la oportunidad lo permita, y oyendo antes a las Provincias Vascongadas y a Navarra, propondrá a las Cortes la modificación indispensable que reclame el interés de las mismas, conciliado con el general de la Nación y de la Constitución de la Monarquía, resolviendo entre tanto provisionalmente, y en la forma y sentido expresados, las dudas y dificultades que puedan ofrecerse, dando cuenta de ello a las Cortes . Gaceta de Madrid. (26 de octubre de 1839).

-Resume las principales ideas del texto.-Comenta las repercusiones que tuvo esta ley en Navarra.

PRATS CUEVAS, CASTELLÓ TRAVER, FERNÁNDEZ CUADRADO, GARCÍA ABADÍA, LOSTE RODRÍGUEZ, TREPAT CARBONELL, VALDEÓN BARUQUE, Historia. Bachillerato 2, 2003, 185-186. orr.

LAS GUERRAS CARLISTAS. [...] Durante la primera guerra (1833-1840) los carlistas se hicieron fuertes en el norte de la Península. El general carlista Ramón Cabrera, acompañado por el pretendiente a la Corona, llegó en una expedición desde la zona del

437

Maestrazgo hasta las puertas de Madrid (Expedición Real de 1837). El coronel Tomás de Zumalacárregui consiguió organizar el ejército rebelde y consolidó el poder carlista en el País Vasco. La muerte de este célebre caudillo militar, acaecida en junio de 1835 durante el sitio de Bilbao, puso fin a la tendencia ascendente del carlismo en la región vasco-navarra, donde había cosechado sonadas victorias contra las tropas isabelinas. A partir de 1835, la victoria del ejército isabelino obligó a Carlos María Isidro a huir a Francia. En 1839, el general isabelino Baldomero Fernández Espartero y el general carlista Rafael Maroto mantuvieron conversaciones que culmiraron en el Convenio de Bergara, que supuso la finalización de la Primera Guerra Carlista. El acuerdo garantizaba la conservación de algunos derechos forales y reconocía los empleos y grados del ejército carlista. El pretendiente don Carlos no aceptó el convenio y se exilió en Francia.

FELONES MORRÁS, MIRANDA GARCÍA, Historia Navarra. Bachillerato 2, 2003, 57-59 eta 80-81. orr. M.C. García, M.A. Loste, C.A. Trepat eta J. Valdeón, Historia. Bachillerato 2 eskuliburuaren separata.

[57-59. orr.:] EL PASO DE REINO A PROVINCIA (1833-1841). En la primera mitad del siglo XIX, el territorio navarro dejó de ser un reino y pasó a ser una provincia española más. Pese a la derrota del carlismo, apoyado por la mayoría de la población, la minoría liberal dirigente consiguió un acuerdo con el Estado, que, dejando interpretaciones al margen, permitió a Navarra dotarse de ciertas peculiaridades fiscales y mantener vivo el rescoldo de su antigua singularidad.

La primera guerra carlista. En el año 1833 moría Fernando VII y dejaba como heredera, previa derogación de la Ley Sálica, a su hija Isabel II. Las expectativas del hermano del rey, Carlos María Isidro, quedaron defraudadas y el pleito dinástico dejó paso a una guerra declarada.

En Navarra, la situación generó una especial confusión. Buena parte de la población rural, azuzada por el clero, apoyó al infante don Carlos en sus aspiraciones al trono, mientras que las principales instituciones, la Diputación y el Ayuntamiento de Pamplona, proclamaron reina a Isabel II (I de Navarra).

Pero la guerra no obedeció sólo a una cuestión dinástica. Las reformas ilustradas del siglo XVIII, unidas a las iniciativas liberales del primer tercio del siglo XIX supusieron un ataque frontal a las instituciones forales y a las normas que habían regido la sociedad navarra del Antiguo Régimen. Esas difusas motivaciones forales y religiosas, unidas a la profunda contestación del ideario liberal, además del pleito dinástico, completan las razones de un conflicto extraordinariamente complejo.

Aunque la guerra afectó básicamente al País Vasco, Navarra, Cataluña y el Maestrazgo aragonés, fue en las dos primeras regiones donde tuvo su epicentro. La primera etapa, que se desarrolló entre 1833 y 1837, fue favorable al bando carlista y se caracterizó por la conjunción de los siguientes elementos: presencia del pretendiente sobre el terreno, que estableció su corte en Estella; lucha de guerrillas; liderazgo indiscutible de Tomás de Zumalacárregui, que levantó un verdadero ejército; derrota de prestigiosos generales liberales; conquista de ciudades como Estella y Vergara, e intento de conquista de Bilbao, acción que daría credibilidad al pretendiente e impacto internacional al conflicto. La muerte de Zumalacárregui, a consecuencia de una bala perdida recibida en una pierna, y la división del bando carlista supusieron el punto de inflexión del conflicto.

La segunda etapa, entre 1837 y 1839, se caracterizó por el declive de las fuerzas carlistas. Una expedición real, comandada por el pretendiente, salió de Estella en mayo de 1837 y, después de atravesar Aragón y Valencia, se presentó a las puertas de Madrid. Tras el fracaso de las negociacioens con María Cristina, la expedición se retiró y volvió a Navarra seis meses después con la sensación de que la victoria militar era prácticamente imposible.

El nombramiento de Maroto como nuevo general en jefe del ejército supuso la ruptura de la unidad en el seno del bando carlista, la deserción de los voluntarios y el inicio de las conversaciones de paz para llegar a una salida negociada del conflicto. El 31 de agosto se firmó el Convenio de Vergara, un documento asentado en tres principios: el reconocimiento de los grados de jefes y oficiales carlistas, la entrega inmediata de las armas y una vaga promesa de concesión o modificación de los fueros. En definitiva, era una capitulación militar que contenía la posibilidad de un pacto político en el marco del nuevo sistema constitucional.

438

Aunque el convenio fue ratificado por las divisiones guipuzcoana, castellana y vizcaína, ni los navarros ni los alaveses aceptaron el acuerdo y continuaron la lucha. Pocas semanas después, el 14 de septiembre, don Carlos atravesaba la frontera por Dancharinea y cesaban definitivamente las hostilidades.

No resulta fácil realizar un balance del conflicto, pero alunos elementos ofrecen ya cierta claridad. El carlismo fue el movimiento que aglutinó a la mayor parte de la población. Su base social estaba compuesta por campesinos, pequeños propietarios, nobleza rural y bajo clero. Su espacio geográfico dominante fueron las cuencas prepirenaicas y la Zona Media de Navarra, habitada por pequeños núcleos urbanos y numerosas aldeas. Su ideología básica radicaba en la defensa del Antiguo Régimen, y sólo avanzada la guerra apareció la defensa del régimen foral como bandera de la contienda.

Los liberales navarros fueron minoría en esta sociedad, aunqueocuparon los cargos institucionales y formaron un nutrido grupo en los valles del norte y en la ribera, así como en las poblaciones más importantes. Su liberalismo no les impidió admitir de buen grado las reformas políticas e institucionales de aquellos años (Estatuto Real, Constitución de 1837), y reivindicar, a la vez, cierta autonomía administrativa y económica, es decir, defender los fueros en la medida en que resultasen compatibles con el nuevo estado liberal.

[59. orr.:] La Ley de Fueros de 1839. La posición adoptada sobre la Ley de Fueros, consecuencia del Convenio de Vergara, no fue unánime en el bando liberal. Mientras que los moderados eran partidarios de concederlos en su integridad, los progresistas creían que esa reintegración conculcaba la Constitución vigente de 1837.

El resultado fue la Ley de 25 de octubre de 1839 de Confirmación y Modificación de los Fueros de Navarra (Doc. 4), una propuesta vaga y ambigua que permitió el consenso de ambos sectores. En el artículo primero se confirmaban los fueros de las Provincias Vascongadas y de Navarra, sin perjuicio de la unidad constitucional de la monarquía. En el artículo segundo se prometía una modificación de los fueros compatible con la Constitución y el interés de la nación.

[59. orr.:] Doc. 4. Ley de Fueros de 1839. Doña Isabel II por la Gracia de Dios y de la Constitución de la Monarquía española, Reina de las Españas y durante su menor edad, la Reina viuda doña María Cristina de Borbón, su Augusta Madre, como Reina Gobernadora del Reino; a todos los que en la presente vieren y entendieren sabed: que las Cortes han decretado y Nos sancionado lo siguiente:

Artículo 1º. Se confirman los fueros de las provincias Vascongadas y de Navarra sin perjuicio de la unidad constitucional de la monarquía.

Artículo 2º. El Gobierno, tan pronto como la oportunidad lo permita, y oyendo antes a las provincias Vascongadas y a Navarra, propondrá a las Cortes la modificación indispensable que en los mencionados fueros reclame el interés de las mismas, conciliándolo con el general de la Nación y de la Constitución de la Monarquía, resolviendo entretanto provisionalmente, y en la forma y sentido expresados, las dudas y dificultades que puedan ofrecerse, dando de ello cuenta a las Cortes.

Por tanto mandamos a todos los Tribunales, justicias, Jefes, Gobernadores y demás autoridades, así civiles como militares y eclesiásticas de cualquier clase y dignidad, que guarden y hagan guardar, cumplir y ejecutar, la presente Ley en todas sus partes. Tendréislo entendido para su cumplimiento y dispondréis se imprima, publique y circule.- Yo la Reina Gobernadora.- Está rubricado de la Real mano.- En Palacio a 25 de octubre de 1839.

Gaceta de Madrid, 26 de octubre de 1839.

[57. orr.:] Cuestiones. 6. Valora el Convenio de Vergara. ¿Qué intereses te parece que priman en su redacción?

[59. orr.:] Cuestiones. 7. Resume el contenido de la Ley de 25 de octubre de 1839.

[80. orr.:] Pruebas de evaluación. 4. Lee detenidamente el texto de la Ley de Fueros de 1839 (Doc. 5). Tras su lectura, responde a las siguientes cuestiones: a) Sitúa la Ley de Fueros dentro de su contextos histórico.

b) Enumera los principios básicos del liberalismo y del absolutismo. ¿Qué relación tienen con este texto?

c) Señala la relación existente entre fueros y liberalismo. ¿En qué frase del documento se hace referencia a esa relación?

[81. orr.:] Pruebas de evaluación. 11. Elaboración de definiciones. Tras la lectura de la información aportada por la unidad y la consulta a otras fuentes, si fuera necesario, redacta unas breves definiciones de los siguientes conceptos: [...]

439

Un acontecimiento: Abrazo de Vergara.

GARCÍA DE CORTÁZAR, DONÉZAR, VALDEÓN, FERNÁNDEZ CUADRADO, GAMAZO, ORELLA, Historia. Batxilergoa 2, Anaya-Haritza, 2003, 233. orr. José Luis Orellak idatzitako testua.

[233. orr.:] FORUAK ETA KONSTITUZIO LIBERALAK: Liberalismoa EAEra iritsi zenean, lehenengo krisi instituzional garrantzitsua gertatu zen. Cadizeko 1812ko konstituziora ez zen euskal foruen berezitasuna bildu, baina aldi batean baino ezarri ez zenez, eez zuen ondoriorik izan. Lehenengo gerra karlistan izan ziren gatazkarik handienak foruen arazoa zela eta. Foru erregimenean nekazaritzako gizartea zegoen eta landako nobleziak ere garrantzi handia zuen. Merkataritzako euskal bugesiaren garapen ekonomikoa geldiarazten zuen, esparru juridiko eta politiko berri baten bila zebilen eta. Funtsean, euskal merkatarien aldarrikapen nagusia Espainiako merkatuaren batasuna lortzea zen eta foruek hori eragozten zuten.

Lehenengo gerra karlista Bergarako Hitzarmenaren bidez amaitu zen. Hitzarmen horren arabera, gobernu liberalak foruen erregimena errespetatuko zuen. 1839ko urriaren 25eko lege berriak euskal foruak berretsi zituen, baina monarkiaren batasun konstituzionalari kalterik egin gabe. Modu horretan, gobernuak bi printzipioak bateratu eta foruetan beharrezko aldaketak egiteko askatasuna zuen.

Galderak. 38. Zein eragin izan zuen karlisten porrotak euskal foru erregimena galtzeko?

PREGO AXPE, Historia Batxilergo 2, Erein, 2003, 215-216. orr.

[215. orr.:] Madrilgo setiotik bergarako besarkadara (1839-VIII): Bi alderdiak akituta zeuden, bai militarki, bai politikoki. Konspirazioaren bidea agorturik, itunaren bidea baino ez zitzaien geratzen, baina hori zaila gertatzen zen, bi alderdien barne konplexutasuna zela-eta, ezin baitzen den-denak aseko zituen itunik proposatu. Karlisten arteko eztabaidak gero eta agerikoagoak ziren. Alde batetik, erradikalenak eta ultrakontserbadoreak zeuden, ororen gainetik Don Karlosen herentzia eskubidea jartzen zutenak (apostolikoak). Bestalde, baziren gatazkari amaiera ekarriko zion itunen batera iritsi nahi zuten beste asko ere (transakzionistak). Alderdi liberalean, Muñagorri jeneralak, 1838. urtean, Bakea eta Foruak ikurritzaren pean, foruen auzia eta dinastia auzia bereizi nahi zituen proposamen bat aurkeztu zuen, karlistak zatikatzeko helburuaz. Errege-nahiaren bandoaren aldetik, Maroto jeneralak eman zuen erantzuna. Hark hiru puntutan oinarritzen zen itun bat proposatu zuen: Don Karlos Isabel II.arekin ezkontzea, foruei eustea eta militar karlistak nazioko armadan sartzea. Gauzak, itxuraz, porrotera zihoazen zeren, liberalek ezezko biribila ematen ziotelarik aurreneko proposamenari, hainbat batailoi karlista matxinatu baitziren Nafarroan, itunaren berri jakin zutenean. Alabaina, azkeneko unean, Bizkaia eta Gipuzkoako militar karlistek, Simón de la Torre buru zutela, proposamena onartu eginzuten, bigarren eta hirugarren puntuetan bakarrik amore emanik. Horiexek izan ziren, beraz, Bergarako Itunean ezarri ziren puntuak. Ituna 1839ko abuztuko 31n izenpetu zen. Alabaina, itun hura armada karlista osoak onartu ez zuen arren, arerioek neke handiak izan zituzten zeuden lekuetako kontrolari eusteko, eta, horren ondorioz, agintariek erbestera joan behar izan zuten. 1840an, Cabrera jeneralaren osteak fronte guztietan garaituak izan ondoren –hark hartu baitzuen erregenahiaren armadaren agintea–, Lehen Karlistaldia bukatutzat eman zitekeen.

Alabaina, karlismoa militarki garaitu izanak ez zuen karlismoa desagertu zenik esan nahi, eta, era horretan, askotan agertu zen berriz, mendean zehar, indar tradizionalista eta agerraldi erreakzionario gisa. 1846 eta 1849 bitartean, berriz ere izan ziren gatazka militarrak, eta haiek, Katalunian besterik izan ez ziren arren, historialari batzuek Bigarren Karlistaldi gisa hartzen dituzte. Hamarraldi batzuk geroago, 1872 eta 1876 artean, Hirugarren Karlistaldia gertatu zen, berriz ere gerra zibilaren neurrira iritsi zena.

[214. orr., 7. dokumentua:] Don Baldomero Espartero Armada Nazionaleko goi jeneralaren eta Don Rafael Maroto lotinant jeneralaren artean izenpetutako hitzarmena.

1. art. Don Baldomero Espartero goi jeneralak interesez gomendatuko dio gobernuari foruen kontzesioa edo aldaketa Gorteei proposatzeko eskaintza betetzeko konpromiso formala bete dezan.

440

2. art. Jeneralen, buruen, ofizialen eta Don Rafael Maroto lotinant jeneralaren agintearen mendeko gainerako gizonen enplegu, gradu eta dominak onetsiko dira, eta hark zerrendak aurkeztuko ditu, zein armatakoak diren adieraziz, eta 1837ko Konstituzioa, Isabel II.aren tronua eta haren Ama Agurgarriaren erreginaordetza zerbitzatzen eta defendatzen jarraitzeko, edota, armak eskuetan dituztela jarraitu nahi ez dutenek, beren etxeetara erretiratzeko askatasuna izango dute. (...).

8. art. Baldin nafar eta arabar dibisioak gaztelar, bizkaitar eta gipuzkoar dibisioen modu berean aurkezten badira, haiek ere aurreko artikuluetan adierazten diren baldintza berberez gozatuko dute.

10. art. Don Baldomero Espartero goi jeneralak gobernuari aurkeztuko dio, hark Gorteetan aurkez dezan, hitzarmen honek bere baitan hartzen duen osteei dagokien eta gerra honetan hil direnen alargunek eta umezurtzek merezi duten begiramena. Hitzarmen hau Bergarako kuartel nagusian berretsi da, 1839ko abuztuaren 31n.

AZTERBIDEAK: Azter ezazu 7. dokumentua eta erantzun ondorengo galderei:Zein dira hitzarmenaren oinarriak?Zer konpromiso hartzen du Esparterok?Zer konpromiso hartzen du Marotok?Zein onura lortu zuten hitzarmenaren alde egin zuten karlistek?Egin ezazu mintzaldi labur bat, ondorengo adierazpena azalduz: Fernando VII.aren

heriotzak, haren alabak hiru urte eskas zituela, erreginaordetzaren sistema erabiltzeko beharra ekarri zuen, etorkizuneko Isabel II.a erregina adin nagusira heldu bitartean.

[216. orr., 9. dokumentua:] Foruen defentsaren aldaketa: 1830 eta 1840 hamarraldietan, euskal erakunde sistema bereziak joera ideologiko berria ekarri zuen: foruzaletasuna. Gerra zibilaren amaiera arte, Antzinako Erregimenaren ordena tradizionalari berez zegokion gauza bezala aurkezten zen Forua, eta hortik bataren defentsak bestearena ekartzea, bereizketarik batere gabe. Alabaina, erakinde errealitate berri bati egokitzeko ageriko premiak, 1837az gero, zeinaren baitan erakunde egitura berari eutsi nahi baitzitzaion, interpretazio historikoa errotik aldarazi zuen une hartan, eta, era horretan, konstituzionalismo zaharkituaren paradigma izatera aldatu zen Forua, ordena demokratiko tradizional, patriarkal, moderatu eta ongintzazkoa, antzina-antzinatik askatasunak bermatzen zituena, zeinaren irudikapena lurraren jabetzan oinarritzen baitzen, Frantziatik inportaturiko konstituzionalismo guztiz nahasitik oso urrun. Zentzu horretan, euskal jatorrizko demokraziaren eta herri subiranotasun berezi baten adierazpen zen Forua. AZTERBIDEAK: Azter ezazu 9. dokumentua. Zure ustez, zergatik alde egin behar izan zuen Donostiatik Isabel II.a erreginak eta erbestera joan?

B) Batxilergoko 1. ala 2. maila. Nafarroako Historia eta Geografia hautazko ikasgaia.

FELONES MORRÁS, MIRANDA GARCÍA, CALVO, Geografía e Historia de Navarra, 2000, 203-205. orr.

LA PRIMERA GUERRA CARLISTA. En los últimos momentos del reinado de Fernando VII, la lucha por el poder entre los diferentes grupos parecía inclinarse del lado liberal. En la propia corte, los liberales tenían cada vez más influencia en el círculo del rey y de su cuarta mujer, María Cristina de Borbón, mientras que los absolutistas se agrupaban en torno al hermano del monarca, el infante Carlos. La tradición borbónica prohibía a las mujeres el acceso al trono, y la cuestión de la sucesión se convirtió en parte fundamental del problema cuando el monarca murió y dejó como heredera a su hija Isabel II (1833).

En Navarra, como en toda España, la situación era muy confusa; mientras el clero y buena parte de la población apoyaba al infante Carlos en sus aspiraciones al trono, la Diputación y el Ayuntamiento de Pamplona –aunque había muchos pamploneses partidarios de aquél– se inclinaban del lado liberal y proclamaban a Isabel II como reina (Isabel I de Navarra). Desde entonces, los tradicionalistas o absolutistas empezaron a denominarse carlistas, mientras que los liberales fueron denominados cristinos –por la regente María Cristina– o isabelinos. Por supuesto, detrás de ese enfrentamiento había mucho más que una lucha por la Corona; se trataba también de dos formas distintas –e incluso más– de ver el sistema político y social.

441

Los carlistas se levantaron en armas apenas muerto Fernando VII, pero fueron controlados en casi todas las partes, salvo en Álava, Vizcaya, Guipúzcoa, Navarra –cuyos sistemas forales chocaban con el ideario liberal–, Cataluña y el sur de Aragón, donde dominaban amplias zonas rurales y en especial montañosas. Durante los primeros años de la guerra los carlistas obtuvieron éxitos importantes, como la ocupación de Estella o Tolosa. Tomás de Zumalacárregui organizó el ejército carlista y consiguió controlar la mayor parte de Navarra, salvo Pamplona y las comarcas meridionales, pero murió cuando intentaba conquistar Bilbao (1835). Los generales carlistas se dividieron entre sí y la imposibilidad de hacerse con una ciudad importante que les diera prestigio y reconocimiento internacional, llevaron a la desmoralización de muchos de sus dirigentes. Finalmente el jefe del ejército carlista, Maroto, firmó un acuerdo con el liberal Espartero (Convenio de Vergara, 1839). Aunque muchos carlistas se negaron a reconocer el pacto, el pretendiente Carlos tuvo que exiliarse y su ejército se disolvió.

Hacia la liquidación de un modelo institucional. Pero el convenio iba a tener unas consecuencias mucho más amplias que las estrictamente militares. Al fin y al cabo, se habían enfrentado dos modelos ideológicos diferntes, y la victoria liberal, aunque no se hubiera producido por una derrota estrepitosa del contrario tendría consecuencias políticas inevitables. El acuerdo de paz establecía el respeto a los sistemas forales de acuerdo con la interpretación que pudieran hacer las Cortes españolas según la Constitución (aprobada en 1837); así pues, la cuestión quedaba bastante difusa.

Los fueros no habían sido el motivo principal del alzamiento carlista, sino la defensa del Antiguo Régimen en su conjunto; pero el sistema foral formaba parte de ese modelo, aunque la monarquía lo hubiera atacado en numerosas ocasiones, y los partidarios de los fueros encontraron en el campo carlista un apoyo imprescindible.

Durante los años de la guerra, los diferentes gobiernos habían reducido al mínimo los privilegios navarros en las zonas que dominaban, pero los liberales navarros, partidarios de reformas institucionales, querían sin embargo, conservar cierta autonomía en determinadas cuestiiones, especialmente de carácter económico. Las Cortes españolas, con mayoría progresista (los liberales más radicales), dictaron una ley, en octubre de 1839, que confirmaba los fueros en tanto en que no fueran incompatibles con la Constitución , y exigía una negociación con los representantes de las instituciones forales para ajustarse a ese principio.

Las diputaciones de las provincias exentas, llamadas así precisamente por sus privilegios especiales (Álava, Guipúzcoa y Vizcaya), se negaban a la modificación de sus fueros y conseguirían de hecho mantener el régimen tradicional durante casi medio siglo más, gracias a las grandes diferencias internas de los liberales españoles. Pero la Diputación navarra estaba controlada por los librales –con su secretario José Yanguas y Miranda a la cabeza–, y se apresuró a iniciar una negociación que le permitiera obtener los dos objetivos básicos de reformar el sistema y mantener la mayor autonomía posible. Así pues, la desaparición del régimen foral, al menos tal y como se había conservado hasta entonces, resultaba inevitable.

[205. orr.:] Ley de 25 de octubre de 1839. Confirmación y modificación de los Fueros de Navarra.

Doña Isabel II por la Gracia de Dios y de la Constitución de la Monarquía española, Reina de las Españas y durante su menor edad, la Reina viuda doña María Cristina de Borbón, su Augusta Madre, como Reina Gobernadora del Reino; a todos los que en la presente vieren y entendieren sabed: que las Corets han decretado y Nos sancionado lo siguiente:

Artículo 1º. Se confirman los fueros de las provincias Vascongadas y de Navarra sin perjuicio de la unidad constitucional de la monarquía.

Artículo 2º. El Gobierno, tan pronto como la oportunidad lo permita, y oyendo antes a las provincias Vascongadas y a Navarra, propondrá a las Cortes la modificación indispensable que en los mencionados fueros reclame el interés de las mismas, conciliándolo con el general de la Nación y de la Constitución de la Monarquía, resolviendo entretanto provisionalmente, y en la forma y sentido expresados, las dudas y dificultades que puedan ofrecerse, dando de ello cuenta a las Cortes.

Por tanto mandamos a todos los Tribunales, justicias, Jefes, Gobernadores y demás autoridades, así civiles como militares y eclesiásticas de cualquier clase y dignidad, que guarden y hagan guardar, cumplir y ejecutar, la presente Ley en todas sus partes. Tendréislo entendido para su cumplimiento y dispondréis se imprima, publique y circule.- Yo la Reina Gobernadora.- Está rubricado de la Real mano.- En Palacio a 25 de octubre de 1839.

442

[202. orr.:] Cuestiones. 3. Señala la razón inicial de la Primera Guerra Carlista. -Enumera los dos bandos en lucha, las zonas y los grupos sociales en que se apoyan y

el resultado final de la contienda. -Eres más traidor que Maroto es un dicho utilizado todavía hoy en determinadas

zonas de Navarra. Trata de explicar su origen y significado.

SERRANO IZKO, Nafarroa. Historiaren harira, 2005, 218-225. orr.

[219. orr.:] Fernando VII.a (Nafarroako Fernando III.a ?) 1833.ean hiltzean, gerra zibil bat lehertu zen Monarkia eremuan, gerra dinastikoaren itxuraz. Baina arazo dinastikoaren baten pean benetako arazo ideologiko eta politikoak estali izan zituen gerra piztu zuen erregegaiak, Karlosek, Fernandok semerik ez, eta alaba bakarra utzi zuen, adin txikikoa gainera, Isabel. “Hamarkada higuingarri” deituriko epe absolutista haren amaieran, agerian zeuden absolutismoak, bere hutsean, konpondu ezin zituen arazo asko, hala nola Monarkiaren finantziazio arazoak. Erregimen Zaharrean, jaurgo eskubideak eta Elizarenak tartean, murriztuak zituen Monarkiak, berez, zergak kobratzeko bideak. Areago espainiar Monarkiaren kasuan, Fernandoren erretaldian Amerikako kolonia gehienek independentzia lortu ondoren. Hortaz, Fernandoren inguruan zeudenen artean, den-denak absolutistak izanda ere, hainbat erreforma bultzatu nahi zituztenak agertuz joan ziren, eta absolutista moderatuen edo erreformatzaileen alderdia sortu. Asmo erreformatzaile haien kontra, muturreko absolutisten alderdia ere joan zen eratzen, Elizak eta hainbat handikik bultzaturik, Fernandoren anaia Karlosen inguruan –erreformek nahitaez zerga-sistema aldatu behar baitzuten eta horrek suposatzen baitzuen nobleek eta Elizak hainbat exentzio eta pribilegio fiskal galduko zutela–: apolitikoen alderdia dugu. Gauzak horrela, Fernando hiltzean, tronurako eskubideak eskatu zituen Karlosek frantziar eta Borboikoen tradizioan oinarrituta zegoen lege saliko deiturikoa mahairatuz. Lege haren arabera, andreek ez zuten eskubiderik, ez tronua hartzeko, ez tronurako eskubideak euren semeei transmititzeko. Moderatuek, aldiz, Isabelen eskubideak aldarrikatu zituzten, Fernandoren emaztearen inguruan, Maria Cristinaren inguruan alegia, bilduz. Arazo dinastikoari dagokionez, espainiar Monarkiako erresuma desberdinetan inoiz ez zegoelako indarrean halako legerik, ez Gaztelan, ez Nafarroan, ez Aragoiko Koroan, eta Fernandoren azkeneko testamentuan Isabel izendatu baitzuen ondorengo –erran beharrik ez, emazteak-eta heriotz ohean presionatuz–. Baina, erran bezala, benetako arazoa eta batzuk eta bertzeak alde batean edo bertzean lerrokatzera bultzatu zituena, arazo ideologikoa izan zen. (...)

Gerra karlista, hasiera batean, Monarkia osoko eremuan hasi nai izan zuten Karlosen aldekoek, baina laster oso esparru mugatu batean lortuko zuten gerran ibiltzeko sostengurik: Hego Euskal Herri ia osoan eta Katalunia-Aragoi arteko Maestrazgo deituriko zonaldean, Levante aldean. (...)

[220. orr., 185. irudia eta bere azalpena:] Karlos V.aren monarkiari euskteko oinarriak, Nafarroa eta Euskal Probintzien aldetik: Iruñeko Buletin Ofizialak (liberala), 1838.eko maiatzaren 27koak, argitaraturiko oinarriak dira, liberalek karlistei bahituriko dokumentu batekoak. Ez ote zen izanen karlista guztien planteamendua, baina adierazgarria da proiektua karlisten barneko aspektu foruzalea ikusteko gerra amaieran. Liberalek etsaien dokumentu hori erabili izanak interpretazioanitzei ireki dizkieke bideak: hala Minak liberalei leporatzen dien joko bikoitzari, nola Soraurenek egiaztatu nahi duen euskal karlisten foruzaletasunari.

1. Nafarroak eta euskal probintziek bertze hainbertze errepublika independente osatuko dute, espainiar monarkiaren barnean federatuak.

2. Arabak, Gipuzkoak eta Bizkaiko Jaurerriak zeinak bere antzinako foruak izanen dituzte gobernu sistema.

3. Nafarroak ere, bere foruak izanen ditu gobernu mota gisa, 1512. urtean Gaztelako koroari gehitu zitzaioneko zeuden bezala, beti ere egoerak eskatzen dituen aldakuntzak eginik.

4. Nazio ordezkaritza aldatuko da Gorteek erabakiko duten bezala, lehenengo erara bildurik; bozketak, baina, nominalak izanen dira, ez estamentuen arabera [...] (...).

[222. orr., 186. irudia eta bere azalpena:] Hiru interpretazio historiko Lehen Gerra Karlistaren inguruan: Hiru historialari, hiru interpretazio, gaur egun, Lehen Karlistaldia eta euskal foruen arteko harremanei buruz. Minarena 1981.ean argitaraturik; Pan-Montojorena, 1990.ean; Soraurenena, 1999.ean.

443

Minarentzat, Lehen Karlistaldiaren motibazioak erlijioso eta dinastiko hutsak izan zirne, liberalismo eta absolutismoaren arteko ardatzaren inguruan. Euskal Herrian karlismoak izan zuen atxikimendua Antzinako Erregimenaren krisi politiko eta ekonomikoaren testuinguruan kokatzen du, ideologia foruzaleari garrantzirik eman gabe. Herri xehea karlisten alde jarri baldin bazen, apaizen eta kleroaren eraginarengatik izan zen. Areago, foruzaletasuna, gehien bat, euskal liberal moderatuen halako asmakuntza izan zen, eta mamu gisa erabili zuten Madrilgo liberalen aurrean. Hau da, karlismoaren euskal jarraitzaileak foruzale engainatuak zirela adierazi nahian, eta liberalek foruen jarraipena segurtatzen bazuten, galduko zituela karlismoak jarraitzaile haiek, eta gerra aiseago galdu. Minarentzat ez zegoen horrelako foruzaletasuna alde karlistan, baina euskal liberal moderatuei interesatzen zitzaien Madrilen gauzak horrela ikus zitezen, asmo propio bat baitzuten: batasun konstituzionala, merkatu batasuna, lege berdintasuna..., hori bai, baina autonomia fiskal eta administratiboa gorde nahi zuten euren eskuetan, hazienda foralen eta udal ondasunen kudeaketa eta zerga-sistemak euren erara taxutzeko.

Soraurenentzat, funtsezkoa izan zen foruzaletasuna Euskal Herriko karlismoaren jarraitzaileak ulertuko baditugu. Argazkiko liburu hori Nafarroako historia osoaz doa, 428 orrialdetan. Horietatik, 78 betetzen du absolutista eta liberalen arteko gatazka hark, hau da, liburu osotik % 18 baino gehiago, honelako izenburua duelarik atal horrek: “Euakal Herria y el Estado-nación”. Eta bertan, karlismoa foruzale ikusten ez dutenekin eztabaidatzen saiatzen da gehien bat. Foruzaletasun hori egiaztatzen duten testigantza bilduma bat egin du eta haiei garrantzia kendu nahi dieten historialarien interpretazioak kritikatu.

Pan-Montojo, ikuspegi soziologikoago bat garatu du bere tesian, eta, bere ustez, sistema foraletako egiturek-eta aukera hobeagoak eman zizkion karlismoari Nafarroan errotzeko. “Lehen Gerran proletarizazio-mehatxupean bizi zen nekazalgoaren deskontentamenduan eta Nafarroako botere-sarea oraindik kontrolatzen zuten eliteen koadroetan aurkitu zuen sostengua armada karlistak”. “Halarik ere, porrot egindako pronuntziamendu bat baino hagitz gehiago izan zen matxinada absolutista [...]: laguntza eman zion iraultza liberalaren bide moderatuari eta, foru-lurraldeen integrazioari dagokionez, kontsensuzko irtenbide batera joatera behartu zuen; gerorako utzi zen horrela euskaldunen integrazioa iraultza liberaletik sorturiko gaurko Estatuan”.

[223 eta 225. orr.:] Karlismoaren foruzaletasuna: aspektu hau da, euskal

historiografian, eztabaidatuena, karlismoaren mapa soziologikoa eta geografikoa ulertu nahi izatekotan. Garbi dirudi Karlos erregegairen altxamenduak ez zutela zerikusirik, printzipios, sistema foralekin.

- Baina Monarkiako eremu orokorrean porrot egin eta Euskal Herrian indarra hartzean, foruen inguruan ikusi dituzte historialari askok indarpen horren arrazoiak, Foruen aldekoak karlistak zirelakoan, foruen kontrakoak, aldiz, liberalak. Hortaz, karlismoa foruzale izanen zen. Areago, funtsean gerra ia ideologiko huts izateaz gain –foruzale, tradizionalista–, halako gerra nazional bat bihurtuko zen, euskaldunen aldetik, Espainiarren kontra. Zumalakarregiren beraren asmo independentzia zale bat aipatua izan da askotan.

- Bertze batzuek, Euskal Herritik kanpoko historialari gehienek, Erregimen Zaharraren aldekoen eta liberalen arteko gerra gisa hartu dute, bertzerik gabe: ezta Euskal Herrian ere, lehenbiziko urtean, ez da aurkitu furuen aldeko aldarrikapenik karlisten aldetik; historialari hauen ustez, Euskal Herriko tradizionalismo erlijiosoak eta elizaren eragin itzelak emanen ligukete argirik, gerra hartako mapak ulertzerakoan, bai eta, agian, jacquerie tipologiako fenomeno batek, hau da, nekazal munduko matxinada tipiko bat, hemen, hori bai, testuinguru dinastiko eta ideologiko hark kutsaturik.

Badago, dena dela, kontu batzuk, bigarren hauek ere aitortu behar dituztenak: Euskal Herrian gerra aurrera joan ahala, gero eta ugariagoak direla karlisten aldetik foruen aldeko deialdiak, halako moldez non liberalen aldetik ere kanpaina propagandazko eta militar bat antolatu baitzen, nahiz eta konbikziorik gabe, Muñagorri izeneko pertsonaia baten bidez, “Bakea eta Foruak” lemapean, aldarrikatuz foruen jarraipena suposatuko lukeela liberalekiko akordioak, hau da, bakeak. Eta, batik bat, Espartero eta Marotoren arteko bake-itunean, foruen inguruko promesa liberala izan zen eduki politikoko akordio bakarra. Prentsatzekoa da, beraz, foruek zerikusi izan zutela, aldez edo moldez, Euskal Herrian Lehen Karlistaldian.

Hau guzti hau horrela, eta gorago aipatu gerrako euskal mapa soziologiko eta geografikoa aztertuz, ildo historiografiko soziologikoagoa ireki da, foruen inguruko hainbat gauza kontuan hartzen duena hura ulertzeko: batetik, eskarmentua zuten karlisten alde jarri ziren sektore sozialek zer nolako kalteak ekartzen zizkieten liberalek bultzaturiko erreforma batzuek,

444

hala nola aduanen leku-aldaketek eta herri-lurren desamortizazioek; bertzetik, aldaketa haiek gehien zigortu zituzten herrietan, udalen inguruko egitura administratiboak; eta sektore kalteturikoen eskuetan zeuden, eta horrek laguntza ezin hobea izan zitzaien guda-talde karlistei, kontrol, espioitza eta informazio nola babes beharretan, seguruago mugitu ahal izateko. Beraz, nahiz eta arlo ideologiko hutsean garrantzi handikoa izan tradizionalismo eta erlijioaren eragina –“Tronua eta Aldarea” lemarena–, arlo soziologiko, administratibo, politiko eta praktikoan, sahiestezina dirudi foru-osagaia gerra hartan.

[224. orr., 187. irudia eta bere azalpena:] Bergarako Besarkada: Asier Larrinagaren hizkuntza ardurapean Anaya argitaletxearentzat egondako itzultzaile talde batek euskaraturik, hau izan zen Bergarako Hitzarmenean Espartero eta Marotoren artean sinaturiko testua:

1. art. Baldomero Espartero kapitain jeneralak biziki gomendatuko dio Gobernuari bere eskaintza bete dezan; hain zuzen, Gorteei foruak ematea edo aldatzea proposatuko diela hitz eman du.

2. art. Rafael Maroto teniente jeneralaren, Armadako jeneralen, buruzagien, ofizialen eta enparau gizonen lanak, graduak eta kondekorazioak onartuko dira; Marotok guztien zerrenda aurkeztuko du armen arabera eta askatasun osoa izango dute 1837ko Konstituzioa, Isabel II.aren tronua eta horren ama ohoragarriaren erregentzia defendatzen jarraitzeko; armak utzi nahi dituztnak, ordea, etxera itzuliko dira.

3. art. Gure zerbitzuan jarraitzeko erabakia hartzen dutenak Armadako taldetan sartuko dira, bai osoko soldadu gisa bai supernumerario moduan, euren armari dagokion ikuskapen eskalan duten ordenaren arabera [...].

Itun hori betetze aldera, honako lege proiektu hau aurkeztu zien Grazia eta Justiziako ministroak Gorteei 1839.eko irailaren 11an, Rosetta testu zerbitzuak euskaraturik:

1. artikulua: Euskal Probintzietako eta Nafarroako foruak berresten dira.2. artikulua: gobernuak, horretarako abagunea izan bezain laster, Gorteei

aurkeztuko die, aldez aurretik probintziei entzunda, nahitaezkotzat jotzen duen foruen aldaketa, haien interesa eta Nazioaren interes orokorra et aMonarkiaren Konstituzio politikoa adosturik geratzen dena.

Azkenik, lege hau egin zuten Gorteek 1839.eko urriaren 25ean, talde berberak euskaraturik:

Isabel II.a andrea [...] jakin ezazu Gorteek ondokoa dekretuz agindu eta Guk berretsi dugula:

1. artikulua: Euskal Probintzietako eta Nafarroako foruak berresten dira, Monarkiaren batasun konstituzionalari kalterik egin gabe.

2. artikulua: Gobernuak, horretarako abagunea izan bezain laster, Gorteei aurkezutko die, aldez aurretik Euskal Probintziei eta Nafarrei entzunda, nahitaezkotzat jotzen duen aldaketa, aipatu Foruetan, Gorte haien beren interesak eskatzen duena, Foruak, Nazioaren interes orokorra eta Monarkiaren Konstituzioarena adostuz, eta bitartean, behin behingoz, eta adierazi den moduan eta zentzuan konponduko dira sor daitezkeen zalantzak eta zailtasunak, haien berri emanez beti Gorteei.

“Euskal Probintziak” terminoa, gaztelerazko jatorrizko testuetan “Provincias Vascongadas” dira. Proiektu eta legearen arteko diferentzia funtsezkoena lehen artikuluan datza, legeak Monarkiaren batasun konstituzionalari kalterik egin gabe gehitu zuelarik. Benetan beharrezkoa ez zena, argi eta garbi erraten baitzuten bai proiektuak nola legeak, bigarren artikuluan, foruen aldaketak adosturik geldituko zirela beti ere probintzien interesak, eta nazioaren interes orokorra nola Monarkiaren Konstituzio politikoa. Garrantzi handia eman zaio historialarien aldetik aldakuntza horri, baina ez dirudi ezer berririk eman zionik legeari, ez bada Gorteetako liberal gehienen mesfidantza eta ezinegona euskal foruen aipamenaren beraren aurrean.

4.2. 1841eko Foru legea

A) Batxilergoko 2. maila. Espainiako Historia ikasgaia.

MIRANDA RUBIO, Navarra, Historia Moderna y Contemporánea, 2005, 12-13 eta 26. orr. J. Aróstegui, M. García, C. Gatel, J. Palafox, M. Risques, Crisol. Historia eskuliburuaren separata.

445

[12. orr.:] La Ley de modificación de fueros de 1841: El arreglo foral vendría posteriormente con la Ley de Modificación de fueros, de 16 de agosto de 1841. Esta Ley hará de Navarra una provincia diferente al resto de las españolas. Pero también Navarra quedó igualada al resto del Estado, en determinados aspectos, como el ámbito electoral y aduanero (al trasladar al Pirineo las aduanas del Ebro), y el sistema judicial y político. Sin embargo la Diputación navarra conservó la autonomía financiera y administrativa.

La Ley de modificación de fueros de 1841 ha provocado opiniones muy diversas. Algunos especialistas en Derecho foral ven en ella un contrafuero al no haber sido aprobada por las Cortes de Navarra. Otros hablan de un pacto entre Navarra y el Estado, de manera que no se puede modificar la Ley sin estar de acuerdo las dos partes. Por último, los liberales consideran la Ley de 1841 como una ley más, votada por las Cortes españolas.

Los liberales navarros valoraron positivamente esta ley, ya que no cuestiona la unidad constitucional de España, garantiza al mismo tiempo la autonomía administrativa y fiscal de Navarra, y hace de la Diputación una institución centralista que ejercerá el control de los municipios navarros. (doc. 26).

Aunque la Ley de 1841 supuso un arreglo foral entre el Estado y Navarra, tampoco podemos afirmar que resolvió todos los problemas forales, pues hubo muchas dificultades en su interpretación, de manera que dio origen a fricciones en asuntos como la fiscalidad, desamortizaciones, o las propias competencias de la Diputación Foral.

El alzamiento militar llevado a cabo por los moderados contra el regente Espartero, en octubre de 1841, fue encabezado por el gobernador militar de Navarra, O’Donnell, quien aprovechó el descontento carlista para proponer la reintegración de los fueros y la devolución de las antiguas instituciones forales, bajo la tutela de la reina María Cristina, viuda de Fernando VII. Tales propuestas de restitución de los fueros no pasaron de ser mero oportunismo político, que nada tenía que ver con la verdadera causa del levantamiento. Precisamente los carlistas navarros permanecieron apartados y totalmente indiferentes a las disputas sostenidas entre los liberales moderados y los progresistas.

A finales de octubre de 1841, la conspiración de los moderados había fracasado y O‘Donnell tuvo que cruzar la frontera francesa. Más tarde, al frente del partido Unión Liberal de tendencia centrista, O’Donnell ocupó el poder durante cinco años (1858-1863) en los que se respiró bonanza económica y estabilidad política en España. Pero durante su mandato, se olvidó de las propuestas de reintegración foral defedidas cuando era gobernador de Navarra.

[13. orr., 26. dokumentua:] Ley de modificación de fueros de Navarra (16 de agosto de 1841). Artículo 6. Las atribuciones de los Ayuntamientos, relativas a la administración económica interior de los fondos, derechos y propiedades de los pueblos, se ejercerán bajo la dependencia de la Diputación provincial, con arreglo a su legislación especial.

Artículo 8: Habrá una Diputación provincial, que se compondrá de siete individuos nombrados por cinco merindades, esto es, uno por cada una de las tres de menor población, y dos por las de Pamplona y Estella, que la tienen mayor, pudiendo hacerse en esto la variación consiguiente si se alterasen los partidos judiciales de la provincia.

Artículo 10: La Diputación provincial, en cuanto a la administración de productos de los Propios, rentas, efectos vecinales, arbitrios y propiedades de los pueblos y de la provincia, tendrá las mismas facultades que ejercían el Consejo de Navarra y la Diputación del Reino, y además las que, siendo compatibles con éstas, tengan o tuvieren las otras Diputaciones provinciales de la Monarquía. Gaceta de Madrid. (19 de agosto de 1841).

-Explica las funciones de la Diputación de Navarra a partir de 1841. -Con la bibliografía que dispongas, indaga y enumera los cambios que registró

Navarra con la Ley de modificación de fueros de Navarra de 1841.

[26. orr., 1. dokumentua:] Análisis de documentos. 1. El Fuero navarro. La Ley de modificación de fueros de 1841. La guerra civil de 1833-1840 concluyó con la derrota de los carlistas. El fin de las hostilidades en Navarra se produjo en virtud del Convenio de Vergara (31 de agosto de 1839), (...) el general isabelino Espartero manifestaba su compromiso de recomendar al Gobierno que presentara a las Cortes un proyecto de ley de confirmación o modificación de los Fueros de Navarra y de las Provincias Vascongadas (...).

La Diputación aceptaba la supresión del virrey de las demás instituciones del Reino. Aceptaba la asimilación de Navarra a la legislación general, la supresión de los tribunales de

446

justicia propios y el traslado de las aduanas del Ebro a al frontera francesa. Consideraban los liberales navarros que la libertad política estaba mejor garantizada con la Constitución que con los antiguos Fueros (...).

Navarra. Comunidad Foral. Historia y actualidad del Fuero Navarro, 1999.

La ley de fueros de 1841 igualó a Navarra con el resto de España en los siguientes aspectos:

1. En el Gobierno militar que sería nombrado por el Gobierno; se introduce además la obligación de los navarros de contribuir a la defensa de igual modo que en las demás provincias (servicio militar obligatorio).

2. En la Administración de Justicia, se establece una Audiencia territorial cuyos jueces y tribunales aplicarían las leyes generales (códigos) de España a excepción del Derecho civil.

3. En la elección de Ayuntamientos.4. En la existencia de una Diputación Provincial aunque su organización en Navarra

es distinta, pues la componen siete diputados elegidos por las Merindades históricas. 5. El Gobernador Civil era autoridad superior política nombrado por el gobierno

como representante y ejecutor de sus decisiones.6. En la implantación de un solo mercado desde el punto de vista económico, al

trasladar las aduanas a los Pirineos.7. En la venta del tabaco y de la sal, que se reserva (estanca) el Estado así como de la

pólvora y el azufre.

a) Enmarca el texto en su contexto histórico.b) Explica la actitud de los liberales navarros ante la Ley de modificación de los

fueros de 1841.c) Lee atentamente el documento y observa la tabla, ¿qué te sugieren?

FELONES MORRÁS, MIRANDA GARCÍA, Historia Navarra. Bachillerato 2, 2003, 60-61 eta 80. orr. M.C. García, M.A. Loste, C.A. Trepat eta J. Valdeón, Historia. Bachillerato 2 eskuliburuaren separata.

[61. orr.:] La Ley Paccionada de 1841. Las negociaciones para la modificación de los fueros sufrieron los avatares propios de la España liberal, con los cambios imprevistos de gobierno, enfrentamientos entre moderados y progresistas, pronunciamientos militares, etc. Entre los liberales navarros, la personalidad clave fue José Yanguas y Miranda, secretario de la Diputación desde 1837 y autoridad que dirigió las negociaciones con el Estado que desembocaron en la Ley de Fueros de Navarra, aprobada el 16 de agosto de 1841 (Doc. 5).

Esta ley transformaba el reino de Navarra en una provincia y hacía desaparecer la mayor parte de las instituciones propias (virrey, Consejo Real, Cámara de Comptos, Cortes o aduanas con Castilla y Aragón). Además, el sistema judicial, político y militar se ajustó al del conjunto de España. Sin embargo, la ley garantizaba también la singularidad navarra en determinados aspectos: vigencia del derecho civil navarro, control de los ayuntamientos por la Diputación y conservación de la recaudación de sus principales impuestos. A cambio Navarra debía entregar una cantidad anual (el cupo) para sufragar los gastos del Estado.

[60. orr.:] Doc. 5. Ley de Fueros de Navarra de 1841. Doña Isabel, por la gracia de Dios y por la Constitución de la Monarquía Española, Reina de las Españas, y en su real nombre D. Baldomero Espartero, duque de la Victoria y de Morella, regente del reino, a todos los que la presente vieren y entendieren, sabed: que las Cortes han decretado y Nos sancionado lo siguiente:

Gobierno MilitarArtículo 1º. El mando puramente militar estará en Navarra, como en las demás

provincias de la monarquía, a cargo de una Autoridad superior nombrada por el Gobierno, y con las mismas atribuciones que los Comandantes generales de las demás provincias, sin que pueda nunca tomar el título de Virrey ni las atribuciones que éstos han ejercido.

Administración de JusticiaArtículo 2º. La administración de justicia seguirá en Navarra con arreglo a su

legislación especial, en los mismos términos que en la actualidad, hasta que, teniéndose en

447

consideración las diversas leyes privativas de todas las provincias del Reino, se formen códigos generales que deban regir en la Monarquía (...).

Régimen MunicipalArtículo 5º. Los Ayuntamientos se elegirán y organizarán por las reglas generales que

rigen o se adopten en lo sucesivo para toda la Nación.Artículo 6º. Las atribuciones de los Ayuntamientos, relativas a la administración

económica interior de los fondos, derechos y propiedades de los pueblos, se ejercerán bajo la dependencia de la Diputación provincial, con arreglo a su legislación especial (...).

Artículo 8º. Habrá una Diputación provincial que se comprondrá de siete individuos nombrados por las cinco merindades, esto es, uno por cada una de las tres de menos población y dos por las de Pamplona y Estella que la tienen mayor, pudiendo en esto hacerse la variación consiguiente (...).

Autoridad superior políticaArtículo 13º. Habrá en Navarra una Autoridad superior política nombrada por el

Gobierno cuyas atribuciones serán las mismas que las de los Jefes políticos de las demás provincias, slavas las modificaciones expresadas en los artículos anteriores y sin que pueda reunir mando alguno militar.

AduanasArtículo 16º. Permanecerán las aduanas en la frontera de los Pirineos, sujetándose a

los aranceles generales que rijan en las demás aduanas de la Monarquía (...).Contribución directaArtículo 25º. Navarra pagará, además de los impuestos antes expresados, por única

contribución directa, la cantidad de un millón ochocientos mil reales anuales. Se abonarán a su Diputación provincial trescientos mil reales de los expresados un millón ochocientos mil por gastos de recaudación y quiebra que quedan a su cargo (...).

Culto y cleroArtículo 26º. La dotación del culto y clero de Navarra se arreglará a la ley general y a

las instrucciones que el Gobierno expida para su ejecución.El Duque de la Victoria, Regente del Reino. Madrid, 16 de agosto de 1841.Gaceta de Madrid, 16 de agosto de 1841.

[60. orr. Irudia eta bere azalpena:] José Yanguas y Miranda, jurista e historiador, fue el verdadero impulsor del proceso que desembocó en la Ley Paccionada.

[60. orr.:] Cuestiones. 8. Resume el contenido de la Ley de Fueros de Navarra de 1841. Realiza un balance de ella.

[80. orr.:] Pruebas de evaluación. 5. Lee detenidamente el texto de la Ley Paccionada de 16 de agosto de 1841 (Doc. 6). Tras su lectura, responde a las siguientes cuestiones: a) Sitúa el texto dentro de su contextos histórico.

b) Señala las consecuencias que tuvo esta ley para Navarra.c) Enumera otros acuerdos significativos entre Navarra y el Estado a lo largo del siglo

XIX.

GARCÍA DE CORTÁZAR, DONÉZAR, VALDEÓN, FERNÁNDEZ CUADRADO, GAMAZO, ORELLA, Historia. Batxilergoa 2, Anaya-Haritza, 2003, 233. orr. José Luis Orellak idatzitako testua.

[233. orr.:] Nafarroan, 1841eko urriaren 16an, Lege Paktatua lortu zen, hots, Nafarroako foru erregimenaren amaiera. Xedapen berri horren bidez, Nafarroa probintzia bat zen eta ez zuen legegintza-eskumenik ez zerga-salbuespenik, baina Zuzenbide Zibilari eta autogobernu administratiboari eutsi zien.

PREGO AXPE, Alberto, Historia Batxilergo 2, Erein, 2003, 219-221. orr.

[215. orr.:] 1839ko urriko 25eko legeak euskal lurretan izan zituen ondorioak. Legeak, Madrilgo Gorteek onetsi zutelarik, Espainiako lege erakundeek, estatuaren egituratze

448

politiko orokor berriari begira, euskal lurraldeetan politika eta lurralde esparru jakin bat ezartzea onartzen zutela esan nahi zuen. Bigarren artikuluan, legeak, edozein erabaki hartu aurretik, zegokien probintzien iritzia ezagutzeko premia ezartzen zuen. Horren arabera, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako Batzar Nagusiak berrezarri behar ziren, eta Aldundi tradizionalak aukeratu behar ziren berriz. [...]

Nafarroan, Probintzia Aldundian biltzen ziren emandako ahalmen politiko guztiak, eta ezerezturik geratzen ziren bai nafar Gorteak, bai erreinuko gainerako erakunde berezi guztiak. Aldundi berri horrek, hortaz, bai Aldundi zaharrak, bai Erreinu Kontseilu guztiek izan zituen ahalmen guztiak berenganatu zituen.

Legearen aginduak garatzeko, probintzietako Batzar Nagusietako eta Nafarroako Aldundiko bina ordezkarik eta Espainiako gobernuak izendatutako batzorde batek osatutako erakunde bat antolatu zen. Horren bitartez, zuzenean ezagutu nahi zen euskal erakunde guztien iritzia, alegia, nola egokitu nahi zen foru sistema egoera berrira.

[221. orr.:] Nafar aldaketa. 1840an hasi zen nafar foruen aparteko aldaketa, eta 1841eko abuztuaren 16ko “Ley Paccionada” izenekoan gauzatu zen. Lege horrek, praktikan, Nafarroako foruak ezeztatzea zekarren, eta orobat zekarren erakunde propio guztiak galtzea, aldi berean erreinu zaharra probintzia bihurtzen zelarik. Egitura berria burgesia lurjabe eta merkatariaren neurrira zegoen eraikia, haren interes ia bakarra zerga autonomia eta ekonomia kudeaketa baitzen.

B) Batxilergoko 1. ala 2. maila. Nafarroako Historia eta Geografia hautazko ikasgaia.

FELONES MORRÁS, MIRANDA GARCÍA, CALVO, Geografía e Historia de Navarra, 2000, 204, 205-206. orr.

[205-206. orr.:] EL NACIMIENTO DE UNA PROVINCIA. La Ley Paccionada de 1841 reguló la nueva y peculiar situación política de Navarra; mientras, la fuerte presencia del carlismo desembocó finalmente en una nueva guerra que acabó con sus últimas esperanzas de instalar en el trono al pretendiente tradicionalista.

La difícil génesis de las nuevas instituciones. Las negociaciones para la modificación de los fueros sufrieron todos los avatares propios de la España liberal, con cambios imprevistos de gobiernos, enfrentamientos entre moderados y progresistas, pronunciamientos militares, etc. Al final, será el gobierno progresista de Espartero el que finalice las conversaciones con los representantes navarros que dirigía Yanguas. La ley que se aprobó el 16 de agosto de 1841 ha sido discutida hasta la saciedad por los intelectuales navarros hasta hoy, en función de su adscripción política, de su defensa más o menos apasionada del sistema liberal, de las particularidades y tradiciones jurídicas o de los sentimientos nacionales.

La Ley de Fueros de Navarra, también llamada Ley Paccionada –por el pacto entre la Diputación y el Gobierno– transformaba el reino de Navarra en una provincia, hacía desaparecer las figuras del virrey, el Consejo Real, la Cámara de Comptos, las propias Cortes o las aduanas con Castilla y Aragón. El sistema judicial y político se acoplaba al conjunto de España, al igual que la administración militar.

Sin embargo, la ley garantizaba también la singularidad de Navarra en determinados aspectos, algunos de relieve especial. El derecho civil navarro (familia, sucesiones, herencias, etc.) seguía vigente; la Diputación provincial –más tarde llamada Foral– controlaba la administración de los ayuntamientos y, sobre todo, la misma Diputación conservaba la recaudación de los principales impuestos. A cambio debía entregar una cantidad anual para sufragar los gastos del Estado en Navarra (el Cupo). Así pues, aunque habían desaparecido algunos de los privilegios más defendidos por las instituciones en los siglos anteriores, e incluso la mayor parte de estos mismos organismos, la Diputación conservaba una autonomía y una influencia política sobre ayuntamientos y ciudadanos muy superior al resto de las diputaciones provinciales españolas.

Aventuras carlistas y reintegración foral. Obviamente, aquellos que habían apoyado la causa absolutista y el Antiguo Régimen se manifestaron abiertamente en contra de la Ley Paccionada, mientras los liberales proclamaban las ventajas de la modernización y de la autonomía que se había conservado. Pero el descontento de los carlistas y sus partidarios en una tierra que había sido uno de sus principales apoyos en la guerra ayudó a mantener la situación de tensión durante décadas. Además, la reintegración foral –la recuperación de

449

todos los privilegios y las instituciones perdidas– se convierte ahora en la principal bandera del tradicionalismo carlista.

Curiosamente, el primero en emplear ese descontento en su favor fue un general liberal, O’Donnell, capitán general de Vascongadas y Navara, que se levantó contra Espartero en Pamplona (1841), pero fracasó, probablemente por la desconfianza de los propios carlistas hacia el personaje.

En realidad, era una más de las numerosas conspiraciones que azotaron al régimen de Isabel II, en el que progresistas y moderados utilizaron todos los medios a su alcance para hacerse con el poder. La Diputación no se vio libre de esas confrontaciones y las tensiones con el gobierno central tuvieron momentos muy graves, como la imposición desde 1845 de un Consjeo Provincial, nombrado por el gobierno, con competencias administrativas que contrastaban con las que concedía la Ley Paccionada de 1841 a la Diputación.

[204. orr.:] Cuestiones. 4. Realiza un balance del contenido de la Ley de Fueros de Navarra de 1841.

5. Define el concepto de reintegración foral.

SERRANO IZKO, Nafarroa. Historiaren harira, 2005, 226-229 eta 231. orr.

[227. orr.:] 1841.eko sistema. Gerraren hasierak aldakuntza prozesu bat eragin zuen Monarkiaren gobernu-sisteman eta Nafarroakoan. Absolutisten altxamenduak Maria Kristina behartu zuen gobernu gero eta liberalagoak jartzera. Horrela, gero eta liberalen gustukoago neurri politikoak hartzen joan ziren hurrenez hurren gobernu berriek, eta I833.etik hasi eta 1837.eraino erran dezakegu iraun zuela iraultza liberala egin eta betiko sendotu zen prozesuak. Honelako mugarriak marka ditzakegu prozesu hartan, Monarkia eremuan:

-1833.ko azaroa: Javier de Burgos Ministroak 49 probintziatan antolatu zuen Monarkia osoa, Nafarroa bera probintziatzat hartuz. Banaketa berria arlo administratiboan, judizialean, militarrean eta fiskalean gauzatzen zen.

-1834.eko apirila: Martinez de la Rosa Ministroak De la Rosaren Estatutu deiturikoa aldarrikatu zuen, absolutismo eta konstituzionalismo liberalaren arteko halako zubia eraikiz. Ez zen Konstituzio bat (herri ordezkariek egindako Konstituzio bat), baina bai Konstituzio batek bete nahi duen papera betetten saiatten zena (monarkak berak menpekoei emaniko Gutun Nagusia, menpekoen eskubideak eta betebeharrak zehaztuz).

-1836.eko abuztua: La Granjako Sarjentuen Pronuntziamendua, liberalismo hutsaren aldekoa, eta 1812.eko Konstituzioaren aldarrikapena.

-1837.eko ekaina: Konstituzio berriak, 1812.ekoa baino moderatuagoak, liberalismoa sendotzen du.

Monarkia eremuko prozesu horrek eragin instituzional zuzena izanen zuen Nafarroako erreinuan, honako mugarri historiko hauen bidez:

-1833.eko Probintzien eraketak gainerako probintzien mailan jartzen du Nafarroako erresuma arlo administratiboan, judizialean, militarrean eta fiskalean. De Burgosen aginduan, “Probintzia” izena ematen dio Nafarroari, nahiz eta, oraindik, Erretorde titulua eta hemengo instituzio politiko nagusiak, Gorteak eta Erreinuko Diputazioa, deuseztatu gabe ofizialki, hau da Nafarroaren ahalmen legegilea ezabatu gabe oraindik ofizialki. Praktikan, probinttia bat gehiago dugu bihurturik Nafarroa.

-1834.eko urtarrila: Erretordeak Erreinuko Diputazioko bi kide karlista ordezkatzen ditu, bertze bi liberal jarriz eta Diputazioaren gehiengoa sistema berriaren aldeko bihurtuz. Gerra egoerak eta probintzia sistemaren eraketak eragin zuen kontraforua: izatez, Erreinuko Diputazioa izateari uzten du instituzioak, probintzia-Diputazioa bihurtzeko; izan ere, sistema zaharraren arabera Nafarroako Gorteek bakarrik alda zezaketen Diputazioa, eta horixe eskatzen dute izendatu berriek ere, bertze kontu bat izanki zer konbikziorekin: Gorteen deialdia eskatzen diote Maria Kristinari, Diputazio berria izendatzeko. Zer erranik ez, alferrik.

[229. orr.:] -1834.eko apirila: De la Rosaren Estatutuarekin batera, ahalmen legegilea galtzen du Nafarroak, hau da, deuseztatutzat ematen ditu Gorteak eta probintzia berriak bere ordezkariak bidaltzen ditu Gutun Nagusi hark eraturiko Monarkiako Gorteetara. Berriro ere protesta nafarrak eta Erreinuko Gorteen aldeko eskaera, hauek onar ditzaten beharrezkoak diren aldakuntza guztiak, eta Diputazioaren dimisioaren mehatxua. Zer erranik ez, alferrik ere bai.

-1836.eko abuztua: 1812.eko Konstituzioaren aldarrikapena Nafarroan ere, Erreinuko Diputazioaren deuseztapena eta, horren ordez, probintzia-Diputazioa izendatuko da urrian.

450

-1837.eko ekaina: urte honetako Konstituzioak, 1845.arte iraunen zuenak, aldakuntza guztiak sendotu baizikez zituen eginen.

Bitartean, jakina,g errak jarraitzen du. Bergarako Bake-itunaren ondorioz, 1839.ean, Monarkiako Gorteek “Foruen baieztapenaren” edo “deuseztapenaren” –nork interpretatzen duen– legea egin zuten, 1839.eko urriaren 25ean aldarrikatuta zehazki. Lege honen bigarren xedapenak markatu zuen bezala, epe bat ireki zen Gobernuak eta lau euskal lurraldeetako diputazioek batzorde bana eratu, Gobernukoak lau horietariko bakoitzari entzun eta Gobernuak berak bertze lege proposamen bat aurkezteko berriro Gorteetara, lurralde bakoitzeko sistema foralaren aldakuntzak zehaztuz. Horren fruitu izan zen 1841.eko legea, bakarrik Nafarroari zegokiona. Bertze hiru lurraldeek ez zuten adostasunik lortuko eta, teoria mailan, aurreko sistema foralekin jarraituko zuten 1876. arte, nahiz eta Monarkiako Gobernuek horrela ez ulertu eta etengabeko tirabiretan ibiliko ziren euskal Foru-Batzorde Orokorrek/Aldundiek arlo guztietan hamarkada luzeetan.

1841.eko legeak, askoz beranduago Nafarroan Lege Paktatua izenarekin ezagutuko dugunak, aintzat hartu zituen aldakuntza politiko, instituzional, legegile eta judizial liberal guztiak, Monarkiaren eremuan indarrean zeudenak eta hortik aitzina jarriko zirenak. Hau da, espainiar botere konstituzional guztiak –legegilea (Monarkiako Gorteak), exekutibo edo betearazlea (Monarkiako Gobernu bakarra) eta judiziala (Monarkiako auzitegien sistema, eraketa eta lege-kodeak)– indarrean jarri ziren Nafarroan ere, zerbitzu militar beharrezko eta aduanen lekuz aldatzearekin batera. Horren truke –eta horri deitzen zaio Foruen “aldakuntza” eta “moldapena”– hainbat kontu administratibo eta fiskal ezarri ziren nafar Foru-Diputazioaren eskuetan: oro har, Nafarroako zergen bilketa eta kudeaketa Madrilgo Gobernuaren eskuetan ez, Foru-Diputazioarenetan geldituko zen; Gobernuaren eskuetan utzi zituen aduanetako errentak, eta tabakoaren nola gatzaren estankoek emanen zirenak; Foru-Diputazioaren eskuetan geldituko zen Udalen autonomia mailaren eta ondasunen gaineko tutoretza, haren eskuetan, beraz, herri-lurren eta ondarearen desamortizazioen erritmoa. Azkenik, Monarkiako Gobernuaren ahalmenen garapen eta kudeaketak Nafarroan suposatzen zituen kostuak kalkulatuta, kupo finko bat pagatuko zion Foru-Diputazioak urtero, milioi bat zortzi ehun mila errealetakoa, zerga zuzen gisa. 1841.eko legeak eman zion Nafarroari espainiar iraultza liberalak nahi zuen marko instituzional, juridiko, politiko eta ekonomiko uniformea, nafar Diputazioaren eskuetan utziz aipaturiko zergen eta ondasunen kudeaketa. Marko orokor eta berezi horretan mugituko zen hortik aitzina, ez tira-birarik gabe, Nafarroa hurrengo ehunda berrogeitaka urtetan, sistema politiko desberdinen pean –diktadurak barne–, 1982.a arte, gaurko Foru-Hobekuntza deituriko sistema autonomiko probintzia bakarrekoa ezarri arte.

[226. orr., 188. irudia eta bere azalpena:] 1841.eko legearen irudia. 1839.eko urriaren 25eko legearen bigarren artikuluak agindu zuena betetze aldera, eratu egin ziren Madrilgo gobernuaren batzorde bat eta lau lurraldeetako bana. Mendebaldeko probintzietako ordezkarien iritziaren kontra, azkar lortu nahi izan zuten gobernuarekin adosturiko testu bat nafarrek, eta hortik atera zen irudian ohorez apaindurik ikus daitekeen legea, 1841.eko abuztuaren 16ko nafar foruei buruzko legea, alegia. Atal esanguratsuenak euskaratu eta labur komentatuko ditugu:

«Gobernu militarra: l. xedapena: Nafarroan, aginte militar soila Gobernuak izendaturiko Agintaritza

Goren baten esku egonen da, Monarkiako bertze probintzia guztietan bezala [...], inoiz hartu ezinik ez Erretonde titulua, ez hauek izandako eskumenak ere». Hau da, Erreinu izateari utzi dionez, Erretorde kargua eta haren eskumenak ezabatu ziren.

«Antolamendu judiziala eta auzi-prozedurak: 3. xedapena: Organo eta prozedura guztiak ezarrita dagoenaren edo Nazioko bertze Auzitegietarako ezarriko denaren arabera izanen dira guztiz [...].

4. xedapena: Justizia Auzitegi Gorenak Erreinuko bertze auzitegien gainean dituen eskumen eta jurisdikzio berberak izanen ditu Nafarroako Auzitegiaren gainean ere [...]». Hau da, ezabatu egiten da Nafarroako sistema judizial propioa.

«Udalen hautaketa, antolamendu eta eskumenak: 5. xedapena: Udalak nazio osorako dauden edo egonen diren arau orokorren arabera

hautatu eta antolatuko dira.6. xedapena: Herri-fondu eta ondasunen kudeaketa ekonomikoari buruzko udal

eskumenak Probintzia-Diputazioaren itzalean eginen dira, bere legedia berezien arabera».Hau da, autonomia ekonomikoa ematen zaio nafar Diputazioari, ez, aldiz, udalei, hauen baliabideak kudeatzerakoan.

451

«Probintzia-Diputazioa.[...].9. xedapena: Diputazioko ordezkarien hautaketa araudi orokarren arabera izanen da

[...] gainerako probintzietakoak bezalakoak, ordainsari eta pagamendurik gabe beren karguak betetzeagatik.

10. xedapena: Probintzia-Diputazioak, prabintziako eta herrietako propioen, errenten [...] eta ondasunen administrazioari dagokionez, Nafar Kontseiluak eta Erreinuko Diputazioak zituzten eskumenak izanen ditu [...]». Hau da, Nafarroako instituzio politikoen ezabapenaren ondorioz, Diputazio probintzialak hartuko ditu bere gain autonomia administratibo hau. Aginte politikorako,13. xedapenean, Gobernuak ezarriko du bertze probintzietan bezala Buru Politiko bat.

«Zerbitzu militarra:15. xedapena: [...] Nafarroak, Erreinuko gainerako probintzia guztiek bezala,

dagokion gizon-kupoa aurkeztu behar du Armadarako kinta eta ohizko zein ezohizko erreklutamenduetan, Diputazioaren esku gelditu delarik nola bete eginen duen zerbitzu hau». Hau izan zen buruhauste gehienak ekarriko zizkiena batzordekoei eta liberalei, Foru-aldakuntzaren onurak azaltzerakoan, derrigorrezko zerbitzu militarra onartzea suposatzen baitzuen.

«Aduanak: 16. xedapena: Pirinioetako mugetan mantenduko dira aduanak [...]». Aldaturik

baitzituen Gobernuak bere kabuz foru-aldakuntzak egin baino lehen.

[228. orr., 189. irudia eta bere azalpena:] Yanguas y Miranda, altzarien salbatzaile? Argia aldizkarian guk geuk idatziriko iruzkina da honako hau, Yanguas Miranda 1841.eko legearen aurreproiektuaren funtsezko egileari buruz:

«Bitxia da 1841.eko legeari eman dioten interpretazioa geroko nafar politiko gehienek, bai erregionalistek, bai tankera askotako karlistek, euskal nazionalistek zein sozialistek. “Lege Paktatua”ren kontzeptuari nola eutsi dioten ikusita, edonork erranen luke korronte politiko horiek ontzat eman dutela Lehen Karlistada foruen aldeko eta nafar herrial dalduriko gerra bat izan zela. Eta hondamendiaren erdian, hainbat nafarrek, “borondate onekin” batzuen ustez. herriaren beldur bertze batzuen aburuz, foru-etxea gorde –edo erautsi, noren ustez den– ezinean, altzariak gutxienez salbatzea lortu zutela. Interesatuegia dirudi horrelako ikuspegiak, AroModernoko “Foru-itunaren teoriaren” parekoa. Jada XVIII.mendeko azkeneko hamarkadetatik aitzina ilustrazioak eta liberalismoak bultzatu nahi zuten zentralismo eta monarkiaren uniformetasunaren alde zegoen, nafar Gorteetan ere, talde sozial murritz bat, hain zuzen 1841.eko legea erredaktatuko zuena. Aurrerabidearen izenean, aduanak Pirinioetara eramatea eta maiorazkoen, eliz ondasunen eta herri-lurren merkaturapena –desamortizazioak– ezinbertzekotzat ikusten zituen talde sozial txiki eta aberats hark. Horixe egin zuten 1841.eko legearen bidez, ukitu detailetsu batekin: asmo ekonomiko haiek aurrera eraman eta arrisku karlista geldiaraziko bazuten, nafarrek lortu behar, foruen gaurkotzearen itxurapean, nolabaiteko autonomia administratiboa, halako moldez non “Nafarroak” berak bildu eta kudeatuko zituen bere zergak eta ondare publikoa, lege zentralen irizpideei jarraikiz beti ere. Yanguas y Miranda Diputazioko Idazkariak idatzi zuen aurreproiektua. Legearen itzalpean, Erribera eta Erdialdeko lurjabe handiek euren produktuei espainiar merkatua irekitzeaz gain, elite urri batek udalen gaineko tutoretza lortu, herri-lurren salmenten erritmoa bere nahierara neurtu eta probintziako errenta publikoak maneiatu ahal izan zituen, apenas inolako kontrol politikorikgabe hainbat eta hainbat hamarkadetan.

Erran dezagun, adibidez, 1885.ean oraindikere zerga-sistema zuzena herriz herri familia kopuruaren gainean zetzala –kapitazio sistema deiturikoa, familien ondasunak funtsean kontuan hartu gabe, hala hola leundu bazuten ere–, liberalismoakezarri nahi zuen ondasunen gainekoari muzin egiten, arazo teknikoak aitzakia. Etxe zaharreko altzariak salbatu bainoago, beren neurriko etxe berrioso bat eraiki egin zuten ahur bat familiek, Yanguas y Miranda arkitekto politikoa lagun».

[231. orr., 193. irudia eta bere azalpena:] Iruñeko Buletin Ofiziala, 1841.eko urtarrilaren 10eko alea. Diputazio liberalaren hedabidea izan zen Buletin hau, bertatik foru-aldakuntzetarako legeak ezarritako baldintza berriak eraman zituzten aurrera. Foruzalerik foruzaleena agertu nahi izanen zuen Diputazioak, baina, egia erran, 1841.etik aitzina gobernu zentraletik eginen zituzten kontraforuetan, batzuen aurrean bakarrik agertuko zen irmo

452

Diputazioa bere esku izan zuen nafar elite berri hura: bereziki kalte ekonomikoak ekarriko zizkioten kontraforuetan. Gure bertze artikulu batean, Argia-n argitaraturik, erran dugu hau:

1841.eko legetik aitzina, «halako ondare familiartzat jo izan zuen [...] kazike talde murritz berri batek Foru-probintzia, eta jaun eta jabe sentituko ziren beti ezusteko puntual batzuetan izan ezik. Hala nola 1855.eko ezustean, non desamortizazio zibila helburu, Madozek nafar jauntxoei kendu nahi izan zien herri-lurren salmenten gaineko kontrola; edo 1877.an, Canovasek Tejada-Valdosera izeneko itunaren bidez Madrili pagatu beharreko kupo altuagoa eta zerga berriak ezarri zizkionean Foru-probintziari». Edo, famatuena, 1893.ean, Gamazo ministroak kendu nahi izan zionean elite hari autonomia administratiboa. Ezusteko horietan, bai, irmo jartzen jakin ziren Madril aurrean, eta nola edo hala garaile ateratzen ere, Canovasen aurrean izan ezik.

4.3. Gamazada (1893) eta bere aurrekariak

A) Batxilergoko 2. maila. Espainiako Historia ikasgaia.

MIRANDA RUBIO, Navarra, Historia Moderna y Contemporánea, 2005, 16-17. orr. J. Aróstegui, M. García, C. Gatel, J. Palafox, M. Risques, Crisol. Historia eskuliburuaren separata.

[16. orr.:] La Restauración borbónica. Como consecuencia de la derrota carlista de 1876 vendría la marginación de los fueros navarros y la supresión de los del País Vasco . En 1877, el Gobierno intentará suprimir el sistema fiscal navarro, introduciendo en Navarra los impuestos indirectos que nunca habían cotizado. Se pretendía con esto igualar tributariamente a Navarra con el resto de las provincias de España. La Diputación, ante esta complicada situación, emprendió negociaciones con Madrid, que dieron como resultado la firma de un Convenio Económico entre la Diputación y el Gobierno en 1877. De momento, la agresión de los Gobiernos de la Restauración se había frenado, al menos en el ámbito económico. (Doc. 32).

Pocos años después, en 1893, en los presupuestos generales del Estado, se fijaron impuestos y contribuciones a Navarra, igualándola en materia de fiscalidad al resto de las provincias españolas, sin tener en cuenta el Régimen específico que sobre este tema contempla la ley de 1841. La Diputación protestó enérgicamente al entender que se trataba de un contrafuero. También los diputados navarros en las Cortes manifestaron su disconformidad. Pero todo fue inútil, por lo que la tensión social creció, y desde las páginas de los periódicos locales se animaba a los navarros a organizar manifestaciones públicas, a favor de los fueros, en las cinco merindades de Navarra. Una manifestación multitudinaria recorrió las calles de Pamplona, encabezada por la propia Diputación. Sirvió para demostrar la unión de los navarros en torno a su Diputación y a sus fueros. (Doc. 33 y doc. 34).

Ante tales realidades, el Ministro de Hacienda, Gamazo, fue sustituido, evitando Madrid el choque frontal con la Administración navarra. Estos enfrentamientos surgidos en 1893 son conocidos con el nombre de Gamazada, y fue la primera vez que todos los navarros, liberales y carlistas, se unieron en la defensa de los fueros. Con el fin de recordar la efemérides se acordó levantar en Pamplona un monumento a los fueros, cuya terminación tuvo que esperar diez años, hasta 1903.

[17. orr., 32. dokumentua:] El Convenio de Tejada Valdosera (1876-1877). El 6 de abril de 1876, el Gobierno hizo pública una Real Ordene n la que ponía de manifiesto su intención de modificar el sistema foral de Navarra. La aparición a los pocos días del Real Decreto de 21 de abril y de la Real Orden de 22 de ese mismo mese fueron un claro indicativo del propósito que albergaban las autoridades estatales de recortar el régimen privativo de Navarra. En la primera se exigía la contribución de las quintas atrasadas y, por la segunda, que Navarra se hiciera cargo de los suministros de víveres aportados por los pueblos de la provincia a tropas alfonsinas durante la última guerra carlista. Indudablemente el nuevo gobierno de la Restauración aprovechaba en ese momento la ocasión que le brindaba su victoria sobre el carlismo en el Norte, para ampliar la jurisdicción administrativa y tributaria del Estado.

La Diputación de Navarra intentó frenar el aumento de la presión fiscal a al que se había visto sometida la provincia a través de las nuevas disposiciones legales del Gobierno (..).

453

Tras varias sesiones celebradas en Madrid durante los meses de mayo y junio de 1876 y en Pamplona en diciembre del mismo año, se llega a un acuerdo (...).

Por el Real Decreto de 19 de febrero de 1877 se modificó oficialmente la cantidad que Navarra debía abonar a las arcas nacionales como cupo (...).

Miranda Rubio, F. y otros: Un siglo de fiscalidad en Navarra, 1998. -Sintetiza los conceptos del texto.-Valora las gestiones de la Diputación.

[17. orr., 33. dokumentua:] La Gamazada. Los acontecimientos acaecidos entre los años 1893 y 94, a raíz del intento del ministro de Hacienda, Germán Gamazo, de modificar el régimen fiscal de la provincia se conocen como la Gamazada. El intento se concretó en la Ley General de Presupuestos para el año 93-94, que aplicaba en el artículo 17 el criterio de proporcionalidad del impuesto en Navarra. La Diputación protestó formalmente el 16 de mayo de 1893, recordando que el citado artículo 17 era contrario a la ley de 1841, “especial” y “paccionada”, “sobre la que no puede ni debe prevalecer dicho proyecto”.

En los días siguientes se desarrolló un movimiento de protesta en toda Navarra, que alcanzó un carácter multitudinario. Las manifestaciones callejeras y las protestas de los ayuntamientos se multiplicaron por toda la provincia (...). El día 4 de junio, representantes y vecinos de todos los ayuntamientos navarros, con su Diputación al frente, recorrieron las calles de la ciudad en una extraordinaria manifestación. Se calcula que acudieron cerca de 20.000 personas.

Vázquez de Prada, M., “La Restauración de Alfonso XII”. En Historia de Navarra, 1993.

-Explica brevemente qué fue la “Gamazada”.-Cita las acciones que se registraron en Navarra para frenar la aplicación de ley

de presupuestos.

[17. orr., 34. irudia eta bere azalpena:] El monumento a los fueros que se levantó en Pamplona después de la “Gamazada” simboliza las libertades navarras. La obra fue posible gracias a una suscripción popular que oscilaba entre veinticinco céntimos y veinticinco pesetas. La obra se adjudicó al arquitecto de Pamplona Manuel Martínez de Ubago.

FELONES MORRÁS, MIRANDA GARCÍA, Historia Navarra. Bachillerato 2, 2003, 65-67. orr. M.C. García, M.A. Loste, C.A. Trepat eta J. Valdeón, Historia. Bachillerato 2 eskuliburuaren separata.

[65-66. orr.:] La política navarra durante la Restauración (1876-1902). La vida política navarra entre 1876 y 1902 tuvo dos vertientes bien diferenciadas. Una, la exterior, se caracterizó por la defensa del fuero (Doc. 9) como nexo de unión en las relaciones de Navarra con la administración central; otra, la interior, funcionó con cinco agrupaciones políticas que lucharon desigualmente en el seno de un sistema corrupto, basado en la oligarquía, el caciquismo y el pucherazo. Esta defensa del fuero, con incidentes continuos y menores, conoció a lo largo de estos dos años dos episodios especialmente significativos: el Convenio de Tejada-Valdosera (1877) y la Gamazada (1893).

En 1876, después de cuatro años ininterrumpidos de guerra civil, concluía la tercera guerra carlista con el triunfo del ejército liberal. La derrota militar y los aires centralizadores del nuevo hombre fuerte del régimen, Cánovas del Castillo, coadyuvaron a que en la sociedad española, en general, y en la clase política, en particular, se extendiera la opinión de castigar a las provincias del norte y abolir sus privilegios forales.

Como consecuencia de ello, las Provincias Vascongadas perdieron casi todas sus prerrogativas forales en un proceso de adaptación a la monarquía constitucional, derivado de la Ley de 25 de octubre de 1839. Para Navarra, con la Ley Paccionada de 1841 en vigor, el objetivo era que contribuyera a las cargas públicas al igual que el resto de las provincias españolas y, en consecuencia, modificar el cupo de contribución fijado a perpetuidad en la citada ley. Las negociaciones fueron duras y culminaron en el Convenio Tejada-Valdosera, nombre del comisionado regio. Las dos partes cedieron en sus pretensiones. El gobierno central aceptó el carácter pactado de la ley y única cantidad en concepto de impuestos, mientras la Diputación consintió un aumento muy importante del cupo (de 1,8 millones de reales) y la

454

ruptura del privilegio de inamovilidad de la contribución directa. En todo caso, el sistema surgido de la Ley de 1841 quedaba consolidado.

En 1893 se produjo la última batalla por la defensa de los intereses de Navarra. El ministro liberal de Hacienda, Germán Gamazo, intentó modificar el régimen fiscal de la provincia e imponer el común del resto de España. Diputación, representantes a Cortes, prensa y ayuntamientos se movilizaron contra el gobierno en un clima de exaltación fuerista (Doc. 10). Se recogieron firmas de protesta (120.000) y se organizaron varias manifestaciones, una de las cuales llegó a reunir en Pamplona a más de 20.000 personas. Esta oposición y las especiales circunstancias políticas del momento impidieron la materialización del proyecto. En conmemoración de este suceso, años después (1903) se levantó en Pamplona, por suscripción popular, el monumento a los Fueros.

[65 orr., 9. dokumentua:] A Navarra. ¿Pues qué... ¿en Navarra nacimosy por sus fueros luchamos,para huir como los gamosporque el látigo sentimos?¿Otras veces no vencimos?Pues más vencerán ahoralos que con fe redentoraa defenderlos se apresteny con sus gritos contestenAl de la Patria que llora (...)Y se alza en los hondos vallesrumor que el espacio atruena;ya un solo clamor resuenadesde el Ebro a Roncesvalles.Ya pueblan las anchas calleslos hijos del Arga fierosy, al gritar... ¡Vivan los fueros!...ni un instante el alma duda:que, si es trueno su voz rudaRayos serán sus aceros (...)Olóriz, H. de, El romancero de Navarra y otros versos. Edición a cargo de V.M.

Arbeloa, Pamplona, 2003, pp. 162-163.

[65 orr., 10. dokumentua:] Los derechos de Navarra.

El ministro de Hacienda, Sr. Gamazo, ciego en su desatentado empeño, se obstina en aumentar nuestros tributos; y la Diputación Foral de Navarra, cumpliendo el juramento que tiene prestado de conservar nuestros Fueros y derechos, ha acordado contestar al ministro que no puede aceptar su invitación a establecer un nuevo concierto económico; y que si el Sr. Gamazo insiste en su propósito de conferenciar con nuestra Diputación, irá ésta a Madrid con el único objeto de repetírselo de palabra. Así acaban de decirlo los periódicos de Pamplona. ¡Bien por nuestra Diputación! (...).

Iribas, G., Los derechos de Navarra. Edición a cargo de M.M. Larraza, Pamplona, 2003, p. 35.

[66. orr., irudia eta bere azalpena:] La Gamazada dejó como herencia, entre otras cosas, el monumento a los Fueros, levantado en Pamplona por suscripción popular.

[67. orr.:] Cuestiones. 12. Señala el elemento básico de la política navarra de la Restauración en relación con la administración central. Enumera los episodios más significativos relacionados con este elemento.

13. Realiza un balance del Convenio de Tejada-Valdosera, señalando sus aspectos positivos y negativos. ¿Conoces otros convenios suscritos en la época contemporánea?

14. Valora el acontecimiento de la Gamazada desde los ámbitos político, social y cultural.

455

B) Batxilergoko 1. ala 2. maila. Nafarroako Historia eta Geografia hautazko ikasgaia.

FELONES MORRÁS, MIRANDA GARCÍA, CALVO, Geografía e Historia de Navarra, 2000, 210-211 eta 213. orr.

[210. orr.:] [...] Pero al margen de sus profundas diferencias e intereses, partidos y prensa estaban de acuerdo en la defensa del régimen foral (aunque algunos reclamaran mayores competencias y otros se declarasen satisfechos con el sistema vigente), cada vez que el gobierno nacional intentaba modificar la situación nacida en 1841.

El mayor encontronazo se produjo en 1893, cuando el ministro de Hacienda, Germán Gamazo, proyectó acabar con la autonomía fiscal navarra e imponer el régimen común del resto de España. Diputación, representantes en Cortes, prensa y ayuntamientos se movilizaron contra el gobierno.

Se recogieron firmas de protesta entre los ciudadanos y se organizaron varias manifestaciones, una de ellas masiva (4 de julio de 1893). Cuando el ministro fue destituido –por razones ajenas a la protesta navarra–, sus propuestas cayeron en el olvido. Por supuesto, no acabaron aquí los conflictos, pero éste, conocido popularmente como la Gamazada, fue el que más repercusiones tuvo. En conmemoración de este suceso se levantó en Pamplona el Monumento a los Fueros.

[211. orr.:] En relieve. La Gamazada y el monumento a los fueros. El intento de modificar el régimen fiscal de Navarra por parte del ministro de Hacienda Germán Gamazo, conretado en la Ley de presupuestos para el año 1893-1894, desencadenó una serie de protestas que fueron adquiriendo carácter multitudinario. A la vista de las manifestaciones populares y las adhesiones de los ayuntamientos, las autoridades convocaron una manifestación en Pamplona para el día 4 de junio que logró reunir a más de 20.000 personas. Una petición con más de 120.000 firmas fue enviada a la Reina regente recavando su intervención ante el gobierno liberal de Sagasta. Pese a la aprobación del proyecto por las Cortes, la Diputación de Navarra, trasladada a Madrid, se mostró intransigente en las negociaciones y a su vuelta fue aclamada por el pueblo, que le esperaba en Castejón.

En este clima de exaltación fuerista, un incidente interno en el partido liberal provocó el enfrentamiento entre Sagasta y Gamazo y la salida de éste del ministerio. El nuevo proyecto presentado tampoco gustó a la Diputación, que vio favorecidas sus posiciones por los agudos problemas a los que tuvo que hacer frente el gobierno español en esos años, en especial la guerra de Cuba. Sólo muchos años más tarde Navarra vio modificado su régimen fiscal con el Convenio Económico de 1927.

Las autoridades navarras, en un clima de euforia fuerista, decidieron levantar un monumento en Pamplona por suscripción popular, como símbolo de las libertades. Se fijó una cuota mínima de 25 céntimos y máxima de 25 pesetas. Tras el correspondiente concurso fue seleccionado el proyecto del pamplonés Manuel Martínez de Ubago. El primer cuerpo pentagonal incluye cinco inscripciones en castellano y en euskera, y está rematado por otras tantas esculturas que simbolizan el trabajo, la paz, la autonomía y la historia. El segundo cuerpo, también pentagonal, tiene grabados los escudos de Navarra y Pamplona entrelazados, y los de Tudela, Olite, Sangüesa y Estella. Sigue una gran columna con la fecha de la construcción grabada en su frente, 1903. Corona el monumento la estatua de bronce de una matrona –símbolo de Navarra– que lleva en su mano derecha una cadena rota y en la izquierda la Ley Foral.

[210. orr.:] Cuestiones. 12. ¿En qué contexto se produce la Gamazada?.

[213. orr.:] Actividades de síntesis. 4. La Gamazada. Tras la lectura de la síntesis histórica y el apartado En relieve, conoces ya los hechos básicos que dieron lugar a la Gamazada y sus consecuencias. Las adhesiones de personas e instituciones de todos los pueblos y ciudades del territorio fueron recogidas en un libro, Protesta Foral de Navarra, que se conserva todavía en los archivos de buena parte de los municipios.

-Intenta localizar el libro en el ayuntamiento de tu pueblo o ciudad.-Haz un pequeño estudio de las adhesiones que se recogieron en tu municipio.-¿Aparecen los nombres de tus ascendientes? Recoge los que, por proximidad o

parentesco, te resulten más familiares.

456

SERRANO IZKO, Nafarroa. Historiaren harira, 2005, 232-240. orr.

[237 eta 241-242. orr.:] -Gerra karlista ostean, 1876.ean. Canovasek, lau lurraldeak euren osotasunean karlistatzat eta galtzailetzat joz, foru-sistema ezabatu zuen indarrez Bizkaian, Gipuzkoan eta Araban. Batzorde Orokorrak deuseztatuz eta Konstituzio zentrala eta lege nola instituzio probintzial guztiak indarrean jarriz. Era berean. zerbitzu militar derrigorrezkoa ezarri zien, ordura arte horretatik libre izan arren. Nafarroan ere 1841.eko legeaz ahaztu nahi.baina lege hartan jarritako kupoa handitzearekin konformatu zen, Tejada-Valdosera itunaren bidez: 1.800.000 errealetako kupoa 8 milioitara igo zen, eta ez zen finko izanen, baizik eta aldizka kalkulagarria. Bertze hiru lurraldeetan, printzipioz. zerga-sistemaren kudeaketa zentralista izan zen, baina oso laster, 1878.ean lortuko zuten hiru Diputazioek kontzertu bana, beraiek egin ahal izateko nafarren antzera zergei dagokienez.

-Gerra amaierak ekarriko zuen behin betiko aduanen lekuz aldatzeak ere eta beranduago Kuban inbertituriko euskal kapital asko Bizkaira eta Gipuzkoara aberriratzeak industri iraultzaren hasierak bermatuko zituen kostaldean, siderurgiaren inguruan bereziki. Aldakuntza ekonomiko, demografiko, sozial, politiko eta kulturalik sakonenak ekarriko zituen industrializazio hark, bi lurralde horietan batik bat. Labe handiak, tailerrak, fabrika berriak, hiri industrialak, garraio sare trinkoa, inmigrazio espainiarra, hazkunde eta pilaketa demografikoa, sozialismoaren hastapen eta errotzea, nazionalismoaren sorrera eta indarpena, karlismoaren ahultze geldoa... aipa ditzakegu aldakuntza horien artean. Ez zen berdin gertatuko Nafarroan:

Industri iraultzatik kanpo gelditu zen funtsean: garapen maila apala ezagutu, gehienez Bidasoa aldean, siderurgiaren inguruan, eta Erribera aldean elikagai sektorean. Era berean, garraio-sare nagusietatik kanpo gelditu zen.

Emigrazio gune bat izaten jarraitu zuen nafar nekazal munduak, batik bat oraindik ere itsasoz bertzaldera. Hain zuzen. industri iraultzak sorturiko baldintza berrietan nekez sartzen zen oraindik ere nekazal mundua, baina horrezaz gain krisi sakonak jasan behar izan zituzten merkaturako produktuek, mahasgintzak bereziki, filoxera deituriko izurriak, mahatsondo guztiak desegin zituen hark, jota.

Errestaurazioak egindako euskal foruen deuseztapenak bai izan zuela eragin handia nafarrengan ere, eta Nafarroan bertan sortu zen mugimendu kultural, foruzale eta politiko esanguratsu bat, Bizkaian Sabino Aranak sortuko zuenaren antzera nazionalista ere, baina Nafarroaren historia eta zentraltasun historikoa aldarrikatuz: Sabino Aranaren nazionalismoa garai haietan ohikoa zen arraza kontzeptuaren gainean oinarrituagoa baldin bazen, kulturalagoa eta foruzaleagoa zen Nafarroan sorturikoa. Moderatuagoa ere bai independentzia zaletasunaren aldetik. Baina biak ziren kontserbadoreak, katolikoak eta euskaltzaleak: lan itzela egin zuten Sabino Aranak berak eta nafar Arturo Kanpionek, nork bere bidetik, euskara berpiztu, indartu eta gaurkotzeko. Asociación Euskara de Nabarra (Nafarroako Euskara Elkargoa) fundatu zuten nafarrek, helburu kultural, historiko, zientifiko, euskaltzale eta politikoez hornitua. Sabino Aranaren elkartea, alderdi politiko bat izan zen zuzen-zuzen, Euzko Alderdi Jeltzalea alegia. XX. mende hasieran, 1904.ean, Nafarroako hura desagerturik, EAJn sartuko ziren Arturo Kanpion eta bertze lagun, nahiz eta euren ideia bereziak izan.

Industri iraultzak bultzaturiko aldakuntzak gutxi nabaritu arren arlo ekonomikoan, eraginik izan zuen aldameneko lurraldeetako giro sozial berriak arlo politiko eta sindikalean, bai Iruñeko langilerian, bai –eta batik bat– nekazal munduan,jornalari eta nekazari txikiengan, beti ere herri-lurren desamortizazioak eta korralizen arazoak gehien nabaritu ziren eskualdeetan, hala nola Erribera eta Erdialdean. Aipagarriak dira hainbat istilu sozial herri lurren eta korralizen inguruan: Herriberrin, I885.ean; Alesbesen, 1894.ean; lurren okupazioak, beti ere guardia zibilak eta armadak berak erreprimiturik, hainbat herritan... Langileen mugimenduaren aldetik, apal-apala izan arren, mugarri hauek jar ditzakegu: [...]

Azkenik, langile mugimendutik eta nazionalismotik aparte, bertze alderdi politikoak aipatu behar. Canovasen kontserbadoreek eta Sagastaren liberalek alderdi karlistan izanen zuten, hauteskundeetan parte hartzeko orduan, arerio nagusiena Nafarroan. Horiezaz gain, errepublikazaleak aipatu behar, Iruñean gehien bat, Basilio Lacort lider nagusia izanik, klase ertainetako kideek osaturik, baina inoiz lortu ez zuena indar berezirik.

- Mugimendu politikoen aldetik, bi une berezi aipatu behar:

457

Gamazada, 1893-1894840: protesta zabalak, nafar instituzio eta herriaren aldetik, Gamazo ministroaren asmoen kontra. Izanere, honek, Monarkia osoko aurrekontu-legearen bidez, 1841.eko legeak ezarritako autonomia fiskala ezabatu nahi izan baitzuen. Manifestaldi eta elkarretaratze jendetsuak nafar geografia osoan zehar, udalen eta diputazioaren aldarrikapen sutsuak, prentsaren agiriak, eztabaida parlamentarioak, sinaduren bilketak, bai eta altxamendu militarraren saio bat ere, gertatu ziren hilabete batzuetan, foruzaletasuna, eskubide historikoak eta euskal lurraldeen interesen batasuna mahairatuz. Ez zen lortu Gamazoren legea atzera egitea, bai, aldiz, bertze gertakari batzuk tartean, Gamazoren dimisioa eta legea ez aplikatzea.

[232. orr., 194. irudia eta bere azalpena:] 1873.eko Konstituzio Federalaren grabatua. Gutxi iraun zuen espainiar 1.Errepublikak eta gutxiago bere asmo federalak, Pi i Margallek bultzaturik. Nafarroa Garairi dagokionez, Mª Soledad Martinez Caspe eta Francisco Santos Escribano historialarien “Guerra y cambio político” (Gerra eta aldakuntza politikoak) artikuluaren mintzoak ditugu hauek: «Nafarroan, badugu berririk nola aurreikusten zen probintziaren txertaketa errepublika federal batean. Gorteetan eztabaidatu behar zuten proiektua, Pi i Margallek nahi zuen bezala, baina gertaeren bilakaerak ez zuen hori baimendu. Horri buruzko eztabaidak honen inguruan ibili ziren: probintzia bakarreko estatu federal bat osatu edo estatu federal [handiago] bateko parte izanen zen, Euskal Probintziekin [“Vascongadas”], Aragoi edo Gaztelarekin. Gehiengoa probintzia bakarreko Estatu baten alde agertu zen. Aragoi eta Gaztelarekiko batasuna bazterturik gelditu zen, Nafarroak bere historia propioa, bere lege, usadio eta ohiturak zituelakoan, eta onura bat ere ez ziolakoan ekarriko batasun hark; aitzitik, nahasmenak eta desakordioak ekarriko zituelakoan, bertze probintzia horiek aterako ziren gehienez ere onuradun nafar foraltasunetik. Euskal Probintziei [“Vascongadas”] dagokienei, ez zuten begi txarrez ikusi batzuek batasun hori, abantaila ekonomiko sorta bat dela kausa (itsasorako irtenbidea, bertzeak bertze), eta guztiek zituztelako foru-instituzio propioak: interes komunak izanen zituzten, beraz, haien defentsan [...]. Hala eta guztiz ere, batasun horren kontra zeudenak nagusitu ziren. Gaztela eta Aragoi aukeraren aurrean azalduriko arrazoiei, bertze bat gehitzen zioten, esanguratsu samar: karlismoaren indarpenaren arriskua, errazago antolatu ahal izanen zelakoan lurralde bateratu batean». «Testuinguru horretan lehertu egin zuen II.Gerra Karlistak, 1872.eko abenduan. Seiurtekoaz baliatu zen karlismoa antolatu, birziklatu eta indartzeko. Arazo garrantzizkoa izan bazen I. Errepublikako gobernuarentzat, zer erranik ez Nafarroarentzat».

[232. orr., 195. irudia eta bere azalpena:] Bigarren Karlistaldiaren albuma. Laburragoa izan zen II.(edo III.a, nork idazten duen) Karlistaldia, 1872-1876 artean izandakoa. Baina, oro har, I.aren kopia dirudi, bai bilakaera militarrari, bai argazki geografiko eta soziologikoari dagokionez. Bilboko setioaren porrotak markatu zuen honetan ere karlisten gainbehera militarra, Zumalakarregirekin trebaturiko buruzagi militarrek eraman zuen gerra aurrera, Euskal Herriko zonalde berberetan nagusitu ziren, herri xehea, nekazari txiki eta ertainak, maizterrak, artisauak, jornalariak, apaizak, izan zituzten sostengu... Baina nabarmenak izan ziren diferentziak: foruzaletasuna banderatu zuten hasiera hasieratik, benetako Estatu aparatu bat antolatu zuten menderaturiko zonaldeetan (posta, buletin ofiziala, administrazioa...), eta, batik bat, diferentziarik nabarmenena, bake-itunik gabe galdu zuten gerra: “Itzuli eginen naiz” Karlos VII.aren mintzoak Luzaideko mugatik ihes egitean, ederki adierazten du amaiera honen porrot biribila. Canovasen erreakzioa, euskal foruen kontra, berak egin zuen interpretazioaren ondorioa izan zen: karlistek ez, euskaldunek galdu zuten gerra eta foruen aldebakarreko ezabapena izan zen ordain saria.

[234. orr., 196. irudia eta bere azalpena:] Alfontso XII.a. Jose Mari Espartzaren ¡Abajo las quintas! (Behera kintak!) liburutik harturiko hurrengo hitzek era bizian islatzen dute Errestaurazioaren proiektu espainiarra, uniformatzailea eta, horren ondorioz, zein zentraltasuna hartuko zuen Estatuko bertze naziotasunen kontrako gurutzadak. Alfontso XII.a Canovasen kume kuttuna izan zen proiektu kontserbadore hartan. «“Soldaduok [...], Espainiaren batasun konstituzionala zeuon heroikotasunak fundatu eta behin, belaunaldirik urrunenetaraino ere helduko dira zeuon garaipenen fruitu eta bedeinkapenak”. Adierazkorrak dira, adierazkorrak direnez, Alfontso XII.aren mintzo horiek, Armadari eskerrak emanez, Somorrostron bertoko goroipen eta euskal lurraldeen “baketzea”gatik. 1876.eko martxoan gaude. Bi hilabete barru,

840 Kasu honetan, letra lodia gurea da.

458

Canovasek lege proiektu bat aurkeztu zuen Gorteetan betekizun konstituzionalak zabaltze aldera salbuetsiriko probintzietara. Horrekin batera, Foruen kontrako hedabide kanpaina arranditsu bat, xingolak, parasolak, pamelak, txakur lepokoak, balkoietako, faroletako eta horma-zintzilikarioak non nahi, hori guzti hori kolore gorri-laru konstituzionalekin eta lelo bakar batekin: “Behera Foruak!”; egunkariek Katonen Delenda est Cartago harekin konparatzen zuten. Lau probintzietan ezarritako gerra-egoerak Foruen aldeko aldarrikapenak jazarri zituen. Debekatu egin zen Gernikako Arbola».

[240. orr., 202. irudia eta bere azalpena:] Gamazo, Lopez de Zabalegi eta Lizarrako zutoihala. German Gamazo Ogasun ministroak piztu zuen 1893.ean Gamazada izeneko bere kontrako eta nafar foruen aldeko mugimendu zabala, zerga-sistema forala ezabatu nahi izan zuenean. Nafarroa Garai osoa mobilizatu egin zen 1893-1894 urteetan, manifestaldietan, sinadura bilketan eta udal nola Diputazio instituzioetan. Zutoihala Lizarratik eraman zuten Castejonera, Madrildik zetozen diputatuei ongi etorri sutsua egitera joan zirenean, 1894.eko otsailaren 18an. 120.000 sinadura bildu ziren Nafarroa Garai osoan Gamazoren proiektuaren kontra eta Maria Kristina ama Erreginaren eskuetara eraman. Nafarren Ohorezko Liburua-n argitaratu zituzten sinaduren kopiak eta nafar udal guztiei oparitu bana, euren artxiboetan gorde zitzaten. Giro hartan zabaldu zen Foruen izena herri askotako hainbat plaza eta karrika garrantzizkoenak bataiatzeko, eta hura izan zen Iruñeko Sarasate Pasealekuko Foru-monumentuaren jatorria, herri-kolektak eta diru publikoak finantzatua. Ez zen falta izan matxinada armadun sajo bat, txapeldun ikusten dugun Lopez Zabalegi sarjentuak bideraturik, bertze bortz lagunekin, 1894.eko ekainaren 3an. Bi egunetara desegin zen partida eta Iparraldera ihes egitea lortu zuen sarjentuak. Beranduago, itzuli, auzipetu eta kartzela zigorra jaso zuen.

4.4. Bigarren Errepublikako prozesu estatutarioa eta bere aurrekariak

A) Batxilergoko 2. maila. Espainiako Historia ikasgaia.

ARÓSTEGUI SÁNCHEZ, GARCÍA SEBASTIÁN, GATELL ARIMONT, PALAFOX GAMIR, RISQUES CORBELLA, Crisol. Historia. Segundo curso, 2005, 276-277. orr. Nafarroaren inguruan inolako aipamenik egiten ez bada ere –Lizarrako Estatutuaz aritzen denean 1936ko euskal estatutuaren aurrekari gisa egiten du–, esanguratsua iruditzen zait eskuliburu honetan autonomismoaren inguruan ekartzen duena jartzea.

La reforma del Estado centralista. Las autonomías. La configuración de un Estado que permitiera a las regiones con sentimientos nacionalistas tener una organización propia y acceder a la autonomía era una cuestión pendiente en la vida política española y un derecho que había quedado reconocido por la Constitución de 1931.

En Cataluña, el 14 de abril, Francesc Macià, presidente de Esquerra Republicana de Catalunya, había proclamado la República Catalana dentro de la Federación Ibérica, que quedó anulada tras las negociaciones llevadas a cabo con el Gobierno provisional. Éste reconoció un gobierno autonómico (la Generalitat) y una comisión quedó encargada de redactar un estatuto (Estatuto de Nuria), que fue aprobado en referéndum propular con un 99 % de votos afirmativos. En agosto de 1931 fue presentado a las Cortes para su discusión y el proyecto contó con la virulenta oposición de la derecha, pero con las reticencias de algunos sectores republicanos, que retrasaron así su aprobación.

Finalmente, en 1932 fue aprobado un estatuto para Cataluña aunque con recortes respecto al proyecto de Nuria. El régimen autonómico catalán contaba con un gobierno y un parlamento propios con competencias en materia económica, social, educativa y cultural, y se reconocía la cooficialidad del catalán. Las primeras elecciones legislativas al Parlamento catalán dieron la victoria a Esquerra Republicana de Catalunya y Macià fue elegido presidente de la Generalitat.

En el País Vasco, nacionalistas del PNV y carlistas aprobaro, en junio de 1931, un proyecto de estatuto (Estatuto de Estella) que tenía un carácter partidista y tradicionalista. Este proyecto contó con la oposición del republicanismo de izquierda y de los socialistas por considerarlo un exceso confesional, escasamente democrático e incompatible con la constitución republicana, con lo cual su aprobación se retrasó indefinidamente. A partir de 1934, los carlistas

459

se alinearon con las fuerzas monárquicas antiautonomistas, mientras la nueva dirección del PNV propició un acercamiento a las fuerzas republicanas. Esto facilitó que en octubre de 1936, ya iniciada la guerra, se aprobara un estatuto, fruto de un consenso político entre nacionalistas, republicanos y socialistas y con un carácter claramente democrático. José Antonio Aguirre, principal dirigente del PNV, fue elegido primer Lendakari.

En Galicia, la conciencia nacionalista era menos acusada y el nacionalismo gallego distaba mucho de ser hegemónico. Así, el proceso estatutario fue mucho más lento y el 28 de junio de 1936 se plebiscitó un proyecto de estatuto que no llegó nunca a ser aprobado por las Cortes debido al estallido de la guerra civil.

MIRANDA RUBIO, Navarra, Historia Moderna y Contemporánea, 2005, 34-36, 38-39. orr. J. Aróstegui, M. García, C. Gatel, J. Palafox, M. Risques, Crisol. Historia eskuliburuaren separata.

[34 eta 36. orr.:] La reintegración foral (1918). En junio de 1917, representantes de las tres Diputaciones vascas visitaron a los diputados forales navarros y solicitaron su apoyo para hacer una petición dirigida al Gobierno, a favor del restablecimiento del régimen especial que habían tenido estos territorios, lo que se denominó como la plena reintegración de fueros. La Diutación navarra, entonces de mayoría liberal, y el Consejo Foral Administrativo (órgano consultivo de la Diputación) se negaron a secundar la acción, alegando que Navarra no podía alterar por sí misma la Ley de fueros de 1841 y que el momento no era oportuno.

La cuestión autonomista permanecía latente, a pesar de la negativa de la Diputación navarra. Pero desde la prensa local se pide y se debae la oportunidad de solicitar del Gobierno la reintegración foral plena, con independencia de cómo la formularán las provincias vascas.

En enero de 1918, el Ayuntamiento de Pamplona aprobó un acuerdo solicitando del Gobierno la derogación de la Ley de 1839, a favor de la plena reintegración foral. Ante esta situación, la Diputación convocó una asamblea de ayuntamientos, a la que también fueron invitados los miembros del Consejo Foral Administrativo, diputados forales, los diputados y senadores navarros de las Cortes españolas, con el fin de tratar si la Diputación solicitaba del Gobierno la derogación de la Ley de 1839 y la restitución de las facultades forales plenas (doc. 7). La asamblea encargó al tradicionalista Víctor Pradera la redacción de una ponencia. (Doc. 8 y doc. 9).

En dicha ponencia se proponía la restauración de las facultades forales, aunque partiendo del régimen jurídico vigente, es decir, de acuerdo siempre con la Ley de modificación de fueros de 1841.

[35. orr., 7. dokumentua eta bere azalpena:] Propuestas de reintegración foral en la Asamblea de Pamplona (30 de diciembre de 1918). A) Moción contra la Ley de 1839, apoyada por los grupos nacionalistas.

Primero. El momento actual es el oportuno y el más conveniente y favorable para reclamar la más amplia autonomía para Navarra.

Segundo. Esta autonomía tiene su fórmula concreta, sencilla y acabada en la derogación de la Ley de 25 de octubre de 1839.

Tercero. Dirigirse a nuestra representación en Cortes, para que plantee en el Parlamento la reintegración foral para Navarra (...).

Cuarto. Indicar a la misma representación la conveniencia de estar al habla con la de las Vascongadas, al fin de prestarse en todo momento el auxilio que permita la especialidad de los derechos privativos de Navarra y de las Provincias Vascongadas (...).

Proposición de Ley presentada por senadores, diputados y exparlamentarios. Leída en la Asamblea del Palacio Provincial (30 de diciembre de 1918).

B) Propuesta cuarentaiunista, aprobada por la mayoría de representantes. Primero. Que siendo aspiración constante de Navarra la reintegración de su régimen

foral, y habiendo reconocido el Gobierno recientemente la conveniencia de otorgar una organización autonómica a las diversas regiones, considera la Asamblea llegada la oportunidad de que, partiendo del régimen jurídico actual, haga presente la Diputación al Gobierno que Navarra reitera, una vez más, sus propósitos de restaurar, sin quebranto de la unidad de España, la integridad de sus facultades forales, con derogación de todas las leyes y disposiciones que a ellas se opongan, manteniendo las especialidades características de este

460

Antiguo reino adaptadas a las actuales necesidades y conveniencias de Navarra y armonizadas con las facultades del Estado español (...).

Vázquez de Prada, M., Historia contemporánea de Navarra en sus documentos, 2001.

-Indica qué pretendía la propuesta nacionalista.-Compara las dos propuestas de reintegración foral y cita las diferencias que

encuentres.

[35. orr., 8. dokumentua eta bere azalpena:] Intervención de Víctor Pradera ante la Asamblea Provincial (30 de diciembre de 1918).

(...) uno consiste creer que la vida foral de Navarra es absolutamente idéntica a la vida de las demás provincias vascongadas. No es verdad, Navarra tiene sus características especiales y no tiene por qué ir a rastras de nadie en esta cuestión. Y no hay por qué recordar siquiera que en momentos tan angustiosos para Navarra (en alusión a la Gamazada), ninguna de sus hermanas de raza se puso de su lado.

Larraza Micheltorena, Mª del M., “El reinado de Alfonso XIII”. En Historia Ilustrada de Navarra, 1993.

-Tras la lectura del texto, explica los motivos por los que se le encargó a Víctor Pradera la redacción de la ponencia para alcanzar la reintegración foral.

[35. orr., 9. irudia-dokumentua eta bere azalpena:] Víctor Pradera nació en Pamplona en 1872, fue representante de la postura antinacionalista en Navarra, como pone de manifiesto su lema “Por Navarra para España”. Murió en San Sebastián, al estallar la Guerra Civil, donde fue encarcelado y posteriormente ejecutado en 1936.

[38-39. orr.:] Las elecciones municipales y el Estatuto Vasco-Navarro. En Navarra, las candidaturas municipales del 12 de abril de 1931 estuvieron representadas por dos grandes bloques, el Antirrevolucionario, que comprendía un gran arco político, desde carlisats a liberales, formando un bloque de derechas, y enfrente la Coalición republicano-socialista, que representaba a las izquierdas.

Las izquierdas sufrieron una inapelable derrota en las elecciones, salvo en la Ribera navarra, donde obtuvieron los mejores resultados: llegaron a controlar muchos ayuntamientos, como Tudela, Valtierra, Lodosa y Peralta, entre otros.

En ese mismo mes de abril de 1931, el Gobierno Provisional sustituyó a las Diputaciones elegidas en la época monárquica por unas Comisiones Gestoras. Por tanto, la Diputación Foral fue remplazada por una Comisión Gestora con mayoría republicano-socialista, bajo la presidencia de Constantino Salinas.

En el período de tiempo que va de las elecciones municipales de abril de 1931 a las legislativas de junio de ese mismo año, el Partido Nacionaista Vasco encargó a la Sociedad de Estudios Vascos la elaboración de un estatuto Vasco-Navarro que debía ser refrendado y aprobado por una Asamblea de alcaldes que tendría lugar en Estella el 14 de junio de 1931. Pero buena parte de los municipios navarros faltaron a la convocatoria de Estella, sobre todo aquellos ayuntamientos donde habían triunfado las candidaturas republicano-socialistas.

Los aspectos religiosos que se recogen en el Estatuto animaron a los tradicionalistas a juzgarlo favorablemente.

Coincidiendo con la iniciativa a favor del Estatuto que había emprendido el Partido Nacionalista Vasco, y con el fin de evitar que este partido sacase beneficio exclusivo del proyecto, las tres Comisiones Gestoras (Diputaciones) de las Vascongadas y la Comisión Gestora (Diputación) de Navarra redactaron un nuevo proyecto de estatuto muy similar al de Estella, lo que contribuyó a dividir el movimiento municipalista. Dos meses después de la Asamblea de Estella fue aprobado en Pamplona el Estatuto Vasco-Navarro de las Gestoras, incorporando enmiendas tomadas del Estatuto de Estella (Doc. 16).

Sin embargo, el Estatuto Vasco-Navarro fue declarado anticonstitucional por el Gobierno republicano, ya que se atribuía relaciones directas con el Vaticano, infringiendo el artículo 14 de la Constitución, donde las relaciones diplomáticas quedaban reservadas únicamente al Estado español. Por tanto, el primer intento de estatuto quedó frustrado.

Pero la iniciativa de rehacer un nuevo estatuto la tomó el Gobierno republicano. El primer paso fue la convocatoria de los ayuntamientos de las tres Diputaciones vascas y de la Diputación Foral de Navarra, en enero de 1932, con el fin de determinar si los municipios optaban por un Estatuto único para las cuatro Diputaciones o si cada Diputación optaba por uno

461

propio. Los representantes navarros votaron a favor de un Estatuto único para las cuatro provincias, pero su aplicación en Navarra quedaría condicionada a la posterior aprobación por los electores navarros.

Socialistas y republicanos rechazaron el Estatuto Vasco-Navarro, y los tradicionalistas recelaron de un Estatuto que era tutelado por un Gobierno laico, así que dejaron libertad de voto entre sus afiliados y simpatizantes. El clero en su mayoría tampoco lo aceptó. El nuevo proyecto de Estatuto garantizaba la autonomía provincial y denominaba a la nueva entidad que de él podía surgir como País Vasconavarro, que sería una unidad autónoma dentro del Estado español. Redactado el texto y conforme a lo dispuesto por el Gobierno, los representantes municipales de las cuatro provincias se reunieron en junio de 1932 en Pamplona. Los ayuntamientos navarros lo rechazaron por mayoría de votos. Fueron 123 los municipios que negaron su apoyo al Estatuto con 185.000 habitantes y 109 los que lo apoyaron, que sumaban 135.000 personas, y se abstuvieron 23 con 28.000 habitantes (Doc. 17). Fue en ese momento cuando Navarra se desentendió del Estatuto Vasco, que definitivamente fue aprobado en octubre de 1936, una vez comenzada la Guerra Civil, por lo que sólo se aplicó en Vizcaya y Guipúzcoa.

[38. orr., 16. irudia-dokumentua eta bere azalpena:] La prensa se hace eco de la aprobación del Estatuto Vasco-Navarro por los representantes de los Ayuntamientos de Navarra, en la Asamblea de Pamplona del 10 de agosto de 1931.

[38. orr., 17. dokumentua:] El Estatuto de Autonomía. Desde junio de 1932, el proceso del Estatuto Vasco estuvo prácticamente paralizado, tanto por el enfrentamiento entre los nacionalistas vascos y el Gobierno de la República, como por los intentos de que Navarra se incorporase al proceso autonómico (...).

Presentado el Estatuto en las Cortes de la República –desde noviembre de 1933 de mayoría centro-derecha–, diversos problemas impidieron que el proyecto fuera aprobado antes de la disolución de aquéllas a finales de 1935. El primero y más importante fue la discusión en torno a la cuestión de Álava (...).

Entre finales de 1935 y la primavera de 1936 hubo sendos intentos, primero en Álava y luego en Navarra, de aprobar un Estatuto uniprovincial (...). Por su parte, el 25 de mayo de 1936 el Consejo Foral Administrativo de Navarra relanzaba el Estatuto Navarro de junio de 1931, proponiendo que éste fuera dictaminado por los letrados asesores del Consejo y por los diputados a Cortes por Navarra, para que una vez aprobado por la Diputación Foral (...) fuera presentado a la aprobación de los ayuntamientos navarros, cumpliendo segudamente todos los trámites previstos por la Constitución (...).

De Pablo, S., Navarra y Álava ante el Estatuto Vasco (1931-1936). Dos procesos autonómicos paralelos, 1986.

-Enumera las dificultades que tuvo Navarra para disponer de un Estatuto de Autonomía durante la Segunda República.

-Cita los diferentes proyectos de Estatuto que se prepararon para Navarra durante la Segunda República.

PRATS CUEVAS, CASTELLÓ TRAVER, FERNÁNDEZ CUADRADO, GARCÍA ABADÍA, LOSTE RODRÍGUEZ, TREPAT CARBONELL, VALDEÓN BARUQUE, Historia. Bachillerato 2, 2003, 308-309. orr.

LOS ESTATUTOS DE AUTONOMÍA. De acuerdo con lo establecido en la Constitución, en varias nacionalidades y regiones comenzó el proceso de elaboración de sus estatutos de autonomía. [...] En cuanto al País Vasco y Navarra, el proceso fue muy complejo. El Partido Nacionalista Vasco (PNV), fundado por Sabino Arana en 1894, aceptó la República a cambio de la autonomía política. El 15 de junio de 1931, en una asamblea de ayuntamientos vascos en Estella (Navarra), se aprobó un proyecto de Estatuto, que fue rechazado por el gobierno central. El 19 de junio de 1932 se celebró un referéndum municipal sobre un nuevo proyecto de Estatuto. Pero, a pesar del resultado favorable, quedó en suspenso. El 6 de agosto de 1933, se hizo una nueva consulta a los ayuntamientos, que volvió a resultar positiva. Más tarde, el 5 de noviembre, el nuevo proyecto de Estatuto fue ratificado por plebiscito. La victoria electoral de la derecha, en 1933, paralizó el proyecto de autonomía vasco, pero con la victoria popular de 1936 se retomó el proceso autonómico. El 17 de abril de 1936 la cuestión pasó la

462

comisión parlamentaria, pero el estatuto vasco, limitado a los territorios de Álava, Bizkaia y Gipuzkoa, finalmente no sería aprobado por el Congreso hasta octubre de 1936, con José Antonio de Aguirre a su cabeza como primer lehendakari (presidente).

Cuestiones. 19. Resume el proceso que siguió la aprobación del Estatuto de Autonomía vasco.

FELONES MORRÁS, MIRANDA GARCÍA, Historia Navarra. Bachillerato 2, 2003, 85-86. orr. M.C. García, M.A. Loste, C.A. Trepat eta J. Valdeón, Historia. Bachillerato 2 eskuliburuaren separata.

[85-86. orr.:] [...] La actividad política de estos años giró en torno a tres grandes temas: la cuestión religiosa, el problema social-agrario y el estatuto de autonomía. [...] Con todo, el principal motivo de debate político fue el del estatuto de autonomía. El apoyo navarro a un primer proyecto elaborado por la Sociedad de Estudios Vascos y aprobado por una asamblea de municipios en Estella, en junio de 1931, fue bastante tibio. Sin embargo, dos meses después, la inmensa mayoría de los ayuntamientos de las cuatro provincias implicadas, incluidos los navarros, apoyaron un proyecto similar propuesto por las gestoras de las cuatro diputaciones. Sus características más destacadas eran la amplia autonomía y la potestad de mantener relaciones directas con la Iglesia.

Una vez aprobada la Constitución de 1931, hubo que empezar el proceso para adaptarse a la normativa prevista en la máxima norma. En enero de 1932, los representantes navarros votaron por el estatuto único para los cuatro territorios, pero con la condición de que sólo sería aplicable en Navarra si, una vez elaborado, era aprobado por los electores navarros. El nuevo proyecto se diferenciaba de los anteriores en una autonomía menor, la imposibilidad de mantener relaciones directas con la Iglesia y la composición del Parlamento regional,q ue primaba a los territorios más poblados. Los nacionalistas vascos mantuvieron su apoyo y los carlistas dieron libertad de voto, mientras que la derecha, casi todos los partidos republicanos y la izquierda se manifestaron en contra, al igual que los periódicos más importantes, como el Pensamiento Navarro y Diario de Navarra.

En la asamblea de junio de 1932, la mayoría de los ayuntamientos votó en contra, pese al apoyo de la Diputación. La asamblea fue tumultuosa y ha generado diferentes (y encontradas) opiniones entre los historiadores. Los motivos de este rechazo son complejos, pero tanto la derecha como la izquierda consideraron que la posición de Navarra no estaba suficientemente asegurada. Desde ese momento, Navarra se desgajó del Estatuto Vasco y los intentos posteriores por reconducir la situación fueron puramente testimoniales.

[85. orr., irudia:] Mapa con los resultados de la asamblea celebrada en Pamplona el 19 de junio de 1932, relativos al proyecto de Estatuto vasco-navarro. Resultados de las votaciones sobre el proyecto de Estatuto vasco-navarro de las Comisiones Gestoras de las cuatro Diputaciones (1932). A favor, en contra, abstenciones, ausencias, tierras no habitadas.

[86. orr.:] Cuestiones. 3. Señala los grandes temas debatidos en Navarra durante la Segunda República.

GARCÍA DE CORTÁZAR, DONÉZAR, VALDEÓN, FERNÁNDEZ CUADRADO, GAMAZO, ORELLA, Historia. Logse Batxilergoa 2, Anaya-Haritza, 2003, 238-340. orr. José Luis Orellak idatzitako testua.

[338-339. orr.:] EUSKAL ESTATUTUA. Bigarren Errepublika sortzean, Espainiako esparru politikoa aldatzeko aukera zegoen. Abertzaleek, udaletan ordezkaritza handia zutenek, autonomia-eskubidea aldarrikatu eta euskal entitatea eskuratu nahi zuten. Autonomia-eskubidea eta foralismoa ez dira gauza bera, nahiz eta lehena kausa foralean oinarritzen saiatu zen. Autonomia mendeko agintea eta Estatuak emandakoa zen, baina zenbait arlotan ekintza-askatasuna zekarren berarekin, estatutuan jasotakoaren arabera. Eskubide foralek, berriz, aginte zentralak euskal gizartean zeuden berezitasun batzuk onesten zituela zekarren. Horrez gainera, estatutua berdin ezartzen zen lurralde osoan; foruak, ostera, bakoitza bere lurraldean bakarrik zegoen indarrean eta lurraldeen arteko bereizitasunak zaintzen zituzten.

463

Lehen Mundu Gerra amaitu zenean, autonomismoak indar handia hartu zuen gaurko EAEn; baita Katalunian ere. Autonomia-eskaria pizteko, bi arrazoik eragin zuzena izan zuten: batetik, Ekialdeko Europan mugimendu nazionalistek irabaztea eta, bestetik, Wilson Amerikako presidenteak hamalau puntuak formulatzea, tartean autodeterminazio-eskubidea. 1918an, Romanonesen Gobernu liberalak EAEri estatutua onesteko eta Estatuaren eta eskualde horren artean eskumenak banatzeko batzorde bat sortu zuen. Baina gobernu-aldaketaren eta 1917ko krisiaren ondorioz, estatutua ezartzeko saiakerak porrot egin zuen.

Bigarren Errepublika ezarri zenean, euskal autonomia gauzatzeko aukera paregabea izan zen. Baina abertzaleak Donostiako Hitzarmenetik banandu ziren eta karlistak ezarritako erregimenaren aurkakoak ziren. Hala ere, proiektuan zegoen errepublikak helburu autonomikoak onartu zituen. Fernando Sasivin errepublikanoak eta Indalecio Prieto sozialistak euskal autonomia antolamendu errepublikanoan sartzeko modua gestionatu zuten. Euskal mugimendu autonomista 1931ko apirilaren 14an bertan jarri zen martxan. Bultzatzaile nagusia Jose Antonio Agirre Getxoko alkatea izan zen. Autonomien aldeko udalen mugimendua eratu zuen. Mugimendu hori 1931ko ekainaren 14an Lizarran egin zen bileran amaitu zen. Bilera horretan, abertzale eta karlisten laguntzari esker eta zuzenketa batzuen ondoren, estatutu-proiektu bat onartu zen (Lizarrako Estatutua). Estatutu hori Eusko Ikaskuntzak idatzi zuen.

Bitartean, ezkerrean Errepublika sendotzeak zuen lehentasuna eta aldarrikapen autonomista bigarren mailan zegoen. Abertzaleak eta karlistak estatutuaren alde zeuden, gaurko EAE eta Nafarroa legegintza antiklerikal errepublikanotik salbu uzteko. Lizarrako Estatutuan onartzen zailena izan zen artikulua aginte autonomikoari Aulki Santuarekin konkordatuak negoziatzeko gaitasuna ematen ziona izan zen (22. dok.).

Oso gai zaila zen, kontuan harturik, gainera, Miguel Maura Gobernazio ministroak Espainiatik bota zuela garai hartako Gasteizeko elizbarrutiko gotzaina: Mateo Múgica. Hori dela eta, zezen-plazako leku pribilegiatuan, Zumaiako bandera jarri zuten, Gipuzkoako herri horretako ezkutuan Vatikanoren sinboloak ageri dira eta.

[338. orr., 22. dokumentua:] Lizarrako Estatutua. IV. idazpurua, 15. art. Euskal Estatuak legeak egiteko, administratzeko eta epaitzeko eskumena du; eta bere lege eta dekretuak eta bere auzitegi eta epaitegien dekretu eta erabakiak ondorengo gai hauetan ezar daitezke: Euskal Herriaren konstituzio eta erregimen autonomikoa (...); Justiziaren antolamendu eta administrazioa (...); zerga- eta ekonomia-erregimena (...); EAEko bizimodua eta politika ekonomikoa; segurtasun publikoa eta defentsa, polizia, armada eta itsas armada barne hartzen dituela (...); osasuna eta higienea (...); irakaskuntza, maila eta espezialitate guztietan (...); gizarte eta lan-legeria (...) gutxienez langileriak lortu eta Espainiako legeriak berretsitakotik abiatuta (...); ongintza (...); herri-lanak (...); barruko komunikazioak (...); legeria zibila, hipotekarioa, prozesala eta notariala; Elizaren eta Euskal Estatuaren arteko harremanak, Euskal Estatuak Aulki Santuaerkin Konkordatua negoziatuko duelarik.

Zenbait autore, Historia general de la Guerra Civil en Euzkadi, Donostia: Haranburu, 1979, 64. or.

[339-340. orr.:] Lizarrako Estatutuaren amaiera. 548 alkatetik 427k onartu zuten Lizarrako Estatutua abertzale, karlista eta katoliko independentisten laguntzari esker. Hala ere, Prietoren arabera “Gibraltar vatikanista” zena sendotzeko proiektua etenda gelditu zen eta konstituzioaren aurkakotzat jo zuten, gobernu nazionalari zegokion gaitasun bat bere egiten zuen eta: Vatikanorekin negoziatzeko eskubidea. Hain zuzen ere, eskubide hori 1931ko Konstituzioko espirituaren aurkakoa zen.

1931ko abenduaren 8an estatutuaren proiektu berria egiteko agindua eman zitzaien indargabetuta zeuden diputazioetako batzorde gestoreei. Gobernuak bazekien hurrengo estatutua Konstituzioaren espiritu laiko eta errepublikanoa kontuan hartuta egingo zutela, batzorde gestoreak ezkertiarrak ziren eta. Ezker errepublikano eta sozialistak proiektu berria bultzatu zuene ta abertzaleek pozik onartu zuten. Karlistek eta gainerako indar katolikoek, berriz, atzera bota zuten, erlijioaren eta foruen kontrakoa ikusten zuten eta (23. dok.).

Lizarrakoarekin alderatuta, estatutu berriak euskal autonomiaren ahalmenak murriztu egin zituen; hala ere, demokratikoagoa zen. Izan ere, Eusko Jaurlaritzarako hauteskundeetan ordezkaritza proportzionala onartu zuen eta 1931ko Konstituzioaren espirituarekin bat zetorren. 1932ko ekainaren 19an, alkateek biltzarra egin zuten Iruñean. Abertzaleak eta ezkerreko errepublikanoak batu egin ziren eta alkate gehienek onartu zuten estatutua. Nafarroakoek, ostera, uko egin zioten proiektuari argi eta garbi. Izan ere, Erriberako ezkertiar oposizioak eta mendialdeko karlista euskaldunek ezetz esan zuten. 1933ko otsailaren

464

6an, hiru probintzietako udalek Nafarroa kanpoan utzi zuen estatutu berria onartu zuten. [...]

[339. orr., 23. dokumentua:] Karlistak eta estatutu berria. Guztiaren gainetik, Batzar honen ustez, eginbehar nagusietakoa da herri honek diputazioen bidez aldatu gabe eta osorik gorde zuen foru-erregimena berrestea, egoerak eskatzen duen indar guztiarekin. Horren ondorioz, erregimen horri kalte egin eta indarreko Konstituzio errepublikakoarekin bat datozen xedapen guztiak indargabetuko dira, lehenengotik hasita, herriaren borondatearen eta justiziaren eskakizunen aurkakoak dira eta.

Arrazoi horiek direla eta, alderdiak leman eta edukietan etengabe erakutsitako tradizioari eutsiz, gestoren proiektua gure foru erregimenaren espirituarekin bat ez datorrenez eta espiritu hori ahaztu eta aurkaratzen duenez, Batzar honek ulertzen du ezin gatzaizkiola Estatu bati atxiki, euskal aldarrikapenen arabera, gure eskubide eztabaidaezinen oinarriak suntsi daitezke eta.

Abantaila batzuen arrazoia eta Komunio Tradizionalistak eskatutako aldarrikapenen ezaugarri zabalagoak ezin direla nahasi nabarmendu behar da behin eta berriro. Komunio Tradizionalista katolikoa da, oinarrian ez-agintzailea, urteen joanera moldagarria eta Batasun Nazionaletik banatu ezinekoa, baina ez du gure printzipioetara bildutako askatasun erregional zabalen errealitatea jaso. La tradición ante el estatuto de las Gestoras.

El Pensamiento Navarro, 1932ko maiatzaren 24an. Gipuzkoa, Araba eta Bizkaiko eta Nafarroako batzorde karlistak sinatuta.

[338-340. orr.:] Galderak. 18. Zein eskumen izango zituen euskal estatuak, Lizarrako Estatutuaren arabera?

19. Zer desberdintasun dago Lizarrako Estatutuaren eta gestorek eta horien jarraitzaileek ondoren idatzitakoaren artean?

20. Zein indar politikok bultzatzen zuten Lizarako Estatutua eta zergatik?21. Zein aldaketa gertatu ziren Lizarrako Estatutuaren eta estatutu berriaren artean?

PREGO AXPE, Alberto, Historia Batxilergo 2, Erein, 2003, 311, 318, 337-349. orr.

[311. orr.:] Autonomiaren auzia. Konstituzioak eskualde autonomoak sortzeko aukera ematen zuen, halako burujabetza maila bat zutenak, eta oso interesgarria zen hori erkidego historikoentzat. Pribilegio hori beretzat hartu zuen lehenengo eskualdea Katalunia izan zen. 1931ko ekainean, Kataluniako udal bilkura batek Kataluniako Autonomia Estatutua onartu zuen (Núriako Estatutua). Gobernuari bidali zioten dokumentu hura, legebiltzarrak onar zezan, baina gogotik egin zioten aurka han, eta ezin izan zuten onartu 1932ko iraila arte, nahiz azken idaketan jatorrizkoaren oso bestelako dokumentua zen.

Euskal Herriari dagokionez, 1931ko ekainean, Euskal Herriko udalen ordezkarien bilkura bat Lizarran bildu zen eta autonomia eustatutu egitasmo bat onartu zuen (Lizarrako Estatutua), gehienbat karlistek eta EAJko nazionalistek bultzatua, baina gobernuak atzera bota zuen eta ez zuen 1936 arte onartu. Euskal nazionalistak Donostiako Itunean ez egon izana izan zen hasierako uko haren arrazoi nagusia. Gauza bera gertatu zen Galizian, zeren eta, beren autonomia estatutua 1936ko ekainean onartu bazioten ere, azkenean gerra zela-eta ezin izan baitzuten indarrean jarri.

[318. orr.:] Funtsezko kontzeptuak: Autonomiazaleak. Espainiako gure garaiko historian estatua gobernu aginpideak dituzten autonomietan antolatzearen aldekoak izendatzeko erabiltzen den hitza.

Lizarrako estatutua. Euskal udalerriak Lizarran bildu ziren Euskal Herriko Autonomia Estatutua onartzeko, eta udalerri horretatik datorkio hain zuzen izena. Espainiako legebiltzarrak ez zuen onartu, partez EAJk Donostiako Ituna sinatu ez zuelako, eta estatutua ez zen 1936 arte onartu.

[337. orr.:] 1876an euskal erakundeak galdu izanak ez zuen euskaldunen erakunde historiko haiek berreskuratu nahiari uko egitea ekarri, aitzitik, garai bateko botere eta burujabetza maila bera berreskuratzeko bide berriak bilatzeko ahalegina piztu zuen jende askorengan. Hala ere, Errestaurazioaren garaian, ez zitzaien eskari haiei batere jaramonik egin, eta, beraz, azkenean aldatu egin behar izan zituzten, bai eskarien oinarria, bai eskariak berak.

465

XX. mendeko lehenengo hiru hamarraldietan, autonomia estatutua izan zen euskal nazionalismoren eskaeren ardatza.

Hasieran, euskal nazionalistak berdin-berdin izan ziren foruzaleak eta autonomiazaleak, baina foruaren eskari historikoak berehala galdu zuen indarra, eta, azkenean, zeharo bakandu zen, autonomia eskariak gora egiten zuen bitartean. Aldaketa horren gakoetako bat, zalantzrik gabe, higikunde katalanistaren eta euskal nazionalisten sektore moderatuaren (euskalerriakoak) arteko harremanak izan ziren. 1914. urteaz geroztik indarrean zegoen Mancomunitat Catalanaren esperientziak indartu egin zituen autonomiaren aldeko ideiak. Estrategiaren aldetik, foruaren aipamenak berdin-berdin iraun zuen, bestelako erakunde politiko batzuek ere autonomiaren erreibindikazioaren alde egin zezaten, tradizionalistek eta karlistek batik bat. Autonomiaren aldeko ideiak 1917an jarri ziren abian, eta hiru euskal aldundiek Madrileko gobernuari autonomia handiagoa eskatzen zion dokumentu hitzartu osatu zuten. Geroago, eta berriz ere karlistak eskari harekin bat egin zezaten, forua berrezartzea ere eskatu zuten. Gobernuak ez zuen eskari hura aintzat hartu, baina ideia haiek gora egin zuten Errepublika etorri arte, eta, geroztik, 1936ko Autonomia Estatutuan gauzatu ziren.

Gobernuak euskal aldundien eskaria aintzat ez hartu izanak indarra eta bultzada eman zion autonomiaren eskaerari, ez bakarrik Euskal Herrian, baita Espainiako beste leku batzuetan ere, kontuan hartu behar baita, bestalde, garai hartan nazio aldarrikapenek gora egin zutela Europan. Giro hura egonik nazioartean, hainbat erakunde sortu zen euskal probintzietan, berehala gogoetaleku eta zabalkunde eta eztabaidagune behurtu zirenak, eta beren baitan era askotako pentsamendu eta ideia hartzen zituztenak, Euskal Herriaren etorkizunaren kezka izanik haien denen helburu nagusia, bai kulturaren ikuspegitik, bai ekonomiarenetik eta baita euskal gizartearen beste edozein alderditatik ere. Aipatzekoa da, besteak beste, 1918an sortu zela Sociedad de Estudios Vascos-Eusko Ikaskuntza (SEV-EI), Euskal Estatutuaren ideia lantzen eta bultzatzen zeregin handia izango zuena.

Hala ere, eta hainbat arazoi zela medio, euskal estatutuaren bidea katalanarena baino korapilatsuagoa izan zen. Lehenik, katalanek, Errestaurazioaren garaian, halako autonomia maila jakin bat negoziatzen jakin zutelako, Mancomunitat Catalanari esker. Kontuan hartu beharra dago, gainera, EAJ barruko zatiketek ez ziotela alderdi horri 1930eko Donostiako Hitzarmenean egoten utzi, baina nazionalista katalanak, berriz, han izan ziren, bai trebe jokatu ere, han bilduak ziren indar errepublikar guztiengandik beren estatutuaren aldeko konpromisoa lortu baitzuten. Aitzitik, euskal nazionalistek hitzarmen hartan parte hartu ez izanak ondorio garbi bat izan zuen euskal estatutua legebiltzarrean eztabaidatu zutenean, beste inork ez baitzuen onartu nahi izan. Kontuan hartu beharra dago, baita ere, Euskal Herriko alderdi politikoek zeinek bere jarrera zuela autonomia estatutuari buruz. Euskal sozialistek, adibidez, Indalecio Prieto buru zutela, ez zuten, inondik ere, euskal nazionalistek zuten sugar berbera estatutuaren alde, eta ez zuten, ezta ere, hura lortzeko ahaleginean atxikimendu handirik erakutsi, beste arrazoi askoren artean, estatutu har oinarri katoliko handia zuelako, eta ezkertiarrek ikuspegi laikoagoa eta federalagoa zutelako. Oso aintzat hartzekoa da orobat euskal nazionalistak eta Errepublikaren aurkako eskuin tradizionalista ikuspegi eta arlo askotan elkarren hurbil egoteak urrundu egiten zuela ezkerra abertzaleen helburuetatik.

[338. orr., 1. dokumentua:] Estatutu hau, lau probintziek Espainiako errepublika federalarekin etorkizunean izango dituzten harremanak eta administrazioa arautzea baita haren helburua, ez da dokumentu interesgarri bat bakarrik, testu oso-oso moldatu bat ere bada, katalanen eskariekin konparatuz gero. Nahiz eta haren klausula batzuek eztabaidagarriak diruditen eta Espainiako gobernuak erabat onartuko ez dituenak agian, testu horrek oinarri sendo bat eskaintzen du, batere zalantzarik gabe, tratua egin ahal izateko, eta geure estatuetako betek gobernu federalarekin dituen harreman ereduaerkin testu horrek duen antz handiak aise izan liteke adiskidetasunezko lankidetza baten zimendua. Estatu Batuetako Madrilgo enbaxadako aholkulariak bere gobernuari bidalitako gutuna (1931-6-15).

Baldin eta giza kontzientziaren arazorik handi-handienak Madrilek arautu behar baditu, zertarako dira batzar nagusi, gorte, kontseilu nagusi eta tramankulu horiek guztiak (...)? Baldin eta euskal-nafar udalek hori dena onartzen badute, ez zaigu askorik interesatzen Espainiako errepublika bateratua edo federala izatea. Tradizionalista baten gutuna (1931-6-7).

AZTERBIDEAK. Egiguzu hitzaldi bat esaldi honi buruz: EAJ izan zen autonomia proiektu horren bultzatzaile nagusia, eta bakardade horrek bultzatu bide zuen agian estrategia okerrak behin baino gehiagotan erabiltzera.

Esan zer alde eta zer antz dagoen Estatutu proiektu desberdinen artean:Nork egina da? Nork babesten du? Ezaugarri nagusiak.

466

Beste proiektuekiko aldeak.Azter ezazu 1. dokumentua eta esan zein den ideia nagusia.

[339, 341 eta 343. orr.:] LEHENENGO AUTONOMIA PROIEKTUAK. Euskal autonomia lortzea lan zaila eta nekeza izan zen, Madrileko legebiltzarrean

eztabaidatu zenean hainbat gorabehera izan baitzen tartean. Horietako lehenengoa arestian aipatu duguna zen, alegia, EAJk Donostiako Hitzarmenean parte hartu ez izana. Baina izan ziren beste gorabehera batzuk ere: euskal alderdi politikoek estatutuaz zuten ikuspegi elkarren kontrakoa eta Espainia osoan zegoen ezegonkortasun politikoa, besteak beste. Horregatik izan zen EAJ autonomia proiektu haren bultzatzaile nagusia, eta bakardade horrek bultzatu bide zuen behin baino gehiagotan estrategia okerrak erabiltzera. Estatutua aurrera ateratzeko prozesuaren kronologiak zer bilakaera izan zuen aztertzeak laguntza handia ematen du gertakizunak zergatik izan ziren izan ziren bezalakoak ulertzeko.

Euskal Estatutuak 1932ko Katalan Estatutua izan zuen erreferentzia nagusia, eta eskualde autonomoa sortu zuen Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko probintzietan, nahiz eta egiazki azken horretan baizik ez zen aplikatu. Testuaren edukia bost tituluk eta hamalau artikuluk besterik ez zuten osatzen. Haietan, oroz gain, autonomiaren ahalmenak eta Ekonomia Kontzertuen sistemaren jarraitasuna adierazten zen.

Katalunian, Esquerra Republicana de Catalunya izan zen autonomiaren eragile nagusia; alderdi hori errepublikanoa zen eta Biurteko Aurrerazaleko gobernutik hurbilago zegoen pentsamoldez. Euskal Herrian, ordea, EAJk tradizionalismora hurbiltzeko aukera egin zuen hasieran, eta susmo gaiztoak sorrarazi zituen horrek sozialisten eta errepublikanoen artean. Estatutuaren egitasmoa udalerri askotako zinegotzi nazionalisten bultzadaz joan zen tankeratuz, Getxoko alkate Jose Antonio Agirre buru zutela. Euskal nazionalistek Eusko Ikaskuntzaren esku utzi zuten estatutu proiektu bat lantzeko ardura.

1. Eusko Ikaskuntzaren proiektua. Errepublikaren konstituzioa agertu baino lehenago Eusko Ikaskuntzak bukatuta zeuzkan euskal estatuaren proiektua idazteko lanak, eta hura izan zen geroztik Errepublika bitartean egingo ziren hainbat proiekturen aitzindaria. Horregatik gainditzen zituen estatutu horrek Errepublikaren konstituzioaern mugak eta usteak, eta horrek, jakina, zaildu eta korapilatu egin zituen estatutua onartu ala ez onartu egin ziren eztabaidak, batez ere ezkerreko erakundeengan, haiek baitziren azken batean estatutuaren ikuspegi autonomiazaleago bat zutenak.

Euskko Ikaskuntzaren testuak euskal estatu bat jartzen zuen oinarrian, lau probintziak eratua: Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroa, Espainiako Errepublika Federal baten baitan sarturik egongo zirenak. Barne politikan autonomia handi-handia ematen zitzaion probintzia bakoitzari, hainbesteraino non probintzia bakarreko erakundeak erakunde komunei gailentzen zitzaizkien. Botere betearazlearen eta legegilearen oinarria batzar komun bat zen, non probintzia bakoitzak ordezkari kopuru bera zuen (ordezkari kopuru bera zuten bai legebiltzarrean eta bai gobernuan). Legebiltzar haren eskumenak, berriz, oso-oso zabalak ziren, “estatuak beretzat bereziki hartua ez duen guztia”, alegia. Elebitasuna ezartzen zuen, bai hezkuntzan eta bai administrazioan, eta Kontzertu Ekonomikoak zeuzkan finantzabide nagusitzat. Estatuaren proiektuak arreta bereziz adierazten zuen zer baldintza bete behar ziren politikan parte hartzeko: urtebetez Euskal Herrian bizi beharra ezartzen zuen ordu arte bertan bizi izan ez ziren euskaldunen seme-alabei, eta bi urtez bizi beharra Espainiako beste edozein tokitako beste edozein biztanleri. Interpretazio desberdinak izango balira, eta liskarren konponbidea aldez aurretik prestatzeko, bitariko batzorde bat ezarri zen erabakitzaile, Madrileko eta Euskal Herriko kideek eratua.

Proiektu horrek, gauzatu ahal izateko zailtasun teknikoak zituen arren, bazuen abantaila handi bat ere, joera politiko askotako jendeak parte hartu zuela hura lantzen, bai ezkerrekoek, bai liberalek eta bai abertzaleek. Eztabaida luze eat sakon bat sorrarazi zuen beraz, eta bi interpretazio bide sortu zituen bere oinarrian: karlistena eta nazionalistena batetik, elizaren interesen babesa testu hartan argi eta garbi adieraztearen aldekoa, eta ezker-sozialista-errepublikanoena bestetik, interpretazio horren erabat kontrakoa.

2. Lizarrako proiektua. Eusko Ikaskuntzaren egitasmoa euskal lurraldearen barruan onartu beharra zegoen, aurrena Madrileko legebiltzarrera eztabaidatzera eta onartzera bidali baino lehen. Horretarako, Lizarran alkate karlisten eta nazionalisten biltzar bat egitera deitu zuten. 1931ko ekainaren 14an egin zuten bilkura hura, eta han proposamen bat onartu zen, Lizarrako estatutua deitu zitzaiona eta Eusko Ikaskuntzaren dokumentuari aldaketa batzuk egiten zizkiona:

467

-Karlistek hala eskatuta, forua berriz ezartzeko eskaria erantsi zitzaion dokumentu hari, eta, hala, estatutua legezko eskubide bihurtu zuten: foruen esparrutik zetorren, eta ez Errepublikaren konstituziotik.

-Baldintza gogorragoak jarri zizkieten etorkinei estatutuaren sisteman parte hartzeko eskubideak izango zituzten hiritar bihurtzeko, alegia, hamar urtez euskal lurraldeetan bizi beharra eskatzen zitzaien Espainiako beste lekuetakoei. Neurri horrek 100.000 lagunetik gorako kopuruari ukatzen zion botoa emateko eskubidea, 1920 inguruan etorritako jendeari, alegia; gehienak langileak ziren, eta, beraz, ezkerreko alderdiei eta errepublikanoei ematen zieten botoa, eat alderdi horiek ezin zuten, beraz, estatutu hori aintzat hartu.

-Espainia proiektu federal bat zen, eta euskal erkidegoa bere borondatez sartuko zen hartan. Horrek esan nahi zuen, berez, estatutuak ez zuela mugarik eta ez zegoela Espainiako konstituzioaren mendean, euskaldunak burujabeak baitziren eta berek ezartzen baitzizkioten beren buruei beraien mugak. Madrilgo estatuarekiko harremanetan, euskaldunek beren burujabetzaren ahalmen batzuk beren borondatez uzten zizkioten estatuari, baina oso kontu zehatz eta jakinetan.

-Estatutu hark beretzat gordetzen zuen Vatikanoarekin Konkordatu bat bere kabuz sinatzeko ahalmena; urrundu egiten zen horrela, bai zeharo urrundo ere, horri buruz Eusko Ikaskuntzaren proiektuak zuen joera liberaletik, kutsu erabat konfesionala ematen baitzion egitasmo berri hari. Alderdi horretan ere aurre egiten zion Errepublikaren konstituzioak berez eta izatez zuen joera laikoari eta haren eskumenei, zeren eta kanpo harremanak estatuak beretzat bakarrik hartutako eskumentzat baitzeuzkan.

-Sufragio tradizionalaren kontzeptua sartu zuten hautatzeko sistema gisa, hori zer zen argi eta garbi adierazi gabe, eta, beraz, iritzi horrek arriskuan jartzen zuen sufragio unibertsal lortu berria, eta bete-betean erasotzen zion Errepublikaren konstituzio esparru osoari.

-Konstituzioaren aipamen guztiak kendu zituzten, eta haren ordez esparru konfederala aipatzen zuten.

-Berariaz ez zituzten kontuan hartu Batzorde Kudeatzaileak (aldundien ordez zeuden erakundeak, ezkerraren agintepean), eta udalerriei eman zitzaien (biltzar hartan parte hartzen ari ziren alderdien eskuetan baitzeuden gehienak) autonomiaren prozesua kudeatzeko ahalmena.

-Indartu egin zituzten aldundiak, gobernuaren eskumen gehienak haiek hartu baitzituzten, euskal botere zentralaren kaltetan, estatutuak gobernuari zehazki emandako eskumen bakan batzuk besterik ez zituen-eta beretzat gordetzen.

Lizarrako estatutua proiektu zeharo alderdikoia zen, haren bitartez EAJ eta Comunión Tradicionalista taldea beren nagusitasunari eutsiko zion sistema bat ezartzen saiatu ziren, batere demokratikoak ez ziren baliabide batzuen bidez: etorkinei botoa emateko eskubidea ukatuz, eta sufragio tradizional definigaitz baten bidez botoa emateko baldintzak mugatuz. Hauteskunde programa gisa erabili zuten bi alderdi horiek estatutu hori 1931ko hauteskundeetan, eta bai boto kopuru aski handia lortu ere. Baina ez zegoen, hala ere, proiektu hori indarrean jartzerik, bi sektore politikok indar handiz egin baitzioten aurre:

-Ezkerrak, gehiengo absolutua baitzeukan Espainiako legebiltzarrean eta haren esku zegoen, beraz, estatutu hura onartzea ala ez. Estatutu haren testua bera oztopo gaindiezina zen ezkerrak hari bozkatzeko, hainbat arrazoi zirela medio: konstituzioaren aurka zegoelako, Vatikanoarekin harreman zuzenak izan nahi zituelako, sufragioaren eta hiritartasun eskubidearen auziarengatik, etab. Baina arazo horiez guztiez gainera, estatutu horrek ezkerreko euskal alderdien laguntza ere ez zeukan, zirriborro hari konstituzioak ezarritako prozedura ez errespetatzea egozten baitzioten, Euskal Herriko hiritar guztiek plebiszitu bidez onartu baino lehen.

-Espainiako eskuinak ere ez zituen begi onez ikusten, ez autonomiaren abentura hura, ez Espainiako estatua egitura federal gisa antolatzea, autonomia estatutu hark aldarrikatzen zuen bezala.

3. Batzorde Kudeatzaileen proiektua. Batzorde Kudeatzaileek (aldundien ordez agintzen zuten erakundeak, ezkerraren esku zeudenak) ezin zituzten Lizarrako estatutuaren baldintzak onartu eta, horregatik, haren hautabide izango zen proiektu bat prestatzen hasi ziren, Batzorde Kudeatzaileen Estatutua zeritzana. Hasiera-hasieratik, Lizarrakoa ez bezala, estatutu hori konstituzioaren legezko esparrua zorrotz errespetatzeko erabaki tinkoarekin sortu zen, eta, horren ondorioz, batzorde horietatik sortutako beste batzorde batek idatziko zuen testua, udalek onetsi egin beharko zuten, herriak plebiszitu bidez onartu beharko zuen, eta Espainiako gorteetara bidali beharko zen han estabaidatzeko eta gero onartzeko. Lizarrako taldeek zeinek bere erantzuna eman zuten, elkarren oso bestelakoa. EAJk, bere estatutuaren irteerarik gabeko

468

ataka ikusirik, onartu egin zuen proposamen berri hura; tradizionalistek, ordea, uko egin zioten, Errepublikaren beste zapalketa modu bat zela iritzi baitzioten. Egoera haren aurrena, batzorde kudeatzaileek bi testu egin behar izan zituzten.

Lehenengo testuak lau probintziak hartu zituen hasieran, baina Nafar Udalerrien Bilkurak, Iruñean 1932ko ekainaren 19an egin zuen bileran, arbuiatu egin zuen, eta, hortaz, berriz landu behar izan zuten hasierako testua. Idazketa berrian Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba besterik ez ziren aipatzen.

Bigarren testua hiru probintzietako udalerriek onartu zuten 1933ko abuztuaren 6an Gasteizen egindako bilera batean. Handik hiru hilabetera, azaroaren 5ean, herriak erreferendumean onartu zuen.

Testu hark 53 artikulu zituen zehatz-mehatz idatziak. Hauek ziren haren ezaugarri nagusiak [...].

[340. orr., 2. dokumentua:] Euskal autonomia estatutuari buruz udalen biltzarren bozketak eman zituen emaitzak (Iruñea, 1932-VI-19):

Udalak Alde Kontra Abstentzioa GuztiraBizkaia 109 1 6 116Gipuzkoa 84 2 3 89Araba 50 11 14 77Nafarroa 109 123 35 267Euskal Herria 352 137 58 549

[340. orr., 3. dokumentua:] Estatutuaz den bezanbatean, nahasmendu handia dago, Juan de Olazábal jaunak etengabe erasotzen gaitu; bestalde, Madariagak ziurtasun osoa ematen bazigun ere ezkerrekoek estatutua onartuko zutela-eta, hori ez da azken batean jaun horren nahi bat baizik izan; errepublikanoek eta sozialistek eta batzorde kudeatzaileek berek ere ez baitute beren adostasuna eman. Iruñeko biltzarra ere beldur naiz korapilatuko ez ote den; egun horretarako daukate iragarrita tradizionalistek mitin handi bat zezen plazan, beren katolizismoa berresteko. Diario de Navarra egunkariko buruzagiak ari dira, esan didatenez, mugimendu hori bultzatzen, eta oraindik gauza jakina ez bada ere udalen biltzarrari garrantzia kentzeko asmorz egina den ala ez, beldur gara ez ote den helburu horrez egina. Garbi dago, nonbait, euskaldunok ez dugula sekula elkar ulertuko. (...) Irakurtzen dut orain prentsan batzorde kudeatzaileak Iruñean bilduko direla bihar; amore emango al diote udalen jarrerari? Gogoa, behinik behin, bete behar digu orain arte Eusko Ikaskuntzari aurka egin dion estatuturik sortu ez izanak; eztabaida guztiak hari buruzkoak dira. J. Elorzar A. Apaizi idatzitako gutuna; Eusko Ikaskuntzako kideak ziren biak (1931ko ekainak 8 eta 9).

[340. orr., 4. dokumentua:] (...) Donostiako Hitzarmeneko espiritura mugatuz eta, are gehiago, alderdi sozialistaren dotrinaren joera autonomiazalera, egin bedi, Errepublikak lortutakoaren kontra ez doan neurrian, euskal probintzien nahiaren alde, hain argi eta garbi adierazita geratu baita auziaren muinari dagokionez (...) izenpetzen dutenek gogotik aztertu dute aipatu den aurreproiektua, eta, haien ustez, proiektu hori dago, oro har, irizpide liberal zabal batez betea, nahiz iruditzen zaion Euskal-Nafar Federazio Sozialistari egokia dela aldaketa hauek egin ditzala kontseilatzea. Euskal-Nafar Federazio Soaizlistaren erabakia (1931-6-7).

[340. orr., zenbakirik gabeko dokumentua:] Lizarrako Estatutua. 1. artikulua.- Euskal Herria, gaurko Araba, Gipuzkoa, Nafarroa eta Bizkaiko probintziek osatua, nortasun juridiko propioa duen entitate naturala eta juridikoa da, eta, hortaz, Espainiako Estatutuaren osotasunaren barruan, Estatu beregain gisa, berez gobernatzeko eta osatzeko eskubidea ezagutzen zaio, eta Espainiako Estatuarekin bizituko da Estatutu honetan hitzartzen diren harremanen Legearen arauen arabera. Aipatu probintzia bakoitzak, bere aldetik, era berean gobernatzeko eta osatzeko eskubidea izango du, Herriaren batasunaren baitan.

[348. orr.:] Funtsezko kontzeptuak. Autonomia estatutuak. Espainiako estatua deszentralizatzeko erabaki administratibo eta politiko multzo bat, estatua eratzen duten hainbat erkidegotan eragina duena. II. Errepublikan hiru izan ziren berentzat auronomia eskatu zuten erkidegoak: Katalunia, Euskal Herria eta Galizia. Kataluniak, lehen legealdian, eta Euskal Herriak, azkenekoan, bakarrik lortu zuten.

469

Lizarrako Estatutua. Lizarrako euskal alkateen batzarrak 1931ko ekainaren 14an onetsiatako estatutu proiektua. Ez zen gauzatzera iritsi.

B) Batxilergoko 1. ala 2. maila. Nafarroako Historia eta Geografia hautazko ikasgaia.

FELONES MORRÁS, MIRANDA GARCÍA, CALVO, Geografía e Historia de Navarra, 2000, 233, 234-235. orr.

[233. orr.:] LA MONARQUÍA DE ALFONSO XIII. El panorama político. [...] Este ambiente político seguía teniendo como ingrediente principal la preocupación de las instituciones navarras –al margen de la ideología de sus componentes– por el mantenimiento del régimen foral. Las presiones y los conflictos con el poder central que se sucedían desde la promulgación de la Ley Paccionada se mantuvieron, aunque sin llegar a la virulencia de la Gamazada de 1893 y, como en otras ocasiones, permitieron la consolidación del sistema sobre la base de la negociación permanente.

Esta situación sufrió un sobresalto considerable cuando diversos movimientos catalanistas y nacionalistas vascos empezaron a reclamar autonomía para sus respectivas regiones. El proceso alcanzó un momento culminante en 1917-1918 y las diputaciones vizcaína, alavesa y guipuzcoana pidieron la colaboración de la navarra, que mantenía mayores cotas de autonomía. Las discusiones en el seno de las instituciones forales y locales se prolongaron durante meses, y a finales de 1918 la Diputación reclamó la “autonomía absoluta”, pero la lenta tramitación en las Cortes y la dictadura de Primo de Rivera después acabaron con la iniciativa.

[234-235. orr.:] LA SEGUNDA REPÚBLICA Y LA GUERRA CIVIL. La Segunda República y el Estatuto Vasco. Navarra asiste al relevo del régimen con cierta normalidad. Aunque los partidos conservadores –“las derechas”– se imponen en un prinipio, la repetición de las elecciones dará el triunfo en las principales poblaciones a la alianza de republicanos y socialistas –“las izquierdas”–. La Diputación será sustituida por una gestora, dirigida por primera vez por un vicepresidente socialista, Constantino Salinas, pero el gobierno republicano respetará el sistema foral.

El principal motivo de debate político de los meses siguientes será el Estatuto Vasco. Nacionalistas catalanes y vascos pondrán enseguida en marcha los mecanismos para hacerse con una autonomía que llevaban reclamando décadas y que ni los gobiernos liberales ni la dictadura les habían concedido. El apoyo navarro a un primer proyecto elaborado por la Sociedad de Estudios Vascos y aprobado por una asamblea de municipios de Estella en junio de 1931 fue bastante tibio. Sin embargo, dos meses después la inmensa mayoría de los ayuntamientos de las cuatro provincias implicadas, incluidos los navarros, apoyaron un proyecto similar, propuesto por las gestoras de las cuatro diputaciones, que planteaba una amplia autonomía y exigía que el gobierno salido del Estatuto pudiera mantener relaciones directas con la Iglesia, ante el temor de carlistas y nacionalistas frente al anticlericalismo del nuevo régimen.

Pero cuando se aprobó la nueva Constitución, ese mismo año, hubo que empezar el proceso otra vez, para adaptarse a la normativa que aquella establecía. Se exigió primero que los ayuntamientos decidiesen si querían un estatuto único para los cuatro territorios o estatutos separados. En enero de 1932 los representantes navarros votaron por el estatuto único, pero con la condición de que sólo sería aplicable en Navarra si, una vez elaborado, era aprobado por los electores navarros.

De todos modos, el apoyo al estatuto disminuía. Por un lado, para los republicanos y los socialistas el Estatuto no era un objetivo prioritario. Por otro, la Constitución recién aprobada no permitía a los gobiernos autónomos mantener relaciones directas con la Iglesia católica, y, por tanto, el Estatuto ya no podía garantizar aquello que los grupos conservadores buscaban, una política favorable a la Iglesia en sus territorios.

El nuevo proyecto garantizaba la autonomía provincial, designaba a la nueva entidad como País Vasconavarro –en castellano– y Euzkadi –en vasco–, y la declaraba como unidad autónoma dentro del Estado español. Entre otras cuestiones, establecía un parlamento escogido, la mitad, por cada una de las cuatro provincias, a partes iguales, y la otra mitad por el conjunto de la población en distrito electoral único.

Los nacionalistas vascos mantuvieron su apoyo, pero los carlistas acabaron por dar libertad de voto a los delegados afines, mientras que el resto de la derecha,casi todos los partidos

470

republicanos y la izquierda se manifestaron en contra, al igual que los periódicos más importantes (El Pensamiento Navarro y el Diario de Navarra). El resultado final fue el rechazo en la asamblea de ayuntamientos reunida en Pamplona, en junio de 1932, pese al apoyo de la Diputación. Hubo 109 ayuntamientos, que sumaban 135.000 habitantes, que apoyaron el proyecto, mientras que 123, que suponían 185.000 personas, lo desestimaron, y 35 (29.000 habitantes) se abstuvieron. La asamblea fue tumultuosa, y ha generado diferentes –y encontradas– opiniones de los historiadores sobre lo que allí ocurrión. Navarra se desgajó desde ese momento del Estatuto Vasco que, por otra parte, se aprobó una vez comenzada la Guerra, cuando ya sólo era posible aplicarlo en Vizcaya y Gipúzcoa.

[235. orr.:] Cuestiones. 3. Enumera las alternativas existentes en torno a la autonomía.

4. Señala el resultado final del proceso llevado a cabo entre los años 1931 y 1932, la actitud de las fuerzas políticas y las cifras más significativas de apoyo y rechazo.

[235. orr., irudia:] Mapa con los resultados de la asamblea celebrada en Pamplona el 19 de junio de 1932, relativos al proyecto de Estatuto vasco-navarro. Resultados de las votaciones sobre el proyecto de Estatuto vasco-navarro de las Comisiones Gestoras de las cuatro Diputaciones (1932). A favor, en contra, abstenciones, ausencias.

SERRANO IZKO, Nafarroa. Historiaren harira, 2005, 242-243, 257-259, 264-269. orr.

[243. orr.:] Autonomiaren aldeko mugimendua, 1918-1919: 1918.ean, Gobernu zentralak planteatu zuen Monarkia osoko arazoa zela autonomiena eta horri irtenbide emateko borondatea aldarrikatu, Romanonesen ahotik. Autonomien aldeko mugimendu bizkorra hasi zen Katalunian eta Euskal Herrian batik bat. Giro hartan, Iruñeko udalak hartu zuen iniziatiba Nafarroan, foruen berreskurapen osoa eskatuz eta zehazki 1839.eko eta 1841.eko legeak bertan behera geldi zitezen. Hilabete barru, 269 nafar udaletatik 216 agertu ziren horren alde. Uzkurrago zegoen Diputazioa, liberala zena, eta udalei deitu zien batzar orokor batera, 1918.eko abenduaren 18rako. Bi jarrera planteatu ziren: bat, guztiz anbiguoa eta ezinezkoa ikusten zuena foruen berreskurapen osoa, Erregimen Zaharreko Gorte estamentalak-eta suposatuko baitzuen: VictorPradera, Uranga, Conde de Rodezno –geroko ideologia nafar eta espainiar zaletasun kontserbadore eta euskal nazionalismoaren kontrakoa garatuko zutenak– izanen ziren, bertzeak bertze, jarrera horren aldekoak; bigarren jarrera Iruñeko udalak aurkezturikoa, Gobernu zentralarekiko gestioak eta eskaerak mendebaldeko euskal lurraldeekin batera egitea eskatzen zuena: Aranzadi, Cunchillos eta euskal nazionalistek defendatuko zuten batzarrean bigarren jarrera hau. Hasierako giroa bigarren jarreraren aldekoa izan arren, lehena atera zen garaile eta batzorde baten eraketa erabaki zuen biltzarrak, foru-berreskurapenaren oinarriak prestatzeko, Nafarroaren aldetik bakarrik. Hutsaren hurrengoa izan zen erabakia Gobernu zentraletako krisien segidengatik, eta 1923.eko Primo de Riveraren estatu-kolpeak bertan behera utziko zituen prozesu autonomiko guztiak.

[257 eta 259. orr.:] [Primo de Riveraren Diktadura]: 1841.eko legeak bertze abantaila garrantzitsu bat bermatzen zion elite hari: udaletako ondareen gaineko kontrola, alegia. Arlo honetan, erresistentzia egin nahi izan zien diktadorearen proiektuei Estatu osoan, udalak diputazio probintzialen kontroletik ateratze aldera. Estatu osorako Udal Administraziorako Araudia ezarri zuen diktadurak, eta nafarrek araudi berezi bat lortu zuten, 1928.ean Nafarroako Udal Administraziorako Araudia alegia. Honen bidez, ezer gutxi lortu zuten bereiztea gainerako probintzietakoetatik, baina udaletxe bakoitzeko aurrekontu-batzordeak, printzipioz edozein zinegotzi partaide izan zitezkeeneko haiek, desagertu ziren. Haien ordez, Hogeiko, Hamabortzeko edo Hamaikako Batzordeak eratu ziren udal diru-sarrerak eta gastuak kontrolatzeko, eta hauetan herriko zerga pagatzaile handienak bakarrik sar zitezkeen. Nafar elite murritzak, udalez udal, kontrol handiagoa lortu zuten herriko proiektu ekonomiko guztien gainean.

1930.eko urtarrilean erregeak berak bortxatu zuen Primo de Riveraren dimisioa, eta horren ordez Dámaso Berenguer izendatu normaltasun konstituzionalera itzultzeko gauzak prestatze aldera. Dimisioaren ondoren, Nafarroako Diputazioak ere utzi behar izan zion bere aginteari, eta Gestora bat eratu zen, 1923 baino lehenagoko hautetsiekin; izen hauek eman dituzte Vicente Huizi Urmenetak, Mikel Soraurenek eta Jose Maria Jimeno Juriok beren Historia

471

contemporánea de Navarra (Nafarroako historia garaikidea) historia sintesian: Joaquin Maria Gaston (presidenteordea), Ramon Lasantas (Tuteraren aldetik), Javier Sanz (Zangoza aldetik), Jose Maria Modet, J.M. Badaran (Erriberri aldetik), I. Baleztena (Iruñea aldetik) eta Manuel Irujo (Lizarra aldetik). Kargua zin egiterakoan, honela egin zuen Irujo nazionalistak, eta Baleztenak horri atxiki egin: Nik ekartzen dudan programa politikoa foruen berreskurapen osoa da, 1839.eko urriaren 25eko Legea ezabatze aldera [...]. Nafarroarentzat eta Euskal Herriko gainerako eskualdeentzat, foruak ezabatu zituzten lege haien guztien aurretiko Zuzenbide egoera eskatzen dut. Saiatu ziren aurreko Diputazioak utzitako arazo batzuei konponbide bilatzen osasun publikoan, burdinbideetan..., baina laster azkartuko ziren gauzak eta 1931.eko apirilean II. Errepublika aldarrikatuko zen, Alfontso XIII.ak dimititu ondoren,diktadurarekiko inplikazioaren ordainez.

[242. orr., 203. irudia eta bere azalpena:] Rodeznoko Kondea. XIX. mendeko nafartasun ideologikoa euskaltzale eta mendebaldeko euskal lurraldeekiko anaitasunaren gainean oinarritua izan zen, Nafarroako Euskara Elkargoaren inguruan ikus daitekeen bezala. XX.mendeko bigarren hamarkadan, aldiz, euskaltasunaren kontra agertzen hasiko zen bertze nafartasun ideologiko berri bat, Primo de Riveraren diktaduran eta frankismo garaietan nagusituko zena. Rodeznoko Kondea, karlista, dugu inflexio puntu hartan mugitu zen politiko haietako bat.

Baina Victor Pradera izanen zen nafartasuna euskal nazionalismoaren kontrako barrikada gisa planteatu zuena. 1918-1919. urteetako mugimendu autonomia zalean, bazirudien foruen berreskurapen osoa eta euskal lurraldeen arteko anaitasuna aldarrikatuko zutela nafar udaletako ordezkariek, baina ezustean Victor Praderaren tesiak atera ziren garaile 1918.eko abenduaren 30ean egin zen Batzarrean. Honela diote Angel Garcia-Sanz, Iñaki Iriarte eta Fernando Mikelarena historialariek euren Historia del navarrismo (1841-1936). Sus relaciones con el vasquismo (“Nafarzaletasunaren historia (1841-1936). Euskaltzaletasunarekiko harremanak”) liburuan, batzar hartaz mintzo: «Hasieran, ematen du sinpatia zabalenak irabazi zituela Arantzadiren proposamenak, udaletan ateratako mozioei zuzenkiago jarraitzen zion neurrian. Halarik ere, Victor Pradera Gorteetako diputatu ohi karlistak kolokan jarri zituen abileziaz Aranzadiren ikuspuntuak. Lehen eta behin, 1839.eko legeaindargabetzeak Gorte estamentalak berreraikitzea suposatuko luke. Hori ote da nafar iritzi publikoak nahi duena? Bigarrenik, 1839.eko legea indargabetzeak eskumen anitz itzuliko zizkien Nafarroari eta udalei, baina ahalmenik izanen ote du Nafarroak autonomiak ekarriko dituen gastu horiei guztiei aurre egiteko? Praderak, azken finean, “ez gaude[la] prestaturik” berehalako foru berreskurapenarentzat uste du: “foru-berreskurapenak oso kalte larriak ekarriko lizkioke Nafarroari”. Hirugarrenik eta azkenik, gogoratzendu “euskal anaiek” ez dutela zintzoegi jokatu Nafarroarekin. Adibidez, 1894.ean, Gamazadan, bazter utzi zituzten, guztiz, euren arraza anaiak. Nolanahi ere, bertzelakoa da nafar foraltasuna “ahizpa probintziena”ren aldean. Argumentuek, zuzenak ala ez, eragina izan zuten udal ordezkariengan eta desaktibatu egin zuten hasieran horren garbi zegoen gehiengoa, foruak berreskuratzearen aldeko hura».

[264. orr., 223. irudia eta bere azalpena:] Lizarrako eta 1936.eko Estatutuen konparazioa. Ezaugarriak Lizarrakoa (1931) Estatutua (1936)Konstituzioaren arabera Ez BaiEsparrua Lau lurraldeak Hiru lurraldeEstauarekiko lotura Konfederala AutonomikoaBarneko egitura konfederala Bai EzGainerako ahalmenak Euskal Herria EstatuaElebitasuna Bai BaiFinantzazioa Kontzertua KontzertuaEtorkinen eskubide politikoak Mugatuak Mugatu gabe

Joseba Agirreazkuenaga, Emilio Majuelo eta Mikel Urkijok egindako testu-liburu batetik, Historia. Batxilergoa 2 izenburukotik atera eta moldaturiko koadro bat da. Hainbat ezaugarri alderatzen dira koadroan. Lizarrakoa ez zitzaion egokitu Errepublikak egin zuen Konstituzioari. Lizarrakoan, Nafarroa Garaia lurralde historiko bat gehiago zen; ez, aldiz, 1932.eko ekainetik aurrera, Iruñeko Udaletako Ordezkarien Biltzarrean Nafarroa baztertu zenetik. Lizarrakoan, jatorrizko nazio libreki konfederatuaren gisa sartuko zen Espainiar Estatuan Hego Euskal Herria; 1936.eko Estatutuan, aldiz, Autonomia-Lurralde gisa sartu ziren Araba, Gipuzkoa eta Bizkaia (paperean, jakina, Araba eta Gipuzkoako zati bat frankisten

472

eskuetan zeudelako Estatutua indarrean jarri zenerako). “Gainerako Ahalmenak” kontzeptua oso garrantzizkoa da eskumenen arloan: Estatutuan idatzirik agertu ez baina behar berriek sor ditzaketen arlo berriak noren eskuetan dauden printzipios adierazten du kontzeptuak; neurri batean, non dagoen eskumen posible berrien jatorrizko subiranotasuna adierazten du; Lizarrakoak, euskaldunen eskuetan zeudela markatzen zuen, 1936.ekoa Estatuarenetan. Etorkinen eskubide politikoak, hala nola boto-eskubidea, mugatua zegoen Lizarrako Estatutuan, hamar urteko erresistentzia eskatzen zitzaizkielako Estatuko etorkinei boto-eskubidea lortzeko; mugatu gabe, aldiz, 1936.ekoan.

[267 eta 269. orr.:] Autonomia proiektuak: Diktadura eta Monarkiaren erorketan hain garrantzizkoa izan zen Donostiako Itunean, kataluniar nazionalisten parte hartzeak Errepublikaren antolamendu autonomikoa eta nazio desberdinen existentziaren aitorpena planteatu zuen. Ez zuen parte hartu hartan EAJk, baina Errepublikaren etorrerak biziki bultzatu zuen mugimendu autonomia zalea Euskal Herrian ere. Hasiera-hasieratik agertu ziren Nafarroan euskal autonomiaren aldeko deialdiak, udal anitzek egindakoak.

Euskal Herriko Alkate Batzorde Iraunkor bat eratu zen 1931.eko maiatzean, Zangoza, Getxo, Azpeitia eta Laudioko alkateekin, aurreproiektu bat egiteko, eta hortik atera zen Eusko Ikaskuntzako Estatutu-proiektu deiturikoa, bakarra lau lurraldeetakoa, konfederazio gisa antolatzen zituena lau lurralde historikoak...

Bitartean, maiatzean ere, Nafarroako Batzorde Kudeatzaileak (behin-behineko Diputazio errepublikarrak) bertze erabaki bat hartu zuen: bi aurreproiektu egitekoa alegia. Bata, Nafarroarentzat bakarrik; bertzea, eusko-nafarra. Ponentzia-batzordean errepublikarrak, sozialistak, karlistak, “independenteak” (Aizpun, katolikoak...) eta nazionalista bat sartu ziren. Ponentzia honek Eusko Ikaskuntzakoa hartu eta moldatu egin zuen, horrela Nafarroakoa eta eusko-nafarra ateratzen, eta hirurak eman zizkion Diputazioari, gomendio batekin: «Abantailak baizik ezin dakizkieke atzeman Estatu (sic) Eusko-Nafarraren sortzeari».

EAJk eta karlistek Lizarrako udalen batzarra antolatu zuten ekainaren 14rako, lau lurraldeetako udalak deituta. Eusko lkaskuntzako aurreproiektua zuen oinarri, eta Lizarran emendakin bat egin zioten, Vatikanoarekiko harremanei buruzkoa, sozialisten eta errepublikarren mesfidantza ekarri zuena.

Diputazioak bertze bide bat hartu zuen, eta abuztuaren 10ean, Iruñean, antolatu zuen nafar udalen biltzar orokorra,lau aukera ematen bozketan: Estatutu Eusko-Nafarra; Nafar Estatutua; Erregio Autonomia; eta Estatuturik ez. %89.83 Estatutu Eusko-Nafarraren alde agertu zen –bigarrena, Estatuturik ez (%8.64); hirugarrena, Nafar Estatutua (%0.8); eta azkena, Erregio Autonomia (%0.73)–. Gero, Lizarran erantsitako emendakinen onarpena erabaki zuten, gehiengo estuago batekin. Eta gauzak horrela, lau lurraldeetako alkate batzorde bat joan zen Madrila irailean aurreproiektua Lehendakariari ematera.

1931.eko abenduan Konstituzio Errepublikarra onartu ondoren, aurkezturiko aurreproiektua egokitzen ez zitzaionez oinarri konstituzionalei (laikotasuna, udal hauteskunde-sistema, hiritar guztien boto eskubidea, federazio planteamendua...), bertze aurreproiektu bat egiteko agindu zuen gobernu berriak eta lau lurraldeetako Probintzia Batzorde Kudeatzaileek horrela egin zuten. Bide berria onartu zuen EAJk, ez, aldiz, karlistek eta nafar kontserbadoreek (monarkia zaleek, katolikoek...).

1932.eko urtarrilean, Iruñean egin zen bertze udal batzar orokorra, Probintzia Batzorde Kudeatzaileak deituta, hiru aukera ematen boza egiteko: Estatutu Eusko-Nafarra; Estatutu Nafarra; eta Estatuturik ez. Berriro ere, Estatutu Eusko-Nafarra atera zen garaile, baina gehiengo eskasagoarekin, %64.66 batekin; bigarren aukera, Estatuturik ez, %20.48rekin; hirugarrena, Nafar Estatutuarenak %8.89 lortu zuen; abstentzioak, %6.17.

Azkenik, aurreproiektua eginda eta Konstituzioari egokiturik, 1932.eko ekainaren 19an egin zuten bertze udal batzar orokor bat, lau lurraldeetakoa, baina probintziaz probintzia eginen zen zenbaketa eta erabakia. Honetan, eraginkorragoak izan ziren karlisten eta kontserbadoreen jarrerak, eta horiei gehitu zitzaizkien bertze arrazoiengatik nafar sozialistak eta Alderdi Errepublikano Erradikal Sozialista deiturikoa. Bertze hiru lurraldeetako ordezkariek, oso gehiengo zabalarekin, onartu egin zuten Estatutua. Nafarroakoek, % 53.04ak ezetz erran zuen, %38.72ak baietz, eta

473

%8.24ak abstentzioa. Printzipioz, udaletako ordezkariek aldez aurretik udalek erabakitako boza eraman behar zuten batzarrera. Baina batzuek aldatu zuten beren kabuz botoa bileran bertan. Jimeno Juriok, bere Navarra jamás dijo no al EstatutoVasco (“lnoiz ez zion Nafarroak ezetz erran Euskal Estatutuari”) liburuan, dokumentatu egin ditu boto aldakuntza horiek, eta baietz atera izan zatekeela frogatu, gehiengo eskasarekin hala ere. Helegiteak aurkeztu ziren gero horrelako aldakuntza eta bertan gertaturiko bertze iruzur batzuengatik, baina ez ziren onartu. Hortik aurrera, bazterturik gelditu zen Nafarroa euskal autonomia bateratuaren prozesutik. Gero, nafar estatutuaren alde edo 1839-1841.eko legeak ezabatzearen alde (Foruen Berreskurapen osoaren alde) agertu zirenek ezer ez zuten egin hori gauzatzeko.

4.5. LORAFNA (1982)

A) Batxilergoko 2. maila. Espainiako Historia ikasgaia.

MIRANDA RUBIO, Navarra, Historia Moderna y Contemporánea, 2005, 47-48. eta 60-61. orr. J. Aróstegui, M. García, C. Gatel, J. Palafox, M. Risques, Crisol. Historia eskuliburuaren separata.

[47-48. orr.:] Navarra en la Constitución de 1978 y en el régimen foral . La Constitución de 1978 fue la primera en reconocer los derechos históricos de los territorios forales (Álava, Guipúzcoa, Vizcaya y Navarra) (Doc. 37).

Por lo que respecta a la inclusión de Navarra en la Comunidad Vasca, la Constitución, en su disposición transitoria cuarta, dice que tendría que ser aprobada por la mayoría de los miembros del “órgano foral competente” y por mayoría en referéndum que se convocaría a tal efecto. La reforma del régimen foral ya se había iniciado antes de aprobarse la Constitución de 1978, paralelamente al proceso abierto para la creación de los regímenes preautonómicos (Doc. 38).

La Diputación Foral franquista presidida por Amadeo Marco negoció con el gobierno de la UCD para llevar a cabo la democratización de las instituciones forales. (Doc. 39).

Fruto del entendimiento entre ambas partes fue la aprobación del Decreto-Ley de enero de 1979, por el que se estructuraban las instituciones forales y se acomodaban a la nueva situación política. Su principal novedad era la creación de un Parlamento Foral de setenta escaños. Tanto el Parlamento como la Diputación se constituirían por sufragio universal. El deseo de respetar la Ley de 1841, contaba con casi 140 años de vigencia, hizo que los siete miembros de la Diputación Foral fueran elegidos a través de las merindades históricas de Navarra: a Pamplona y Tudela le correspondían dos a cada una, y otro a las de Estella, Sangüesa y Olite. Se reinstauró también en estos años la Cámara de Comptos con el fin de controlar las cuentas de la Diputación.

Una vez proclamada la Constitución Española, las Cortes se disolvieron y se convocaron nuevas elecciones generales para marzo de 1979. Los partidos, ante la confrontación electoral, plantearon tres opciones posibles sobre la integración de Navarra en la Comunidad Vasca. El PNV era partidario de integrarla, el PSOE de postergarla y, por último, la UCD de no incorporarla (Doc. 40). Los tres partidos admitieron el referéndum para su consulta entre los navarros. Por el contrario, la coalición electoral Herri Batasuna quería la incorporacion inmediata y sin consulta previa de ningún tipo. En el extremo opuesto, la UPN (Unión del Pueblo Navarro) se escinde de la UCD en 1979 porque, según sus fundadores, el partido en el Gobierno, la UCD, no garantizaba suficientemente la foralidad de Navarra. El resultado de esas elecciones fueron favorables a los partidos que no estaban por la integración de Navarra a la Comunidad Vasca.

Un mes después de celebradas las elecciones generales, se llevaron a cabo, en abril de 1979, las del Parlamento Foral de Navarra, cuyos setenta escaños se repartieron así: la UCD 20, el PSOE 15, la UPN 13, y los partidos Nacionalistas 20, pero el PNV mostró, con 3 parlamentarios, su carácter minoritario (Doc. 41). La Diputación Foral salida de esas elecciones, con mayoría de la UCD, fue la que negoció con el Gobierno la reforma de las instituciones forales, que se concretó en un proyecto de bases que fue aprobado por el Parlamento Foral, después por las Cortes españolas, como Ley Orgánica de Reintegración y Amejoramiento del Régimen Foral, con fecha de 16 de agosto de 1982 (Doc. 42). Esta ley permitió consolidar el

474

régimen foral tradicional, adaptándolo al marco de la Constitución, de manera que Navarra fue conocida como Comunidad Foral, con personalidad propia y diferenciada dentro de España.

El ordenamiento institucional que recogía el Amejoramiento presentaba importantes novedades con respecto a la Ley de 1841. Desaparecían las merindades al establecer a Navarra en una sola circunscripción electoral. La Diputación también se llamaría Gobierno de Navarra, cuyo presidente y miembros saldrían del Parlamento Foral.

En las siguientes elecciones forales, las de mayo de 1983, ningún partido obtuvo la mayoría absoluta, por lo que, un año después, se aplicó el procedimiento de asignación automática que recogía el Amejoramiento del Fuero, y el PSOE se hizo con el Gobierno de Navarra.

[46. orr., 37. dokumentua:] Navarra en la Constitución de 1978. Artículo 143. En el ejercicio del derecho de autonomía reconocido en el artículo 2 de la Constitución, las provincias limítrofes con características históricas, culturales y económicas comunes, los territorios insulares y las provincias con entidad regional histórica podrán acceder a su autogobierno y constituirse en Comunidades Autónomas con arreglo a lo previsto en este título y en los respectivos Estatutos (...).

Disposiciones adicionales. Primera: La Constitución ampara y respeta los derechos históricos de los territorios

forales.La actualización general de dicho régimen foral se llevará a cabo, en su caso, en el

marco de la Constitución y de los Estatutos de Autonomía.Disposiciones transitorias.(...).Cuarta: En el caso de Navarra, y a efecto de su incorporación al Consejo General

Vasco o al régimen autonómico vasco que le sustituya, en lugar de lo que establece el artículo 143 de la Constitución, la iniciativa corresponde al Órgano Foral competente, el cual adoptará su decisión por mayoría de los miembros que lo componen. Para la validez de dicha iniciativa será preciso, además, que la decisión del Órgano Foral competente sea ratificada por referéndum expresamente convocado al efecto, y aprobado por mayoría de los votos válidos emitidos.

-¿Qué opciones autonómicas tiene Navarra según la Constitución de 1978?

[47. orr., 38. dokumentua:] La Diputación y el régimen foral (14 de julio de 1977). La declaración programática del Gobierno, en cuanto se refiere a la autonomía, indica que su definición y contenido ha de ser declarado por las Cortes e inserto en una norma constitucional.

Navarra hace constar:7. Que tiene una personalidad propia, histórica y legal, entroncada en la esencia de la

constitución de su Antiguo Reino y, por tanto, es sujeto titular de una “autonomía privativa”.8. Los Fueros de Navarra fueron confirmados sin otro límite que la unidad

constitucional de la Monaquía. Luego son indiscutiblemente anteriores al pacto que formalizó la Ley de 1841 y no requieren nuevos reconocimientos (...).

3. El poder es originario, no otorgado (...) tal y como existiera antes del Convenio de Vergara y la Ley de 25 de octubre de 1839.

4. Los Fueros no son estáticos. Al contrario, por razón de su esencia y contenido de poder, tienen dinámica propia y se integran progresivamente, acomodándose a las necesidades y circunstancias de cada tiempo.

Gortari Unanua, J., La transición política en Navarra (1976-1979), 1995. -Indica las atribuciones forales que tenía Navarra en 1977 y desde cuándo se le

reconocían. -Explica los arguentos que dio la Diputación de Navarra en 1977 para justificar

su derecho a disponer de autonomía.

[47. orr., 39. dokumentua:] Instituciones forales de Navarra. Artículo 1. Se constituye el Parlamento Foral de Navarra (...) que será el órgano foral competente

(...).Artículo 2. 2. El Parlamento Foral de Navarra será elegido por sufragio universal, directo y

secreto el mismo día de la celebración de las elecciones para Concejales, en urna distinta a la que se utilice para la votación de éstos.

475

3. Las elecciones del Parlamento Foral serán convocadas por el Gobierno y en las mismas serán electores y elegibles los residentes en Navarra (...).

Artículo 3. El Parlamento Foral de Navarra (...) asumirá también las competencias que hasta

ahora ejerce el Consejo Foral. Artículo 4. 5. Será órgano del Parlamento Foral, la Cámara de Comptos, que tendrá una

composición de carácter técnico y a la que corresponderá el examen y censura de las cuentas de la Diputación Foral (...).

Artículo 8.1. La Diputación Foral de Navarra se compondrá de siete individuos nombrados por

las cinco Merindades históricas, esto es: uno por cada una de las tres de menor población de residentes y dos por las que en cada momento la tengan mayor, que en la actualidad son las de Pamplona y Tudela.

Real Decreto de 26 de enero de 1979.-Haz un mapa conceptual con las instituciones de Navarra en 1979.

[48. orr., 40. dokumentua:] El PSOE de Navarra y la reintegración foral (agosto de 1977). El Comité Ejecutivo de la Agrupación Socialista de Navarra (PSOE), reunido los días 23 y 24 de agosto ha (...) acordado hacer públicas las siguientes manifestaciones:

(...).3. Reiterar una vez más su decidido propósito de defender la autonomía de Navarra.

En este sentido (...) se propone conseguir, en coordinación con las demás Regiones Vascas, la plena reintegración foral que debe iniciarse con el establecimiento de las Cortes de Navarra como asamblea representativa de nuestro pueblo, elegida por sufragio universal directo, secreto y de representación proporcional por todos los mayores de 18 años (...).

4. (...) considera que la actual Diputación Foral carece de autoridad para dirigir el proceso de reintegración foral, debido a la absoluta falta de representatividad democrática de sus miembros. (...).

Diario de Navarra. 25 de agosto de 1977. -Sintetiza las ideas del texto y comenta la postura del PSOE en 1977 con respecto

a mantener una autonomía uniprovincial o integrada en el País Vasco. -Justifica por qué la Diputación Foral no era democrática en 1977.

[48. orr., 41. dokumentua:] [Nafarroako Parlamenturako lehenengo hauteskundeetako emaitzen datuak, 1979].

[48. orr., 42. dokumentua:] LORAFNAren 1, 2 eta 3. artikuluak].-Enumera los cambios que introdujo la Ley del Amejoramiento del Fuero con

resecto a la Ley de Fueros de 1841.

[60-61. orr.:] Amejoramiento del Régimen Foral de Navarra.[LORAFNAren 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21 eta 22

artikuluak].

FELONES MORRÁS, MIRANDA GARCÍA, Historia Navarra. Bachillerato 2, 2003, 92-95 eta 111. orr. M.C. García, M.A. Loste, C.A. Trepat eta J. Valdeón, Historia. Bachillerato 2 eskuliburuaren separata.

[92-95. orr.]: LA TRANSICIÓN. CONSTITUCIÓN Y AMEJORAMIENTO DEL FUERO (1975-1982). Pese a esta aparente confusión, agravada en Navarra por el gran número de fuerzas políticas, los resultados del referéndum para la Reforma Política, celebrado el 15 de diciembre de 1976, fueron similares a los del resto de España, conuna participación del 73,3 %, y un 92,8 % de votos afirmativos.

Las elecciones posteriores (junio de 1977) fueron ganadas por la Unión de Centro Democrático (UCD). De los 9 escaños en liza (5 diputados y 4 senadores), obtuvieron 3 y 3, respectivamente. Los otros dos diputados fueron conseguidos por el PSOE, que acababa de organizarse en Navarra. Finalmente, la alianza entre socialistas y nacionalistas vascos consiguió

476

llevar al Senado al antiguo ministro de la Segunda República, el nacionalista Manuel de Irujo. Los grupos más combativos durante el régimen franquista (carlistas, trostkistas, maoístas, nacionalistas de izquierda y comunistas) se quedaron sin representación en las Cortes Constituyentes. La sociedad navarra se mostraba más moderada de lo que aparentaba su convulsa vida política.

Los dos temas que marcaron los años de la transición fueron la integración en Euskadi y la reforma del régimen foral. El debate sobre la incorporación o no a la Comunidad Autónoma del País Vasco, convertido en un problema de importante calado en las relaciones entre la UCD y el PNV, dio lugar a una disposición especial para Navarra, recogida en la Constitución de 1978 (Doc. 7).

UCD y Unión del Pueblo Navarro (UPN), el nuevo partido regionalista creado en 1979 (Doc. 8), se mostraron desde el primer momento contrarios a la incorporación de Navarra a Euskadi. La misma decisión adoptaron los socialistas, convertidos poco después en PSN-PSOE. Desde entonces hasta hoy, los votos de los partidos opuestos a la integración oscilan entre el 70 y el 80 %, mientras que los votos de los partidarios de la integración suman entre el 30 y 3l 20 %. Con todo, a lo largo de los más de veinte años transcurridos desde entonces, los partidos han experimentado una notable evolución.

El grupo con mayor presencia en el centro-derecha ha sido UPN, en la oposición hasta 1991 y desde esa fecha, con la excepción de un año en torno a 1995, responsable del gobierno de la comunidad. El partido mayoritario en el centro-izquierda ha sido el PSN-PSOE, en el gobierno desde 1984 a 1991 y, desde esa fecha (salvo el año citado) en la oposición. La fuerza mayoritaria del nacionalismo vasco en Navarra ha correspondido, desde 1979, al partido más radical del espectro, Herri Batasuna (HB).

El otro gran tema que marcó la vida política navarra de la transición fue la reforma del régimen foral en el marco de la Constitución de 1978. La democratización de las instituciones forales dio paso, en abril de 1979, a la creación del Parlamento Foral de Navarra, elegido democráticamente a través de las merindades históricas. Jaime Ignacio del Burgo (UCD) y Víctor Manuel Arbeloa (PSN-PSOE) fueron los primeros presidentes democráticos de la Diputación y del Parlamento, respectivamente.

Esa complicada Diputación, de vida igualmente agitada, fue la encargada de negociar con el Gobierno de la nación la reforma definitiva de las instituciones forales y del propio régimen navarro, que se selló en la Ley Orgánica de Reintegración y Amejoramiento del Régimen Foral de Navarra (LORAFNA), aprobada el 16 de agosto de 1982. Este nombre peculiar (equivalente a los estatutos de autonomía de otras comunidades) pretende enlazar el sistema foral navarro con el reino medieval y resaltar sus derechos históricos, anteriores al estado autonómico que organiza la Constitución. Le ley establece un gobierno cuyo presidente es elegido por el Parlamento. Además de las competencias fiscales tradicionales, derivadas de la Ley Paccionada y de los sucesivos convenios econóicos, Navarra asume las previstas en los estatutos de autonomía de las otras comunidades. La ley regula también el sistema por el que Navarra podría incorporarse a la Comunidad Autónoma del País Vasco (Doc. 9). [...]

[...] Con el nuevo siglo se ha producido el primer cambio fundamental en la Ley de Amejoramiento de 1982: el candidato de la lista más votada, vía ordinaria de acceso a al presidencia del Gobierno hasta ese momento, ya no será proclamado jefe de gobierno de manera automática, sino que requerirá para ello, una mayoría parlamentaria que lo respalde.

[93. orr., 7. dokumentua:]: La cuestión navarra en la Constitución española de 1978.

Artículo 143.1. En el ejercicio del derecho a la autonomía reconocido en el artículo 2 de la

Constitución, las provincias limítrofes con características históricas, culturales y económicas comunes, los territorios insulares y las provincias con entidad regional histórica podrán acceder a su autogobierno y constituirse en Comunidades Autónomas con arreglo a lo previsto en este Título y en los respectivos Estatutos.

3. La iniciativa, en caso de no prosperar, solamente podrá reiterarse pasados cinco años.

Disposición adicional primera.La Constitución ampara y respeta los derechos históricos de los territorios forales.La actualización general de dicho régimen foral se llevará a cabo, en su caso, en el

marco de la Constitución y de los Estatutos de Autonomía.Disposición transitoria cuarta.

477

1. En el caso de Navarra, y a efectos de su incorporación al Consejo General Vasco o al régimen autonómico vasco que le sustituya, en lugar de lo que establece el artículo 143 de la Constitución, la iniciativa corresponde al Órgano Foral competente, el cual adoptará su decisión por mayoría de los miembros que lo componen. Para la validez de dicha iniciativa será preciso, además, que la decisión del Órgano Foral competente sea ratificada por referéndum expresamente convocado al efecto, y aprobado por mayoría de los votos válidos emitidos.

2. Si la iniciativa no prosperase, solamente se podrá reproducir la misma en distinto período del mandato del Órgano Foral competente, y en todo caso, cuando haya transcurrido el plazo mínimo que establece el artículo 143.

[111. orr.:] PRUEBAS DE EVALUACIÓN. 5. Comentario de texto. Lee atentamente el texto del Doc. 7, La cuestión navarra en la Constitución Española de 1978, de la unidad y responde a las siguientes cuestiones: a) Sitúa el texto dentro de su contexto histórico.

b) Resume brevemente el contenido del artículo 143, la Disposición adicional primera y la Disposición transitoria cuarta. Realiza un balance de la evolución de este tema hasta el momento presente.

[93. orr., 8. dokumentua:]: Creación de Unión del Pueblo Navarro (UPN), enero de 1979. Ayer fue presentado en rueda de prensa el partido Unión del Pueblo Navarro legalizado en la primera semana de enero y que concurrirá a estas elecciones (...).

En primer lugar el Sr. Gómara habló de la creación del partido, (...) explicó a continuación las características que definen a Unión del Pueblo Navarro: ser un partido democrático (exterior e interior) sin personalismos, pues no es el partido de nadie; ser interclasista, porque así es la comunidad del pueblo navarro; de amplio espectro político (nos movemos en un centro amplio, que elimina a todos los navarros que se autoexcluyen por su totalitarismo de izquierdas o de derechas); y regionalista, “porque se hace en Navarra, por navarros y porque Navarra y su centro de decisión está aquí”.

Diario de Navarra, 21 de enero de 1979, en Vázquez de Prada, M., Historia contemporánea de Navarra en sus documentos, Barcelona, 2001, p. 154.

[95. orr., 9. dokumentua:]: La LORAFNA. Ley Orgánica 13/1982, de 10 de agosto, de Reintegración y Amejoramiento del Régimen Foral de Navarra (BOE 16-8-1982)

Artículo 1Navarra constituye una Comunidad Foral con régimen, autonomía e instituciones

propias, indivisible, integrada en la Nación española y solidaria con todos sus pueblos. Artículo 2Los derechos originarios e históricos de la Comunidad Foral de Navarra serán

respetados y amparados por los poderes públicos con arreglo a la Ley de 25 de octubre de 1839, a la Ley Paccionada de 16 de agosto de 1841 y disposiciones complementarias, a la presente Ley Orgánica y a la Constitución, de conformidad con lo previsto en el párrafo primero de su Disposición Adicional Primera.

Lo dispuesto en el apartado anterior no afectará a las instituciones, facultades y competencias del Estado inherentes a la unidad constitucional.

Artículo 3De acuerdo con la naturaleza del Régimen Foral de Navarra, su Amejoramiento, en

los términos de la presente Ley Orgánica, tiene por objeto:1. Integrar en el Régimen Foral de Navarra todas aquellas facultades y competencias

compatibles con la unidad constitucional. Ordenar democráticamente las Instituciones Forales de Navarra.Garantizar todas aquellas facultades y competencias propias del Régimen Foral de

Navarra.Artículo 10Las Instituciones Forales de Navarra son:El Parlamento o Cortes de Navarra.El Gobierno de Navarra o Diputación Foral.Disposición Adicional Segunda. El Parlamento será el órgano foral competente para: a) Ejercer la iniciativa a que se

refiere la Disposición Transitoria Cuarta de la Constitución.b) Ejercer, en su caso, la iniciativa para la separación de Navarra de la Comunidad

Autónoma a la que se hubiere incorporado.

478

[95. orr.:] Cuestiones: 10. Define el concepto de transicióon aplicado al caso navarro.11. Determina en qué consiste el Amejoramiento y la razón de esta denominación. [...] 13. Enumera la reforma más significativa que ha tenido el Amejoramiento del

Fuero desde su promulgación. ¿Cómo ha afectado en las elecciones de 2003 al Parlamento de Navarra?

[111. orr.:] PRUEBAS DE EVALUACIÓN. 6. Comentario de texto. Lee atentamente el texto del Doc. 9, La LORAFNA, de la unidad y responde a las siguientes cuestiones: a) Sitúa el texto dentro de su contexto histórico.

b) Comenta detenidamente los artículos seleccionados.

[111. orr.:] PRUEBAS DE EVALUACIÓN. 10. Elaboración de definiciones. Tras la lectura de la información aportada por la unidad y la consulta a otras fuentes, si fuera necesario, redacta unas breves definiciones de los siguientes conceptos:

Un acontecimiento: LORAFNA.

PREGO AXPE, Alberto, Historia Batxilergo 2, Erein, 2003, 425. orr.

Nafarroako Foruaren hobekuntza. UCDren estrategiak –Nafarroa euskal autonomia prozesutik bereiztea– oinarri historiko aski ahula zuen, Ley Paccionada deritzan mailara jasotzen baitzuen lege arrunta bestetik ez zen 1841eko Foruen Aldaketaren legea. Egitura autonomikoaren garapena Foru Parlamentuaren sorkuntzareko Errege Dekretutik sorturiko administrazio erakundetik abiatuta antolatu zen. Proiektu haren guztiaren artifizialtasunak, eta, horrekin batera, dokumentuaren idazketaren zehazgabetasun batzuek, Nafarroa beste lurralde historikoek izan zuten aurreautonomia proiekturik gabe utzi zuten. Konstituzioaren baitako autonomiaren aldeko prozesua guztiz berezia izan zen Nafarroan. Berezitasun hori 1. xedapen gehigarrian azaltzen zen jadanik, hartan foru eskubide historikoak onesten baitziren. Onespen horretan oinarrituta, ez zen Foru Hobekuntza abian jarri ahal izateko herri erreferendumik egin, urrats hori gainerako erkidego historikoetan nahitaezkoa izan zen arren.

1980ean jarri zen abian foruak itzultzeko proiektuaren prestakuntza, eta orobat jarri zen abian foru erakundeen sarearen diseinua. Prozesu horri Foru Hobekuntza deitu zitzaion, eta bi bandoetako negoziazioetan oinarriturik egin zen, gobernu zentraleko eta Nafarroako ordezkarien artean. Negoziazio horietan ez zuten alderdi nazionalistek parte hartu, Nafarroako batzorde ordezkarietatik baztertu baitzituzten. Eta horretan, betiko bereizi ziren bi autonomia erkidegotan hegoaldeko euskal lurraldeak.

Batxilergoko 1. ala 2. maila. Nafarroako Historia eta Geografia hautazko ikasgaia.

FELONES MORRÁS, MIRANDA GARCÍA, CALVO, Geografía e Historia de Navarra, 2000, 240-242. orr.

[240-242. orr.:] La transición navarra. Constitución y Amejoramiento. Con la muerte de Francisco Franco (20 de noviembre de 1975), se produjo un complicado proceso de transición política e institucional hacia el sistema democrático, tanto en el conjunto de España como en Navarra. Sin embargo, ese proceso no fue protagonizado, ni en el conjunto de España, ni en Navarra, por los grupos con mayor relieve en los años anteriores. En los últimos meses del régimen de Franco, los sectores más moderados (liberales, democristianos, socialdemócratas) del centro y la derecha habían empezado a organizarse, en previsión de que las cosas cambiasen a la muerte del dictador, y, pese a la profunda tensión política navarra y con los partidos de la oposición democrática en contra, el referéndum que aprobó la transición política obtuvo en Navarra resultados favorables cercanos –aunque algo inferiores– a la media nacional (tres cuartas aprtes del censo votó favorablemente).

Las elecciones posteriores (julio de 1977) dieron la victoria a la Unión de Centro Democrático –el grupo de partidos de centro aglutinados en torno al presidente que había diseñado la transición, Adolfo Suárez–, con tres diputados y tres senadores. El Partido

479

Socialista, que apenas acaba de organizarse en nuestra región, obtuvo dos diputados. La alianza de socialistas y nacionalistas vascos dio un senador a estos últimos. Carlitas, ORT, nacionalistas de izquierda, en suma, los grupos más combativos durante el régimen franquista, quedaron apartados de la representación en las Cortes constituyentes. La sociedad navarra se mostraba más moderada de lo que podía esperarse de la situación política inmediatamente anterior.

La integración en el País Vasco y la reforma del régimen foral marcaron la vida política de los años de la transición. El partido socialista se descolgó pronto de su postura sobre la integración navarra en Euskadi y apostó desde los primeros años ochenta por la autonomía individual para Navarra y la reforma de las instituciones forales. UCD y los partidos conservadores que se hicieron un hueco en el panorama navarro, especialmente Unión del Pueblo Navarro, se manifestarán desde el primer momento contrarios a la incorporación de Navarra a la Comunidad Autónoma Vasca, incluso antes de que ésta se crease. Desde entonces, tres cuartas partes de los votos de los navarros irán hacia partidos opuestos a la integración (“navarristas”), mientras que los favorables (“abertzales” –patriotas–) supondrán aproximadamente una quinta parte.

Con todo, la concentración del voto nacionalista le permitirá ser mayoritario u obtener porcentajes importantes en determinadas zonas (especialmente en el noroeste de la región). Una circunstancia especial en este campo: la fuerza mayoritaria del nacionalismo en Navarar desde 1979 ya no era el PNV, sino Herri Batasuna, más radical en sus planteamientos sobre la integración de Navarra o sobre la propia independencia de Euskadi.

De forma paralela, y muy relacionada con la cuestión anterior, se realizó en esos mismos años la reforma del régimen foral en el marco de la Constitución de 1978. La Diputación Foral de 1975, elegida en tiempos de Franco y encabezada por el vicepresidente Amadeo Marco, negoció con el gobierno de Suárez una democratización de las instituciones, que consistió en la elección en 1979 de un Parlamento Foral elegido por las merindades y de una Diputación formada por los cabezas de lista más votados en cada una de ellas. Las elecciones de 1979 dieron la mayoría en el Parlamento Foral a Unión de Centro Democrático, seguida muy de cerca por el PSOE y la Unión del Pueblo Navarro, aunque la concentración nacionalista le permitió obtener dos de los siete sillones de la Diputación.

Esa complicada Diputación, de vida igualmente agitada, fue la encargada de negociar con el Gobierno la reforma definitiva de las instituciones forales y del propio régimen navarro, que se selló en la Ley Orgánica de Reintegración y Amejoramiento del Régimen Foral de Navarra (1982). El nombre pretendía, sin duda, enlazar el sistema foral navarro con el reino medieval y resaltar sus derechos históricos, anteriores al estado autonómico que organizaba la Constitución.

La ley establece un Gobierno o Diputación cuyo presidente es escogido por el Parlamento de Navarra. Las competencias que otorga a Navarra, además de las ya tradicionales que le reserva la Ley Paccionada y los sucesivos convenios con el Estado, como las fiscales, amplían sus funciones educativas, de ordenación económica y del territorio, en comunicaciones o en sanidad, por citar algunas de especial relieve. La ley regula también el sistema por el que Navarra podría incorporarse a la Comunidad Autónoma Vasca.

Las primeras elecciones al Parlamento surgido del Amejoramiento, en 1983, con un distrito electoral único dieron el poder ejecutivo, como grupo más votado, al Partido Socialista. En los años siguientes, los partidos conservadores se unificaron bajo las siglas de Unión del Pueblo Navarro, y la década de 1990 convirtió a este partido en el mayoritario de la región, mientras los grupos nacionalistas mantendrán su cuota electoral en torno al 20 %.

[242. orr.:] Cuestiones. 12. Define el concepto de transición aplicado al caso navarro.13. Explica el concepto de democratización de las instituciones forales. Resumen

brevemente el proceso.14. Determina en qué consiste el Amejoramiento.

[245. orr.:] Actividades de síntesis. 1. La cuestión foral. Uno de los ejes que vertebran la vida política navarra en el siglo XX es la perocupación de las instituciones navarras por el mantenimiento del régimen foral, al margen de regímenes e ideologías.

-Enumera los hechos principales relacionados con este tema acontecidos en cada etapa histórica del siglo XX.

2. El Amejoramiento del Fuero. La reforma definitiva de las instituciones forales y del propio régimen foral navarro se llevó a cabo mediante la Ley Orgánica de Reintegración y

480

Amejoramiento del Régimen Foral de Navarra. Aprobada por el Parlamento de Navarra en sesión celebrada el día 15 de marzo de 1982, fue, a su vez, ratificada por el Conreso de los Diputados el día 30 de junio de 1982, y por el Senado el día 26 de julio del mismo año. La ley entró en vigor el día 16 de agosto, fecha de su publicación en el Boletín Oficial del Estado.

-Busca en la biblioteca del centro o en otro lugar a tu alcance el texto de la ley. -Señala las partes de las que consta.-Resume los contenidos esenciales de cada una de ellas. 3. La cuestión navarra en la Constitución española de 1978. Artículo 143.1. En el ejercicio del derecho a la autonomía reconocido en el artículo 2 de la

Constitución, las provincias limítrofes con características históricas, culturales y económicas comunes, los territorios insulares y las provincias con entidad regional histórica podrán acceder a su autogobierno y constituirse en Comunidades Autónomas con arreglo a lo previsto en este Título y en los respectivos Estatutos.

3. La iniciativa, en caso de no prosperar, solamente podrá reiterarse pasados cinco años.

Disposición adicional primera.La Constitución ampara y respeta los derechos históricos de los territorios forales.La actualización general de dicho régimen foral se llevará a cabo, en su caso, en el

marco de la Constitución y de los Estatutos de Autonomía.Disposición transitoria cuarta.1. En el caso de Navarra, y a efectos de su incorporación al Consejo General Vasco

o al régimen autonómico vasco que le sustituya, en lugar de lo que establece el artículo 143 de la Constitución, la iniciativa corresponde al Órgano Foral competente, el cual adoptará su decisión por mayoría de los miembros que lo componen. Para la validez de dicha iniciativa será preciso, además, que la decisión del Órgano Foral competente sea ratificada por referéndum expresamente convocado al efecto, y aprobado por mayoría de los votos válidos emitidos.

2. Si la iniciativa no prosperase, solamente se podrá reproducir la misma en distinto período del mandato del Órgano Foral competente, y en todo caso, cuando haya transcurrido el plazo mínimo que establece el artículo 143.

Tanto la Disposición adicional primera, como la Disposición transitoria cuarta contemplan expresamente el reconocimiento de los derechos históricos de los territorios forales, así como la posible incorporación de Navarra a la Comunidad Autónoma del País Vasco. Tras la atenta lectura de estas disposiciones, responde a las siguientes cuestiones:

-¿A quién corresponde la iniciativa para una eventual incorporación?-¿Quién es el Órgano Foral competente?-¿Qué número de votos constituyen la mayoría?-¿Quiénes pueden votar en el referéndum convocato al efecto?-¿Se ha desarrollado esta posibilidad? ¿A qué crees que es debido?

SERRANO IZKO, Nafarroa. Historiaren harira, 2005, 282-287. orr.

[282. orr., 239. irudia eta bere azalpena:] Amadeo Marcok Foru Berreskurapen Osoa eskatu zuen. Amadeo Marco dugu nafar Diputazioaren lehendakariorde (praktikan lehendakari) Felix Huarteren ondoren, 1971.etik lehenbiziko foru hauteskundeetara arte, 1979 arte. 1900.ean jaioa, Nabaskozen, tradizionalista eta karlista gisa sartu zen politikan, jada Errepublika garaietan. Gerran hartu zuen parte boluntario eta frankismoaren aurpegiera nafarra islatu zuela beti erran dezakegu. Jose-Andres Gallegoren ustez, Felix Huarte eta Amadeo Marco elkarrekin konparatze aldera, nolabait, landako Nafarroaren ikurra dugu Marco, Garapenekoarena Huarte izan zen bezala.

Trantsizio urteetan, Nafarroaren estatus berria –euskal autonomiaren barnean, nafar erkidego hutsa...– definitu gabe zegoenean, “Foru Berreskurapen Osoa”, 1841.eko legearen aurreko egoerara-edo bueltatzeko alternatiba aurkeztu zuen Amadeo Marcok Diputaziotik bertatik, beti ere mendebaldeko euskal lurraldeekiko batasunaren aldeko asmo ororen kontra.

Amadeo Marcoren alternatiba ez; Aizpun eta Del Burgorena gauzatuko zen, nahiz eta oraindik ere UCDko guztiek oso garbi ez izan gauzak. Izan ere, Estatuko gobernuan, trantsizio hasieran, bigarren mailako kontua bide zen Nafarroaren euskaltasunarena Suarezentzat, eta prest egon zitekeen erkidego autonomo batean lau lurraldeak onartzeko. Aizpun eta Del Burgo izan ziren, duda haiek ikusirik, Madrilen mugitu zirenak,ez politikariekin bakarrik, militarrekin ere, horrelako irtenbiderik inolaz ere ez onartzeko. Lortu zituzten presioak nahikoak, militarrak barne iduriz, nafar erkidego bakarra inposatzeko; ez, aldiz, “laugarren Xedapen lragankorra” –Nafarroa

481

bertze hiru euskal lurraldeekin batzeko bidea aipatzen duen hori– ez sartzeko haina Konstituzioan, eta hortaz sortuko zuen Aizpunek, UCDtik baztertuz, UPN alderdia.

[284. orr., 240. irudia eta bere azalpena:] Barañaingo Foru-Monumentua, 1980.ean egina. Nafarroako Foru-Komunitatearen testu autonomikoa zirriborratzen ari zenean egin zuen Jose Antonio Eslaba eskultore eta pintore nafarrak monumentu hau. Kontraste bizian, bistan dena, Iruñekoarekin. Iruñekoa XX. mende hasierako Martinez de Ubago arkitekto modernistak egin zuen, garai haietako puntako arte korronte haren arrastorik antzematen ez bazaio ere monumentuari; makurtu bide zen egilea giro hartako foruzaletasun kontserbadorearen aurrean. Barañaingoa hagitz hauleagoa, gaurkotasun zaleagoa bere adierazpide artistikoan: foru historikoen berrezarpena ez, “foru-hobekuntza” (aggiornamento?) planteatzen zelako, ote?

Dena dela, bi urte beranduago, 1982.ean, “Foru-Hobekuntza” deituriko legea ezarri zenean, zerikusi gehiago zuen estatutuaren filosofiak Ubagoren monumentuaren historizismoarekin, Eslabarenak adierazten duen gaurkotasunarekiko kezkekin baino. Izan ere, Aizpun eta Del Burgok euren asmoak lortu ondoren, hau da, Nafarroa probintzia bakarreko erkidego gisa antolatzea eta irtenbide horren inguruan PSOE ere biltzea lortu ondoren, testua prestatzeari ekin zion Batzorde batek, 1979.ean hasitako foru-legegintzaldian. Batzorde horretatik baztertu egin zituzten, propio, ordezkari abertzale guztiak. Testua egin eta 1982.ean onartu zuten. Baina berezitasun batzuekin, Estatu osoko prozesu autonomikoekin konparatuz. Azkeneko testu autonomikoa izateaz gain, onartu edo uko egiteko aukerarik izan ez zuten bakarrak izan ziren erkidego honetako herritarrak: bertze Estatutu guztiak zegokien erkidegoko herritarrek onartu zituzten erreferendumen bidez, Konstituzioak horrela agintzen zuela; Nafarroan, aldiz, ez, ez zen erreferendumik egin. Hipotesi asko mahairatu dira salbuespen hori azaltzeko. Erreferenduma saihestu zutenek, hau da, “Foru-Hobekuntza” aurrera atera zuten alderdiek (UCD, UPN eta PSOE) argumentatu dute hau ez dela Autonomia Estatutu bat, betiko itun historikoaren hobekuntza baizik, hots, 1841.eko “Lege Itunduaren” gaurkotzea, hobekuntza. Hortaz, ez zegoen lekurik gaurko belaunaldiek uko egiteko historia zaharreko gure arbasoengandik heredatu dugunari. Bertze askorentzat argudio historizista hutsa da horrelako azalpena, gaurko belaunaldiei lapurtze aldera ezinbertzeko eskubide bat: etorkizunaz erabakitzeko herritarren eskubide demokratikoa, alegia.

Zergatik ote, bada erreferendumik eza? Beldur al zeuden kontsulta galduko ez ote zuten kontuan harturik Nafarroaren euskaltasunaren bazterketa? Ez dirudi beldur horrengatik izan zenik, batik bat erreparatzen badiegu ordutik hona UPN, PSOE eta “Foru-Hobekuntza” horren aldeko alderdiek behin eta berriz lorturiko emaitza elektoralei. Eta, hain zuzen, emaitza horietaz baliatu dira gero justifikatzeko soberan zegoela erreferenduma: horrelako emaitzek argi eta garbi frogatu dutelakoan nafarrek onartu egin dutela autonomia berezi hau. Gehiago dirudi bertze beldur bat zegoela uko egite horren atzetik: erreferenduma, foruzaleek irabazi arren, Nafarroaren euskaltasunaren inguruko eztabaida bihurtuko zelakoan. Izatez, behin eta berriz aipatu dute gero alderdi horiek kaltegarria izanen litzaiokeela Nafarroari horrelako eztabaidetan sartzea.

[284. orr., 241. irudia eta bere azalpena:] Foru-Hobekuntza eta Gernikako Estatutua: konparatzeko koadroaEzaugarriak Gernikako Estatutua (1979) Foru Hobekuntza (1982)Aurreproiektua:Egiteko erakundea 1977.eko Parlamentarioen Biltzarra 1979.eko Foru-DiputazioaErabakitzeko sistema Kontsensuz Abertzaleak baztertuz

Onartzeko bidea Madril + Erreferenduma Madril, erreferend. Gabe

Ahalmenak:Orokorrean Altuenak AltuenakOrdena Publikoa Altuenak BaxuenakJasotzeko borondatea Ahalik eta azkarren Ahalik eta geldoen

Finantzaketa Autonomoa Autonomoa

Hauteskunde deialdiak Eusko Jaurlaritzak nahi duenean Estatuko Udal Hautesk.Lehendakari hautaketa Eusko Legebiltzarrak Foru-Parlamentuak

482

Oro har erran dezakegu, koadro hau begien aurrean:-Autonomiaren aurreproiektuari dagokionez, Gernikako Estatutua, Katalunia, Galizia

eta Andaluziakoak bezala, Konstituzioak markaturiko bide “laster” deiturikoaren bidez (151. artikuluaren bidez) egin zen. Gainerako Erkidegoenak, bide “geldo” deiturikoaren bidez (143. artikuluaren bidez). Foru-Hobekuntza, aldiz, bide berezi batetik eta geldoena suertatu zen. Bertzalde, kontsensuz egin ziren Erkidego Autonomo guztien aurreproiektuak, Nafarroakoan ezik.

-Autonomia onartzeko bideari dagokionez, Erkidego guztietan erreferenduma egin zuten. Nafarroakoan izan ezik.

-Ahalmen mailari dagokionez, Konstituzioak markaturiko altuenak izan ditzakete Gernikakoak –Kataluniak, Galiziak eta Andaluziak bezala–. Murritzagoak bertze Erkidego guztiek. Foru-Hobekuntzari Gernikakoaren parekoa zelako itxura eman nahi zioten, mindurik begira ez diezaioten nafarrek EAEkoari, baina benetako borondate politikorik gabe nafar foru-Gobernuen aldetik, ahalmen guztiak jasotzeko: hortaz, ahalik eta geldoen jaso zituen ahalmen orokorrak, bereziki garestienak zirenak, hala nola irakaskuntza eta osasun arlokoak. Bereziki aipagarria da Ordena Publikoaren ahalmena: ez zitzaien nafar foruzale horiei Ertzaintza bezalako gorputzak eratzea.

-Finantzaketari dagokionez, bereziak dira Gernikako Estatutuak eta Foru-Hobekuntzak arauturikoak, tradizio foralari jarraikiz bi kasuetan: lurralde historiko bakoitzak ditu bere esku zerga-sistemaren bilketa eta kudeaketa, kupo bat negoziatu behar dutelarik epeka Madrilekin, Gobernu zentralari pagatu beharrekoa. Bertze Erkidego guztiak, funtsean, Madrilgo Gobernu zentralak finantzatu behar ditu.

-Hauteskunde deialdi autonomiko eta lehendakariaren hautaketari dagokienez. oso lotuta dauden bi arlo dira. Gernikako Estatutuak, Katalunia, Galizia eta Andaluziakoek bezala, Erkidego indarren eskuetan uzten ditu ahalmen horiek edozein parlamentu politikotan bezala. Nafarroan. 1982.ean, funtsean, bigarren mailako bertze Erkidegoetan bezala ezarri zuten sistema: udaletan bezala, ordezkariek ez badira ados jartzen gehiengo absolutu batekin instituzioaren lehendakaria hautatzeko, boto gehien lortu duen zerrenda burua izanen da automatikoki presidentzia; bertzalde, udaletan bezala, ezin daiteke disolba Parlamentua, derrigorrez hauteskundeak Estatu eremuko udalekoekin batera egin behar direlarik. Gero, orain gutxi, aldatu dute neurri batean sistema Nafarroan, bi arloetan: sistema automatikoa desagertu da Gobernu Presidentea hautatzeko, eta ezabatu egin daiteke Foru-Parlamentua hauteskunde berrien bidez bertze bat aukeratzeko, baina berri honek, gehienez ere, Estatu eremuko hurrengo Udal hauteskundeetarako deialdira arte iraun dezake.

[285 eta 287. orr.:] Autonomia prozesua: Frankismoaren kontrako mugimenduetan, pisu berezia izan zuen nazio historikoen askatasunaren aldeko borrokak, batik bat Euskal Herrian eta Katalunian. Euskal Herrian aspalditik zetorren arazo berezi bat: errepublikar eredua hartzen bazen autonomia kontuetan, Nafarroa, ikusi dugun bezala, euskal Estatututik kanpo gelditu zen 1932.ean, horrela erabakirik udaletako ordezkariek Iruñean.

Halarik ere, frankismo amaieran inork ez zuen ikusten Nafarroa Euskal Herritik kanpo, ez eta Euskal Herrirako autonomiatik at ere. Oposizio klandestinoan mugitu ziren indar guztiek, haustura demokratikoaren alde zeudenek, abertzale izan ala ez, horrela ikusten eta aldarrikatzen zuten. Ez zuten berdin pentsatzen Diputazio frankistaren inguruan mugitzen ziren sektoreek.

Horrela, jada erreformarako bideak Suarez irekitzen hasi zenetik, hasi ziren baita ere nafar sektore horiek zerbait berezia planteatzen Nafarroarentzat, mendebaldeko Hego Euskal Herritik kanpo uztea helburu,eta Foruen Berreskurapen osoa (hau da, 1839eta 1841.eko legeen ezabapena) eskatzen atera zen Diputazioko burua, Amadeo Marko frankista.

1977.eko hauteskundeen ondoren, Aurreautonomia Erregimenari begira, Euskal Parlamentarioen Biltzarra eratu zen, honek Aurreautonomiako Euskal Kontseilu Nagusia hautets zezan, egin beharreko Konstituzioak arautuko zituen bide autonomikoen bidez Euskal Autonomia indarrean jarri eta Eusko Jaurlaritza-edo eratu arte. Nafarroako emaitzak, 1977.eko ekainean, txarrak ziren bide horretatik joateko: hain zuzen, nafar zortzi parlamentarioetatik, hiruk bakarrik (PSOEko bik eta Manuel Irujok) sartu nahi izan zuten Euskal Parlamentarioen Biltzar hartan. Bitartean, UCDkoak, Aizpun eta Del Burgo bereziki, hasi ziren mugitzen Konstituzioak erabaki zezan Nafarroa bakarrik gelditzea hurrengo sistema autonomikoetan.

483

Lortu, bai, lortu zuten, baina bide bat ireki zuen Konstituzioak Nafarroak egunen batean mendebaldeko lurraldeekin batera autonomia bakarra onartzen bazuen, hori egin ahal izateko: horixe dugu Konstituzioaren Laugarren Xedapen Behin Behineko deiturikoa, gaur egun UPNk eta PSNko batzuek indargabetu nahi duten hura. Bideak ireki baino gehiago, oztopoz betetzen zuen (eta du) xedapen horrek bidea, baina nafar UCDren zatiketa sortu zuen Nafarroa eta gainerako Hego Euskal Herriaren arteko loturarik egon zitekeenik aipatze hutsak, eta horrela sortu zen UPN, Aizpunen eskutik. Gero, Gernikako Estatutuaren erredakzioa eta onarpena etorriko zen, eta horretan ere, Konstituzioari jarraikiz, ahalbide hori aipatzen da. Bitartean, aldatuz joan ziren gauzak PSOEren barnean ere, eta PSN sortuko zen, PSOE-PSVren egituretatik kanpo antolatuko zen, Autodeterminazioari uko eginen zion eta UCDren planteamenduak onartu. Ez zen bat bateko prozesua izan PSOErena, pixkana-pixkana egindakoa baizik.

Nafarroan, beranduago hasi ziren bere sistema autonomikoa negoziatzen eta zehazten, 1979.eko foru-hauteskundeen ondoren. Nafar Parlamentuan, 75 parlamentarioetatik, 21 zeuden argi eta garbi euskal autonomia bakarraren alde, horietatik 20 abertzale. Baina PSOEk (15 foru-parlamentario zuen), ordurako, horren kontra zegoen, eta nafar sistema autonomikoa idazteko Batzordean bat egin zuen UCD eta UPNkoekin bertze guztiak lan horretatik baztertzeko. Horrela, UCD, UPN eta PSOEren artean egin zuten Foru-Hobekuntza deitzen duten gaurko nafar Autonomia Estatutua. Gainera, nafar Parlamentuak eta Madrilgo Gorteek onartu ondoren, itxi egin zuten bidea Nafarroan erreferenduma egiteko, nafarren euskaltasunaren inguruko kanpaina baten beldur. Horrela, bertze komunitate autonomo guztietan zeinek bere erreferenduma egin zuen bere Estatutuaz, baina Nafarroan ez.

1982.ean onartu eta indarrean jarriko zen nafar autonomia probintzia bakarrekoa, Foru-Komunitate deitzen duten hori.

4.6. Hitzarmen Ekonomikoa

A) Batxilergoko 2. maila. Espainiako Historia ikasgaia.

MIRANDA RUBIO, Navarra, Historia Moderna y Contemporánea, 2005, 16-17, 37, 45, 46 eta 54-55. orr. J. Aróstegui, M. García, C. Gatel, J. Palafox, M. Risques, Crisol. Historia eskuliburuaren separata.

[16. orr.:] La Restauración borbónica. Como consecuencia de la derrota carlista de 1876 vendría la marginación de los fueros navarros y la supresión de los del País Vasco . En 1877, el Gobierno intentará suprimir el sistema fiscal navarro, introduciendo en Navarra los impuestos indirectos que nunca habían cotizado. Se pretendía con esto igualar tributariamente a Navarra con el resto de las provincias de España. La Diputación, ante esta complicada situación, emprendió negociaciones con Madrid, que dieron como resultado la firma de un Convenio Económico entre la Diputación y el Gobierno en 1877. De momento, la agresión de los Gobiernos de la Restauración se había frenado, al menos en el ámbito económico. (Doc. 32).

Pocos años después, en 1893, en los presupuestos generales del Estado, se fijaron impuestos y contribuciones a Navarra, igualándola en materia de fiscalidad al resto de las provincias españolas, sin tener en cuenta el Régimen específico que sobre este tema contempla la ley de 1841. La Diputación protestó enérgicamente al entender que se trataba de un contrafuero. También los diputados navarros en las Cortes manifestaron su disconformidad. Pero todo fue inútil, por lo que la tensión social creció, y desde las páginas de los periódicos locales se animaba a los navarros a organizar manifestaciones públicas, a favor de los fueros, en las cinco merindades de Navarra. Una manifestación multitudinaria recorrió las calles de Pamplona, encabezada por la propia Diputación. Sirvió para demostrar la unión de los navarros en torno a su Diputación y a sus fueros. (Doc. 33 y doc. 34).

[17. orr., 32. dokumentua:] El Convenio de Tejada Valdosera (1876-1877). El 6 de abril de 1876, el Gobierno hizo pública una Real Ordene n la que ponía de manifiesto su intención de modificar el sistema foral de Navarra. La aparición a los pocos días del Real Decreto de 21 de abril y de la Real Orden de 22 de ese mismo mese fueron un claro indicativo del propósito que albergaban las autoridades estatales de recortar el régimen privativo de

484

Navarra. En la primera se exigía la contribución de las quintas atrasadas y, por la segunda, que Navarra se hiciera cargo de los suministros de víveres aportados por los pueblos de la provincia a tropas alfonsinas durante la última guerra carlista. Indudablemente el nuevo gobierno de la Restauración aprovechaba en ese momento la ocasión que le brindaba su victoria sobre el carlismo en el Norte, para ampliar la jurisdicción administrativa y tributaria del Estado.

La Diputación de Navarra intentó frenar el aumento de la presión fiscal a al que se había visto sometida la provincia a través de las nuevas disposiciones legales del Gobierno (..).

Tras varias sesiones celebradas en Madrid durante los meses de mayo y junio de 1876 y en Pamplona en diciembre del mismo año, se llega a un acuerdo (...).

Por el Real Decreto de 19 de febrero de 1877 se modificó oficialmente la cantidad que Navarra debía abonar a las arcas nacionales como cupo (...).

Miranda Rubio, F. y otros: Un siglo de fiscalidad en Navarra, 1998. -Sintetiza los conceptos del texto.-Valora las gestiones de la Diputación.

[37. orr.:] Aún asistiremos a una última confrontación entre la Dictadura y la Diputación. Esta vez con motivo de la subida del cupo contributivo que pagaba Navarra al Estado y que se materializará en el nuevo convenio económico de 1927. Las negociaciones llevadas a cabo en Madrid generaron una gran inquietud en el pueblo navarro, que la prensa local se encargaría de divulgar (Doc. 14 y Doc. 15).

El Convenio Económico de 1927 elevó de dos a seis millones de pesetas el cupo que Navarra debía pagar al Estado: Ahora bien, de los seis millones de peseats habría que deducir a favor de Navarra el importe que suponía el cobro de impuestos, que antes del Convenio los exigía el Gobierno y ahora los recaudaba la Diputación. De manera que el cupo final quedó en 4.750.000 pesetas. Durante los años autoritarios de la Dictadura de Primo de Rivera (1923-1931), la Diputación Foral siguió negociando y buscando el consenso para salvaguardar el régimen foral reflejado en la Ley de fueros de 1841.

[37. orr., 14. dokumentua:] La prensa local durante la negociación del Convenio Económico de 1927. La prensa, a pesar de la censura previa que le impone el gobernador civil, tuvo un papel relevante por el estado de opinión que creó en torno a este asunto (aumento del cupo). El Gobierno y la Diputación pretendían llegar a un acuerdo, pero su punto de partida era relativamente diferente y los periódicos locales en poco coadyuvaron a facilitar el entendimiento. Las consecuencias no se hicieron esperar, de un lado la supresión o aplazamiento de las publicaciones y de otro las correspondientes sanciones gubernativas. En esta situación, la Diputación tuvo que mediar con el gobernador civil para levantar sanciones y secuestros. Este había sido el caso de La Voz de Navarra o El Pensamiento Navarro. Desde luego, que la prensa local, en general, nunca tuvo empacho en denunciar este sometimiento a la censura previa.

Para poder publicar sueltos y editoriales, los periódicos se encontraban con verdaderas dificultades (...). La Diputación ya manifestó al gobernador, en reiteradas ocasiones, lo perjudicial que resultaba la desinformación y el silencio sobre un tema tan trascendental para Navarra, como era la modificación del cupo contributivo.

Miranda Rubio, F., El Convenio Económico de 1927 entre Navarra y el Estado, 1991. -Realiza un informe sobre la libertad de prensa durante la Dictadura. Busca

información del Convenio Económico y el cupo que se negoció entre Navarra y el Gobierno en 1927.

[37. orr., 15. irudi-dokumentua eta bere azalpena:] Visita a Pamplona de Miguel Primo de Rivera, al concluir las negociaciones del Convenio Económico de 1927.

[45. orr.:] Frente a la desilusión de los carlistas con el nuevo régimen, Franco respetó los fueros navarros, de manera que la Diputación Foral mantuvo su régimen especial basado en la Ley de 1841. Con todo hubo roces entre la Diputación Foral y los gobernadores civiles, pero las tensiones se fueron atenuando a partir de 1955. La Diputación Foral se renovó en 1940 bajo la vicepresidencia del Conde de Rodezno.

La principal tarea del régimen de Franco en plena crisis económica de postguerra fue aprobar, en 1940, la Ley de Reforma Tributaria, lo que obligará a Navarra a la firma de un nuevo convenio económico con el Estado (1941). En el convenio se fijaba el nuevo cupo tributario que Navarra debía pagar al Estado, se elevó entonces de seis a veintiún millones de pesetas anuales.

485

[46. orr.:] Las reformas tributarias del Estado en los años 1957 y 1964 provocaron la revisión del último convenio económico enter Navarra y el Estado. Pero este nuevo convenio, de enero de 1969, endureció las condiciones económicas de Navarra con respecto al Estado. El Gobierno reconocía la vigencia de la Ley de 1841 en el marco del convenio económico, y también en la Ley de Bases del Estatuto del Régimen Local, de 1975.

FELONES MORRÁS, MIRANDA GARCÍA, Historia Navarra. Bachillerato, 2003, 65, 67, 84. orr.

[65. orr.:] En 1876, después de cuatro años ininterrumpidos de guerra civil, concluía la tercera guerra carlista con el triunfo del ejército liberal. La derrota militar y los aires centralizadores del nuevo hombre fuerte del régimen, Cánovas del Castillo, coadyuvaron a que en la sociedad española, en general, y en la clase política, en particular, se extendiera la opinión de castigar a las provincias del norte y abolir sus privilegios forales.

Como consecuencia de ello, las Provincias Vascongadas perdieron casi todas sus prerrogativas forales en un proceso de adaptación a la monarquía constitucional, derivado de la Ley de 25 de octubre de 1839. Para Navarra, con la Ley Paccionada de 1841 en vigor, el objetivo era que contribuyera a las cargas públicas al igual que el resto de las provincias españolas y, en consecuencia, modificar el cupo de contribución fijado a perpetuidad en la citada ley. Las negociaciones fueron duras y culminaron en el Convenio Tejada-Valdosera, nombre del comisionado regio. Las dos partes cedieron en sus pretensiones. El gobierno central aceptó el carácter pactado de la ley y única cantidad en concepto de impuestos, mientras la Diputación consintió un aumento muy importante del cupo (de 1,8 millones de reales) y la ruptura del privilegio de inamovilidad de la contribución directa. En todo caso, el sistema surgido de la Ley de 1841 quedaba consolidado.

[67. orr.:] Cuestiones. 13. Realiza un balance del Convenio de Tejada-Valdosera, señalando sus aspectos positivos y negativos. ¿Conoces otros convenios suscritos en la época contemporánea?

[84. orr.:] La dictadura de Primo de Rivera (1923-1930) En septiembre de 1923, un golpe militar consentido por el rey dio paso a la dictadura del general Miguel Primo de Rivera, que gobernó el país hasta 1930. Pese a la restricción de las libertades políticas, la dictadura nunca cuestionó la Ley Paccionada, aunque ésta hubo de adaptarse a un régimen autoritario.

El principal motivo de discusión con el Estado fue la administración municipal, férreamente controlada por la Diputación y que el Gobierno central quería ampliar con carácter general para toda España. Un nuevo Régimen de Administración Municipal de Navarra (1928) recogió el acuerdo al que llegaron ambas partes.

En 1927 se firmó un nuevo convenio económico que sustituyó al de 1888. La aportación de Navarra a las cargas generales se elevó de 2 a 6 millones de pesetas. De nuevo, Navarra había mantenido el principio de autonomía, pero otra vez se había cedido una parcela más para poder conservar el resto.

Cuestiones. 2. Valora el impacto de la dictadura de Primo de Rivera en los ámbitos político e institucional.

PREGO AXPE, Historia Batxilergo 2, Erein, 2003, 277 eta 284. orr.

[277. orr.:] Kontzertu ekonomikoa. 1878ko otsailaren 28ko Errege Dekretuan, euskal lurraldeetako aldundien eta estatuaren arteko zerga harreman berriak aipatzeko, Kontzertu ekonomiko esapidea agertu zen. Itun berezi horrek xedatzen zuenaren arabera, euskal aldundi bakoitzak Ogasun Ministerioari itundutako zergen trukean zenbat ordainduko zion (kupoa), gobernu zentralak urtean behin ebatziko zuena. Kupoari aurre egiteko, aldundiek zeharkako zergak biltzeko ahalmena zuten, eta, horrela, kupoaren baliabideak bildu ez ezik, aldundietan nagusi ziren merkatariei eta industrialariei onurak emango zizkieten. Denborarekin, aldundien arteko akordioak, Nafarroakoa barne zela, gero eta ohikoago bihurtuz joan ziren, eta zerga koordinazio bat ere sortu zen. Itunak aldi jakin baterako negoziatzen zituzten, eta hura amaitutakoan, berriro ere negoziatu behar izaten ziren. Sistema egonkortu ahala, berriztatze aldiak ere luzatuz joan ziren, eta 1926an 25 urterako luzatzea adostu zuten. Horrela, Kontzertu ekonomikoen sistema euskal aldundien zerga politika berezia bihurtu zen.

486

1937an II. Errepublikaren aurkako oste matxinatuek euskal probintziak okupatu zituztenean, Francoren administrazioak Bizkaiari eta Gipuzkoari, errepublikaren aldekoak izateagatik, kontzertu ekonomikoen erregimena kendu zien, baina Arabari eta Nafarroari indarrean utzi zien, matxinadari emandako laguntza eskertzeko asmoz.

Franco diktadorea hildakoan aldi demokratikoa hasi zenean, euskal probintziek kontzertu ekonomikoen erregimena berreskuratu zuten 1980. urtean, eskubide historikotzat eskatua zutena.

[284. orr.:] Funtsezko kontzpetuak. Kontzertu Ekonomikoak. Bizkaia, Gipuzkoa eta Arabako Foruak ezeztatu ondoren (1876), Errestaurazioko gobernu zentralak emandako arauak, esandako probintziek estatuko haziendan parte hartzeko sistema fiskalen bat ezartzeko xedearekin. 1876ko uztailaren 21eko legearen arabera, euskal probintziek “zegokien proportzioan” Estatuko gastu orokorrak ordaintzen laguntzeko konpromisoa hartu zuten, aldizka negoziatuko zen “kupo” baten bitartez. 1936an, ezeztaturik geratu ziren Bizkaian eta Gipuzkoan, Francoren gudarosteak euskal lurraldeak mendean hartu ondoren.

Kupoa. Aldundiak Ogasun Ministerioari ordaindu beharreko kopurua, Kontzertu ekonomikoetan hitzartutako zergen ordain moduan.

B) Batxilergoko 1. ala 2. maila. Nafarroako Historia eta Geografia hautazko ikasgaia.

FELONES MORRÁS, MIRANDA GARCÍA, CALVO, Geografía e Historia de Navarra, 2000, 206, 209, 233. orr.

[206. orr.:] La Ley de Fueros de Navarra, también llamada Ley Paccionada –por el pacto entre la Diputación y el Gobierno– transformaba el reino de Navarra en una provincia, hacía desaparecer las figuras del virrey, el Consejo Real, la Cámara de Comptos, las propias Cortes o las aduanas con Castilla y Aragón. El sistema judicial y político se acoplaba al conjunto de España, al igual que la administración militar.

Sin embargo, la ley garantizaba también la singularidad de Navarra en determinados aspectos, algunos de relieve especial. El derecho civil navarro (familia, sucesiones, herencias, etc.) seguía vigente; la Diputación provincial –más tarde llamada Foral– controlaba la administración de los ayuntamientos y, sobre todo, la misma Diputación conservaba la recaudación de los principales impuestos. A cambio debía entregar una cantidad anual para sufragar los gastos del Estado en Navarra (el Cupo). Así pues, aunque habían desaparecido algunos de los privilegios más defendidos por las instituciones en los siglos anteriores, e incluso la mayor parte de estos mismos organismos, la Diputación conservaba una autonomía y una influencia política sobre ayuntamientos y ciudadanos muy superior al resto de las diputaciones provinciales españolas.

[209. orr.:] Las presiones del gobierno central. La reintegración foral había sido el principal reclamo del carlismo y, como había pasado en 1839, el gobierno español se dispuso a imponer sus condiciones en este campo cuando obtuvo la victoria. Álava, Vizcaya y Guipúzcoa perdieron casi todas sus prerrogativas, aunque mantuvieron parte de los privilegios fiscales que también tenía Navarra.

Sin embargo, la Ley Paccionada de 1841 se mantuvo y la Diputación conservó sus competencias. En ese sentido, la Tercera Guerra Carlista tuvo consecuencias menos importantes que la primera para el régimen foral, pese a que, probablemente, Navarar se había volcado más que entonces con el bando perdedor. Pero eso no implica que el Gobierno de la nación no intentase aprovechar también su posición dominante en el caso navarro para reducir al máximo las atribuciones de la Diputación. Pretendía imponer nuevos impuestos que percibiría directamente, y aumentar el cupo navarro.

Finalmente, el convenio propuesto por el comisionado gubernamental, el conde de Tejada-Valdosera, concedió el cobro de las nuevas cargas a la Diputación, pero aumentó el cupo de forma considerable, en función de la riqueza de la región (1877). El Gobierno cobraba mucho más, como pretendía, y la Diputación pudo mantener la imagen de que el resultado era el producto de una negociación y no de una imposición. Con ello, y pese a las cesiones, se conseguía consolidar el sistema surgido de la Ley de 1841, con el papel protagonista de la Diputación como garante de los intereses y de los derechos allí recogidos.

487

[209. orr.:] Cuestiones. 8. Valora los aspectos positivos y negativos que tuvo para Navarra el convenio de Tejada-Valdosera de 1877.

[233. orr.:] La dictadura de Primo de Rivera. [...] Pese a la restricción de las libertades políticas, la dictadura nunca cuestionó la Ley Paccionada, y en teoría se mantuvieron sus disposiciones, aunque en la práctica algunas cambiaron para siempre. [...]

Como remate a esta política obligada de cesiones, el nuevo Convenio Económico de 1927 elevó el cupo (la cantidad que Navarra debía aportar al Estado a cambio de seguir percibiendo los impuestos) de dos a seis millones de pesetas. Una vez más, Navarra había mantenido el principio de autonomía, frente a una dictadura incluso, pero, también una vez más, se había cedido una parcela de esa misma autonomía para conservar el resto.

SERRANO IZKO, Nafarroa. Historiaren harira, 2005, 257, 271, 273. orr.

[257. orr.:] [1927ko Hitzarmena]: Lan publikoen, garapen ekonomikoaren eta bizimodu orokorraren inguruan ageriko utzikeria eta interes faltaren kontrastan, arduratuago ibili zen nafar elite kontserbadore hura diktadurak eman zizkien aukerez profitatzeko, 1841.eko legeak jarritako autonomia fiskalaren babespean. Horrela, 1927.ean, negoziatu behar izan zuten berriro Estatuari pagatu beharreko kupoa, 1877.etik (Tejada-Valdosera itunetik) bi milioi pezetatan zegoena, eta sei milioira igo zuen gobernu zentralak: onartu egin zuen Diputazioak, zeren eta, horren truke, probintzian, bere iritzien araberako zerga sistema mantendu eta ezartzeko ahalmen zabalak aitortu baitzizkion diktadurak. Noski, gutxiago inporta zitzaion elite hari zenbat pagatu behar, nola bildu –hau da, nortzuei kobratu– baino. Gainera, diktadorearen parlamentu antzeko hartarako izan ziren izendatuak hiru negoziatzaile.

[271. eta 273. orr.:] [1941eko Hitzarmena]: Foru-probintzia: Karlistek, nafar katolikoek, Diputazioak eta azken finean nafarrek gerrari eginiko kontribuzioak garaileen aitorpena lortu zuen hasieratik. Mola jeneralak, bere lehen bando militarrean jadanik 1841.eko legea errespetatuko zuelako promesa egin zuen, eta hitza bete egin zuen Francok, Bizkaia eta Gipuzkoa “Probintzia traidore” izendatu zituen aldi berean, kontzertu ekonomikoen sistema hauei kentzen zielarik. Dena dela, aldaketa batzuk egin ziren diktadurapean:

1941.ean bertan, konbenioa birnegoziatu zuten, hogeita bi milioitara igoz Nafarroak gobernuari pagatu beharreko kupoa.

1964.ean, gobernu teknokrata eta garapen zaleen garaian dagoeneko, Nafarroa eta Arabako zerga-sistema birplanteatu zuten eta berriro altxatu kupoa.

1973.ean aitortu egin zuen Francok Nafarroako Zuzenbide Zibila, Foru Berriaren izenez ezagutu dena.

Eskerrona sinboliko bat aipatu behar da bertzalde: Nafarroako ezkutuari ereinotz adaxka gehitu zion Francok, diktaduraren garaipenean parte hartzearen oroitgarri gisa. Gero, frankismo ostean eta gaur arte, eztabaidagarri izan da hainbat herritan eta Iruñean bertan sinbolo hori, diktaduraren sinboloak desagerrarazi ez desagerrarazi.

[284. orr., 241. irudia eta bere azalpena:] [1982ko Foru Hobekuntza eta Hitzarmen Ekonomikoa]: Finantzaketari dagokionez, bereziak dira Gernikako Estatutuak eta Foru-Hobekuntzak arauturikoak, tradizio foralari jarraikiz bi kasuetan: lurralde historiko bakoitzak ditu bere esku zerga-sistemaren bilketa eta kudeaketa, kupo bat negoziatu behar dutelarik epeka Madrilekin, Gobernu zentralari pagatu beharrekoa. Bertze Erkidego guztiak, funtsean, Madrilgo Gobernu zentralak finantzatu behar ditu.

488