Nafarroako hezeguneak

Nafarroako hezeguneakIngurugiro Hezkuntzarako Koadernoak

Lehen Hezkuntzako 2. eta 3. zikloak eta Bigarren Hezkuntzako 1. zikloa

Gobierno de NavarraDepartamento de Medio Ambiente,Ordenación del Territorio y Vivienda

Nafarroako GobernuaIngurugiro, Lurraldearen Antolamendu

eta Etxebizitza Departamentua

CAJA DE AHORROS DE NAVARRANAFARROAKO AURREZKI KUTXA

Koordinatzailea: Santiago García Fernández-Velilla.Aholkulari pedagogikoa: Carmelo Marcén Albero.Aholkulari teknikoa: Alberto Jiménez Luquin.Idazleak: Lourdes García Pérez eta Santiago García Fernández-Velilla.Laguntzaileak: OSTADAR Ingurugiro Hezkuntzako Sozietatea.Irudiak: Birilo.Infogramak: José Luis Oliveros García.

Copyright: ILAE Departamentua, CAN eta Egileak

Diseinua: ILUNEFilmaketa: Página, S.A.Inprimaketa: Gráficas OnaISBN: 84-235-1.894-9Legezko gordailua: NA-1.755/1999

Sustatzaile eta banatzailea: Nafarroako Gobernuaren Argitalpen Fondoa. Lehendakaritza eta Barne Departamentua. Navas deTolosa k., 21. 31002 Iruña. Tel. eta faxa: 948 42 71 23. E-maila: [email protected]

UNITATE DIDAKTIKO HONEKIN SAIOAK EGIN DITUZTEN IKASTETXEAK ETA IRAKASLE ARDURADUNAK:

IRABIA (Lehen Hezkuntzako 2. eta 3. zikloak; Bigarren Hezkuntzako 1. zikloa)

Fernando García Fernández eta Jesús Velaz Arizmendi

PITILLAS I.P. (Lehen Hezkuntzako 2. eta 3. zikloak)

Mercedes Santos Marugán eta Inés Ozcoide Pérez

OBANOS I.P. (Lehen Hezkuntzako 2. eta 3. zikloak)

Fernando Sanz Moreno eta Juan Luis Núñez Argandoña

Hezeguneak

Ingurugiroa

Ingurugiroaren arloko hezkuntza oraintsu sartu da gure herriko hezkuntza sistema-ren curriculum ofizialean, Hezkuntza Sistemari buruzko Lege Organiko Orokorra(LOGSE) onestearekin batera, hain zuzen ere.

Gaurko gizartea biziki kezkatzen duten zenbait gai bildu ditu LOGSEk zeharkakoakdeitzen diegun ikasgaien multzoan: kontsumoa, aukera-berdintasuna, bakea, osasu-na, eta, nola ez, ingurugiroa. Gai horietan guztietan heziketarako aukera onak ditugu,gogoeta eragiten dutelako eta erabakimena sustatzen dutelako. Beraz, zeharkako gaihoriek heziketa-jarduera orotan izan behar ditugu kontuan, edozein dela lantzen arigaren arloa.

Bestalde, horrelako gaien azpian dagoen oinarri etikoa -norbanakoaren eta taldearenetika- ezinbestekoa dugu gizarte askeago eta bakezaleagoa lortuko badugu, pertso-nak ez ezik izaki guztiak errespetatuko dituen gizartea, izadia baita gure berezko bizi--ingurunea.

Hezkuntza gizartearen premia nagusiak asetzeko bidea dela onartuz gero, guztiz ego-kitzat jo behar dugu ingurugiroaren arazoak eskolaren esparrura ekartzea. Kontuanhartu behar dugu gizadiaren historian sekula ez direla gaur bezain larriak izan naturbaliabideek jasaten duten ustiakuntza eta ingurugiroari eragiten dizkiogun kalteak.

Sistema naturalak ukitzen dituzten arazoak ulertzerik ez dago baldin eta gizartean,ekonomian eta beste hainbat eremutan gertatzen denarekin lotuta aztertzen ez badi-ra. Horregatik esan genezake, gaur egun, ingurugiro hezkuntza gizabanakoen etagizarteen ekimen etikoa dela, Lurraren aldeko ekimena hain zuzen, eta balio nagusibatzuk dituela abiaburu, besteak beste zuzentasuna, elkartasuna eta baliabideakustiatzeko neurritasuna.

Nafarroan hezkuntzaren arloan ari direnak, inondik ere, bat datoz goian azaldu ditu-dan helburuekin, baina tresnak eman behar dizkiegu aurrean duten erronkari euste-ko. Asmo horrekin prestatu dira unitate didaktiko hauek, alegia, lagungarri gisara,ikasgeletan ingurugiro hezkuntzako lanari nondik heldu izan dezaten.

Material hauen laguntzaz heziko dituzten herritarrak gai izanen ahal dira beren ingu-ruko gizartea eta natura behar bezala ulertzeko eta horien kudeaketa egokian partehartzeko, jakin-nahia, zorroztasuna, elkartasuna eta dibertsitatearekiko errespetuaagertuz.

Aurkezpena

Yolanda BarcinaIngurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta

Etxebizitza kontseilaria

Hezeguneak

Ingurugiroa

AURKIBIDEA

Irakasleentzako Gida Didaktikoa . . . . . . . . . .9Unitate Didaktikoaren aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11

Gida Didaktikoaren egitura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12

A. Unitatearen diseinua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13

B. Unitatearen garapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31

Motibazio eta ikuskapen jarduerak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31

Garapen eta ikasketa jarduerak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35

Ebaluazio eta laburpen jarduerak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51

Inplikazio jarduerak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58

Ikaslearen Ariketa Liburua . . . . . . . . . . . . .61Ariketen fitxak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64

Esperientziak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87

Baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105

Informazio dosierra . . . . . . . . . . . . . . . . .1331.- OINARRIZKO INFORMAZIOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135

1.1.- SARRERA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

1.1.1.- Gainbegirada historiari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

1.1.2.- Baina, zer da hezegunea? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

1.1.3.- Hezeguneen zenbait ezaugarri . . . . . . . . . . . . . . . . 136

1.2.- HEZEGUNE MOTAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

1.2.1.- Hezeguneak bereizteko irizpideak . . . . . . . . . . . . . . .136

1.2.2.- Sailkapen bat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

1.3.-NAFARROAKO HEZEGUNEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

1.3.1.- Non daude?... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

1.3.2.- Zein motatakoak dira? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

1.4.- GARRANTZIA, INTERESA, ERABILERA ETA USTIAPENA . . . . .139

1.4.1.- Naturarentzat garrantzitsuak... . . . . . . . . . . . . . . . . .140

1.4.2.-... eta jendearentzat baliagarriak . . . . . . . . . . . . . . . .140

1.5.- HEZEGUNEAREN EKOLOGIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140

7Aurkibidea

Hezeguneak

Ingurugiroa

1.5.1.- Nola funtzionatzen du? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149

1.5.2.- Urak bakoitza bere lekuan jartzen du . . . . . . . . . . . . . . . . . .144

1.5.3.- Bizia hezegunean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145

1.5.4.- Hemen bizitzeko prestaturik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146

1.5.5.- Hezeguneko bizia bere horretan zaindu nahi izatearen

paradoxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149

1.6.- HEZEGUNEEN KONTSERBAZIOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149

...edo guk eragin ohi duguna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149

1.7.- HEZEGUNEAK BALORATZEKO IRIZPIDEAK . . . . . . . . . . . . . . .150

...edo guk egin dezakeguna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150

1.8.- HEZEGUNEAK BALORATZEKO IRIZPIDEAK . . . . . . . . . . . . . . .150

1.9.- NAFARROAKO HEZEGUNEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151

1.10.- HEZEGUNEAN ARRETAZ IBILI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151

2.- LEGEAK ETA NAZIOARTEKO AKORDIOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153

2.1.- NAZIOARTEKO HITZARMEN ETA AKORDIOAK . . . . . . . . . . . .153

2.1.1.- Naturaren babesari buruzkoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153

2.1.2.- Hezeguneei buruzkoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153

2.2.- EUROPAKO LEGEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154

2.3.- ESTATUKO LEGEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154

2.4.- NAFARROAKO LEGEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154

3.- BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156

3.1.- IRAKASLEENTZAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156

3.2.- IKASLEENTZAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156

3.3.- KONTSULTA OROKORRETARAKO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156

4.- BALIABIDE DIDAKTIKOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158

4.1.- UNITATE DIDAKTIKOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158

4.2.- BIDEOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158

4.3.- EKIPAMENDUAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158

ERANSKINAK1.- NAFARROAKO HEZEGUNEETAN SARRI AURKITZEN DIREN HEGAZTIAK . .159

2.- NAFARROAKO HEZEGUNEETAN SARRI AURKITZEN DIREN LANDAREAK .160

3.- NAFARROAKO HEZEGUNEEN INBENTARIOA FITXETAN . . . . . . . . .161

8 Aurkibidea

9

Nafarroako hezeguneakIrakasleentzako Gida Didaktikoa

Hezeguneak

Ingurugiroa

UNITATE DIDAKTIKOARENAURKEZPENANafarroan ez dugu laku edo ibai handirik, bai ordeaputzu, aintzira eta urmael ugari lurralde mediterraneoan.Horiei lurralde atlantikoko zohikaztegiak eta aldianbehin urpean geratzen diren ibaiertz eta trokarteakerantsi behar dizkiegu. Urgune horietako anitz, batezere eremu elkorretan daudenak, erakunde publikoek ezdituzte oraintsu arte aintzakotzat hartu; are gehiago,denbora luzean uste izan da horrelako lekuak lehortze-ko edo saneatzeko lege eta programak antolatu beharrazegoela aurrerapenaren eta garapenaren aldeko politi-karen barnean.

Gure hezeguneak ongi kontserbatu ziren berrogeikohamarkadaren azken aldera arte. Gaur egun galdutzatematen da haien jatorrizko azaleraren %60-%70 inguru.Nafarroa ez da libratu galera horretatik. Kontserbazioanegin diren ahaleginak gora-behera, joera ez da oraindikaldatu. Nolanahi ere, urguneen azalera murriztea eta,batez ere, haiek degradatzea dakarten faktoreak ez dirajadanik zuzenekoak, baizik eta lurrazpiko uraren ema-riak eteten edo aldarazten dituzten faktoreak, emarihorien menpe baitago ur-mailaren urteroko igoerenerregimena.

Laurogeiko hamarkada arte inor gutxik ezagutzen zituenhezeguneak; naturaren kontserbazioarekin zerikusiazuten pertsonak izaten ziren, gehienbat. Gaur nekezaurkituko dugu hezeguneen balioaz eta haien kontser-bazioaren inguruko arazoez deus entzun ez duen inor.

Kezka horren erakusgarri, irakasleek hainbat erreferent-zia bibliografiko aurkituko dituzte liburutegietan, zingi-rak eta hezeguneak ikertzeko jardueretan erabiltzen ahaldituztenak. Lehendik dagoen eskaintza hori osatu nahi-rik prestatu dira honako material hauek, gure ForuKomunitateak berak eta ez beste inork bere gain hartubeharreko helburua gogoan: bideak jartzea Nafarroakoeskola-umeek gure ekosistema hezeak hobeto ezagutditzaten, horien ingurugiro-arazo bereziez jabe daitezeneta gizarte, ekonomia, ekologia eta kulturarentzat zen-baterainoko garrantzia duten aintzat har dezaten.

Bidenabar, Nafarroako ikastetxeei adore eman nahidiegu Nafarroako Gobernuak aspaldi honetan antolat-zen dituen heziketa programetan parte har dezaten,gure alde heze bikainenetako bietan: Pitillasko aintziraneta Las Cañaskoan. Material hauetan, guk uste, iradoki-zun ugari aurkituko dute, ikasgeletako programazioenbarnean gure Hezegune Babestuak ikusteko irtenaldiakantolatzeko orduan lagungarri izanen zaizkienak.

11Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Hezeguneak

Ingurugiroa

GIDA DIDAKTIKOARENEGITURAGida didaktiko hau irakasleentzat egin da, ikasgeletan UnitateDidaktikoa nola erabil lezaketen erakusteko asmoarekin.Hala, Unitate hau proposatzean hezkuntzako asmoak zeintzukizan diren azaltzen da lehendabizi; gero zehatz azaltzen diralortu nahi diren helburuak eta landu nahi diren gaiak, etaikasgeletako lanari begira aldez aurretik egokientzat jo direnestrategia metodologikoen funtsak aurkezten dira. Nolanahiere, azpimarratu beharra dago jarraibideok iradokizun soilakdirela. Beraz, hezkuntza-kolektibo bakoitzak horiek hartu etabere inguruabarren arabera moldatu beharko ditu. Gidak hiruatal ditu:

A- UNITATEAREN DSEINUA

Atal honetan azaltzen dira hezkuntza-asmoak eta horiek gau-zatzeko moduaren inguruko zertzeladak.

B- UNITATEAREN GARAPENA

Atal hau ikasgelako praktikaz ari da. Unitatean proposatutakojarduera guztiak hurrenez hurren aurkezten ditu eta azalpen

horretan alderdi hauek jorratzen ditu:

· Jardueraren bitartez lortu nahi diren helburu zehatzak,eta ikasketaren sekuentzian jarduera bakoitzak betekoduen zeregina.

· Aldez aurretik jakin beharreko edukiak, ezinbesteko edokomenigarritzat jo direnak.

· Unitatea ikasgelan aplikatzeko orientabideak.

· Curriculuma egokitzeko edo jardueraren aldaerak sortze-ko iradokizunak.

· Irakasleek jarduera burutzeko behar dituzten informaziogarrantzitsuen azalpena, eta informazio orokorraren ata-lean edo beste iturri batzuetan aurki daitezkeen informa-zioen erreferentziak.

Jarduerak beren hezkuntza-helburuen arabera sailkatu dira,horrela azter daitekeelako ongien unitate didaktikoa bereosoan, irakaskuntza-ikaskuntza segida edo zikloa den aldetik,eta jarduera bakoitzak prozesuan zein eginkizun betetzenduen garbi antzeman. Taulak jardueren sailkapena dakar etajarduera mota bakoitzari dagozkion hezkuntza-asmoak era-kusten ditu, irizpide horri jarraituz..

12 Irakasleentzako Gida Didaktikoa

JARDUERAK HEZKUNTZA-ASMOAK

Ikuskapena eta · Ikasleei unitatearen gaia zertan den esateamotibazioa Unitatearen helburuak eta eduki nagusiak adieraztea

Haien jakinmina suspertzea· Ikasleek lehendik dituzten ideiak arakatzea, beren ezagueren bidez ezin uler

ditzaketen kontuak eta ikasi nahi lituzketen gauzak azaltzera bultzatuz.

Garapena eta · Arestian azaldutako kontuez eta unitatearen edukiez ikasleek lehendik dituztenikasketa ideien aldean ideia berriak iradokitzea (kontzeptuak erkatzea)

· Informazio berriak (gertaerak eta kontzeptuak) eta errealitatea aztertzeko tresnak(prozedurak) ikasleen eskura jartzea

· Jendearen jarrerek eta jokabideek, norberarenak barne direla, aztergai dituguntokietan (Nafarroako alde hezeetan) zer-nolako eragina duten aztertzea.

Laburpena eta · Bideak jartzea ikasle guztiek unitatearen edukiak hausnar ditzaten eta bakoitzak bere kabuz labur azal ditzanebaluazioa · Bideak jartzea ikasle bakoitza gai izan dadin ikasitakoak bere erara adierazteko

· Irakasleei tresna fidagarriak eskuratzea unitatearen helburuak azkenean norainobete diren neurtzeko

· Bideak jartzea ikasleek, unitatearen helburuei erreparatuta, beren lehengo eta oraingo egoerak alderatu ahal dizaten

Aplikazioa eta · Ikasgelan ikasitako gauzak kanpoan ikusi eta ezagutzeainplikazioa · Ikasleek ingurune jakin bati aplikaturik ikasi dituzten gauzak bestelako egoera edo

inguruneei aplikatzeko aukerak azaltzea· Ikasleek basa-espezieak eta horien habitatak zaintzeko jardueretan parte har dezaten sustatzea; ahal dela,

ikasleen familietan eta inguruko gizartean nabari izanen dira jarduera horien ondorioak

Hezeguneak

Ingurugiroa

C.- BALIABIDEEN KARPETA

Unitatearen eranskina da. Baditu irudiak, testuak, prent-sako artikuluak eta irakasleei ikasgelako programazioaosatzen lagunduko dieten beste material batzuk, adibi-dez, mapa semantikoak edo sailkapen dikotomikoak.Material osagarriak dira, baina noizbehinka nahitaezerabili beharko dira proposatutako jarduerak burutuahal izateko. Hala ere, “Unitatearen garapena” ataletikbereiz aurkeztu dira, irakasleentzako oharrik ez dutenzatien fotokopiak egin eta ikasleekin batera erabili ahalizan daitezen. Badira ikasleek zuzenean erabili ahal iza-nen dituzten materialak ere.

A- UNITATEAREN DISEINUA

1.- MARKOA ETA KOKAERA

1.1.- APLIKAZIO EREMUA

Unitate didaktikoa Nafarroako Foru Komunitateko ikastetxeorotan erabili ahal izan dadin programatu da.

1.2.- IKASLE MOTAK

Material hauek hainbat egoera desberdinetan erabiliko dira.Izanen dira gogo handiarekin ikasten duten taldeak, eta bestetalde batzuetan zailagoa izanen da proiektua azkenerainogaratzea. Hainbat eta hainbat aukera proposatu beharko geni-tuzke heterogeneotasun horri betean erantzuteko eta hala ereez genituzke egoera guzti-guztiak barne hartuko. Beste aldebatetik, irakasleen jarrerak hain dira desberdinak ezen eraba-ki pedagogikoak ere askotarikoak dira halabeharrez. Hori guz-tia kontuan harturik, prestatu diren materialak nahikoa osa-tuak dira irakasleek alferrikako ahaleginik egin beharrik izanez dezaten beraiek aplikatzen, eta aldi berean nahikoa mal-guak dira Nafarroako ikasle eta irakasle mota ugarien beha-rrizanetara moldatu ahal izan daitezen.

1.3.- HEZIKETA ZIKLOA:

Honako material hauek osatzen duten unitate didaktikoa ezda heziketa zikloko maila bakar batean erabiltzekoa, baizik etagai-multzo bat lantzeko proposamena, Nafarroako gunehezeak izanik gai-multzo horren gune edo ardatz. Unitateanaurkezten diren jarduerak ez dira, beraz, denak ikasturte bere-an burutu beharrekoak. Hiru hezkuntza-ibilbide proposatzendira, alegia, ibilbide bana Lehen Hezkuntzako azken bi ziklo-

etarako eta Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako lehen ziklo-rako. Irakasleak aukeran du bere ibilbidea diseinatzea edobestela beraren ikasleen mailarako proposatzen den ibilbide-ari jarraitzea. Berau interesgarria gertatzen bazaio, proposat-zen zaizkion gainerako ibilbideei eutsi ahal izanen die ondo-rengo ikasturteetan.

1.4.- DENBORAN KOKATZEA

Material hauetan dauden proposamenetariko batzuk garatzenemanen den denbora kasuan kasuko ibilbidearen araberakoaizanen da. Dena dela, hobe dugu gehienez hamabost egune-ko sekuentziak programatzea, zeren denbora horren buruanikasleen motibazioa gainbehera hasten da eta lan handiak iza-nen ditugu haien arretari eusten. Luzaroago jorratu behardiren edukiak aukeratzekotan, komeni da hurrenez hurrenekobi sekuentzia edo gehiago antolatzea. Sekuentzia horiek batabestearekin lotura garbia izanen dute, baina bakoitzak berehelburu zehatz eta lokabeak izanen ditu.

Proposatzen diren jardueretako batzuk arras malguak diradenborari dagokionez. Beraiek ikasgelan garatzeko ezarribehar den epea baldintza askoren menpe dago: adibidez, jar-duera atalka antolatu, atal bakoitza lantalde bati eman etaazkenean emaitzak elkarri azalduko zaizkion ala ikasle bakoit-zak jarduera osorik garatuko duen; edo ikasleei behar duteninformazioa eskura jarriko zaien ala liburuetatik edo bestela-ko iturrietatik lortzeko eskatuko zaien. Alabaina, estrategiahauek neurri egokian erabili behar dira aukeratutako sekuent-zian zehar, ez dago zertan ibili prozedura bera behin eta berri-ro errepikatzen. Jardueren deskripzioetan iradokizunak sartudira, irakasleek egokitzapen horiek egin ahal izan ditzaten.Edonola ere, ikasleari lan egiteko askatasun handia ematendioten estrategiak proposatzen direnean gogoan eduki beharda horrelakoetan jarduera bukatzeko denbora gehiago beharizaten dela estrategia gidatuetan baino. Hortaz, sekuentziakontu handiz prestatu behar da, gehiegi luza ez dadin.

1.5.-UNITATEAK BILTZEN DITUEN ARLOAK:

Unitate hau Ingurugiro Hezkuntza xede duen hezkuntza-egi-tasmoaren ikuspegitik planteatuta dago, eta zenbait arlo bilt-zen eta lotzen ditu, halako moldez non unitate honi disziplinaanitzeko tratamendua ematen ahal zaion. Hala ere, ikasgaigehienak Ingurunearen Ezagutza edo Natur eta GizarteZientziak arloetakoak dira, heziketa zikloa zein den. Honakohauek dira unitateak biltzen dituen arlo guztiak, jarduerei


Hezeguneak

Ingurugiroa

buruzko azalpen zehatzetan aipatzen direnak:

Lehen Hezkuntza: Natur, Gizarte eta Kultur Ingurunearen Ezagutza

Hizkuntza

Artea

Heziketa Fisikoa

Bigarren Hezkuntza: Natur Zientziak

Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia

Hizkuntza

Gero aurkeztuko dugun saretan ikus daiteke zehatz-mehatzzein arlo landuko diren jarduera bakoitzean.


Hezeguneak

Ingurugiroa

2.- KONTZEPTUEN GARAPENA

Unitatean erabiltzen diren kontzeptu guztiak ageri dira kont-zeptuen garapenaren eskeman; haien arteko harremanak ere

azaltzen dira, eta harreman horien bidez defini daitezke ikas-keten ibilbideak eta sekuentziak. Gainera, eskemak unitateosoaren ikuspegi orokorra eskaintzen du.


eta

eta

guk

erab

ilieg

iten

dit

ugu

SAIL

KA

DA

ITE

ZK

Ebi

mul

tzo

osat

uz

AR

TIF

IZIA

LA

K

NAT

UR

AL

AK

badi

tuzt

eB

AL

IAB

IDE

AK

GIZ

AJA

RD

UE

RE

TA

N

eta

horr

ela

alda

razt

en d

ugu

eta

hori

en a

rabe

ra

ING

UR

UA

ET

AE

ZA

UG

AR

RIA

K

bako

itza

kdi

tu b

ere

NA

FAR

RO

AK

OA

LD

EH

EZ

EA

K

bera

ieta

n du

te

HA

BIT

ATA

alda

tueg

iten

da

UR

TA

RO

AR

EN

AR

AB

ER

A

ING

UR

UG

IRO

AR

EN

AR

AZ

OA

K

eta

erag

iten

dit

ugu

bera

iek

jasa

ten

ditu

zte

land

are

eta

anim

alie

nko

ntse

rbaz

ioa

best

eak

best

eE

UT

RO

FIZ

AZ

IOA

KO

LM

ATA

ZIO

A

KU

TSA

DU

RA

haue

k ho

ndat

ueg

iten

dit

uzte

ING

UR

UG

IRO

AR

EN

BA

LIO

AK

horr

egat

ik e

man

beha

r du

guB

AB

ESA

horr

ela

ez d

ira

agor

tuko

OR

EK

AE

KO

LOG

IKO

A

horr

ela

lort

uko

dugu

land

are

eta

anim

alie

nbi

zira

upen

a

LA

ND

AR

EK

AN

IMA

LIA

Kha

inba

tel

karr

ekin

HA

RR

EM

AN

AK

DIT

UZ

TE

MO

LD

ATU

EG

ITE

N D

IRA

lort

u ah

al iz

atek

o ATE

RP

EA

JAT

EK

OA

badi

raan

imal

iaSE

DE

NT

AR

IOA

K

HA

BIA

GIL

EA

K

NE

GU

TA

RR

AK

eta

alda

tu e

gite

n di

ra

Hezeguneak

Ingurugiroa

3.- AHOLKATZEN DIREN IBILBIDEAK

Hezkuntza lanari heltzen zaion modua asko aldatzen da kolek-tibo batetik bestera. Norbanakoek hasieran dituzten asmoak,gizarte-motibazioak, jarrerak, trebeziak eta lana burutzekodagoen denbora, inguruabar horien guztien menpe dago pro-zesuaren nondik-norakoa. Hala, ikasketaren sekuentzia zeha-ro aldatuko da talde batetik bestera, pertsona batetik bestera.Guk, hori kontuan hartuta, nahiago izan dugu unitatearen egi-turaren bitartez irakasleari askatasuna ematea kasuan kasukocurriculum-proiektuari ongien egokitzen zaion ibilbidea auke-ratu ahal izan dezan. Ez da beharrezkoa, beraz, “KontzeptuenGarapena” atalean dauden eduki guztiei heltzea, ezta ikasle-entzat proposatzen diren jarduera guztiak egitea ere.Dagoeneko landuta dauden edukiak, hurrengo unitateren

batean landu behar direnak eta abar kendu, aldatu edo gehi-tu egin daitezke.

Baina beste gauza bat bai dela ezinbestekoa, alegia, aukerat-zen diren edukiak eta jarduerak hurrenkera logikoan jostea,ikasketaren zentzuzko sekuentzia osatzen dutela. Lan horierraztearren, gai-multzoak biltzen dituen kontzeptu ororenazalpenak jarri dira “Kontzeptuen Garapena” atalean.

Hori gora-behera, unitatearen xede diren ziklo guztietan uni-tatearen aplikazioa eta irakasleen lana errazte aldera hiru ibil-bide zehatz proposatu dira, ibilbide bat ziklo bakoitzerako,hain zuzen ere.


eta

NAFARROAKOALDE

HEZEAK

beraietan dute

HABITATA

aldatuegiten da

URTAROARENARABERA

LANDAREK

ANIMALIAKhainbatelkarrekin HARREMANAK

DITUZTEMOLDATU

EGITEN DIRA

lortu ahal izateko

ATERPEAJAKETOA

badiraanimalia

SEDENTARIOAK

HABIAGILEAK

NEGUTARRAK

eta aldatu egiten dira

1. ibilbidea, 1. mailarako egokia

Hezeguneak

Ingurugiroa


eta guk erabiliegiten ditugu

SAILKADAIATEZKE

bi multzoosatuz

ARTIFIZIALAK

NATURALAK

badituzte BALIABIDEAKGIZA

JARDUERETAN

eta horrela aldarazten dugu

eta horien arabera

INGURUAETA

EZAUGARRIAK

eta horienarabera

NAFARROAKOALDE

HEZEAK

beraietandute

HABITATA

INGURUGIROARENARAZOAK

eta eragitenditugu

beraiekjasatendituzte

landare eta animalienkontserbazioa

hauek hondatu egitendituzte

INGURUGIROARENBALIOAK

horregatikeman behar

duguBABESA

horrela ez diraagortuko

OREKAEKOLOGIKOA

horrela lortuko dugu

landare eta animalienbiziraupena

LANDAREK

ANIMALIAKhainbat


Hezeguneak

Ingurugiroa


eta guk erabiliegiten ditugu

badituzte BALIABIDEAKGIZA

JARDUERETAN

eta horrela aldarazten dugu

NAFARROAKOALDE

HEZEAK

beraietan dute

HABITATA

INGURUGIROARENARAZOAK

eta eragiten ditugu

beraiek jasatendituzte

landare eta animalienkontserbazioa

besteakbeste

EUTROFIZAZIOA

KOLMATAZIOA

KUTSADURA

hauek hondatuegiten dituzte

INGURUGIROARENBALIOAK

horregatik emanbehar dugu BABESA

horrela ez diraagortuko

OREKAEKOLOGIKOA

horrela lortuko dugu

landare eta animalienbiziraupena

LANDAREK

ANIMALIAKhainbat


Hezeguneak

Ingurugiroa

4.- IBILBIDEETAKO JARDUEREN ZERRENDA

4.1.- 1. IBILBIDEA

Zk.JARDUERA MATERIALAK

1 Zer dakigu alde hezeez? Kaseta (K.O.), B.K.

2 Hau ikuspegia! Posterra, I.L.

3 Ezagut ditzagun alde hezeak B.K., I.L.

4 Zer animalia eta landare bizi Kontsulta bibliografikoetarakodira alde hezeetan? materiala, B.K., I.L.

5 Aintziran barrena B.K., I.L.

6 Langile trebeak Eguneroko objektuak, I.L.

7 Zingirako bizimodua B.K., margoak, enbalatzeko papera

8 Berezo asko dituen hotela Diapositibak (K.O.), I.L.

9 Bidaia arriskutsua I.L., B.K.

19 Moreau doktorearen uhartea I.L., dadoa, plastilina edo beste material moldakorren bat

20 Bingoa aintzira B.K., I.L.

21 Irtenaldia aintziara B.K.

B.K.:Baliabideen karpeta, I.L.:Ikaslearen ariketa liburua, K.O..:Karpeta osaga-rria

4.2.- 2. IBILBIDEA



2 Hau ikuspegia! Posterra, B.K., I.L.


5 Aintziran barrena B.K., I.L.

9 Bidaia arriskutsua I.L.

10 Nafarroako hezeguneen inbentarioa Kontsulta bibliografikoetarakomateriala, I.L.

11 Non dagoela esan duzu? Nafarroako mapa, B.K.

12 Nafarroako hezeguneakdirela eta ez direla B.K., I.L.

13 Alde hezeak galbidean I.L.

14 Gizakiaren jarduerak hezeguneetan Posterra, B.K., I.L.

16 Haritik tiraka Pelota, I.L.

18 Hamar arrazoi hezeguneenkontserbazioaren alde I.L.

20 Bingoa aintziran B.K., I.L.

21 Irtenaldia aintzirara B.K.

22 Zer egin alde hezeak luzaroan gozatuahal izateko Posterra, B.K., I.L.

24 Asmatu zer gertatu den I.L.

B.K.: Baliabideen karpeta, I.L.: Ikaslearen ariketa liburua, K.O.: Karpeta osagarria

4.3.- 3.IBILBIDEA



2 Hau ikuspegia! Posterra, B.K., I.L.


9 Bidaia arriskutsua I.L.

13 Alde hezeak galbidean I.L.

14 Gizakiaren jarduerakhezeguneetan Posterra, B.K., I.L.

15 Hezeguneen bilakaera I.L.

16 Haritik tiraka Pelota, I.L.

17 Arrastoa utziz... onerako edo txarrerako Artilezko harilak, I.L.

18 Hamar arrazoi hezeguneenkontserbazioaren alde I.L.

20 Bingoa aintziran B.K., I.L.

21 Irtenaldia aintzirara B.K.

22 Zer egin alde hezeak luzaroangozatu ahal izateko Posterra, I.L.

23 Kontrapasa B.K., I.L., grabagailua

24 Asmatu zer gertatu den I.L.

B.K.: Baliabideen karpeta, I.L.: Ikaslearen ariketa liburua, K.O..: Karpeta osa-garria

Ibilbidea Jardueraren zk.

1 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9,19, 20, 21.

2 1, 2, 3, 5, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 16, 18, 20, 21, 22, 24.

3 1, 2, 9, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 20, 21, 22, 23, 24.

(Ibilbideen eta jardueren arteko loturen laburpena)


Hezeguneak

Ingurugiroa

5.- HELBURUAK

Helburuak Foru Komunitateko Curriculumen OinarrizkoDiseinuan definitu diren etapakako helburu orokorretatik etaarlokako helburuetatik abiatuta prestatu dira. Era berean,Tbilisiko Konferentzian proposatu ziren bost kategorietakohelburuak ere definitu dira, Ingurugiro Hezkuntzaren nazioar-teko markoan. Kategoria horiek (kontzientzia, ezaguerak,jokabideak, gaitasunak eta partehartzea) honelako ekintzakbiltzen ahal dituen marko orokorraren beharra dute.

Jarduera bakoitzari helburu zehatzak jarri zaizkio.Helburuotan zehatz azaldu da gaitasuna zertan den, ikasleekzenbateraino garatu behar luketen gaitasun hori eta jarduerakzer-nolako loturak dituen landu behar diren beste edukiekin.

HELBURU OROKORRAK:

1. Nafarroako hezegune nagusiak ezagutzea.

2. Hezegune horietako animalia eta landare komunitateeta-ko kide nagusietako batzuk ezagutzea.

3. Hezeguneetako izaki bizidunen, horien habitaten eta elka-rreraginen inguruko arazoak zein diren jakitea eta kon-ponbideak proposatzea.

4. Gizakiak hezeguneetan esku hartzen dueneko egoerarenbatzuk aztertzea eta eskuhartzeen ondorioak aintzat hart-zea.

5. Hezeguneek animalia migratzaileen urteko ziklorako etadibertsitate biologikoaren iraupenerako duten garrantziaaintzat hartzea.

6. Hezeguneetako ingurugiroaren arazoez jabetzea etaarduratzea.

7. Hezeguneen ezaugarri nagusien, arazoen eta egoerarenberri ematen diguten adierazleak antzemateko eta datuakbiltzeko gai izatea, alde hezeetan bertan.

8. Ingurune hurbileko edo Foru Komunitateko hezegunerenbaten kontserbazioaren aldeko jardueraren bati ekitekoprest agertzea.

6.- EDUKIAK

6.1.- KONTZEPTUAK

· Nafarroako hezeguneak: non dauden eta nolako ezauga-rriak dituzten

· Urtaroetako aldaketak hezeguneetan· Jatorria eta bilakaera· Hezeguneetako animaliak eta landareak· Harreman trofikoak. Elkarreraginak habitatarekin· Gizakiak hezeguneetan egiten dituen ustiapenak· Nafarroako hezeguneak degradatu eta galtzea dakarten

prozesuak· Hezeguneen garrantzia gizartean, ekonomian, ekologian

eta kulturan· Animalien urtaroetako migrazioak· Hezeguneen kudeaketa eta kontserbazioa

6.2.- PROZEDURAK· Nafarroako mapa fisikoan hezeguneak kokatzea.· Hezeguneak sailkatzea aurretik definitutako irizpideen

arabera.· Hezeguneetako izaki bizidun arruntenak identifikatzea,

gidaliburu errazak kontsultatuz.· Fitxategiak eta txostenak egitea Nafarroako hezeguneei

buruz eta berorietako landaretza eta faunari buruz.· Paisaje palustreren bat behatu eta interpretatzea, tokian

bertan nahiz irudikapen grafikoen bidez.· Giza jardueren adierazle diren aztarnak ezagutzea.

Aintzirak eta zohikaztegiak.· Hezeguneetako giza jardueren azterketa kritikoa egitea

hainbat ikuspegitatik.· Testuliburuaz eta ikasgelako materialaz gainera beste itu-

rri batzuetara jotzea, ahozko iturriak zein idatzizkoak,kontsultak egiteko eta informazioa biltzeko.

· Ereduak sortzea, ekosistema hezeetako prozesu natura-lak eta giza jarduerek prozesu horietan eragiten dituztenaldakuntzak haien bidez ulertzeko.

· Ur-ekosistemetako ingurugiroaren arazo jakin batzukzergatik gertatzen diren azaltzen lagunduko duten espe-rientziak antolatzea eta egitea.

· Aldakuntza jakin batzuk gertatuko balira hezeguneak nolaeboluzionatuko lukeen azaltzea, kausa-ondorio erlazioerrazak direla medio.

· Egindako lanen berri elkarri azaltzea talde txikietan etatalde handietan, nork bere iritziak adieraziz eta argudia-tuz.


Hezeguneak

Ingurugiroa

· Eztabaidatzeko arauak ezagutzea, talde-eztabaidetanparte hartzeko eta hezeguneen kontserbazioaren inguru-ko gizarte-gatazkak ebazteko tresna diren aldetik.

· Hezeguneen azterketatik ateratako ondorioak lantzea etaeskolan nahiz eskolaz kanpo horien berri zabaltzea.

6.3.- JARRERAK· Hezeguneek gure bizi-kalitateari eta Nafarroako dibertsi-

tate biologikoaren iraupenari begira betetzen duten zere-gina aintzat hartzea

· Egoera jakinen aurrean erabakiak hartzea· Nork bere iritziak azaltzea· Nafarroako ekosistema palustreak behatu eta aztertzeko

gogoa izatea.· Giza jarduerek hezeguneei ekartzen dizkieten ondorioez

kezkatzea eta haien eragin kaltegarriak gaitzestea.· Hezeguneak zaintzeko jardueretan sartzea.

7.- UNITATEA CURRICULUMEAN TXERTATURIK

Unitate hau gauzatzerakoan ez dugu uste izan behar lehen etabigarren irakaskuntzetarako ezarritako oinarrizko curriculu-metik aparte prestatua denik, baizik eta curriculum horretanproposatzen diren helburu eta edukien zati bat garatzeko pro-posamen zehatza dugula eskuartean. Curriculum horren ara-bera, lehen irakaskuntzaren buruan helmuga honetara iritsibehar da: “natur eta gizarte inguruneetako gertaerak eta feno-menoak ulertzea, horien artean dauden erlazioak ezagutzea,eta, bakoitzak ahal duen neurrian, ingurugiroa babesten,zaintzen eta hobetzen gogotsu laguntzea”. Eta DerrigorrezkoBigarren Irakaskuntzan, berriz, hauxe da helburua: “ingurunefisikoaren funtzionamendua arautzen duten oinarrizko meka-nismoak aztertzea, giza jarduerek hartan dituzten eraginakbaloratzea eta, bakoitzak ahal duen neurrian, ingurune fisikoababesten, zaintzen eta hobetzen laguntzea, bizi-kalitateaharen menpe dagoela jabeturik”.

Ondoren oinarrizko curriculumaren helburu eta edukietarikobatzuk aipatuko ditugu, hain zuzen ere material hauetarakoaukeratu diren helburu eta edukiekin lotura dutenak.


Hezeguneak

Ingurugiroa


LEHEN IRAKASKUNTZAREN HELBURUAK ARLOKA

Natur, gizarte eta kultur ingurunearen ezagutza

5- Gizakiak ingurunean essku hartuz egitendituen jardueraren batzuk aztertzea, horien zenbateraino diren beharrezkoak eta noraino iristen diren kritikokibaloratzea eta eguneroko bizitzan naturaren aldeko jarrera hartzea, hau da, naturarenganako begirunea, naturaren defentsa, naturgune hondatuenlehengoratzea eta naturak bere horretan irauteko beharrezkoa duen oreka ekologikoa hobesten dituen jarrera.9- Inguruneko elementu nagusiekin zerikusia duten auzi eta arazoei antzematea, ekitea eta konponbidea ematea, gero eta estrategiasistematikoago etakonplexuagoak erabiliz informazioa bilatu, bildu eta tratatzeko, usteak adierazteko, usteak frogatzeko eta konponbide guztiak arakatzeko.

Gaztelania eta literatura1. Ahoz zein idatziz adierazitako gaiak ulertzea, jarrera kritikoarekin, eta ulertutako gai horiek geroko ikasketetan aplikatzea.5. Hizkuntzaren adierazpideak eta bestelakoak aldi berean erabiliz, hainbat gauza komunikatzeko mezuak ulertzea edo sortzea.10. Hizkuntza, ahoz zein idatziz, ikasteko eta lana planifikatzeko tresna gisa erabiltzea, prozedura jakin batzuei jarraituz (eztabaida, eskema, gidoia,laburpena, oharrak), prozedura horien bitartez errazagoa baita ekinbideak prestatu eta aldez aurretik antolatzea, informazioak buruz ikastea eta prozesuaatzera begira aztertu eta berrikustea.

Artea4. Gisa askotako mezuak sortzea gauzak adierazteko eta komunikatzeko, arte-hizkuntza guztien kodeak, oinarrizko formak eta teknika bereziak erabiliz.

EDUKIAK

Ingurunearen ezagutza

2. multzoa: Lur ekosistema

KONTZEPTUAK6. Izaki bizidunak: funtsezko ezaugarriak, morfologia eta funtzioak; animalien eta landareen arteko aldeak; elikadura-harremanak.7. Eguneroko bizitzan han-hemenka maizen aurkitzen ditugun animaliak eta landareak. Gizakientzat duten garrantzia.9. Gure inguruko paisajeak eratzen dituzten elementuak. Nafarroako paisaje moten aniztasuna.

PROZEDURAKInformazioa lortzea, lantzea eta tratatzea1. Irtenaldietan landa-koadernoak erabiltzea: ibilbidea, jardueren gida, lanak egiteko jarraibideak.6. Animaliak eta landareak identifikatzea, gako eta gidaliburu erabilterrazak kontsultatuz.Adierazpena, komunikazioa eta ingurunearen gaineko ekintza1. Paisajeari buruzko informazioa bilatzea eta trukatzea.2. Monografiak egitea, bai norberak bildutako datuak eta bai informazio-iturrietan egindako kontsultetatik ateratakoak erabiliz.3. Egindako lanaren berri ematea, erakustaldi, hormirudi, aldi baterako museo eta horrelakoen bitartez.4. Txostenak egitea, eztabaidatzea eta, egoki denean, defendatzea. Txosten horietan ingurune hurbilaren arazoak jorratuko dira eta egoera hobetzekobideak proposatuko dira.Ikerketa eta diseinua: lan esperimentala4. Hurbileko inguruneari buruzko ikerketa txikiak planifikatzea. Ikerketa horietan hipotesi frogagarriak proposatuko dira, datuak bildu eta antolatukodira eta ondorioak aterako dira.6. Ekosistemekin zerikusia duten hainbat alderdiren behaketak egitea.

JARRERAKGainerako pertsonei buruz1. Ingurunearekiko begirunea: ingurunearen kontserbazioa eta leheneratzea.2. Paisajeen askotarikotasuna eta bikaintasuna aintzat hartzea. Nafarroan paisaje mota anitz daudela jabetzea.3. Natur elementuen balioa aintzat hartzea eta haiek zentzuz erabiltzea.4. Inguruko animalia eta landareak errespetatzea eta haiek zaintzeko ardura izatea..Ezagutzari buruz5. Ingurunearen arloko lanak programatzeko eta burutzeko ekimena eta gogoa.

4. multzoa: Biztanleria eta ekonomi jarduerak

KONTZEPTUAKJardueraren protagonistak1. Tokian tokiko biztanleria: ingurune fisikoaren eta biztanleguneen arteko harremanak.2. Gure inguruko lan eta ogibide nagusiak. Horien ezaugarriak eta ingurune fisikoarekiko loturak.

PROZEDURAKIkerketa eta diseinua: saiakuntza lanak4. Biztanleriari eta giza jarduerei buruzko ikuspuntu desberdinak erkatzea eta uztartzea.

Hezeguneak

Ingurugiroa


Gaztelania eta literatura

1. multzoa: Ahozko komunikazioa

KONTZEPTUAK2. Ahozko komunikazioaren oinarrizko erak, ingurunearen eta komunikazio-helburuen arabera erabiltzen direnak (solasa, azalpena, elkarrizketa, eztabaida etab.)

PROZEDURAK1. Mezuak ulertzea ahozko komunikazioaren egoera guztietan.4. Ahozko komunikazioaren bidez informazioa bildu eta antolatzea eta esperientziak planifikatzea.6. Ahoz emandako mezuei buruz nork bere iritzi eta oharrak azaltzea.

JARRERAK2. Ahozko komunikazioko egoeretan hitzezko elkarreraginaren arauak betetzea.

2. multzoa: Idatzizko komunikazioa

PROZEDURAK7. Testu koherenteak idaztea, komunikazio-helburuetarako eta hartzailearentzat egokiak, estrategia zuzenak erabiliz.9. Testuak irakurri eta aztertu ondoren nork bere iruzkinak eta iritzia azaltzea.

JARRERAK2. Testu idatzietan dauden mezuei buruz jarrera kritikoa izatea.

Artea

1. multzoa: Ikusizko pertzepzioa-pertzepzio plastikoa: Irudia eta forma

JARRERAK3. Barruko sentimendu, balio, bizipen eta ideiak edota inguruko errealitateak irudien bidez adierazteko joera.

Hezeguneak

Ingurugiroa


BIGARREN IRAKASKUNTZAREN HELBURUAK ARLOKANatur Zientziak

3. Norberak landutako estrategiak, Zientziaren prozedurekin bat datozenak, arazoak ebazteko erabiltzea: aztergaia identifikatzea, hipotesiak formulatzea,berauek egiaztatzeko jarduerak antolatu eta7. Elementu fisiko eta izaki bizidunei buruz ikasitakoez baliatzea natur ingurunea zaindu eta gozatzeko, eta bera zaintzea eta hobetzea helburu dutenekimenak proposatzea, baloratzea eta, egoki denean, horietan parte hartzea.


5. Giza taldeek lurraldea eta bertako natur baliabideak usiatzen dituztenean gizartearen eta lurraldearen artean sortzen diren elkarreganinak identifikatzeaeta hainbat eskalatan aztertzea, eta ekonomian, gizartean, politikagintzan eta ingurugiroan elkarreragin horiek dituzten ondorioak aintzat hartzea

Gaztelania eta Literatura

9. Hizkuntza tresnatzat erabiltzea, ikasteko, errrealitatea ulertu eta aztertzeko, pentsamendua finkatu eta garatzeko eta nork bere jarduerak arautzeko.

EDUKIAK

Natur Zientziak

6. Izaki bizidunen askotarikotasuna eta batasuna

JARRERAK1. Izaki bizidun oro zaindu eta errespetatzea, batez ere galzorian dauden espezieetakoak.2. Animaliak disekzionatzen direneko praktikak behar-beharrezkoak direnean soilik egitea, eta animalia edo landareak alferrik hiltzen diren praktikariksekula ez egitea.

8. Natur ingurunearen osagai abiotikoen eta biotikoen arteko elkarreragina

KONTZEPTUAK3. Lehorreko ekosistemak eta ur-ekosistemak. Faktore abiotikoak eta biotikoak. Elkarreraginak.4. Nafarroan eta Espainian ugari direnekosistema motak.

PROZEDURAK5. Ur-ekosistemetako katena, katea eta sare trofikoak osatzea eta interpretatzea.7. Ekosistema jakin batean aldakuntza jakin bat gertatuko balitz ekosistema horrek nola eboluzionatuko lukeen iragartzea.8. Ur-ekosistemak aztertu ondoren atera diren ondorioak lantzea eta ikasgelan, ikastegian edo herrian haien berri azaltzea.

JARRERAK1. Inguru fisikoa eta izaki bizidunak zaintzeko ardura eta begirunea izatea, gizakiaren bizi giroaren funtsezko elementuak direla kontuan hartuz.

9. Aldaketak ingurunean. Gizakia, aldaketa-eragile nagusi

KONTZEPTUAK1. Ekosistemetan berez gertatzen diren aldaketak.2. Ekosistemetan gizakiak eragiten dituen aldaketak. Desorekak ekiditeko eta zuzentzeko har daitezkeen neurriak.

PROZEDURAK1. Jarduerak antolatu eta egitea, natur ingurunearen aldaketak azaltzeko eman diren arrazoietako baten batzuk egiaztatzearren.2. Gizakiak ingurunean egiten dituen eskuhartzeak kritikoki aztertzea, hainbat iturritarik jasotako datuak erabiliz.

JARRERAK1. Ingurugiroa beraren kutsaduraren eta degradazioaren errua duten giza jardueretatik defendatzea, argudio sendoak eta egiaztaturiko datuak erabiliz.2. Norbera bizi den lurraldeko landare eta animali populazioetan izandako aldaketak eta berauek pertsonen bizimoduan izan dituzten ondorioakezagutzeko jakinmina.

Hezeguneak

Ingurugiroa



1. Geografiako ezaguerak eta natur ingurunea

KONTZEPTUAK2. Natur ingurunea eta haren kontzerbazioa. ingurunearen degradazioa dakarten politikak. Politika zuzentzaileak.

PROZEDURAK5. Mota askotako informazioak elkartzea (mapak, planoak, irudiak, argazkiak, datu estatistikoak, grafikoak, artikuluak, txostenak, zientzi testuak, literaturtestuak etab.).6. Ingurunearen eta giza ekintzaren arteko elkarreraginak azaltzea zenbait gertaera eta prozesu geografikotan, esate baterako, leku jakin bateko ingurugiroakutsatzen eta hondatzen denean, paisajeak eratzen direnean edo toki eta eremu jakinetan zenbait gertaera geografiko jazotzen direnean.

JARRERAK4. Ingurunea giza taldeen baliabide eta bizi-kalitatearen elementu garrantzitsua dela jabetu eta hura zaindu eta defendatzearen alde egotea.

3. Ekonomi jarduera eta eremu politikoa

PROZEDURAK9. Ekonomi jardueren ondorioz sor daitezkeen lurralde-arazoen inguruko eztabaidak eta simulazioak prestatu eta egitea.

JARRERAK2. Zenbait ekonomi jarduerak ingurugiroarentzat dituzten arriskuak ezagutzea, eta kontuan edukitzea ingurugiroa babestu beharreko baliabide garrantzitsuadela.

10. Morala eta hausnarketa etikoa

KONTZEPTUAK3. Garapena eta ingurugiroa: dilema morala.

PROZEDURAK7. Arazo etiko nabarmenei buruzko forumak, eztabaidak edo erabakien simulazioak prestatu eta egitea; saio horietan jarrera guztien alderdi onak etatxarrak agerian jartzen saiatzea eta ondorio moral zuzenak ateratzea.

JARRERAK3. Natur ingurunea pertsonen bizimodu duin eta egokia lortzeko baliabidea eta beharrezko elementua dela jabetu eta hura zaindu eta defendatzearenalde egotea.7. Arazo ekologikoei buruzko diskurtso moralaren egokitasuna onartu eta aintzatestea, eta bereizmen etikoa lantzea, erabakiak hartu aurretik arazoakbehar bezala baloratzeko.

Gaztelania eta Literatura

6. Hizkuntza eta ikaskuntza

PROZEDURAK6. Lanak egiteko behar den informazioaren iturriak aukeratu, bilatu, kontsultatu eta erabiltzea: idatzizko iturriak, ahozkoak, ikus-entzunezkoak etainformatikoak.

JARRERAK2. Kontuan izatea dokumentazio-iturriak garrantzitsuak direla hainbat helburu lortu ahal izateko.

Hezeguneak

Ingurugiroa

8.- ESTRATEGIA METODOLOGIKOAK ETA ORIEN-TABIDEAK

Ingurugiro Hezkuntza jarrera egokiak garatzeko bitartekotzatdaukagu. Baina ez dugu ahantzi behar, ingurugiroaren etagure arteko harremanak hautemateko hurbilketan, osagai etalotura objektibo bakoitzean pertsona bakoitzak elementu etaharreman desberdinak ikusten dituela. Ulerkera desberdinhoriek ez dira biztanleria edo kulturen artean soilik aurkitzen,kolektibo baten barnean ere aurki litezke, are ikaskideen arte-an ere, eta bestalde, denbora joan ahala aldatu egiten dira.Horregatik Nafarroako hezeguneei buruzko heziketa lanetanaurkituko ditugun erantzunak askotarikoak izanen dira; hala-koxea da abiapuntua ere. Inguruabar hori kontuan hartubeharra dago kolektiboetako jarreren edo jokabideen aldake-tak baloratzen direnean, alegia, esparru jakin batean heziketalana burutu eta gero haren emaitzak aztertzen direnean.

Hala eta guztiz ere, badirudi eskola-umeen IngurugiroHezkuntzako jarduera orotan ezaugarri jakin batzuk aurkitubehar genituzkeela. Hala, zenbait aldagai bururatzen zaizkigu,ikasle eta irakasle taldeen jarrerak edo portaerak aldarazteaxede duen edozein heziketa-lan baldintzatzen duten alda-gaiak, hain zuzen, eta are gehiago hezeguneen babesa beza-lako gai batean, sarriegi urruti samar ikusten dugun gaia daeta. Aldagai horiek kontuan hartuz gero hobeto mugatu ahalizanen ditugu egin asmo ditugun jarduerak, eta bukaerakoebaluaziorako erreferentziak izanen ditugu. Ildo horretan,eztabaidarako gaiak eskaintzeko, eta ez Ingurugiro Hezkuntzazer den eta zer ez den esateko, funtsezko alderdi hauek azpi-marratu nahi genituzke:

· IHko gaiak jorratzen dituen heziketa-lan oro eredu teori-koren batean oinarritu behar da.

· Haur zein heldu, gizakiok garapen morala etapaka egitendugu, eta antzeko egoeren aurrean modu desberdineanerantzuten dugu etapa bakoitzean.

· Ikasle taldeak heterogeneoak izan ohi dira eta bakoitzakproiektu desberdina behar du. Eskola-umeen garapenmoralaren maila eta haien autonomia, horiexek dira kon-tuan hartu beharreko lehenbiziko erreferentziak. Adina,eskola-maila edo ikasi behar duten gaia bigarren lekuanutzi behar dira.

· Gatazkez baliatzen ahal gara haurrei moralaren garape-nean aurrera egiten laguntzeko. Izan ere, egoera gataz-katsuak gu guztiok ukitu eta jarrera hartzera behartzengaituzten egoeratzat aurkezten ahal dizkiegu. Bestela,litekeena da haurrek irudien segida huts edo filme ikus-garri bat bezala hartzea ingurugiroaren arazoei buruzerakusten dieguna.

· Xede ditugun eremuaren eta kolektiboaren araberaeskuhartzearen eredua eta metodologia aldatu beharditugu. Edozein ikasmailatan eta edozein arlotan denakbalio duela uste izaten dugu, aski dela ikasmaila igoahala gaia sakonago eta zabalago lantzearekin; bada,uste hori alboratzen saiatu behar dugu.

· Ingurugiro Hezkuntzako lana taldelana da, hezeguneenbabesa/lehengoratzea ere bai. Ondorioz, irakasle etaikasle talde batek heldu beharko lioke lan horri, ez litza-teke ikasgelako lan arruntzat hartu behar.

· Ahaleginak egin behar ditugu IH egoera, elementu etaarazoen azalpen hutsa baino gehiago izan dadin; IHrenbitartez azken batean zera lortu behar genuke, gizabana-koek eta giza taldeek gogotsu parte har dezatelaNafarroako zenbait hezeguneren egoera larria hobetzekoeta aldatzeko ekintzetan.

· Toki hezeen egoera bere onera ekartzeko lan kolektiboangutako bakoitzaren ekarpena zein garrantsitsua denohartaraztea izanen da helburuetako bat, giza talde baten(eskola-umeen) garapen morala bultzatze aldera.

· Ikasgelan Ingurugiro Hezkuntzarako planteatzen ditugunprogramazio guztietan geure buruari galdetu behargenioke ea programazioaren xedeak hauek ote diren:proposatutako curriculuma garatzea, dena-delako gaia-rekin loturik egon eta garrantzia duten edukiak lantzea,arau jakin batzuk barneratzea, hezeguneak eraldatzekozereginari lotzea, portaerak edo jarrerak aldaraztea.

· IHren arloko ekintzen helburuak formulatzen direneankontuan eduki behar dira hartzaileak, gizarte-ingurua,ezbaian jarriko diren jarrerak, ekintza burutzeko epea,ekintzari loturiko ikasgaiak/irakasgaiak, esku hartukoduten pertsonak, jorratuko den arazoa eta ekintza eba-luatzeko era, beste gauza batzuen artean.


Hezeguneak

Ingurugiroa


· Eskolak ezaugarri bereziak dituela eta, haren esparruakoso jarduketa zehatzak behar ditu. Beti ere jarduketahoriek curriculumaren garapenean sartu behar lirateke.

· Hizpide dugun bezalako Ingurugiro Hezkuntza, irakasle-entzat, pertsonaren garapenari eta lanbide-garapenaribegira egin behar diren ekintzen eta gogoeten prozesukonplexua da. Prozesu horrek ekintza-segida egokiarenbeharra du, eta hura talde-ikerketaren bitartez burutzeakeredu teorikoa prestatzeko bidea emanen du.

· Denok onartzen dugun iritziaren arabera, eskola-umeengarapen moralari laguntza eraginkorragoa emanendiogu, edozein heziketa-lanetan, abiaburutzat hartzenbaditugu beraiek lehendik dituzten ezaguerak, ideiak,portaerak, jarrera orokorrak, eta horietan aldaketa iraun-korrak-edo eragiten saiatzen bagara.

· Edukiak arretaz aukeratu behar dira, ekintza bakoitza zeingirotan garatuko den erreparatuz (irakasleak, ikasleak,gizartea), horrela errazago beteko baitira hasieran ezarri-tako helburuak.

· Gerta liteke hezeguneei buruzko lana oso espezifikoa iza-tea. Horregatik ez dugu ahantzi behar egoeraren etakolektiboaren arabera estrategia batzuk besteak bainoegokiagoak izan daitezkeela. Zenbait kasutan estrategiabakar bat ez da aski eta estrategia-multzoa erabili beha-rra izanen dugu.

· Hezeguneen inguruan garatzen diren ekintzak ebaluatzenez badira, zailagoa izanen da ekintza horiek euren ardu-radunen lanbide-garapenerako lagungarri gertatzea.Hartzaileak ebaluazioaren prozesu osoan inplikatu beha-rra dago.

· Garatu nahi izan den programa, jarraitutako prozesua etahartzaileen jokabide eta jarreren aldaketak, halakorikbada, ebaluatu egin behar dira. Ebaluazio hori IHren funt-sezko betekizuna da.

Goian azaldu ditugun oharrak curriculumean eta didaktikanislatu behar dira. Alde batetik LOGSEk eskolari ezartzen dioneginkizuna dago, eskola heziketa moralaren gunea den alde-tik; bestetik, honako material hauek Nafarroako Gobernuareneskutik argitaratzeak berak heziketa-asmo garbiak adieraztenditu, eta azkenik, ikuspegi kognitiboa edo eraikitzailea dugu,

pertsonaren portaera haren ezagutza osatzen eta berregitu-ratzen duen prozesu gisa ulertzen duen ikuspegia, alegia.Ingurugiro Hezkuntzaren bidez elkarreraginen eta eraikuntza-ren prozesurantz bideratu behar ditugu ikasleak, portaerariburuzko zenbait arau barneratzera eta ingurugiroaren arlokokontzeptuak ikastera eraman aurretik. Horixe izan da gureasmoa material hauek diseinatzerakoan.

Material hauetan alde batera utzi nahi izan dugu ingurugirohezkuntzarako beste material batzuetan nagusi den deskrip-zio eta naturalismo usaina, eta hezeguneen ingurugiro-ara-zoei buruzko lana proposatu dugu. Proposamen hori gau-zatzeko, gisa honetako alderdiak landu daitezke:

Ekosistema hezeen dinamika arautzen duten prozesunaturalak.

Izaki bizidunak ingurunera nola moldatzen diren

Hezeguneen berezko bilakaera eta giza jarduerek proze-su horretan duten eragina

Hezeguneen ustiapenak dakartzan gizarte-gatazkak

Ekosistema hezeak babesteko ekintza eraginkorrengarrantzia

Hezeguneen arazoak aintzat hartu eta horietaz arduratubeharra

Hezeguneen arazoak direla-eta nork bere iritziak etabalio-sistemak sortzea

Material hauek erabili behar dituzten irakasle eta ikasleenartean alde handiak egonen dira, nahiz denak hezkuntza mailaberdintsukoak izan eta ikaskuntzarako trebezia jakin batzuklehenetsi besteen aldean. Seguruenik, talde batetik besteraasko aldatuko da ikasleen autonomia maila, eta aztergaiduten gai-multzoarekiko motibazioa ere bai. Horregatik guz-tiagatik, unitatean zehar proposatzen diren jardueretan asko-tariko estrategia didaktikoak aurkeztu dira.

Zenbait eduki, funtsezkotzat jo direnez, ibilbide batean bainogehiagotan landuko dira. Halakoetan jarduera beraren barne-an zenbait estrategia desberdin emanen dira eduki beragaratzeko, ikasleen autonomia mailari eta motibazioariongien egokitzen zaien estrategia aukeratu ahal izan dadin.

Hezeguneak

Ingurugiroa

Jarduera berean sakontzeko bide desberdinak ere iradokikodira. Era horretara curriculumaren moldapena eta taldekide-en arteko desberdintasunarekiko arreta sustatzen ahalkodira.

Halaber, ikerketa txikiak proposatzen dira sekuentzian tarte-katurik. Ikerketa horiek ikasteko autonomia areagotuko duteeta disziplina anitzetan aldi berean lan egiteko aukera ema-nen dute. Gainera, ikasleek idatzizko eta ahozko informazio--iturriak kontsulta ditzaten sustatu nahi izan da, testuliburua-ren ordezko irtenbideak aurkeztearren eta irakasleei laguntze-arren.

Irtenaldi didaktikoak bitarteko guztiz lagungarriak izanendira naturgunean bertan burutu beharreko heziketa-ekintzakantolatzeko orduan. Hala ere, denok dakigu nolako zailtasu-nak aurkitzen diren horrelako jardueretan: antolakuntzarenarazoak, arazo ekonomikoak eta abar, sarri askotan. Bestealdi batzuetan, lehendik ere ingurunea baliabide didaktikoiraunkortzat erabiltzen jakin izan duten irakasleei gisa berekojarduera gehiegi metatzen zaizkie. Horregatik, unitatea inon-go hezegunetara joan gabe ere garatu ahal izateko moduandiseinatu dugu. Baina, zalantzarik gabe, unitatearen helburueibegira komeni da hezeguneetara txangoren bat antolatzea.Hala ere ez dira gomendagarriak gidaririk gabeko bisitak,hezeguneak ekosistema minberak direlako, batez ere hegaz-tiek habia egiten duten sasoian. Hala bada, irakasleei gogoraekartzen zaie Nafarroako Gobernuak Pitillasko eta LasCañasko aintziretan abian jarri dituen heziketa programetarajo dezaketela, eta aukera hori kontuan hartuz unitatean zeharjarraibide metodologikoak ematen dira txangoa ikasgelakoprogramazioan egokitzeko.

Unitatearen bukaera aldean lan-proiektuak iradokitzen dira.Ikasleak gutxiago edo gehiago inplikatuko dira ikasgai dituz-ten arazoetan, beraientzat aukeratzen den proiektuaren ara-bera. Proiektuok ikasleek eurek onartu behar dituzte ongi irit-ziz gero, sekula ez zaizkie derrigorrez ezarri behar. Proiektuenbitartez, ikasketaren sekuentziari amaiera emateko, agianikasleen konpromisoa eskatuko duten jarduerak eginen dira,ingurugiroaren onerako eta zehatzago Nafarroako hezegune-en onerako jarduerak, hain zuzen. Horrela alde horien des-kripziotik eta ingurugiro-arazoen azterketa hutsetik haragojoango gara. Ekinbide horietako baten batzuek, inondik ere,eskola-eremuaren mugak gaindituko dituzte, hau da, erakun-de publikoetatik edo herriko zein auzoko elkarteetatik sortu-tako ekimenak izanen dira edota beraiekin elkarlanean buru-tuko dira. Herritarrei heziketa bideak eskainiko zaizkie beren

inguruko gizarte-dinamikan buru-belarri parte hartzekogauza izan daitezen. Horrez gain, ikastetxean egiten diren jar-dueren berri zabalduko da ikastetxetik kanpo eta eskola-erki-degoaren eta inguruko erkidegoaren arteko harremanak sus-tatuko dira.

Jarduerak zalantza eta galdera iturri izan daitezen saiatu gara,ikasleek galdera horiei erantzuna eman diezaieten ikasketa--sekuentzian zehar. Beraz, estrategia jakin baten alde egindugu apustu: egoera arazotsuen tratamendua proposatzenduen estrategia aukeratu dugu, arazoen ebazpena deitu ohizaion hori, Ingurugiro Hezkuntzarako NazioartekoMintegietan emandako gomendioekin bat etorriz.

Taldean ikastea errazten duten jarduerak hobetsi ditugu,ikasleak taldeka antolatuz, baina aitortu beharra daukagueskola-eremuan taldelanak badituela zailtasunak. Alabaina,erkidego osoa ukitzen duten arazoetan alferrik da bakoitzabere aldetik ibiltzea. Taldelanaren ondotik, ordea, bakarkakolanak etorri ohi dira, nork bere kasa laburpena eta berrikus-pena egin behar baititu, ikasitako gauzak behar bezala bere-ganatuko baditu.

9.- EBALUAZIOA ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAK

Eskola-esparruan honelako jarduerak egiten diren aldietanberehala sortzen da ikasitakoak ebaluatzeko beharra.Horregatik aurretiazko kontu batzuk argitu behar dira, eba-luazioaren xedeak direla eta. Izan ere, aurretiaz aztertu behardugu ea ebaluazioa ikasleetara mugatuko den, edo hezegu-neen amaierako egoerari erreparatuko ote zaion, beste alder-di batzuk ere baloratuko diren, adibidez, irakaslearen jardunaeta beraren estiloa, ikasgelako giroa, irakasteko metodoa,materialak edota programazioa bera; ea jakin nahi dugun alaez zenbat ikaslek lortu duten programazioaren helburuakbetetzea. Beste zenbait alderdi ere zehaztu behar dira, alegia,ebaluazioaren bidez ikasleen ikasketa-prozesuak banaka eba-luatuko ote diren, ikasleek parte hartuko duten ala ez proze-suaren ebaluazioan, paisajean eragindako aldaketen ebalua-zioan edo euren buruaren ebaluazioan, eta, halaber, ea nolaegokituko den ebaluazioa ikaskuntza-irakaskuntza proze-suan.

Horregatik guztiagatik behar-beharrezkoa da lehenbiziproiektuaren ebaluazioari ekitea. Hezeguneen inguruko lan--plana abian jarri eta aurrera egiten dugun heinean oztopoakagertuko zaizkigu, hainbat zertzelada aztertu eta erabaki


Hezeguneak

Ingurugiroa

zehatzak hartu beharrean aurkituko gara. Litekeena da ikasle-ek zailtasunak izatea, ezustean lana eten behar izatea, propo-samena txarto azaldu zaielako. Zenbaitetan uste izaten dugueskola-umeek prozedura edo kontzepturen bat erraz ikasikodutela baina gero ez da hala gertatzen. Denboraz estu ibiltzeaere gerta liteke, edo jardueraren bat egiteko modurik ez iza-tea. Beraz, txostenak prestatu behar dira honelako gauzenberri jasotzeko:

· Hasierako programazioari egin zaizkion aldaketak etahauen arrazoiak.

· Jarduera nabarmenen balorazioa: egokienak gertatudiren jarduerak eta arazo gehien sortarazi dituztenakberariaz baloratuko dira.

· Aukeratutako ibilbidearen egokitasuna.

· Aukeratutako unitateetariko bakoitzaren eta osorik landudiren unitateen laburpenak, eta batzuk aukeratu eta bes-teak baztertu izanaren arrazoiak.

· Koordinatzaile taldearen eta ikasle taldearen jardunbidea.

· Eskola-umeentzako kalifikazio-sareta aldatzeko proposa-mena, egokia bada, taldeen lanaren emaitzak ikusirik.

· Egindako lanaren talde-balorazioa.

· Elkarlanaren funtzionaltasunari buruzko oharrak.

Honako material hauek, sarreran esan dugun bezala, ikasge-lako lana gogoan daukagula diseinatu ditugu. Ikasketak eba-luatzeko unea, beraz, oso une garrantzitsua da eta irakasleekkezkaz ekiten diote. Guk jarraian iradokizun batzuk azaldunahi ditugu ikasleen ebaluazioari buruz. Hasierako ebaluaziodiagnostikoa ikuskapen jardueren bitartez egiten da.Garapen, laburpen, aplikazio eta inplikazio jardueretan ager-tuko diren ikaskuntza-egoeretan irakasleek ikasleen emaitzakbaloratzen ahalko dituzte, eta ikasleek ere, euren aldetik, gal-derei erantzuteko edo arazoak ebazteko erabili dituzten bitar-tekoak eta eman dituzten erantzunak zuzenak ziren ala ezjakin ahal izanen dute. Horrela autoerregulaziorako tresnabaliotsua eskaintzen da, prozesuan aurrera joan ahala eta ete-nik gabe okerrak zuzentzeko aukera emanen duena. Ez dabeharrezkotzat jo, beraz, ebaluazio hezitzailea egiteko jar-duera berezirik diseinatzea, ikasketaren sekuentziak berak

barruan hartzen duelako ebaluazio mota hori. Hala, ikasleeknatur inguru hondatuak lehengoratzeko jarduerak eurenkabuz proposatzeko edo irakasleek ezartzen dizkieten jardue-retan gogotsu eta arretatsu parte hartzeko agertzen dituztengaitasuna, kasurako, berez da adierazle bat eta ebaluazioanerabil daiteke, jarreren atalean aukeratutako edukien ebalua-zioan, hain zuzen ere. Hori gora-behera, unitatearen edukinagusiei begira, berariaz diseinatu dira ebaluazio batukorraegiteko jarduerak.

Eskola-umeen ikasketak baloratzeko lanean laguntzekoasmoz, EBALUAZIO IRIZPIDE sorta proposatzera ausartugara. Irizpide horien arabera, eskola-umeak gauza hauek egi-teko gai ote diren begiratu behar dugu:

1. Nafarroako hezegune nagusiak mapan kokatzea.

2. Ezaugarrien zerrenda batean hezeguneen ezaugarriakbereiztea.

3. Sailkapen-irizpideak emanda, Nafarroako hezegunenagusiak horien arabera sailkatzea.

4. Ekosistema palustreetako zenbait animalia eta landareidentifikatzea eta ingurugirora moldatzeko garatu dituz-ten ezaugarriak aipatzea.

5. Hezeguneetako landare-komunitateak transektuan zeinbere lekuan kokatzea.

6. Testuliburutik ez beste iturri batzuetatik informazio balia-garria biltzea hezeguneei buruz eta beraietan bizi direnizaki bizidunei buruz.

7. Urtaroen segidaren denbora-nozioak behar bezala era-biltzea, hezeguneetan urtean zehar gertatzen diren alda-keten hurrenkera ezagutzeko.

8. Hezeguneetako izaki bizidunen zerrenda hartu eta horienarteko sare trofikoak osatzea.

9. Gertaera edo giza jarduera jakin batzuek hezeguneetakoespezieetan eta horien habitatetan zein ondorio izanenlituzketen esatea, kausa-ondorio erlazioak azalduz, etaekosistemak nola eboluzionatuko lukeen esatea.

10. Aintzirak eta zohikaztegiak ustiatzeko erak eta toki horie-


Hezeguneak

Ingurugiroa

tatik ateratzen diren baliabideak aipatzea.

11. Ustiapen mota bakoitzak natur ingurunearen gain izandezakeen eragina azaltzea eta jar litezkeen konponbideakedo neurri zuzentzaileak proposatzea.

12. Hezeguneetan eragina duten jarduerak edo horien arras-toak ezagutzea, irudietan edo bertatik bertara ikusi ondo-ren, eta jarduera horiek eragindako aldaketak ezagutzea.

13. Hezegune baten ezaugarriez eta haren ingurugiro-arazo-ez eginen zaizkien galderei erantzun ahal izateko behardituzten datuak alde hezean bertan biltzeko jarduerakplanifikatzea.

14. Hezeguneen eutrofizazio eta kolmatazio prozesuak des-kribatzea eta berezko prozesu horiek gizakiaren jardue-ren eraginez azkarragotzea eragotziko duten neurrizehatzak proposatzea.

15. Nafarroako hezeguneak babestu eta zaintzea zergatik denbeharrezkoa azaltzea, gutxienez bost arrazoi emanez.

Aurreko irizpide horietan, beharbada, kontzeptuek pisu han-diegia dute. Kontzeptuak ez, baizik eta jarrerak dira gakoaalde hezeei eta gisa bereko gaiei buruzko sekuentzietako ego-era askotan. Baina onartu beharra dago ez dugula esperient-zia handirik balioak eta jarrerak ebaluatzen, are gehiago, bat-zuek uste dute jarrerak ezin direla ebaluatu. Dena dela, esko-la-umeak hezeguneen egoeraz jabetzera eta euren lehengojokabidea ezbaian jartzera bultzatzen ahal ditugu, ez dagozalantzarik. Proposatzen diren amaierako jarduerek segurue-nik jarrera pertsonalak argitzen lagunduko dute eta egoeraorokorra hurbilagotik ezagutzeko aukera emanen dute. Halaere, lana konplexua da eta gure ustez komeni da abiapuntut-zat har litezkeen kontu batzuk gogora ekartzea:

· Jarrerak neurtzen ditugunean zenbait oztopo gainditubehar ditugu. Denetan zailena, agian, hauxe izanen da:jarrera-multzo bat definitu behar dugu eta indize bat lortubehar dugu taldeko ikasle bakoitzaren jarrera multzohorretatik noraino aldentzen den neurtzeko. Har dezagunkontuan benetako jarrerekin lan egin behar dugula,“neurtu” egin behar ditugula interferentzia teorikorikgabe, eta guk atera dugun indize hori ikasle bakoitzarenegoerarekin erkatu.

· Jarrerak ez dira agerikoak eta ezin dira zuzenean neurtu,euren kanpoko agerpenen bitartez neurtu behar dira.

· Argi eta garbi eduki behar da zer lotura dagoen neurtubeharreko jarrera edo balioaren eta ustez haren adieraz-garri diren ageriko jokabideen artean, bai ikasgelan etabai hezeguneetara egiten ditugun irtenaldietan.Hezeguneek eragiten duten edo horiekin zerikusia duenedozein jarrera aztergai hartzen dugunean, behatukoditugun jokabideen kopuruak jarreraren neurketa zuzenaizanen dela baieztatzeko adinakoa izan behar du.

· Behaketaren inguruabarrek haren emaitzak aldaraz ditza-kete. Gauza bat da eskola-umeen portaera euren ohikogiroan edo txango batean behatzea eta beste bat eskolabarruan behatzea, eskolak beste baldintza batzuk ezart-zen dizkielako. Era berean, ez ditugu ondorio berdinakaterako giro estandarizatua prestatzen dugunean etagiroan emaitzak aldaraziko dituen zerbait dagoenean.

Ondokoak ere kontuan hartu behar ditugu:

· Ez dugu inon aurkituko bakarra eta denek onartua denhurbilbiderik hezeguneei buruzko jarrerak neurtzeko.

· Oso egoera zehatzetan agertuko diren jokabideen laginmugatua aztertu besterik ezin dugu egin.

· Eginen ditugun neurketek eta aterako ditugun datuekerrore-margina izanen dute.

· Gerta liteke neurketetan erabiliko ditugun eskalak gaizkidefiniturik egotea.

· Jarrera bat ezin da definitu besteetatik aparte, ezta joka-bide edo iritzi hutsetan oinarriturik ere; beste jarrerekikoharremanak agerian jarriz definitu behar da.

Horregatik guztiagatik, aldez aurretik ezarri behar dira eba-luazioa egiteko baldintzak eta erantzunen balorazioan era-biliko diren irizpideak.


Hezeguneak

Ingurugiroa

B- UNITATEAREN GARAPENA

MOTIBAZIO ETA IKUSKAPEN JARDUERAK

Proposatzen diren jarduerak, motibazio eta ikuskapen jardue-rak, berdinak dira ibilbide guztietan. Era horretara, ikasleekaldez aurretik dituzten ideiak eta nahiak aintzat hartzeko infor-mazioa eskuratuko dugu eta bidenabar, aholkatzen edoaurreikusten diren ibilbideak aldatu ahal izanen dira taldeariegokitzeko. Gure ustez, garrantzitsua da fase honetan infor-maziorik ez ematea. Jarduera hauen helburua ez da zalantzakargitzea edo akatsak zuzentzea, ikasleek ideiak azalera ditza-ten lortzea baizik, unitateko jarduerak ideiotara egokitu etaegiten dituzten galderei erantzun arrazoituak aurki diezaietenlaguntzea.

Hemen garatu dugun proposamenak zailtasun-maila desber-dinak ditu egokitzapena errazagoa izan dadin. Jarduera ire-kiak, talde-eztabaidan oinarrituak hautatu ditugu, taldearenmailari errazago egokitzeko. Jarduera bakoitza lan-saio bate-an egin daiteke.

Jarduera hauen garapenarekin ondokoak lortu nahi dira:

· Eskola-umeak motibatzea eta hezeguneekiko interesapiztea haiengan.

· Unitatean landuko diren edukiei buruz ikasleek zer daki-ten jakitea eta ikasleen abiapuntua zein den ikustea.

· Hezeguneek ikasleei gogorarazten dizkieten sentsazioaketa sentimenduak azaleratzea.

1- ZER DAKIGU HEZEGUNEEZ?

Hezegune batean girotutako soinuak biltzen dituen zinta batentzunez has gaitezke, horrelakorik espero ez dutelako. Zintahori ILZetan har daiteke maileguan, unitate honetarako pres-tatu diren material osagarrien karpetan.

1. maila:

Garrantzitsua da isiltasun eta misterio giroa lortzea zinta ent-zun baino lehenago. Girotzeko, bada, istorioren bat kontadezakegu, xuabe-xuabe eta erlaxaturik. Adibide gisara, ondo-ko testua jarri dugu:

"Gaur irudimenari gelatik urrun joaten utziko diogu, itxibegiak, erlaxatu eta bidaia egingo dugu irudimenarekin…Prest bazaudete, aurrera. Ongi etorri …. herrira, ezin duguikusi, ezin dugu ukitu, ezin dugu usainik hartu. Nola jakinendugu non gauden? Entzunez!! Entzun ezazu, bada, eta saiazaitez irudikatzen. Nolakoa ote da leku hori? Nork egiten oteditu soinu horiek? Nor bizi ote da hor? Zer eginen dute horbizi direnek egun arrunt batean?… Entzun arretaz, galderahoriek guztiak eta beste asko zeure belarriari esker, zeure iru-dimenari esker erantzun ahal izanen dituzu eta".

ZINTA ENTZUTEA (5 minutu)

"Zer iritzi diozu bidaiari?… Ez ezazu oraindik ezer esan.Ziur nago leku desberdinetan egon zaretela, ziur nagosentsazio desberdinak sentitu dituzuela. Ekarriko al ditu-gu guztion artera? Orain bai, orain esaten ahal dizut,aintzira batean egon gara. Asmatu al duzu? Ea zer irudit-zen zaizun zinta berriz entzutean. Orain non zaudenbadakizunez, kontatuko al diezu besteei zer ari garen ent-zuten? Ongi da, oraingoan irudi bidez adieraziko dugu.Marraztu eta margotu non egon zaren. Ez ahaztu zehaz-tasunak".

Saioaren bukaeran, behin marrazkiak bukatu ondoren,marrazkiak hormetan jarriko dira eta eurek euretara utzikoditugu gaiak iradokitakoari buruz mintza daitezen.(Garrantzitsua da atal honetan denbora ematea, 15 minutugutxien-gutxienik, iruzkin edo komentario interesgarriakagertzen baitira).

2. eta 3. mailak:

Abiapuntua aurreko mailan erabili dugun zinta da.Aurrenekoz entzuten duten bitartean, ikasleek zinta grabatuden lekua eta han aurki daitekeena nolakoa izan litekeenasmatzen saiatuko dira. Bigarrenez entzuten duten bitartean,aintzira batean daudela jakinda, irudikatu duten lekua adie-


Hezeguneak

Ingurugiroa

razteko hitzak, hango elementu biziak edo bizigabeak, hangerta litezkeen ekintzak, sortarazi zaizkien sentsazioak… idat-ziko dituzte. Zinta entzun eta gero, txandaka, bakoitzak idatzidituen hitzak botako ditu eta harbelean idatziko ditugu, guzti--guztiak, ideien-zaparrada erara. Ondoren, hitz horiek mul-tzoka jarriko ditugu, kontzeptu edo irizpideren baten pean.Ahal dela, hitz guztiak jarriko ditugu multzoren batean: ani-maliak, landareak, gizakiaren ekintzak, koloreak…

Kontzeptuak mapa semantikoa egiteko oinarri izanen dirabaina mapa egiteko, kontzeptuen arteko loturak aurkitubeharko dira. Prozesu hau denon artean eginen da, zailtasunugari egoten delako. Kontzeptuen mapa, garapen edo sareak

egiten esperientziarik izanez gero, 3. mailako ikasleek norkberea egin dezakete eta bukatu ondoren, kontzeptuen artekoloturak guztien artean eztabaidatuko dira, mapa bakarra eginarte.

Eztabaida horretan, gure ikasleek dituzten ideiak, zalantzakjakiteko aukera izango dugu, bai eta abiapuntua zein den ere.Une honetan, irakasleak ezagutzaren arloko gatazkak sortarazditzake ikasleen artean. Eztabaidara eduki berriak ekartzeaaholkatzen da (unitatean landuko diren edukiak), ikasleekeduki horiez zer dakiten jakiteko eta eduki horiek ikasleekberek proposatu dituzten kontzeptuekin duten lotura aztert-zeko.

BALIABIDEEN KARPETAN kontzeptuen mapa sartu da adibi-de modura. Fotokopia gardenkian egitea aholkatzen da, etahorrela, kontzeptu-maparik inoiz landu ez bada, lagungarriizanen da nola egiten diren ulertzeko. Bestela, bukaeran gar-denkia proiektatuko dugu, taldean egin duten maparekinalderatzeko.

2 - HAU IKUSPEGIA!

Bi zatitan eginen da. Lehenengo zatian, talde handian, heze-gune baten hormirudia behatuko dugu (material honekinbatera doa eta IKASLEAREN ARIKETA LIBURUAN ere sartuda). Behaketaren ondorik, unitateko langaiei buruzko galdereierantzunak aurkitzen saiatuko dira. Bigarren zatian, bakarka,gaiari buruzko fitxa beteko dute eta gero taldean azaldu etaeztabaidatuko da.

Ondoren, hormirudia behatzerakoan erabil daitezkeen galde-ra motak sartu ditu bi galdera-sortatan bereizirik, 1. eta 3.mailetarako hurrenez hurren. 2. mailarako galderak egokitueginen dira landu nahi diren edukien arabera.

1. eta. 2 mailak:

Galdera-sorta: Honelako galderak egin daitezke maila haue-tan:

· Zer-nolako paisajea ikusten duzu hormirudian?

· Zein urtarotan gaude? Zelan dakizu?

· Zure ustez, urtaro batetik bestera aldaketa handiak ego-nen dira?

· Izaki bizidun anitz dago aintziran? Izendatu batzuk.

· Animalia mota anitz dago? Zeintzuk dira ugarienak?Beste animalia batzuk gehitu.

· Landare mota anitz dago? Non daude? Zergatik usteduzu daudela hor? Berez hazi dira ala gizakiak landatuakdira?

· Zer ikusten duzu aintziraren inguruan?

· Gizakiaren jarduerarik ikusten duzu? Zure ustez, jardue-


Hezeguneak

Ingurugiroa

raren batek eragina du aintziran edo aintzirako izaki bizi-dunetan? Nola?

· Hor dauden gauzen artetik, zenbat dira gizakiak "jarrita-koak"? Leku hori inoiz inork ikusi ez balu, nolakoa izanenzen?

Ikaslearen fitxa:

Jarduera honetako lehendabiziko zatia ekosistema palustrekoosagaiak behatzen eman dugu, bete-betean ez bada ere.Bigarren zatian, ordea, osagai horien arteko loturei eta elka-rreginei buruz, hots, ekosistemaren egituraz, ikasleek dituz-ten kontzeptuetan jarriko dugu arreta. Litekeena da alderdibatzuk honezkero aipatuak izatea eta beraz, ariketa bat eginendute bakarka, hausnartzeko. Ikasleen materialeko fitxa bete-ko dute eta ondoren, guztien aurrean azalduko dute eta erant-zunak baloratuko dira.

3. maila:

Galdera-sorta: honelako galderak egin daitezke maila haue-tan:

· Zeintzuk dira aintziraren mugak? Bat datoz mugok urakhartzen duen esparruarekin? Zure ustez, nola heltzen daura haraino?

· Paisajea ikusita, esango al zenuke zein urte sasoitan gau-den? Eta klima nolakoa izanen den?

· Zein animalia mota egonen dira? Zer izan dezakete ani-maliok elikagai? Zein animalia mota dira ugarienak? Nondaude ornogabeak? Ezagutzen al duzu halakorik?

· Zer-nolako landareak daude? Ezagutzen al duzu lekuhonetan bizi daitekeen landarerik? Ur barruan ala urarenazalean bizi dira? Zure ustez, landaredia berez banatzenda era horretara ala ba ote dago arrazoirik jaiotzen denlekuan jaiotzeko? Zure ustez, berez hazi dira ala gizakiaklandatu ditu? Aintzira inguratzen duen paisajean, zer-nolako basa-landaretza dago?

· Aintziraren inguruan zeintzuk dira jarduera ekonomiko

garrantzitsuenak? Zer nekazaritza mota ikusten dugu?Eta zer abeltzaintza mota? Industria anitz dago? Zerindustria mota?

· Zure ustez, badago paisajea desitxuratzen duen edohezegunean eta inguruetan bizi diren animaliak eta lan-dareak kaltetzen dituen gizakiaren jarduerarik? Eta badagoanimalien eta basa-landareen jarduerarik, hezegunearenondoko herrian edo herrietan bizi diren gizakiak kaltetzendituenik?

· Ba al duzu ideiarik paisaje hori hobetzeko?

Ikaslearen fitxa:

Fitxa hau hirugarren ibilbidean egiteko prestatu dugu(D.B.H.ko 1. zikloa) baina Lehen Hezkuntzako 3. zikloan ereerabil daiteke, baldin eta "eutrofizazio", "ekosistema" eta"hegazti hibernatzailea" kontzeptuak kentzen badira. Hasteko,ikasleek kontzeptuak eta definizioak lotu beharko dituzte 7minututan. Gero, binaka jarrita eta beste 7 minututan, egin-dakoa erkatuko dute eta ados jarri. Ondoren, prozesua erre-pikatuko dute launaka jarrita, zortzinaka jarrita…, harik etatalde osoa elkartu arte. Txanda guztietan 7 minutu izanendituzte.

Hona hemen kontzeptu bakoitzari dagokion definizioa:


Hezeguneak

Ingurugiroa

Eutrofizazioa: Eutrofizazio prozesuan landareak gehiegi haz-ten dira, ura hauen elikadurako substantzietan aberastu iza-nagatik. Landareak hil eta usteltzen direnean uretan disolba-turik dagoen oxigenoa murriztu egiten da eta beste organis-mo anitz hil egiten dira, eta azkenerako aintzirako bizidunakdesagertu egiten dira.

Hezegunea: Ekosistema honetan urak, iraunkorrak nahizdenboraldikoak, sakonera eskasekoak dira.

Ekosistema: Izaki bizidunek, ingurune bizigabeak eta beraienarteko harremanek osatzen duten multzoa.

Hegazti migratzailea: Era honetako hegaztiak, aldiro-aldiro,jaio eta ugaltzen diren lurraldeetatik beste lurralde batzuetaraalde egiten dute janari bila eta klima hobearen bila.

Definiziorik gabeko kontzeptuak:

Hegazti habiagilea eta negutarra: Horrela deitzen zaiehegaztiei habia egin edota negua igarotzen duten lekuan.

Habitata: Animaliak eta landareak bizi diren lekua eta lekuhorretako ingurugiro-baldintzak.

Kontzepturik gabeko definizioak:

Bizitza osoa leku berean igarotzen duen hegaztia: Hegaztisedentarioa

Gizakiaren jardueren ondorioa da, gizakiak hondakinak botaeta botatako lekuan kalteak eragiten direnean edota gizakiakbere buruari eta hango bizidunei kalteak eragiten dizkienean:Kutsadura

Ordena jakin bati jarraiki batzuk besteetatik elikatzen direnizaki bizidunen segida; mutur batean beste animalia batzue-tatik elikatzen diren animaliak daude eta bestean beren elika-gaiak fabrikatzen dituzten landareak: Katea trofikoa edoelika-katea:

Definizio okerra: "Neguan jarduera minimora murrizten duenhegaztia". "Hegazti hibernatzaile"aren definizioa litzateke,baina ez dago horrelako espezierik hegaztien artean.

Orientazio didaktikoak:

Galdera-sortak erantzuteko orduan, komeni da bereiztea zeindatu diren hormirudiari begiratuta atera dituztenak eta zeinhormirudietako zantzuetatik edota, ustez hormirudietan ager-tu ez arren aurretiko ideietatik ondorioztatu dituztenak. Erahonetako jarduerei esker, behaketa, interpretazioa eta kont-zeptuak elkarri trukatzeko aukera izanen dugu, zein bere alde-tik.

Motibazio eta ikuskapen jarduerak burutu ondoren, balitekeikasleak nekatuta egotea. Horregatik, ezelako jarduera berezi-rik prestatu ez badugu ere, ezinbestekoa da atzera egitea etaatsedenalditxoa hartzea. Hala, galdera erraz batzuen etatalde-eztabaidaren bidez, ondokoak jakiteko zer egin behardugun erabakiko dugu:

· Ikasleak unitate honetan zer ikasiko duen beraren ustez.

· Ikasleek zer espero duten, hots, zer ikasi nahiko luketen.

Jarduera horien ostean helburuak berriz formulatu beharkogenituzke, ikasleen nahiak aintzat hartuz. Eta gero, GUREHELBURUAK ARGI ETA GARBI AZALDU BEHAR DIZKIEGUIKASLEEI, ONDO ULER DITZATEN, ZER IKASIKO DUTEN ETAHAIENGANDIK ZER ESPERO DUGUN JAKITUN IZAN DAITE-ZEN BAINA ALDI BEREAN, HELBURUAK BERDINAK IZANDAITEZEN ETA BERE EGIN DITZATEN.


Hezeguneak

Ingurugiroa

GARAPEN ETA IKASKETA JARDUERAK

3 - EZAGUT DITZAGUN HEZEGUNEAK

Helburu zehatzak

· Hezegunea zer den eta nola eratuta dagoen jakitea, baieta nortzuk bizi diren eta zergatik daude dauden leku-etan.

· Izaki bizidunen arteko elkarreraginak eta izaki biziduneneta euren habitataren arteko elkarreginak identifikatzea,ekosistemako osagaiei buruzko irudien behaketa zuzen-duaren bidez.

Ukitzen diren arloak:

1. eta 2. ibilbideak: Ingurunearen Ezagutza

3. ibilbidea: Natur Zientziak

Oinarrizko informazioa

Informazio dosierrean jasota dago, izenburu hauen pean:"Baina, zer da hezegunea?, "Urak bakoitza bere lekuanjartzen du", "Bizitza hezeguneetan", eta "Hezeguneetakoekologia".

Aurretiazko kontzeptuak:

Ikasleek honako kontzeptu hauek landurik izatea komeni da:"sare eta katea trofikoak", "ekoizleak" eta "kontsumitzaileak".


BALIABIDEEN KARPETAN jarduera honetarako dauden ilus-trazioak erabiliko ditugu, gardenkietan fotokopiaturik.Lehenbizikoan hezegunea zein inguru fisikotan kokaturikdagoen (biotopoa) ikusiko dugu. Bigarrenean, landare komu-nitateak eta hirugarrenean, animalia komunitateak. Laugarrenfitxa ere badago, aurreko hirurak bata bestearen gainean jarriondoren egina; laugarren fitxa honetan hezegune bateko bio-topoa eta biozenosia (animalien eta landareen komunitateak)

integraturik agertzen zaizkigu eta horrez gain, koadro bateanziluetak sartu dira, zeinek bere zenbakia duelarik, irudianagertzen diren espezieak identifikatu ahal izateko.

Jardueraren hasieran ikasleei galdetuko zaie ea zer den aint-zira bat edo hezegune bat eta zer-nolako lurretan kokatzendiren. Erantzunak entzun eta aurreneko gardenkia proiektatu-ko dugu (ingurune fisikoa), bide emango diguna hezegune--etako ezaugarri fisikoak aipatzeko. Ikasleek, ezaugarriak har-belean idatziko dituzte.

Badago landarerik aintziran? Nolakoak dira? Nola bizi dira?galderak erantzuteko astia emanen diegu gardenki-sortakobigarrena (landaredia) lehenbizikoaren gainean jarri bainolehenago. Hari begira daudela, espezieren bat ezagutzenduten galdetuko diegiu, ea inoiz ikusia duten, zer dakiten lan-dare haren gainean. Aldi berean, landareak non egon litezke-en ikusiraziko diegu. Asmoa ez da espezieen deskribapenzehatzak egitea, hezeguneetako landareen ezaugarri oroko-rrak ondorioztatzea baizik.

Hurrengo gardenkia era berean landuko dugu; honako hone-tan, hezeguneetako animalia espeziak izanen ditugu aztergai.Ikasleei ohartarazi eginen diegu paisaje bat ikusten dugune-an ez ditugula batetik mendiak ikusten, bestetik landareak etabestetik animaliak, dena batera baizik. Aintziran ere antzeragertatzen da. Berriz hasiko gara eta oraingo honetan hiru gar-denkiak bata bestearen gainean jarrita, hiru aldeen batura,hau da, paisajea aterako zaigu, hain zuzen ere guk ikustenduguna.

Gaia sakontzeko iradokizuna:

Hona arte ekosistema hezearen osagaiak eta ezaugarriakaztertu dira, ikuspegi sistemiko oro alde batera utzita. Bainahezegunea, beste ekosistemak legez, ingurune fisikoa ego-teak definitzen du, zeinetan animalien eta landareen komuni-tateak bizi baitira, ingurugiro baldintza jakinen menpeandaude, elkarreragina dago haien artean eta elkarreraginarenondorioz baldintza horiek aldatu egiten dira. Bigarren maila-ko ikasleekin animalien eta landareen arteko oinarrizko elka-rreragin batzuk aztertuko ditugu (elika-kateak). Hirugarrenmailarako, elkarreragin konplexuagoak, izaki bizidunen arte-koak edota izaki bizidunen eta ingurune fisikoaren artekoak,jorratzea proposatuko da. Jarduerari ekin aurretik, gaiariburuz IKASLEAREN ARIKETA LIBURUAN dagoen fitxa betedezakete, bakarka.


Hezeguneak

Ingurugiroa

4- ZER ANIMALIA ETA LANDARE BIZI DIRA HEZE-GUNEETAN?

Helburu zehatzak

· Hezeguneetako izaki bizidunak ezagutzea.

· Hezeguneetako izaki bizidunen bati buruzko ikerketa,azalekoa, burutzea, testu liburutik kanpoko informazioiturrietan kontsultatuz.

· Ikertu den izaki bizidunari buruzko fitxa egitea, bakoitzakberea, eta gero fitxa guztiekin fitxategia osatzea.


Ingurunearen Ezagutza, Hizkuntza

Orientazio didaktikoak

Hezeguneetako bizidunak ikertzea proposatuko diegu ikasle-ei. Edozein espezie hauta daiteke edo bestela aurreko fitxakoirudian azaltzen direnetako bat aukeratu. Kasu honetanBALIABIDEEN KARPETAN hezeguneetako animaliei eta lan-dareei buruz dauden orrian erabil daitezke.

IKASLEAREN ARIKETA LIBURUKO fitxa-eredua erraza daoso, egokia 1. mailarako; izan ere, jarduera hau maila horre-tako ibilbidean sartu da. Dena den, beste mailetan proposatunahi badugu, ikasleari bere eredua erabaki eta egin dezalaeskatzen ahal zaio; eredua desberdina izan liteke animalient-zat eta landareentzat.

Nahi izanez gero, fitxak erakusgai jar daitezke unitate didakti-koan dihardugun bitartean. Fitxa horiekin, geroago, kontsul-tarako fitxategia eginen dugu.

Gaia zabaltzeko iradokizuna

Hizkuntzako orduan igarkizun batzuk presta ditzakegu. Gero,guztiak kutxa batean sartu eta "ezetz asmatu nor den" jolasaedukiko dugu. Asmakizunetan ondoko alderdi hauek aipagenitzake:

· Landarearen edo animaliaren biologiaren alderdia: nonaurki dezakegu?, zer jaten du?, zer portaera du?, nonbabesten da? zein da beraren ezaugarri bereizgarria?,

· Gauzekin edo lanbideekin parekotasunak aurkitu: taketabezain luzea eta mehea (sugea), ehunle prestua (dilinda-ria)

· Hitz-jokoak, izenak adierazteko: erromesa, nahiz eta ibiliez (erromeroa); koroarik gabeko errege (basahatea),murgiltzea gustoko dudalako deitzen naute horrela(ahate murgilaria), mokoa zopa jateko modukoa daukat(ahate mokozabala), saguaren antzekoa naiz baina ez dutikusten (satitsua), edan badaiteke ere, ni jatekoa naiz(hurra)…

· Zertarako erabil daitekeen edo zein produktu egin daite-keen aipatzea: eztia, esnea, soka, lurrina…

· Esaerak eta esapideak: "azeria baino zuhurragoa", "kan-poan uso, etxean otso".


Hezeguneak

Ingurugiroa

5.- AINTZIRAN BARRENA

Helburu zehatzak

· Hezeguneei loturik habitat eta landare komunitate anitzdagoela ohartzea eta ekosistema hezeetako aniztasunbiologikoa baloratzea.


Ingurunearen Ezagutza

Oinarrizko informazioa:

Nafarroako hezeguneetako landaretzari buruzko informazioanahi izanez gero, jo INFORMAZIO DOSIERREKO "Hezegu-neetako ekologia" atalera.

Trantsektu fitotopografikoa lurrean edota ibilbide jakin bate-an egindako zeharreko ebakiduraren adierazpen grafikoak da.Beraiei esker, begirada arin batean, ardatz batean landaretzanola banatuta dagoen ikusteko abagunea izango dugu.Adibide gisara, Arrigorrieta-Ezkaurreko landaretzaren tran-sektua sartu dugu.


Irudi panoramikoaren kopian (BALIABIDEEN KARPETAN etaIKASLEAREN ARIKETA LIBURUAN, bietan sartu da), alegiaz-

ko pertsonaia batek ibilbide jakin bat bere oinatzez seinatudu. Ibilbidea Nafarroako hegoaldeko hezegune jakin batekohabitat eta landaretzan zehar doa. Banaketa ideala da etagehienetan, landare komunitateren bat desagertu egin da.

1. mailako ikasleekin nahikoa izango da gure ibiltari miste-riotsuaren oinatzak segitu eta bidean aurkitzen dituzten lan-dareez ohartaraztea. 2. mailakoei, berriz, IKASLEAREN ARI-KETA LIBURUAN dagoen fitxa betetzeko esango diegu. Fitxanoinatzek egiten duten ibilbideari dagokion trantsektuaren iru-dia jaso da, gutxi gora-behera eta altitudea kontuan hartugabe. Jakina, "transektu" kontzeptua ez da egokia maila hone-tan oraindik ikaslea ez delako gai hiru dimentsiotako espazioabi dimentsiotan adieraz daitekeela ulertzeko. Horregatik, ari-keta soil gisara aurkez dakioke, ibiltaria pasatzen den lekuaksinboloen bidez adierazteko esanez.

Ibiltariak egiten duen bideko habitatak ezagutzen dituenasmatzen saia daitezke ikasleak (habitatak transdektuarenoinetan adierazita daude). Gero, habitatak laukitxoetan(bakoitza berean) eta sinboloak, trantsektuko oinetan daude-nak, leku egokietan jarriko dituzte, behar bezala loturik.

Hezeguneren batera hurbiltzeko asmoa badago, landaretza-ren trantsektua egin daiteke. Hau da trantsektua egiteko era-rik errazena: goiko leku bat aurkitu, ikuspegi panoramikoonekoa; krokisa egin; eta zeharreko marra egin, aintzira edo-zein norabidetan zeharkatuz. Marraren gainean gauden leku-tik ikusten diren landare komunitateak kokatuko ditugu, gutxi

gora-behera.

Hala ere, badago trantsektuaeskala txikiagoan eta zehatza-go egiteko modurik.Horretarako ahalik eta gehienhurbilduko gara aintzira ertze-ra eta apurka-apurka, urrun-duz joango gara zuzen-zuzen.Urrundu ahala, abiapuntuare-kiko distantzia neurtuko duguzenbait puntutan eta puntubakoitzean dagoen landaretzamota ere idatziko dugu.Egindako bideko puntuak lot-zen dituen marra landa-koa-dernoan irudikatuko dugu,eskala egokian. Baina maila


Iturria: "Navarra, naturaleza y paisaje" NAFARROAKO AURREZKI KUTXA.

ARRIGORRIET A-EZKAU -RRE TRANTSEKZIO

FIT OTOPOGRAFIKOA

Pagoa

Izeia

Pinu gorria

Ezpela

Sabina arrunta

Otabera-txilarra

Larreak-txilarra

Festuca-larreak

Ezkaurre

Hezeguneak

Ingurugiroa

honetan oraindik ere eskalak kalkulatzen ez dakitenez, irakas-leak eman egin beharko dio. Onena urratsetan neurtzea da,gutxienez 20 metroko zinta metrikoa eduki ezean.

Aurreko jardueran ikasleek aukera izan dute hezeguneetansarrien ikusten diren animaliak ezagutzeko. Fitxa honen biga-rren zatian horietako batzuk aurkitzeko errazen diren lekuetankokatu beharko dituzte. Horrekin "habitat" kontzeptua ekarri-ko dugu, espezie baten bizileku gisara. "Habitat" konzeptuaNafarroako animaliei eta landareei eskainitako unitateansakonago aztertzen bada ere, ikasleei ulertarazi behar dieguanimalien banaketa, landareekin gertatu den legez, ez delaausazkoa. Espezieak bizitzeko baliabideak aurkitzen dituztenlekuetan kokatzen dira, eta espezie guztiak ez dira leku bere-tan kokatzen, leku desberdinak aukeratzen dituzte.

6- LANGILE TREBEAK

Helburu zehatzak

· Hezeguneetan bizi diren animalia batzuen egokitzapenmorfologikoak ezagutzea.


Ingurunearen Ezagutza


Aurreko jardueran ikusi dugun legez, hezeguneetan bizi direnanimaliak bizitzeko behar dituzten baliabideak aurkitzendituztelako bizi dira han. Habitat jakin batean bizitzeko"armak" eta estrategiak eman dizkien eboluzio prozesu berakmugatzen die beste habitat batzuetan bizitzea. Zenbat iraun-go luke basahateak bere kolore ikusgarriekin estepa zabale-an, hango harraparien menpe? Eboluzio prozesuari esker,habitat jakinetatik baliabideak ateratzen espezialista bihurtudira. Baina, zergatik dira hain desberdin leku berean bizi direnanimaliak? Bada, gauza bera jango balute, leku berean bizieta gauza bera eginen balute, lehia gogorra izango luketelakoelikagai berberak eskuratzeko eta leku berberez jabetzeko,alegia, lehia gogorra baliabide berberak lortzeko. Baina bene-tan zeinek bere "zeregina" edo nitxo ekologikoa du toki heze-aren barnean eta zein bere baliabideak aurkitzen espezialistaegiten da eta horrek bereizten du besteetatik. Ahate batzuk,esaterako, urgaineko janaria iragaziz ikasi zuten igerian eta

beste batzuk, urpekari bikainak dira, urazpian "bazkatu" behardute eta. Horregatik dira bestelakoak espezieak, horregatik dadesberdin espezie bat besteetatik. (Ikus INFORMAZIODOSIERREKO "Hemen bizitzeko prestaturik").


Hezeguneetako espezie batzuen morfologi aldeko moldaketeiesker, alde horietako habitatetako baldintza hain berezietarazein ederki moldatu ziren ikusiko dugu. Horregatik, unitatehau ezin hobea da eduki horri heltzeko. Hasteko, animalienirudiak ikusiko ditugu euren berezko habitatean, eta erahonetako galderak sortuko zaizkigu: zergatik daude animaliakdauden lekuetan, lertxuna uraren ertzean, ahatea aintzirarenerdian…?, Nabaritzen al duzu alderik mokoen artean?, zureustez, zer jango du bakoitzak?…

Erantzunak zehazteko lagungarri izanen zaielakoan, hegaztienmokoaren itxura hegaztiaren elikadura motari moldatua delaohartzeko, esperientzia txiki bat eginen dugu (NatureScopeBirds, birds, birds"etik egokitua. National WildlifeFederation). Sei erretilu edo txokotan materialak eta tresnakjarriko ditugu, koadroetan ikus daitekeen moduan. Erretilubakoitzean janari mota bat eta hiru tresna desberdin jarrikoditugu. Ikasleak batetik bestera joango dira, eta janari bakoit-zarendako tresnarik egokiena zein den frogatuko dute.Koadroek * zeinua daramate. IKASLEAREN ARIKETA LIBU-RUKO fitxan, janari bakoitzarendako hautatutako tresna idat-ziko dute. Fitxako hegaztien mokoetatik, zeinek du antzik han-diena tresna bakoitzarekin?

Behin esperimentua bukatuta eta laburpen pertsonal modura,IKASLEAREN ARIKETA LIBURUKO fitxa bete dezakete. Fitxantresnarik egokiena hautatu behar dute janari mota bakoitza-rendako eta gero, tresna Nafarroako hezeguneetako hegazki-ren batekin lotu. Berriro ere hegaztiak habitateko ingurugirobaldintzetara egiten duten moldaketa azpimarratu nahi dugu-


Hezeguneak

Ingurugiroa

nez, atzealdean beste ariketa bat proposatu dugu, gizakiakerabiltzen dituen tresnak eta animalia zenbaitzun moldaketamorfologikoen arteko antzekotasunak ikusteko.

Behar den materiala:* Ura

* Mahats-bikorrak

* Eltzea

* Intxaurrak

* Arrain-ontzia

* Irina, harea, zerrauts mehea edo antzekoa

* Arroz harrotua

* Arroza

* Enbor txiki bat edo egur zati bat

* Haragi puska bat

* Arto-krispetak

Tresnak:* 3 zotz-pare

* Tanta-kontagailua edo plastikozko lastotxoa

* 3 kraskagailu

* 3 iragazki

* 2 txino

* 3 pintza

* 3 ganibet eta sardeska pare

* pala bat edo goilara bat

1. erretilua: ZIZAREAK LOKATZETAN-KULISKA

* Eltzea irinez edo antzeko zerbaitez beteko dugu eta mahats-bikorrak botako ditugu hondora (lokatzetan dauden zizareak bailitzan)

* Tresnak: zotz-parea (*); kraskagailua, iragazkia

2. erretilua. HAZIAK-GARI-BERDANTZA

* Intxaurrak, almendrak edo azal gogorreko beste hazi batzuk.

* Tresnak: kraskagailua (*); ganibeta eta sardeska, zotz-parea.

3. erretilua: ANIMALIA TXIKIAK ETA URETAKO LANDAREAK-AHATE MOKO-ZABALA

* Arroz harrotua urez betetako arrain-ontzian.

* Tresnak: iragazkia (*); pintzak; ganibeta eta sardeska.

4. erretilua: INTSEKTU HEGALARIAK-ENARA

* Arto-krispetak, kartoizko kaxa batean. Kaxak zuloak edukiko ditu hondoan,kaxari eragiten diogunean arto-krispetak zuloetatik atera daitezen; (erortzean intsektu hegalariak direla pentsatuko dugu.)

* Tresnak: sukaldeko txinoa (*); pintzak; zotz-parea.

5. erretilua: BELDARRAK ETA BESTE INTSEKTU BATZUK-LEZKARIA

* Arroza erretilu gainean zabaldurik

* Tresnak: pintzak (*); sukaldeko txinoa, kraskagailua.

6. erretilua: UGAZTUN, NARRASTI ETA HEGAZTI TXIKIAK-MIROTZA

* Haragi puska bat, gordinik.

* Tresnak: ganibeta eta sardeska (*); tanta-kontagailua; iragazkia.

Jarduera bukatzen dutenean IKASLEAREN ARIKETA LIBURU-KO fitxa bete dezakete laburpen-ariketa pertsonal gisara.Bertan janari mota bakoitzerako tresnarik egokiena aukeratubehar dute eta tresna horietako bakoitza Nafarroako hezegu-neetan ohikoak diren hegaztietako batekin erlazionatu.Habitateko giroaren ezaugarrietarako moldapenen gaiariberriro helduz, fitxaren atzealdean proposatzen den ariketangizakiek erabiltzen dituzten objektuak eta zenbait animaliarenmoldapen morfologikoak elkarrekin erlazionatu behar dituzte.

7- ZINGIRAKO BIZIMODUA

Helburu zehatzak

* Urtean zehar zingira batean gertatzen diren aldaketak iden-tifikatzea, igel baten kontakizunaren bidez.

* Idatzizko testu batean jasotako informazioa hormirudi bate-an islatzea, urtean zehar hezegune batean ikus daitezkeenformak eta koloreak adieraziz.

Ukitzen diren aldeak:

Ingurunearen Ezagutza, Hizkuntza eta Artea.


Hasteko, "zingirako bizimodua" istorioa irakurriko dugu etaondoren, hiru taldetan zatituko dugu gela eta talde bakoitzariistorioaren zati bat emanen diogu. BALIABIDEEN KARPETANtestu osoa daukagu eta baita istorioa hiru zatitan ere.

Talde bakoitzak zein urtarotan dagoen imaginatu behar du etaurtaro horri buruzko hormirudia eginen du. Kontakizuneanagertzen diren bizidunez landa, beste batzuk sartzeko aholkuaeginen diegu, beti ere kasuan kasuko urtaroan zingiran egondaitezkeenak. Garrantzitsua da koloreak erabiltzea urtarobatetik bestera dauden aldeak adierazteko.

Hormirudiak bukatzen direnean, horman jarriko ditugu etairudiei so, istorioa osorik kontatuko dugu.


Hezeguneak

Ingurugiroa

8- BEZERO ASKO DITUEN HOTELA

Helburu zehatzak

· Aintzira batean urtaroen arabera gertatzen diren aldake-tei buruzko informazio garrantzitsua eskuratzea paisajepalustreen irudien edo/eta diapositiben behaketa etaazterketaren bidez.


Ingurunearen Ezagutza.


ILZetan maileguan hartuko den KARPETA OSAGARRIKO 1.eta 2. diapositibak erabiliko dira. Material hori eskuratzea ezi-nezkoa bada, diapositiba horien jatorrizko aleak aurkitzenahal dira "Navarra, naturaleza y paisaje"1 liburuan (244-245orrialdeak). Halaber, zilegi da ikasleei leku hezeei buruzko iru-diak aurkitzeko eskatzea eta ekosistema horretan urtaroenaraberako aldaketen arloa lantzeko balio dutenak hautatu.

Nahitaez eduki behar dira bi proiektore bi diapositibak aldiberean erakusteko. Halaber, bata zein bestea proiektatzenahal dira, edo biak batera, urtaro edo alderdi jakin bat edobestea zehatzago landu nahi bada edo bi irudien arteko ant-zekotasunak eta aldeak azpimarratu nahi badira.

Orokorretik zehaztasunetara abiatzen den behaketarako gal-dera-sorta gidatuaren erabilera lagungarria izanen da lortunahi den prozesuan. Ondoko galdera hauek egiten ahal dira.

· Zer ikusten duzue irudi hauetan?

· Zein urtarotakoak dira? Zertan oinarritu zara hori esate-ko?

· Aztertu arretaz horietariko bat (proiektore bat itzalikoda). Zeintzuk dira gailentzen diren koloreak, zeintzuk diraantzematen dituzuen izaki bizidunak, zeintzuk dira gehienazaltzen diren animaliak…

· Orain aztertu bestea eta galdera berberak egin.

· Zure ustez zergatik dira desberdinak?

· Uste al duzu ezer amankomunik dutela?

· Bi irudietan zeintzuk dira argi eta garbi azaltzen direnizaki bizidunak? Zeintzuk dira batean baino azaltzen ezdirenak? Zergatik?

· Antzematen al duzu aldaketa handirik landareetan?Zeintzuk?

· Animaliak… Beti al dira berberak? Zeintzuk falta dira?Zure ustez zergatik ez daude?

Gaia zabaltzeko iradokizuna:

Baldin eta ariketa horrek ikasleen interesa piztu badu, uneegokia izaten ahal da, hurbil urmaelen bat badago eta aldiroikuskatzeko aukerarik badago, urtean zehar urmael batenazterketan oinarrituko den ikerketa proiektua hasteko.Irakasle sutsuenentzat aukera polita izanen da ikastetxeanedo handik hurbil urmael txikia egitea. Gaiari buruzko biblio-grafia zabala da oso eta, ondorioz, INFORMAZIO DOSIERRE-KO "bibliografian" erreferentziaren bat sartu da. Ikastetxetikhurbil dagoen urmael bat arlo guztiak ukitzen dituzten ikerke-ta txikiak egiteko aukera ezin hobea da, eta ez du eskolakosoroek edo antzeko baliabide didaktikoek oporraldietan sort-zen dituzten mantenimendu arazorik eragiten.

9- BIDAIA ARRISKUTSUA

Helburu zehatzak

· Aurretik hegazti migratzaileei buruz eta bidaietan dituztenarazoei buruz ikasi diren eduki batzuk jolasen bidezgogoraraztea.

· Hegazti migratzaileek egiten dituzten bidaietan gainditubehar dituzten egoerak ezagutzea eta horiekiko sentsibi-lizazioa hedaraztea, hegazti horien biziraupenean lekuhezeek duten garrantzia aztertuz eta neurtuz.


1. Elósegui J. eta Pérez F.: «Navarra, naturaleza y paisaje». Nafa-rroako Aurrezki Kutxa,1982.

Hezeguneak

Ingurugiroa



3. ibilbidea: Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak


Migrazioa animaliek berez egiten duten fenomeno biologikoada eta horretan luzera eta iraupen nabarmenak izaten dituztenlekualdaketak egiten dituzte. Fenomeno hori apropos eta aldi-ro gertatzen da eta animalia jatorrizko tokira bueltatzen da.Leku hezeak zaintzeko funtsezko arrazoietariko bat hegaztimigratzaileen atseden lekua, negua igarotzeko tokia edo ber-tan habiak egiteko tokia izatean datza. Halaber, gogorarazibehar da ez direla hegaztiak animalia migratzaile bakarrak,elikagaiak, klima egokia edo ugaltzeko tokia bilatuz ugaztuneta arrain batzuk ere migratzaileak direlako, eta baita intsek-tu batzuk, esaterako tximeleta.

Espezie migratzaileek aparteko gaitasuna dute orientazio etaerresistentziarako. Fondoko benetako atletak dira, distantziaoso luzeak egiteko gauza. Txolarre baten tamainako txoritxobatek urtero 4.000 km-tik gora egiten ditu; jakin dakigu belatzhandi batzuek 16.000 km-tik gora egin dituztela eta bidaiarikluzeena egiten duen hegaztia ipar-txenada da, polo batetikbestera joaten baita 35.000 km-ko bidaia eginez.

Europan migrazioak egiteko bide nagusiek Mediterranio itsa-soko igarobiderik estuenak zeharkatzen dituzte Afrikara helt-zeko.

Nafarroan ez dago hezegune handiegirik baina, toki estrategi-koan kokatuta egoteagatik, gure herrialdean Kantabriar isu-rialdea eta Pirineoak ekiditen dituzten fronte migratzaileakmetatzen dira. Ibañeta gaina lekurik egokiena da pasa (udaz-kenean gertatzen den ugalketa ondoko migrazioa) eta kon-trapasa (kumeak hazteko tokira itzultzeko ugalketari ekinaurretik egiten den migrazioa) ikusteko. Beraz, Nafarroakoaintzirak Europako bide migratorio garrantzitsuenetarikoarenbidean daude eta Islandia, Britainia Handia eta Europako Ipareta Erdialdeko hegazti migratzaileek horietatik pasatzen dirapenintsularen hegoaldera edo, Gibraltar itsasartea zeharka-tuz, Afrikara heltzeko.

Baina hegazti migratzaileen bidaia ez da erraza izaten.Berezko zailtasunak, esaterako ekaitzak, haizeak, harrapariaketa mendikatea garaiak gainditzea ez ezik, gizakiaren jardue-raren emaitzako beste elementu batzuk gainditu behar dituz-telako. Nekazaritzan ustiatzeko ekosistema ugari suntsitu daeta hegaztiek migrazio-bidaietan atsedena hartzeko, ugaltze-ko edo negua igarotzeko erabiltzen zituzten toki heze askogaldu dute. Lurra lantzeko intsektu-botiken erabilera, kutsa-dura oro har, ehiza, linea elektrikoak, errepideak,… gainditubehar dituzten beste oztopo batzuk dira.

Antzara edo antzara hankagorrizta, jarduera hau egiten duenhegaztia, urtero joaten da Europako erdi eta iparraldetikIberiar penintsulako hegoaldera edo Afrikara. 1994-95ekoudatik horien kopuruak behera egin du. Murrizketa nabarmenhorren arrazoietako bat Doñanako Parke Naturalaren ingu-ruan ehizan egiteko baimena da. Guadalquivir ibaiaren padu-retan negua igarotzen duten antzaren erdiak ehizatu eta aka-batu egin dituzte. Heldu batzuek ez dute ugaltzeko aukerariklaguna galdu dutelako, bizitza osorako bikote egonkorrakeratzen baitituzte. Gaur egun antzara hankagorrizta askoknegua pasatzeko beste toki alternatibo batzuk bilatu dituztepresio zinegetiko horri ihes egiteko.


Hezeguneak

Ingurugiroa

Garrantzitsua da ikaslegoak planeta osoaren dibertsitate bio-logikoa ulertzea, bakoitza bizi den tokia gora-behera, gizate-ria osoaren ondarea delako. Hori benetan egia da espeziemigratzaileen kasuan, horien bizi zikloak herri asko biltzendituen lurralde oso zabalean igarotzen direlako. Afrikako aldeoso zabaletan intsektu-botikak erabiltzeak uda Iberiar penint-sulan igarotzen duten hegazti intsektu-jale txikien kopuruarenmurrizketa ekarri du. Gauza bera gertatzen da Espainiakohegoaldeko antzara hankagorrizten ehizarekin, honekEuropako iparraldean habiak egiten dituzten animalien gutxi-pena ekarri baitu. Mugaz gaindiko baliabide biologiko horiekbabesteko Nazioarteko Erkidegoak akordioak lortu eta hitzar-menak sinatu nahi ditu, esaterako Bonn, Berna, Ramsar edoWashingtonen (CITES) sinatu zirenak, baina gero horieksinatu dituzten herriek beti betetzen ez dituztenak.


Jarduera hau ohikoa den "antzara-jokoaren" egokitzapena daikasleek hegazti migratzaileek dituzten arazoak ezagutu etauler ditzaten eta horiekiko sentsibilitatea esnatzeko, eta aldiberean leku hezeek bidaia migratorioetan atsedena hartzeko,espezie batzuk negua igarotzeko eta beste batzuk kumeakhazteko duten garrantzia ezagutarazteko.

1. maila

Jokoa hasi aurretik irudi bakoitzak adierazi nahi duena azaldubehar da. Gero, haurrek jolasteko beste denbora utziko da.Bukatzeko, jokoaren gora-beheren iruzkinak eginen dira tal-dean, ea lortu heltzea lortu duten edo ez eta, edozein kasutan,aurkitu dituzten zailtasun eta oztopoak azalduko dituzte.

2. eta 3. mailak

Jokoa bukatu ondoren ikasleek arazoak sailkatuko dituzte etahorien berezko zioak eta gizakiaren jarduerengatik direnakbereizi. Sakontzeko iradokizun gisa, jokoan konponbideakekarriko dituzten edo hegaztien bidaia erraztuko duten laukit-xoak asmatzeko eta sartzeko eskatuko zaie. Jokoan zeharhorietan erotzen direnean arinago eginen da aurrera, 3, 8, 12,21, 27 edo 34. laukitxoetan gertatzen den bezala.

10- NAFARROAKO HEZEGUNEEN INBENTARIOA

Helburu zehatzak

· Nafarroako leku hezeei buruzko informazioa eskuratzeatestu idatzietan.

· Informazio hori hautatzea eta informaziorik garrantzit-suena erregistratzeko aukera emanen diguten fitxen ere-duak egitea.




Unitate honen INFORMAZIO DOSIERREAN sartu den biblio-grafian tokiko aurrezki erakundeek eta egunkariek argitaratueta horregatik asko hedatu diren izenburu batzuk daude.Ikasleek material inprimatu horietan eskura dezakete fitxakosatzeko behar duten informazioa.

Iturri horiek ezin badira lortu edo gure ikaslegoak informazioabiltzeko eta hautatzeko duen autonomia maila oraindik nahi-koa ez bada, irakaslegoak INFORMAZIO DOSIERREAN azalt-zen diren leku hezeei buruzko fitxak erabil ditzake. Dena dela,aurrez hiztegia moldatzea aholkatzen da, ikasleen maila hone-tan egokiak ez diren terminoak egon daitezkeelako. Karpetaberean Nafarroako toki heze garrantzitsuenak non daudenadierazten da. Interesgarria da ikasleei horien kopiak emateaedota ikasgelako tokiren batean agerian horren kopia handi-tua jartzea, gutxienez hasierako hiru jarduerak egiten direnartean.

Ikerketa eta fitxak hala bakarka nola talde txikietan egiten ahaldira; azpimarratu behar da helburua ikasgelako liburutegira-ko fitxategia egitea dela eta, ondorioz, komeni dela informa-zioa ahalik eta argiena eta osoena izatea. Aurrerago, ikasge-lan gainerako sistema naturalak ikasten direnean, edo, eraorokorragoan, beste sistema erdi-natural edo humanizatua-goak, fitxategia zabaldu egin daiteke paisajeen fitxategi bihur-tu arte.

Fitxaren atzealdea zuriz laga da. Alde horretan argazki batitsasten ahal da, edo marrazki bat egin, eta baita aurrekoaldean bildu ez diren informazio edo ilustrazioak eta ikasleen


Hezeguneak

Ingurugiroa

aburuz interesgarriak direnak osatu ere. Baina, baldin eta tal-deak hezeguneen inbentarioan azaltzen den tokiren bat bisi-tatzen badu, aintziraren krokis xehekatua sartzen ahal da etahorretan egin den ibilbidea, behatu diren animalien eta lan-dareen espezieak edo garrantzitsutzat joko den lansaiokoedozein iradokizun edo gora-behera jartzen ahal da.

Bete ondoren, aurkezpen-txanda eginen da eta egile bakoit-zak ikasgelako gainerako kideei bere fitxa eta aztertu denhezegune horren ezaugarrien berri emanen die. Fitxa plastifi-katu egin daiteke iraupena luzatzeko.

IKASLEAREN ARIKETA LIBURUAN fitxa baten eredu oso sin-plea azaltzen da, 2. mailan erabiltzeko balio duena. Halaber,beste eredu bat azaltzen da, osatuagoa, 3. mailan jarduerahau egitea erabakikobalitz ere. Horrela, bada,bete den fitxa hori osatu-ta eman den beste fitxahorrekin erkatzen ahalda. Maila honetan dau-den ikasleekin oso inte-resgarria da nork berefitxa diseinatzea eta gerotalde osoak eskuratudiren eta interesikgehien duten datuakerregistratzeko eredurikegokiena zein den eraba-kitzea.

11- NON DAGOELA ESAN DUZU?

Helburu zehatzak

· Nafarroako mapa fisikoaren gainean inbentarioko heze-guneak kokatzea.

Ukitzen diren arloak



Jarduerari ekin aurretik arbelean edo paper gaineanNafarroako zilueta marraztu behar da eta horretan erreferent-zia-gune batzuk jarri: eskualdeburuak, ibaiak, udalerria bera,

etab. Talde txikiak eratuko dira eta bakoitzari Nafarroako atlasbat edo, horrelakorik ez badago, mapa fisiko bat emanenzaio. Irakasleak poliki-poliki leku heze hori kokatzeko baliokoduten gakoak emanen ditu. Adibidez: "Nafarroako hezegune-rik handiena naiz" edo "Tuteraren iparraldean eta Tafallarenhegoaldean nago". BITARTEKOEN KARPETAKO gako dikoto-mikoa pistak emateko iturri izaten ahal da. Hezegune hori ari-nen kokatuko duen taldeak mapara joan eta egoki den tokianhura marraztuko du.

Beste aldaera bat, alaiagoa ere bada, klerak hartu eta jolasto-kiko lurrean aurreko jardueran egin dugun inbentarioko heze-guneak dituen Nafarroako zilueta markatzea da. Ikasle bakoit-zari leku baten izena duen txartela emanen zaio. Irakasleaktxaloa jotzen duenean nork mapan dagokion tokira eginen du

korrika. Ariketa horierrepikatzen ahal datxartelak aldatuz ikas-le guztiek behin bainogehiagotan eskuhartu arte.

Jarduera hori bukat-zen denean helburuagure ikasleek inben-tarioan azaltzen direnNafarroako hezegunebatzuk beren tokiankokatzeko gauza iza-tea da, ez bakarrikaurreko jarduerakofitxa egiteko ikertu

duten hori.

12- NAFARROAKO HEZEGUNEAK DIRELA ETA EZDIRELA

Helburu zehatzak

· Gainerako taldekideek Nafarroako hezeguneen fitxate-gian egin duten lana ezagutzea.

· Hezegune horien ezaugarriak identifikatzea eta horieksailkatzeko irizpideak ezartzea.




Hezeguneak

Ingurugiroa


Aurreko jardueran aztergaia Nafarroako hezegune bakarraizan da. Orain proposatzen den jarduera honen xedea ikasle-ek beste talde batzuek ikertu dituzten Nafarroako beste heze-gune batzuk ezagutzea da.

Lehen fasean funtsa jolastea eta parte hartzea da. Talde osoazirkuluan jarriko da. Ikasle bakoitzari, adurrean, hezegunebati buruzko fitxa eta hezegune horren izena duen kartela,gutxi gora-behera 20x5 cm-koa, emanen zaizkio. Kartelaondo ikusteko moduko tokian kokatu behar da. ikasle bakoit-zak tokatu zaion fitxa ezagutu behar du eta, ondorioz, irakurt-zeko astia emanen zaio. Gero irakasleak agindu batzuk ema-nen ditu ozenki. Adibidez: "zutik hezegune artifizialak", "aul-kietara igo urmaelak", "makurtu ur iraunkorrak", etab. Horrela,jokoaren bidez, gure ikasleen artean hezeguneen ezaugarribatzuk zabaltzea lortuko da, aurrerago sailkapenak egitekoiritziak izanen direnak.

Aldi berean Nafarroako hezeguneek dituzten ezaugarri zehat-zak ikasteko aukera emanen duten beste aldaera batzuk egi-ten ahal dira. Horietako bat, aurrekoan egin den bezala, zir-kulua eratzea da. Aurrez txartelak elkartrukatuko dira, pixka-naka hezegune guztiak ezagutzeko. Erdian "zaindaria" izanendena kokatuko da. Jokoa hasteko "zaindaria" zirkuluan dago-en batengana hurbilduko da oinez; pertsona horrek agerianizan behar du fitxa, eta ondoko esaldia bukatuko du: "Zu etabiok ondo moldatzen gara…". esaldi hori osatzeko kidehorren fitxan azaltzen den ezaugarrietariko bat erabili behardu. Adibidez: "Zu eta biok ondo moldatzen gara urmaela zare-lako". Esaldia osatzen duen unean bertan zirkuluan daudeneta urmael baten fitxa duten kide guztiek azkar tokiz aldatubehar dute, baita "zaindariak" ere. Tokirik gabe geratuko denpertsona "zaindari" berria izanen da. Zaindariak "Zu eta biokondo moldatzen gara hezegunea zarelako" dioenean taldeosoak aldatu behar du tokiz.

Beste aldaera bat irizpide batzuk hartu eta "paketeak egitea"izaten ahal da: ozenki ezaugarri jakin bat esaten bada, ezau-garri hori betetzen dutenek ikasgelako toki batera joan behardute eta bertan bildu.

Talde-joko hauek egin ondoren derrigorrezkoa da bakarkakoariketa bat egitea, lasaiagoa alegia, ikasi dena hausnartzekoeta sintetizatzeko eta oraindik dauden dudak kontsultatzekobalioko duena. IKASLEAREN ARIKETA LIBURUAN joko

horretarako dagoen fitxa proposatzen da. Hezegune bakoitzadituen ezaugarrien arabera dagokion tokian kokatu arte betebeharko duten gako dikotomikoa prestatu da.

Irakasleek BALIABIDEEN KARPETAN erabat garatuta dagoengako dikotomikoa dute.

Gaia zabaltzeko iradokizuna

3. mailako taldeekin egiteko oso interesgarria den ariketagako propioa sortzea da, INFORMAZIO DOSIERREAN daudenNafarroako hezeguneen fitxetatik edo norberaren fitxatikabiatuta.

13- HEZEGUNEAK GALBIDEAN

Helburu zehatzak

· Ohartaraztea hezeguneak desagertzea ez dela iraganekoarazoa, irauten duen prozesua baizik, eta arazoa mundumailan oso larria dela konturatzea.

· Ekosistema hezeen desagerpenen arrazoi eta ondorioeiburuzko eztabaidak egitea.

· Antzinako mapak kontsultatuz, pertsona zaharrei galde-rak eginez edota ahozko zein idatzizko beste iturri bat-zuetara joz, oraintsu gure inguruan alde hezerikdesagertu ote den ikertzea.


2. ibilbidea: Ingurunearen Ezagutza.

3. ibilbidea: Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak.


Urei buruzko indarreko Legean ezarri denaren arabera, laku,aintzira edo urtegi baten sakoneko lurrak, ur horiek normale-an izaten duten ohiko mailarik altueneraino (9. artikulua),jabari publikokoak dira nahiz eta finka pribatuan egon.Putzuak, ordea, pribatuak izanen dira baldin eta berariaz finkahorren zerbitzurako badira, baina ez kanpoko beste erabilerabatzuetarako direnean (10. art.). Uren azpian geratzen ahaldiren lurrei dagokienean, aparteko uholdeetan uren azpiangeratzen direnak, jabearenak dira, baina segurtasun arra-zoiengatik Estatuak horien erabilera mugatzen ahal du.


Hezeguneak

Ingurugiroa


Jarduera hasteko eta lur hezeen desagerpenari dagokioneanikasleen interesa pizteko testu motxa prestatu da, prentsakoberri motakoa, eta horretan oso labur mundu mailan,Espainian eta Nafarroan gertatu diren datu eta adibide batzukeman dira. Ikasleek, bakarka, testua irakurri eta egin direngalderak erantzun behar dituzte. Galdera horien xedea tes-tuaren ideia nagusien ulermena erraztea eta hezeguneendesagerpenari buruzko hausnarketa eragitea da.

Gero denen aurrean azaltzea proposatuko da eta ariketahorretan arazoaren arrazoiak eta ondoreak aztertuko dira,baita hezegune horien galerarekin nortzuk irabazten duten etanortzuk galtzen ere, eta horiek lehortzeko dauden interesak.Eztabaida horretanikasleei nork bereargudioak azaltze-ko eta defendatze-ko aukera emanenzaie, eta arazoanalderdi interesatuedo ukitu guztienjarrera ulertzekoahalegina eginendute. Arestian pro-posatu den haus-narketa pertsonalaoso garrantzitsua da jarrera akritikoak saihestu eta gehiengoa-ren jarrerak onartze hutsean ez gelditzeko.

Eztabaida bukatuta, proposamena ikerketa txikia egitea da,zertarako-eta udalerrian bertan oraintsu desagertu den aintzi-ra, urmael edo hezegunerik inoiz egon den jakiteko, horrengaleraren arrazoiak jakiteko, nolakoa zen hori bere "garai one-tan", zein zen horren tamaina, zertarako erabiltzen zen, bertanfaunarik zegoen, zein zen bertako landaredia, etab.Informazioa eskuratzeko udaletxeko edo beste erakunde bat-zuetako mapa zaharrak kontsulta daitezke, udalerriko pertso-na zaharren artean inkesta laburra egin, etab.

Gaia sakontzeko iradokizunak:

Azterlanaren esparrua zabaldu egin daiteke eta egun desa-gertuta egon ez arren oso egoera txarrean dauden aintziraedo hezeguneak aztertzen ahal dira. Sarritan hezegune baten

galera prozesu motela da eta lantzean behin eskonbroak etazaborrak botatzen direnean hasten da. Isurketa horiek geroeta sarriago gertatzen dira, eta azkenean urak kutsatu etaurmaelaren ontzia erabat edo zati batean betetzen dute.Hurrengo urratsa erraza da: drenajea egiteko ubide bat, etaurmaela desagertu eginen da. Horrelako kasuetan ikerketarenardatza aintzira horren kontserbazio egoeraren azterketa iza-ten ahal da, eta sarritan aprobetxatzen ez ditugun dokumen-tazio iturri agortezinak diren gure aitona-amonen garaietanzuen egoerarekin erkatu.

Unitate hau prestatzeko ahaleginak egin dira nekazaritzakomekanizazioa gertatu aurretik Nafarroan zeuden hezeguneenkopurua eta gaur egun daudenen kopurua erkatu ahal izatekodatuak lortzeko, baina ez da arrakastarik lortu. Proposatu den

ikerketa udale-rrian eginenduten taldeekbigarren ikerketabat egin dezake-te: Nafarroakolurralde osoariburuzko datuake s k u r a t z e a .H o r r e t a r a k o ,beste udalerribatzuetako ikas-tetxeetara idatz

ditzakete eskutitzak inkesta erraza igorriz edo datuak etalanak elkartrukatzeko proposamena eginez, baldin eta horiekberen udalerriko ikerketa egin badute.

14- GIZAKIAREN JARDUERAK HEZEGUNEETAN

Helburu zehatzak

· Urmaelaren ikuspegi panoramikoa ageri den hormiru-dian gizakiaren jarduerak identifikatzea.

· Informazioa fitxa batean modu sistematizatuan jasotzea,gerora haren azterketa kritikoa egiteko.

· Honelako jarduerek animalia eta landare basatien bizitzanizan dezaketen eragina aztertzea eta ondorio kaltegarriakzuzentzeko konponbideak eztabaidatzea.


Hezeguneak

Ingurugiroa


2. ibilbidea: Ingurunearen Ezagutza.3. ibilbidea: Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak.


Gizakiak bere ingurugiroaren egoera aldarazten du. Harenekintzek zuzeneko edo zeharkako ondorioak izan ditzaketeizaki bizidunetan eta hauen habitatetan. Ondorio horiek ordeaez dira beti txarrak. Maiz ekintza berak on egiten die talde bat-zuei eta kalte besteei. Nafarroan ez dago gizakiak ukitu gabe-ko naturgunerik, lurraldeko bazter guztiak gutxi-asko eralda-turik baitaude. Aldakuntzak direla eta, espezie eta habitat bat-zuek lehen baino banaketa-eremu, hedadura edo ezaugarrimurritzagoak dituzte, beste batzuek, berriz, zabalagoak.Natura zaintzeko programen helburu nagusia biodibertsitateairaunaraztea da, eta zenbaitetan beharrezkoa izan ohi da hel-buru hori lortzearren eremuren batzuk beren jatorrizko egoe-ratik ahalik eta hurbilen gordetzen saiatzea, gizakiareneskuhartzea ahal den neurrian gutxituz. Beste batzuetan,aldiz, giza jarduera tradizionalak sustatu beharra dago etalurraldearen erabilera kaltegarriagoak baztertu. Izan ere, giza-kiak antzinatik egiten dituen jarduera horiexek izan dira ezau-garri ekologiko oso baliotsuak "birsortu" izan dituztenak.


Jarduera honetan berriro erabiliko dugu 2. jardueran erabili-tako irudi orokorra. Irudi horren kopia sartu da BALIABIDE-EN KARPETAN. Irudiaren atzealdean hezeguneak ukitzen

dituzten jarduera batzuk ageri dira, eta bai jarduera bakoitza-ren ondorioak eta balizko konponbideak ere, hauek bistakoakez direnean.

IKASLEAREN ARIKETA LIBURUAN dagoen koadroa ikasleekbakarka bete behar dute. Gero horren gaineko eztabaida egi-nen dute, lehenbizi talde txikietan eta ondoren gelako guztienartean.

Eztabaida horietan albora utzi behar dira jarrera DOGMATIKOETA MUTURREKOAK. Ez dugu inola ere itsukerian erori behargizakiaren edozein jardueraren aurrean "kaltea", "hondamen-dia" edo "delitu ekologikoa" gogora ekarriz. Badira noiznahieta nonahi kaltegarriak diren jarduerak: esate baterako, lurrakberegana dezakeen baino minda kopuru handiagoa botatzenbada, denboraren buruan soberakina lurrazpiko urguneetarairagaziko da edo lurra garbitzen duen urak erreka eta aintzi-retaraino eramanen du eta kutsadura organikoa sortuko da.Baina beste jarduera batzuetan badago ondorio negatiboakarintzerik, horretarako aski da jarduera aldatzea hain hausko-rra ez den beste leku batera, haren intentsitatea gutxitzeaedota kutsadura-arriskurik handiena dagoen urtaroetan jar-duera bertan behera uztea. Azken neurri horien adibidea daaintziretako "intimitatea" babesteko erabiltzen den araua, ale-gia, ikasleek aintziretara egiten dituzten txangoak ugalketasasoian bertan behera uztea; edo ibilbideak habien ingurue-tatik ez igarotzea.

Hiru mailetarako proposatu diren hiru ibilbideek bat egitendute jarduera honetan. Hortaz, beharrezkoa izan da mailaguztietan erabili ahal izateko bezain malguak diren laguntza-materialak prestatzea. Ilustrazio bakarra erabiliko denez ikas-


2 Granja intentsiboetako abereen gorozkiek, oso diluiturik, subs-tantzia organiko nitrogenatu asko dute.

Hezeguneak

Ingurugiroa

leak lanean jartzeko, irakasleak erabaki behar du kasu bakoit-zean gaiaren azterketa azalekoagoa edo sakonagoa izanenden eta ikasleek erantzun orokorragoak edo zehatzagoakeman beharko dituzten.

Jarduera hau aproposa da Pitillas edo Las Cañasko behato-kiak ikustera joan aurretik egiteko. Ikasgelako eztabaidetanseguru aski ikasleek iritzi desberdinak azalduko dituzte zen-bait jardueraren ondorioei buruz eta baten batek zalantzanjarriko du proposatzen diren konponbideen edo neurrienegokitasuna. Aipatu naturgune horietara joanez gero ikasleeniritzi eta zalantzak baloratu eta argitzeko aukera izanen dugu-la, bertan erabilera publikoa jadanik arauturik dagoelako, eta,batez ere, toki hezeetako ingurugiro-arazoetan aditua dengidari baten eskutik ibiliko garelako.

15- HEZEGUNEEN BILAKAERA

Helburu zehatzak

· Ikasleek ekosistema hezeen berezko segida ekologikoaulertzea, horretarako emanen zaien idatzizko informazio-aren bitartez.

· Esperimentu gidatuak egitea, giza jarduera batzuekberezko prozesu hori zer-nolako mekanismoen bitartezazkartzen duten ulertzeko.

· Hipotesiak eta ondorioak azaltzeko bidea ematea hezegu-neetako ohiko egoerak simulatzen dituzten esperimen-tuak direla medio.


3. ibilbidea: Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Geografia etaHistoria.


Ikus INFORMAZIO DOSIERREAN epigrafe hau: "Hezegunekobizia bere horretan zaindu nahi izatearen paradoxa".


Jardueraren lehen atalean ikasleei informazio erraza emanenzaie hezeguneen berezko zahartze prozesua uler dezaten.

Maila hauetan ez da egokia "segida ekologiko" terminoa sart-zea. Hala ere ikasleek antzemango dute prozesua zertan dat-zan, nahikoa da adibide argigarriren bat jartzea.

Taldeko ikasleek banan-banan esperientzia guztiak bata bes-tearen atzetik egiteak luze joko luke. Horregatik lantalde txi-kiak antolatzea proposatzen da, lantalde bakoitzak esperi-mentu bat egin dezala eta gero emaitzak denei azaldu. Osointeresgarria litzateke bi lantaldek esperimentu bera egin etaelkarrekin beren emaitzak alderatzea taldeko guztien aurreanazaldu aurretik.

Kontuan hartu behar da eutrofizazioari buruzko esperimen-tuan besteetan baino askoz denbora gehiago emanen dela,eutrofizazioa prozesu motela delako. Beste horrenbeste ger-tatuko da, neurri txikiagoan, lurrazalaren gazitzeari buruzkoesperimentuan, potea 3-4 egunez eduki behar baita eguzki-tan.

Eutrofizazio prozesua simulatzen duen esperimentuari dago-kionez, kontuan izan 1. potea, hau da, kontrol-potea, aintziratxikia balitz bezala erabiliko dugula eta luzaroan autoerregu-latzeko gai izan behar duela. Landareen abarrek elikagaiak etaoxigenoa ematen dizkiete marraskiloei eta hauek arnasketankarbono dioxidoa botatzen dute. Landareek gas horren beha-rra dute euren elikagaiak sortzeko. Horrela mikrosistemakorekan dirau. Taldeak hipotesiak asmatzeko eta ondorioakateratzeko agertzen duen trebezia ikusirik, irakasleak aurrekoinformazio hori eman ala ez erabakiko du. Baietz erabakitze-kotan gerta liteke geroago ikasleei aurkeztuko zaizkien galde-rak errazegiak izatea.

Bada aukera gehiago. Oso aurreratuak dabiltzan eta autono-mia handia duten taldeetan jarduera beste era batera antolaliteke. Hasteko, hezeguneen kolmatazio eta eutrofizazio pro-zesu naturalak azkartzen dituzten giza jardueren nondik--norakoak azalduko ditugu. Ondoren, proposatutako esperi-mentuetan erabili behar diren materialak emanen dizkiegu eta


Hezeguneak

Ingurugiroa

azkartze-mekanismo artifizial horiek frogatzeko esperimentu-ren bat beren kabuz antolatzeko eskatuko diegu.

16- HARITIK TIRAKA

Helburu zehatzak

· Gizaki, animalia, landare eta hezeguneetako inguruneandauden beste eragile batzuen artean sortzen diren elka-rreragin ulerterrazen batzuk aztertzea.

· Ekosistemako elementu bizidun edo bizigaberen bat ukit-zen duen edozein aldaketak azken buruan beste elemen-tu batzuk ukitzen dituela eta oreka orokorra aldaraztenduela ulertzea, kausa-ondorio kateak sortuz.


1. eta 2. ibilbideak: Ingurunearen Ezagutza3. ibilbidea: Natur Zientziak


Jardueraren lehen zatia taldean eginen da. Ikasleak biribileaneseriko dira. Irakasleak kausa eta ondorioen kateari ekingodio, "zer gertatuko litzateke baldin eta..." esaldia osatuz, dena--delako ondorioa ekarriko duen ekintza atzetik aipatuz, alegia.Adibidez: "zer gertatuko litzateke baldin eta... aintzirako lezka-diak erreko balira?". Galdera hori egindakoan zirkuluko ikas-leren bati pelota botako dio eta honek berehala esan beharkodu katearen lehen ekintza horren ondorio bat. Hori egin etagero pelota zirkuluko beste ikaskide bati jaurtiko dio eta harkjarraitu beharko dio sekuentziari. Inor pelota hartu eta zererantzun ez dakiela geratzen bada, erantzuna badakitenekeskua jaso eta pelota eskatu ahal izanen diote. Jolas honetandenen artean ahalik eta katearik luzeena osatzen saiatu behardute. Inork katearen mailaren bat gaizki dagoela uste badu,jokoa gerarazi ahal izanen du bere ustez gaizki dagoena ezta-baidatzeko. Taldeak ikasle hori zuzen dabilela erabakiz gerokatea eten eginen da; bestela kateari berriro helduko zaioutzitako lekuan. Ikasleek huts egiten dutela konturatu arrenirakasleak ez du jokoa gerarazi behar, ikasleek ez baitutegogoeta egiteko nekerik hartuko, okerrak zuzentzea beti ira-kaslearen ardura dela uste izanen dute. Hala ere, jolasabukatzen denean irakasleak agerian jarri beharko ditu ikasle-ek antzeman ez dituzten okerrak.

Hona hemen katearen adibide bat:

"Zer gertatuko litzateke baldin eta ... aintzirako lezkadiak erre-ko balira ahateek habia egiteko ohiko gordelekuak gal-duko lituzkete eta alde eginen lukete ahaterik ezean, aint-ziraren hondoan uretako landareak erruz haziko lirateke, aha-teek ez bailituzkete janen landare hilak usteltzean ureta-ko oxigenoa gutxituko litzateke oxigeno gabezia jasan ezi-nik uretako intsektu anitz desagertuko lirateke igelek ezlukete zer janik izanen eta haien kopurua ere gutxitu eginenlitzateke...”.

Katea hasteko beste modu batzuk:

· "Zer gertatuko litzateke baldin eta ... zingira-mirotzarenpopulazioa haziko balitz?"

· "Zer gertatuko litzateke aintzira lehortuko balute bertakolurra lantzeko?"

· "Zer gertatuko litzateke aintzirako urertzean zerri haztegiaeraikiko balitz?"

· "Zer gertatuko litzateke hegaztiak ikusteko behatokiaeraikiko balitz?"

· "Zer gertatuko litzateke igelak desagertuko balira?"

· …

Irakasleak ikusten duenean ikasleek kateak osatzeko nolabai-teko trebezia hartu dutela eta sistema naturalaren osagaienarteko menpekotasun-loturetatik asko ulertzen dituztela,IKASLEAREN ARIKETA LIBURUA hartu eta jarduera honidagokion fitxa bakarka betetzeko eskatuko die. Fitxa beterikdutenean, katearen maila bakoitzean kausak eta ondorioaklotzeaz gainera gertaera beraren ondorio bat baino gehiagoidazten saiatzeko ere eskatzen ahal zaie. Adibidez: Zer gerta-tuko litzateke lezkadia erreko balitz?

… "seguru aski intsektuak urritu eginen lirateke"

… "eta bai habia egiteko lezkadiaren beharra duten beste ani-malia asko ere"

… "baina landaretzarik gabeko uretan hobeto bizi diren ani-malien populazioak handitu eginen lirateke"

… "eta errautsek elikagai ugari ekarriko lukete aintzirako ure-tara"


Hezeguneak

Ingurugiroa

17.- ARRASTOA UTZIZ... ONERAKO EDO TXARRERAKO

Helburu zehatzak

· Ekintza jakinek aintziretako izaki bizidunengan izan deza-keten eragin onuragarria edo kaltegarria aztertzea

· "Ingurugiroaren gaineko eragina" kontzeptuaren funtsaulertzea


3. ibilbidea: Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Geografia etaHistoria


"Ingurugiroaren gaineko eragina" esaten zaie, oro har, ekintzajakin batek ingurugiroan (lurrean, uretan, atmosferan, landa-retzan, faunan, paisajean etab.) sortzen dituen ondorioei.Ondorio onak edo txarrak izan daitezke, edo, esan ohi denbezala, positiboak edo negatiboak.

Hobe da gaitzari aurrea hartzea gaitza sendatzea baino. Ildohorretatik, duela urte batzuetatik hona Espainiako etaNafarroako legeetan "ingurugiroaren gaineko eraginarenazterketa" izeneko figura erabiltzen da, hots, jardueraren batiekin aurretik hark ingurugiroan izanen duen eragina neurtze-ko egiten den azterlana. Horrela eragin txarrak zuzentzekoneurriak jartzen ahal dira, baita jarduera debekatu ere, neurrizuzentzaileak jarri arren eragina oso larria edo itzulbiderikgabekoa izanen litzatekeela uste izanez gero.

Ingurugiro-eraginari buruzko azterlana erraz-erraz egin daite-ke Leopold-en matrizea edo antzekoa erabilita. Matrizearenalde batean jarduerak uki litzakeen inguruneko elementuakjartzen dira. Elementuok askotarikoak izan daitezke: fisikoak,biologikoak, gizarte zein kultur ondasunak eta abar; bestealdean zera adierazi behar da, proiektua osatzen duten ekint-zetatik zeintzuk diren ingurunean eragina izan dezaketenak.Zenbat parametro neurtu nahi ditugun, hainbat ataletan bana-tu behar dugu matrizearen laukitxo bakoitza. Hauek dira para-metrorik erabilienak, ez ordea bakarrak:

· + edo – ikurra, ondorioak onak ala txarrak diren.

· Intentsitatea: eraginaren gradua.

· Hedadura: jarduerak gune txikia ala eremu zabala ukitu-ko duen; banakoak ala populazio osoak ukituko dituen...

· Epea: ekintza burutzen denetik horren ondorioak agertuarte zenbat denbora igaroko den.

· Iraunkortasuna: ekintzaren ondorioek zenbat iraunenduten.

· Itzulgarritasuna: behin jardueraren ondorioak agertuzgero jatorrizko egoerara bihurtzeko biderik ba ote dagoen.

· Neurri zuzentzaileak: ondorioak neurri artifizialen bidezzuzentzen ahal diren ala ez.

Parametro horietako bakoitzari puntuazioa ematen zaio, nor-malean 1 eta 3 puntu bitartekoa, "txikia", "ertaina" edo "han-dia" izan daitekeen balorazio koalitatiboaren arabera.Puntuazio guztien baturak eraginaren garrantzia adieraztendu. Parametro batzuek besteek baino garrantzia handiagoadutela uste izanez gero, azterlanaren egileek egoki deritzotenkopuruaz biderkatu ohi dute parametro garrantzitsuagoenbalioa. Hona hemen adibide bat:

ZEINUA INTENTSITATEA - 1

HEDADURA EPEA 3 1

IRAUNKORTASUNA ITZULGARRITASUNA 3 I

NEURRIZUZENTZAILEAK GARRANTZIA T 18

Goiko koadroan ikus daiteke nola zatitzen diren laukiak, balo-ratu behar diren parametroen puntuazioak idazteko.Eskuineko koadroan jarduera jakin baten eraginari eman zaiz-kion puntuazioak ageri dira. Honela ulertu behar lirateke: era-gin txarra, intentsitate txikikoa, aztergai den eremua osorikukituko duena. Ondorioak denbora luzearen buruan agertukodira, iraunkorrak izanen dira eta ez da itzulbiderik izanen.Badago neurri zuzentzaileak jartzerik. Eraginaren garrantzia18 punturekin baloratu da.


IKASLEAREN ARIKETA LIBURUKO fitxan azaltzen diren bostproiektuek natur baliabideetan izanen luketen eragina balo-ratzean datza jarduera hau. Jarduera honen lehen fasea "Basomediterraneoen arazoak eta hauen arteko loturak" txostena-ren moldapena da (Baso Mediterraneoei buruzkoHeziketarako Nazioarteko Proiektua. ADENA). Ikasleak binakaedo hirunaka elkartuko dira, talde osoko kideen kopuruaren


Hezeguneak

Ingurugiroa

arabera, halako eran non lantalde bakoitza bost proiektueta-ko baten edo bost natur baliabideetako baten ordezkaria iza-nen baita. Natur baliabideen ordezkariak alegiazko zirkulubaten barruan jarriko dira. Proiektuen ordezkari bikote edohirukoteak, proiektuaren arabera kolore desberdina izanenduen artilezko haril bana hartuta, bakoitza natur baliabidebaten ordezkariengana joanen dira eta haiekin batera aztertu-ko dute ea eurek ordezkatzen duten proiektuak ezertan ukitu-ko ote duen dena-delako natur baliabidea. Baietz erabakitzenbadute, baliabide horren inguruan artilezko haria hedatukodute eta proiektuaren eragina ona ala txarra den idatziko duteorri batean. Gero beste baliabide baten ordezkariengana jokodute. Gauza bera behin eta berriro eginen da harik eta proiek-tu guztien ordezkariek baliabide guztien ordezkariekin proiek-tuak eztabaidatu arte. Baliabideen ordezkariak ez dira lekuzaldatuko; proiektuen ordezkariak, aldiz, batetik bestera ibilikodira, artilezko harien azpitik pasatuz behar izanez gero.Proiektu bakoitzaren sokak, azkenerako, hark ukitzen dituenbaliabide guztiak lotuko ditu. Natur baliabide batek inguruankolore desberdineko zenbat soka dituen begiratzen badugu,baliabide hori giza jardueren aurrean zenbateraino den ahulaedo minbera jakinen dugu.

Ikaslearen fitxan dagoen matrizean idatzi behar dira emaitzak.Maila honetarako proposatu den "Eraginen balorazioa" arike-tan, jakina, matrizea daitekeenik errazena da. Ariketarik sin-pleena proiektu bakoitzak ukitzen dituen natur elementuakgurutze batez markatzean datza. Emaitzak arbelean idatziondotik, eta ikasle bakoitzak bere fitxan idatzita dituela, tal-deak eztabaida eginen du taldekide guztiak emaitzekin adosdauden ikusteko, eta jokoan erabilitako argudio eta irizpideakberriro aztertu ahal izanen dira.

Badago beste aukera bat askoz konplexuagoa, irakasleak era-baki behar du taldearentzat egokia den ala ez. Ariketa hone-tan, ekintza batek natur baliabide bat ukitzen ote duen eta,hala denean, eragina ona ala txarra den eztabaidatu ezezik,eraginaren intentsitatea neurtu ere egin behar da.Horretarako, proiektuen ordezkariek proiektuek ukitzen dituz-ten baliabideen ordezkariak sokaz inguratzen dituztenean era-ginaren garrantzia baloratu eta horren arabera bira bat, bi edohiru emanen diete. Bide beretik, matrizea betetzen duteneanlaukitxo bakoitzean lehenbizi "+" edo "–" jarriko dute, eraginaona ala txarra den adierazteko; eraginik ez badago laukitxoahutsik utziko dute. Ikur horren atzean 1 eta 3 bitarteko zen-bakia idatziko dute, eraginak beren ustez zenbaterainokogarrantzia duen adierazteko. Eraginik ez badago 0 jarrikodute. Proiektu bakoitzaren eraginaren garrantzia kalkulatze-ko, zutabe bereko kopuru positibo guztiak batuko dituzte etabaturari zutabeko kopuru negatiboak kenduko dizkiote.

Kontua ez da balorazio zehatz eta zuzena egitea, baizik etaeztabaida eragitea, analisi konplexu samarretaraino gidatzea(beti ere, gaiari ikuspegi sistemikoetatik heltzeko asmorikgabe) eta eragin batzuk besteekin alderatzea. Gogora ekarribehar dugu helburua ez dela eraginaren ebaluazioa egitea,baizik eta eragin kontzeptua gutxi gora-behera ulertzea etagiza jarduerek ingurunean eragin ona zein txarra izan dezake-tela ohartzea.

Zenbaitetan ez dugu denbora askorik edukiko ikasgelan.Halakoetan ikasle taldea ekipotan banatzen ahal dugu; ekipobakoitzak proiektu bat aztertuko du eta gero bere emaitzak


Hezeguneak

Ingurugiroa

eta arrazoibideak taldeari azalduko dizkio. Komeni da proiek-tu bakoitza gutxienez bi ekipok baloratzea, emaitzak alderatuahal izan ditzaten. Ez dira berdinak izanen seguruenik, bainadenak jo litezke zuzentzat, sentsibilitate desberdinen fruitubadira ere. Horixe gertatzen da benetako munduan ere.Proiektu bera lantalde bik modu desberdinean ebaluatu ohidute, zeren ebaluatzeko sistema ororen azpian, balorazioakobjektiboak izan daitezen ahaleginak eginda ere, esku hartzendutenen joera eta iritziak baitaude.

Jarduera honen bidez bi gauza azpimarratu nahi dira berrizere:

· Gizakien jarduerek natur ingurunearen egoera aldaraztendute, baina ez dute denek eragin txarra.

· Gizakiaren zenbait jarduerak, naturaren gain eragin txa-rra izanik, eragin hori izateari utziko liokete neurri zuzent-zaileak ezarriko balira.

EBALUAZIO ETA LABURPEN JARDUERAK

18- HAMAR ARRAZOI HEZEGUNEEN KONTSERBAZIOA-REN ALDE

Helburu zehatzak

· Hezeguneek ekonomian, ekologian, kulturan eta gizarte-an duten garrantzia aintzat hartzea.

· Hezguneen kontserbazioaren aldeko arrazoien dekalogoaosatzea.


1. eta 2. ibilbideak: Ingurunearen Ezagutza3. ibilbidea: Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Geografia etaHistoria


INFORMAZIO DOSIERREAN alde hezeen garrantziari buruzkoatala egin da. Zohikaztegiei dagokienez, haiei buruzko infor-mazioa dosier bereko "Hezegune motak" atalean aurki daite-ke.

IKASLEAREN ARIKETA LIBURUKO fitxan zohikaztegi batendiagrama polinikoa ageri da. Horrelako diagrametan zunda-

keten emaitzak irudikatzen dira, hau da, sakonera desberdi-neko lekuetatik ateratako laginen azterketaren emaitzak.Ardatz bertikalean lagina hartu den lekuaren sakonera irudi-katzen da eta maila horretan aurkitutako lorauts edo polenajalki zenetik zenbat denbora igaro den adierazten da.Aurkitutako lorauts-aleak noizkoak diren jakiteko kalkuluakC14-ren (karbono 14) tratamenduaren bidez egiten dira.Espezie bakoitzetik zenbat polen aurkitu den irudikatzen daardatz horizontalean. Adibide honetan: Pinua (Pinus), harit-zak (Quercus), urkia (Betula), sahatsa (Salix), pagoa (Fagus),gaztainondoa (Castanea), olibondoa (Olea).

Zundaketa horiek bidea ematen dute zohikaztegian aintzinazein landare bizi izan ziren jakiteko. Nafarroan zohikaztegienaez da arazorik larriena, baina beste toki batzuetan lorazaint-zarako zohikatza ateratzen da haietatik. Horrela zohikaztegiabera eta bere baitan gordetzen duen informazio guztia betikogaltzen dira.


Unitate hau osatzen duten jardueretan zehar han-hemenazaldu dira alde hezeak gordetzeko premiaren arrazoi nagu-siak. Bada ordua geldiunea egiteko eta, atzera begira jarrita,ikasi ditugunak berrikusi eta hausnartzeko. Zohikaztegienkontserbazioaren garrantziari buruzko testua erantsi da, ikas-leek zertan oinarritu izan dezaten arrazoien dekalogoa idazte-ko proposatzen zaienean.

Agian hobe litzateke aurrenik ikasleek zerrenda bana idaztea.Horretarako berriro aztertu beharko dute ordurarte eginaduten lana. Gero, talde txikietan elkartu eta 15 minutuz bereniritziak elkarri azaldu eta denen artean dekalogo bat idaztekoados jartzen saiatuko dira. Denbora horren buruan taldeek,txandaka, beren arrazoiak azalduko dituzte banan-banan,beste talde batzuek jadanik esandakoak ez errepikatzen saia-tuz, eta arbelean idatziko dituzte. Seguru asko gelakide guz-tien artean hamar arrazoi baino gehiago aterako dituzte gurehezeguneak zaintzea zergatik merezi duen azaltzeko, bainaera berean, horietariko zenbait arrazoi seguru asko bateanbildu ahal izanen dira, hobeto hausnartu eta berriro idatziondoren. Hala bada, ikasleak arrazoien kopurua 10eramurrizten saiatuko dira. Bukatzeko, dekalogoa beren KOA-DERNOAN aurkituko duten fitxan idatz dezatela proposatukozaie.


Hezeguneak

Ingurugiroa

19- MOREAU DOKTOREAREN UHARTEA

Helburu zehatzak

· Animaliak uretako ingurunera nola moldatzen diren ikasiondotik, ikasitako moldaerak eredu harturik, ingurunejakinetan bizi daitezkeen animaliak "asmatzea".


1. eta 2. ibilbideak: Ingurunearen Ezagutza, Hizkuntza etaArtea.



Jarduera honetan IKASLEAREN ARIKETA LIBURUTIK egokiden fitxa hartuko da bera lantzeko. Ikasleak bakarka laneanhasi aurretik irakasleak honelako galderak eginen dizkieozenki:

· Nolako mokoa aukeratuko zenuke ... arrainak harrapatubehar bazenitu, haragia urratu, zizareak jan, intsektuakharrapatu?

· Nolako hankak aukeratuko zenituzke ... aintziran igeriegin behar bazenu, zingiran ibili, ahateak ehizatu, lezka-ren zurtoinari heldu?

· …

1. maila:

Ikasleak mokoa, soina eta hankak aukeratuko ditu, horiekinanimalia berria "sortu" eta haren elikadura, habia egitekolekua eta ohiturak deskribatuko ditu.

2. maila:

Ikasle bakoitzak dadoa hartu eta hiru aldiz botako du. Botaldibakoitzean ateratzen den zenbakiaren arabera, hurrenezhurren, mokoa, soina eta hankak nolakoak izanen diren era-bakiko da. Horiekin ikasleak animalia berria "asmatu" etaharen elikadura eta ohiturak deskribatuko ditu.

Beste aukera bat litzateke ikasleak "asmatu" behar duenhegaztiaren ohituraren bat edo beste ematea, gainerako zert-

zeladak aukeran utziz. Buru, soin eta hanken aukeraketa,ordea, ez da ausazkoa izanen, aurrez ezarri zaizkion ezauga-rrien araberakoa baizik. Ezaugarriok hauek izan daitezke, bes-teak beste:

· janaria: arrainak, lokatzetako ornogabe txikiak, urgaineanigerian dabiltzan animalia eta landare ñimiñoak, hegaz-tiak, intsektuak, algak...

· habia egiteko lekua: lezkadian, lurrean, soroetan, zuhaitzadarretan...

· ibiltzeko ohiko era: hegaz, lasterka, igerian, ...

Animalia berriaren edozein xehetasun asma dezakete, bainabeti eduki behar dute kontuan animalia horrek gai izan beharduela egokitu zaion bizilekuan bizitzeko. Bide batez, ongipasatuko dute "espezie berriari" izena jartzen.

Gaia zabaltzeko iradokizuna:

Maila bietan ere hauxe eskatzen ahal zaie ikasleei, alegia,asmatu dituzten animaliak deskribatu edo marraztu beharre-an horien irudiak modelatzeko. Plastilina erabil dezakete,buztina, paper-orea edo material erabiliak (kortxoa, kaxak,alanbrea etab.). Irudiak bukatutakoan elkarri erakutsiko diz-kiete eta "hitzaldi" banatan (2-5 minutu) nork bere animalia-ren ezaugarri nagusiak azalduko ditu; batik bat, animaliarenmorfologia eta portaera habitatera nola moldatzen diren adie-raziko du.


Hezeguneak

Ingurugiroa

"Hitzaldiak" amaitu eta gero animalien irudiak gelako edoikastetxeko txokoren batean ikusgai jartzea dago. Ahal dela,ikasleek fitxa xume bana eginen dute irudiaren aurrean jart-zeko. Horrela ikusleek animaliaren ezaugarrien berri jakinendute, batez ere ikastetxeko gainerako ikasleek, "hitzaldietan"izan ez direnek.

20- BINGOA AINTZIRAN

Helburu zehatzak

· Unitatean landu diren kontzeptuak jolasaren bidez gogo-ratzea.





Ikaslearen fitxan dagoen txartel batean hamabi laukitxo hutsageri dira, eta alboan, unitatean zehar azaldu diren hogeitalaukontzepturen zerrenda. Ikasleek txarteleko laukitxo hutsakbete behar dituzte beraien mailari dagokion zerrendatik auke-ratuko dituzten kontzeptuekin, nahi duten hurrenkeran.

Kontzeptuen azalpenak BALIABIDEEN KARPETAN daude.Irakasleak azalpen horiek ebaki eta paper-puskak tolestu egi-nen ditu, poltsa batean sartu eta jokoari hasiera emanen dio.Irakasleak paper-puskak atera eta kontzeptuen azalpenak ira-kurri ahala ikasleek kasuan kasuko kontzeptua marratukodute. Bingo jokoan bezala, lerro bateko izen guztiak edo txar-teleko izen guztiak marratuz gero "lerroa" edo "bingo" hotsegin ahal izanen dute. Eta bingo jokoan bezalaxe, lerroa edobingoa ontzat eman aurretik egiaztatu egin beharko da kont-zeptu zuzenak marratu direla. Era entretenigarri horretangogoratuko dira unitatean jorratu diren kontzeptu nagusieta-ko batzuk.

Jarduera hiru mailetan egin ahal izateko moduko kontzeptuakbildu dira txartelean. Horregatik, 1. edo 2. mailako ikaslee-kin joko hau egiten denean irakasleak aldez aurretik zerren-datik kendu beharko ditu maila horietan lantzen ez diren kont-zeptuak, eta ikasleak jakinean jarri beharko ditu txartela pres-tatu baino lehen.


Hezeguneak

Ingurugiroa

KONTZEPTUA ESALDIA

URTEGIA Gizakiak presa eraikiz sortu duenalde hezea.

HEZEGUNEA Urak, iraunkorrak nahiz sasoikoak, sakoneraeskasa duen aldea.

LEZKA Belar garaia, uraren ondoan hazten da eta harenloreek luma-mototsa dirudite.

HABIAGILEA Leku horretan ugaltzen den hegaztia

NEGUTARRA Negua leku horretan igarotzen duen hegaztia.

SEDENTARIOA Bizitza osoa leku berean igarotzen duen hegaztia.

HABITATA Animaliak edo landareak bizi diren tokia.

KONTSUMITZAILEA Beste izaki bizidun batzuk ditu elikagai.

LEHEN MAILAKOKONTSUMITZAILEA Landareak jaten dituen animalia.

BIGARREN MAILAKOKONTSUMITZAILEA Landareak jaten dituzten animaliak jaten dituztenak

DESKONPOSATZAILEA Hostoak eta animalia hilak ditu elikagai.

MIGRAZIOA Animalia batzuk leku batetik bestera egitenduten bidaia.

MINDA Granjetako animalien gorotzak, urarekin eta txizarekin nahasirik.

MILAZKA Hezeguneetan eta gune gazietan bizi den arbola.

EKOSISTEMA Leku baten, hango izaki bizidunen eta haienarteko harremanen multzoa.

AINTZIRA ENDORREIKOA Hezegunea, hezeguneko urak irteerarik ez dutenean (ez ibaira ez itsasora).

ZOHIKAZTEGIA Zohikatza eratzen den lur-saila, putzuz betea.

KOPETAZURIA Hegazti urpekaria, beltza da eta kopeta zuria.

PITILLAS Nafarroako aintzirarik handiena.

LAS CAÑAS Vianan dagoen aintzira.

EKOIZLEA Berarendako elikagaia fabrikatzen du.

EUTROFIZAZIOA Ura usteldu egiten da.

ZANKALUZEA Zanka luzeak dituen hegaztia; elikagaiak lokatzetan aurkitzen ditu.

NATUR ERRESERBA Legeak babestutako gunea.

ELIKA-KATEA Izaki bizidunen katea, non bata bestetik elikatzendiren, hain zuzen ere kateako ondokotik.

21- IRTENALDIA AINTZIRARA

Helburu zehatzak

· Hezeguneko elementu bereizgarriak identifikatzea, heze-guneari zuzenean so eginez.

· Gela barruan ikasitako ezagutzen bidez, hezegunearenezaugarrietako batzuk hezegunean bertan antzematea;halaber, hezeguneko animalia eta landare batzuk identifi-katzea, bai eta gizakiaren jardueren zantzuak ere.

· Hezegunea sentimenen bidez "jasotzea" eta hezeguneraegindako txangoak sortu dituen sentsazioak azaltzeko gaiizatea.

· Hezeguneari buruzko datuak eskuratzeko landa-teknikakerabiltzea.


1. eta 2. ibilbideak: Ingurunearen Ezagutza, Heziketa Fisikoa.

3. ibilbidea: Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Geografia etaHistoria, Heziketa Fisikoa.


Ikusi "UNITATEAREN EGITURA" blokeko orientazio metodolo-gikoak eta INFORMAZIO DOSIERREKO "Kontuan hartu beha-rrekoak hezegunera txangoa egitean".


Unitate honetan, irtenaldia aplikazio-jardueratzat jo da.Asmoa da bertan daudela kritikoki begiztatzea eta hausnart-zea, horrela, irudien bidez eta ahoz gelan agertu diren kont-zeptuak eta errealitatean ikusten ari diren objektuak edo/etaegoerak lotu ahal izanen dituzte.

Irtenaldia egitean gelan azaldu diren arazo zehatzei irtenbideaeman nahi zaie; arazo horiek ikasleek eurek konpondu behardituzte kontzeptuak ikertuz edota gelan landutako edukiakgogoratuz. Horrela, bada, irten aurretik, ikasleak bisitatukoden lekuaz dakiena jorratuko da eta horren arabera, biblio-grafian eta mapetan kontsultatuko dugu.

Hona hemen ager litezkeen arazoetako batzuk:

· Zeintzuk dira ikusi duzun aintzirak dituen ezaugarriak?

· Bertako landaretzarik badago aintziraren inguruetan?Ezagutzen al duzu landareren bat?

· Animalia ugari dago? Zeintzuk dira arruntenak?Ezagutzen al duzu bateren bat?


Hezeguneak

Ingurugiroa

· Nolakoa da aintzirako berezko osagaien kontserbazioegoera?

· Garrantzitsua da aintzira ekologiaren, gizartearen, eko-nomiaren edo kulturaren ikuspegietatik? Zergatik?

· Badago aintziran edo inguruetan gizakiaren jarduerarenzantzurik?

· Badago aintzirako baliabideen ustiapenaren arrastorik?

· Badago gizakiaren jarduera arauturik aintziran? Zein?Zergatik? Nola? Nork kontrolatzen du arauak betetzendiren?

· Antzeman al daiteke gure jarduerek ekosisteman eragitendituzten kalteen edo arazoen zantzurik?

· Ezagutzen al duzu konpondu den arazorik? Nola konpon-du dute arazoa?

· Aintzirak eta inguruak aldaketarik bizi izan dute azkenberrogeita hamar urteotan?

Ikustera joango garen aintziraren baldintzen eta txangoa egi-teko astiaren arabera, ikasleak lantaldeetan antolatuko diraeta talde bakoitzari eginkizun zehatz bat emanen zaio. Horrelaeginez gero, ikastetxera itzultzean emaitzak bateratzeko etaondorioak ateratzeko jarduerak prestatu behar dira, taldeakhezeguneari buruzko ikuspegi orokorra eta integratua izandezan.

Aurreneko azterketa egitean, arazoa zatitu egin daiteke edobeste arazo batzuekin lotu. Ezer baino lehen, taldeka, unitate-an landutakoa birpasatuko dute, arazoari buruzko hipotesiakbotako dituzte eta arazoak erkatzeko tresnak definituko dituz-te. Garrantzitsua da ikasleek arazoak konpontzeko egin ditza-keten jarduerak planifikatzea eta beraren ustez beharkodituen material lagungarriak diseinatu edo prestatzea: zintametrikoak; laginak hartzeko poteak, poltsak eta beste gauzabatzuk; animaliei eta landareei buruzko gidak, identifikazio--fitxak eta gako dikotomikoak; informazioa jasotzeko orriaketa landa-koadernoak; behaketarako tresna optikoak; argazki--kamarak…Prozesu honi esker ikasleek euren kabuz ikasdezake eta landutako edukiak ikaskuntzako egoera berrietanaplika ditzakete.

Talde bakoitzak zehatz-mehatz jakin behar du nora doan, zer-tara doan, zeregin zehatza, txangoak iraun bitartean eta harenondoren. Txangoa egin aurretik hezeguneari buruzko informa-zioa eman behar diegu ikasleei baina haiek liburuetan kontsul-tatzera bultza ditzakegu (kontsulta zuzendua edo autonomoa).

Kontuak kontu, agian gogorarazi beharrean gara ingurugiroa-ri buruzko edozein jardueraren helburuetariko bat harekikosentsibilitatea sortaraztea dela, hala ezagutzaren nola afekti-bitatearen ikuspegitik. Pertsonen eta gauzen arteko afektibi-tate-lotura ezarriko bada, "une zoriontsuak bizi" behar diragauza horrekin. Horregatik, lehentasuna eman behar dioguikasleak naturarekin eta naturan gozatzeari. Ez da komenieduki larregirik ematea, ez da komeni galdetegi luze etaaspergarririk egitea, ez da komeni jarduera guztiak progra-matzea, ikasleei euren kabuz ibiltzeko aukera eman behardiegu, naturako usain, kolore, paisajeez gozatzeko aukeraeman behar diegu. Ikasleak "zereginik gabe, nahi dutena egi-ten" ibiltzeko astia behar dute.

Ikasleekin joan baino lehenago, komeni da irakaslea hezegu-nera hurbiltzea eta hango hezkuntza egitarauaren arduradu-nekin harremanetan jartzea. Horrela interesguneak eta bisi-taldi egituratuetan lantzen diren edukiak zeintzuk diren jaki-nen dugu eta aldi berean, gure taldeari egokitzeko zerbaitberezirik sartzeko aukerarik dugun ikusiko dugu.

BALIABIDEEN KARPETAN irtenaldian egin daitezkeen jardue-rak proposatu ditugu.

Txangotik itzultzean emaitzak eta ondorioak atera behar ditu-gu eta bukatzeko, egindako lanari buruzko laburpena egingodute ikasleek. Errazena beharbada, txangoari buruz nork beretxostena egitea da.

Gaia sakontzeko iradokizuna:

Astia edukiz gero, guztion artean zerbait egin daiteke landudena laburbiltzeko edo bateratzeko; egindakoa ikastetxekogainerakoei eta herriari jakinarazi ahal zaie: hitzaldiak antola-tu adituekin, maketa, aldizkaria, erakusketa, kartelak, pegati-nak, museoa…

Ahal izanez gero, txangoa (leku berera) urtaro desberdinetaneginen genuke aberasgarria izanen bailitzateke. Halaber, inte-resgarria litzateke ezaugarri desberdinak dituzten hezegunebi erkatzea eta alderatzea.


Hezeguneak

Ingurugiroa

22- ZER EGIN HEZEGUNEEZ LUZAROAN GOZATUAHAL IZATEKO

Helburu zehatzak:

· Nafarroako hezeguneen kontserbazioan eragina izandezaketen giza jarduerei buruz eztabaidatzea eta eraba-kiak hartzea.

· Ingurugiroaren gaineko legeak egiten eta onesten partehartzea, hiritarrak balira bezala.


1. eta 2. ibilbideak: Ingurunearen Ezagutza.3. ibilbidea: Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Geografia etaHistoria, Hizkuntza.


· “Hezeguneen kontserbazioa". INFORMAZIO DOSIERRA.

· Foru Araudia, Nafarroako natur erreserba diren hezegu-ne zenbaiten erabilera publikoa arautzen duena. NAZIO-ARTEKO LEGERIA ETA ERABAKIAK (INFORMAZIODOSIERRA).


Irudiaren kopiatik, ikasleek irudiko aintziran eta haren ingu-ruetan egiten diren jarduerei eta ustiapenei buruzko informa-zio nabarmena atera beharko dute, eta horiek ekosistemanduten eragina baloratuko dute. Balorazioaren arabera, taldetxikietan eztabaidatu eta kontserbazioa bermatzeko kudeake-taren arloan hartu beharreko neurriak erabakiko dituzte(habitaten erabilera). Eztabaida sistematizatzeko sareta ema-nen zaie baina, ados jarriz gero, aldatu eta euren nahietaraegokitu ahal izanen dute.

Ez da derrigorrezkoa gauza gztietan ados egotea baina baiadostasuna zertan lortu ez den idaztea, gero, taldean eztabai-datzeko. Arau, muga eta debekuen gaineko erabakiak arra-zoitu egin behar dira.

Gaia sakontzeko iradokizunak:

Kudeaketari buruzko eztabaidari heldu aurretik, irudiko gu-neak ekologiaren, gizartearen, ekonomiaren eta kulturarenikuspuntuetatik dituen balioak zerrendatu daitezen proposatuahal da.

Irudiko jarduerak eta irudian egon ez arren sarritan egitendiren, egin daitezkeen jarduerak jasoko dira.

Neurri hertsatzaileen bidez (zaintza eta zigorra) jarduerakarautzea ez da habitatak erabiltzeko tresna bat baizik. Bestebatzuk ere har litezke kontuan, biztanlegoari eta bertaratzendirenei jakinaraztea, ongitze eta hobetze jarduerak burutzendituzten taldeendako dirulaguntzak, sentsibilizazio kanpainaketa ingurugiroaren hezkuntzarako egitarauak ingurugiroriloturiko jarduerak burutzen dituzten taldeentzat (ehiztari,arrantzale, laborari, aisialdian hezeguneetara joaten direnbisitariak…).

Ateratzen diren ondorioak Dekretu batean bilduko ditugu.Laguntza gisara, erabilera publikoa arautzen duten forudekretuetako bat emanen diegu (erreferentziak DOSIERreandituzue). Era horretara, euren proposamenak eta Nafarroanhartzen ari diren benetako neurriak alderatuko dituzte etabide batez, Dekretua era formalean nola idazten den ohartu-ko dira.

Talde bakoitzak prestatu duen testua parlamentuaren aurrean(gela) aurkeztuko du. Testua "jendaurrean azaldu"ko da etanorbanako mailan edo talde mailan alegazioak aurkeztukodira, egoki baderitzote. Azkenean, behin betiko testua onetsibeharko da, zeinek talde guztien oniritzia edukiko duen.


Hezeguneak

Ingurugiroa

23- KONTRAPASA

Helburu zehatzak:

· Benetako arazo bat hartuta (jendea ados ez dagoenean,jakina) jarrera eta interes desberdinak aztertu. Adibidez,kontrapasan ehiza debekatzea edo ez debekatzea.

· Norberaren iritzia arrazoitzeko gauza izatea; gero, bestebatzuek emandako iritziak hausnartzea, aurkako iritziadutenekin eztabaidatuz.


3. ibilbidea: Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Geografia etaHistoria, Hizkuntza.


Hautatu den arazoak unitatean landu diren edukietako bataipatzen du: hezeguneen garrantzia hegaztien migrazioetan.Arazoa puri-purian dago eta jendea ez dator bat, beraz, ingu-rugiroari buruzko arazoei irtenbidea aurkitzea ez da batereerraza, hain zuzen ere sentsibilitate, jarrera, eta interes ugaridaudelako. Ez da zaila kontrapasan ehizatzearen aldeko etaaurkako pertsonak aurkitzea herri berean eta hortaz, errazaizanen da gelan benetako eztabaida antolatzea. IKASLEARENARIKETA LIBURUAN dagoen fitxan, jendearen artean nagusidiren jarrerak azaldu ditugu eta prentsako artikulu bat eresartu dugu. Hala eta guztiz ere, BALIABIDEEN KARPETANprentsan duela gutxi argitaratu diren artikulu baten kopiakgehitu dira, ikasleek horiek aztertzeko aukera ere izan deza-ten.

Artikuluak aztertzen ditugunean, azpimarratu egin behardugu gauza bat datuak direla eta beste bat iritziak.

Gaia sakontzeko iradokizuna

Jarrera desberdineko jendea ezagutzen baduzue, gelan edoikastetxean eztabaida egiteko gonbitea egin diezaiekezue.Zilegi da jarrera desberdinak dituzten ordezkariei edo taldeeideitzea: ehiztariak, ekologistak, alderdi politikoak…

Aukera bat etorriko direnentzat elkarrizketa laburra, hiru-lau

galdera, prestatzea da. Galdera berak eginen dizkiegu guz-tiei.

Beste aukera bat auzoko edo herriko jendearen artean inkes-ta egitea litzateke. Galderak ikasleek prestatu beharko dituz-ten arren, hona hemen inkesta-eredua:

· Badakizu zer den kontrapasa?

· Badakizu hegazti migratzaileak ehizatzerik badagoenugaltzen diren lekuetara doazenean?

· Zure iritzian, kontrapasan ehizatzeak honela egon behar-ko luke:

• Debekaturik.• Kasu batzuetan baimenduta.• Baimenduta, babestutako espezieak direnean izan

ezik.

24- ASMATU ZER GERTATU DEN

Helburu zehatzak

· Hezeguneen itxuraldaketa eragin duten zioak, naturalakzein artifizialak, asmatzeko ikasleek duten gaitasunabaloratzea.


1. eta 2. ibilbideak: Ingurunearen Ezagutza.

3. ibilbideak: Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Geografia etaHistoria.


Hezeguneak

Ingurugiroa


Nafarroako hezeguneetako arriskurik handienei buruzkosekuentziak proposatzen dira:

1.- Hezeguneak laborantzako jarduerengatik desagert-zea.

2.- Hezegunea inguratzen duen landaretza deuseztea.

3.- Eragozpenak ugalketa sasoian gizakia bertan egotea-gatik.

4.- Uraren kutsadura.

Kasu batzuetan erantzun bat baino gehiago egon daitee edoirudietako eskenak era askotan uler daitezke; hortaz, erantzu-nak ez du aipatutakoa izan beharrik, baina beti zan beharkodu koherentea.

Ikasleek emandako erantzunak taldean eztabaida daitezke, etahorrela Nafarroako hezeguneen arrisku nagusiak azaleratukozaizkigu.

INPLIKAZIO JARDUERAK

Helburu zehatzak

· Nafarroako hezeguneen kontserbazioan konpromisoahartu, ahal den neurrian hezeguneen aldeko jardueretanparte hartuz.


Ikaskuntzari ekitean ikasleak zeuzkan ideiak eta jarrerak kriti-koki berrikusiz hasi behar dira inplikazio jarduerak. Gerorahainbat ea hainbat jarduera daude egiteko, bakoitza bereinplikazio mailarekin. Guri iradokitzea edo aholkatzea dagoki-gu, eta ikasleek nahi dituztenak hautatuko dituzte, jarrerak,konpromiso handia eskatzen duten jarduerak egiteko edolanerako prest dauden eta lanerako astirik duten kontuan har-tuz.

Normala da talde osoan sentsibilizazio maila bera ez lortzea,horregatik ezinbestekoa da ikasleari aukera zabalak ematea.Batzuetan, sentsibilizazio jarduerak eskola esparrutik kanpobideratuko dira.

Taldeak gutxi gorabahera bide beretik jotzen duela ikustenbadugu, hainbat aukera proposatu ahal izango ditugu.Unitatean zehar burutu ditugun jardueretan nahi genuensentsibilitate maila lortu badugu, erraz izanen zaigu inplikaziojarduerak proposatzea. Adibide batzuk jarriko ditugu:

· Urte osoan, prentsako albisteen jarraipena egitea,hezeguneen kontserbazioari dagokionean; albisteak ezta-baidatu eta zorionak emateko edo salatzeko idazkiakbidaltzea egoki den pertsonari.

· Sentsibilizazio kanpaina egitea auzoan/herrian jendeaherriko hezegunearen egoeraz ohartarazteko, hezegune-aren kontserbazioan ondorio negatiboak dituzten jokabi-deak eta jarrerak aldatzeko edo udalei babes-neurriakedo neurri zuzentzaileak har ditzan eskatzeko.

· Unitatean zehar prestatu diren materialekin erakusketaantolatzea, auzotar guztiek Nafarroako hezeguneak eza-gut ditzaten, haien balioaz eta natur baloreez ohartarazdaitezen eta hezeguneetako kontserbazio arazoen aurre-an sentsibiliza daitezen.


Hezeguneak

Ingurugiroa

· Ikastetxetik hurbilen dagoen hezegunea zaintzeko planaegitea, ondoren aipatuko ditugunak gerta ez daitezen etagertatuz gero, lehenbailehen antzemateko: kutsagaienisurketak, hondakinen eta zaborren biltegiak, landaretzadeuseztea…

· Ikastetxetik hurbileko hezegunea, alferrik galduta dago-ena, ongitzea edo herriko zingira edo putzu bat berres-kuratzea.

Jarduera horietako askotan, eskolaren esparrua gainditzendugu eta jakina da energia ugari eta giza baliabide anitz behardirela. Ez da komeni ezertan hastea inplikatuko den taldeakjarduteko duen gaitasuna neurtu gabe. Horregatik, ondopentsatu behar ditugu ondokoak:

· Jarduera beharrezkoa den.

· Ekintza horrekin proposatzen diren helburu zehatzak.

· Nori begira eginen den edo zein izanen den jardutekoeremua.

· Nortzuk izanen diren aliatuak.

· Nola zabaldu eta azalduko den jarduketa herrian edoauzoan.

· Zer baimen behar den.

· Zenbat denbora emanen den.

· Nola baloratuko diren hasierako asmoak.

Era honetako jarduera bat hasi baina ez burutzea porrota da;alabaina, sentsibilizazio kanpaina hutsak arrakasta ekar leza-ke gerora, agian kanpainari esker neurri zuzentzaileak hartu-ko dira eta ikastetxeak edota erkidegoak partehartze handiaizanen du horretan.

Era horretako jarduerak diziplinen arlotik hara doaz eta hor-taz, kontuan hartu behar dira hezkuntza erkidegoaren espa-rruan: ikastetxean, gurasoen elkarteetan, eskola kontseiluan.


61

Nafarroako HezeguneakIkaslearen Ariketa Liburua

Hezeguneak

Ingurugiroa

63Ikaslearen Ariketa Liburua

Hezeguneak

Ingurugiroa

64 Ikaslearen Ariketa Liburua

1. fitxa HAU IKUSPEGIA!

"Kaixo! Basahatea naiz. Ezagutu

al nauzu irudian?

"Ba orain, so egin arretaz beste pertsonaia horiei. Zer eginen dut haiekin topo egitean? Idatzi pertsonaiaren azpiko lerroetan".

“Eta, zer esango dute pert-sonaia horiek agertzen ikus-ten nautenean? Idatz ezazubunbuiloetan”.

Hezeguneak

Ingurugiroa


Hezeguneak

Ingurugiroa


Irakasleak esaten dizunari jarraituz, saia zaitez kontzeptuak eta definizioak lotzen.

KONTZEPTUA DEFINIZIOA

HEZEGUNEA Izaki bizidunek, bizigabeek eta beren arteko harremanekosatzen duten multzoa.

EUTROFIZAZIOA Neguan jarduera minimora murrizten duen hegaztia.

HEGAZTI HABIAGILEA Gizakiaren jardueren ondorioa da, gizakiak isurkinak botaeta botatako lekuan kalteak eragiten direnean edotagizakiak bere buruari eta hango bizidunei kalteak eragitendizkienean.

Bizitza osoa leku berean igarotzen duen hegaztia.

HEGAZTI NEGUTARRA Eutrofizazio prozesuan landareak gehiegi hazten dira,ura hauen elikadurako substantzietan aberastu izana-gatik. Landareak hil eta usteltzen direnean uretan disol-baturik dagoen oxigenoa murriztu egiten da eta besteorganismo anitz hil egiten dira, eta azkenerako aintzira-ko bizidunak desagertu egiten dira.

HABITATA Ekosistema honetan urak, iraunkorrak nahiz denboraldi-koak, sakonera eskasekoak dira.

EKOSISTEMA Era honetako hegaztiak, aldiro-aldiro, jaio eta ugaltzendiren lurraldeetatik beste lurralde batzuetara alde egi-ten dute janari bila eta klima hobearen bila.

HEGAZTI MIGRATZAILEA Ordena jakin bati jarraiki batzuk besteetatik elikatzendiren izaki bizidunen segida; mutur batean beste anima-lia batzuetatik elikatzen diren animaliak daude eta bes-tean beren elikagaiak fabrikatzen dituzten landareak

Azken orduko berria! Erne!

Ordenadorean birusa sartu zaigu eta dena nahastu digu: kontzepturen baten definizioa falta zaigu, ezindugu inondik ere aurkitu.

Esango zeniguke zein kontzeptu diren? Eta definituko zenituzke?

Birus madarikatua! Kontzeptu batzuk "jan" egin ditu eta definizioa baino ez digu utzi. Esango zenigukezein kontzeptu diren?

1.B fitxa HAU IKUSPEGIA!

Hezeguneak

Ingurugiroa

Jolas bat egingo dugu. Adieraz ezazu geziekin irudiko paisajeko elementuen arteko harremanak. Saiazaitez ahalik eta elika-katea edo kate trofikorik gehien osatzen, zenbat eta luzeagoak, hobe. Eta horre-zaz gain, hor agertzen diren diren izaki bizidunak "ekoizleak", "lehen mailako kontsumitzaileak" edo "biga-rren mailako kontsumitzaileak" diren esaten baduzu, PRIMERAN!

Baina... hobe izanen duzu aldez aurretik ondoko galderei erantzutea, ideiak argitzen lagunduko dizuteeta:

* Badakizu zer jaten duen azkonarrak?

* Zingira-mirotzak jaten ote du belarrik?

* Eta kopetazuri arruntak?

* Katea trofikoa landareetara iristean bukatzen da beti?

* Esango al zeniguke irudiko zein animalia diren bigarren mailako kontsumitzaileak?

* Eta zeintzuk diren ekoizleak?


2. fitxa EZAGUT DITZAGUN TOKI HEZEAK!

Hezeguneak

Ingurugiroa


3. fitxa ZER ANIMALIA ETA LANDARE BIZI DIRA HEZEGUNEETAN?

ikertzen ari naiz

ANIMALIA:Ornogabea [ ] Arraina [ ] Hegaztia [ ] Narrastia[ ] Anfibioa [ ] Ugaztuna [ ]

LANDAREA: Uretako landarea [ ] Belarra [ ] Zuhaiska [ ] Zuhaitza [ ]

NOLAKOA DA? Egizu marrazkia laukian eta des-kribatu ondoko lerroetan:

ZER JATEN DU?... NON BIZI DA?...

ZER OHITURA DITU?...

BESTE GAUZA BATZUK ERE BADAKIZKIT, EZ PENTSA:...

NAFARROAN, NON DAUDE?...

ETA FITXATEGI BAT EGINGO BAGENU?Zure fitxa bukatu baduzu, moztu eta gero, itsatsi kartulina zati batean edo kartoi zati batean.

Bildu itzazue gelako fitxa guztiak eta jarri kutxa edo karpeta batean. Primeran! Orain baduzue hezegu-neetan bizi diren animalien benetako fitxategi bat. Nahi duzuenean kontsultatzeko dira.

Hezeguneak

Ingurugiroa


4. fitxa AINTZIRAN BARRENA

Hezeguneak

Ingurugiroa


Gur

e ib

iltar

i mis

terio

tsua

k oi

natz

ak u

tzi d

izkig

u ib

ilbid

ean

zeha

r. Ze

hatz

esa

teko

, lan

dare

tza

mot

a de

sber

dine

ko le

kuet

atik

igar

o da

eta

ondo

koek

in e

gin

du t

opo:

MIL

AZK

ADI

A, L

EHOR

REKO

LA

BORA

NTZA

, IH

ITOKI

A, L

EZKA

DIA

, UR

SA

KONE

KO L

AND

ARE

TZA

, TXA

RAKA

ETA

ART

ADI

A. I

bilb

idea

beh

eko

irudi

an ik

us d

ezak

ezue

.

Lehe

nik

eta

behi

n, e

a ez

agut

zen

ditu

zun

gure

ibilt

aria

ren

ibilb

idek

o la

ndar

etza

mot

a de

sber

dina

k.

Biga

rren

ik, o

rri h

onet

ako

irudi

an, k

oka

itza

zu la

ndar

e ba

koit

za b

ere

leku

an, i

bilt

aria

ren

ibilb

idet

ik at

era

gabe

bai

na!

Eta

azke

nik,

land

are

bako

itza

k iku

r ba

t du

eza

ugar

ri gi

sa, b

ehea

n iku

s de

zake

zune

z. B

ada,

eka

r it

zazu

ikur

hor

iek

mar

razk

ira e

ta g

ure

ibil-

taria

ren

ibilb

idea

osa

tuko

duz

u.

4. fitxa

12

34

56

78

IKUR

RAK

Hezeguneak

Ingurugiroa

EDERKI! LORTU DUZU!

Aintzirako landareak non dauden badakizu honezkero, baina... ea zenbat dakizun animaliei buruz:

Non aurkituko duzu errazago ...........? Jar ezazu landaretzaren zenbakia animalia bakoitzari.


Ahate gorritza

Basahatea

Zankaluzea

Zingira-mirotza

Mirotz urdina

Igela

Uretako arratoia

Basasagua

Hezeguneak

Ingurugiroa


5. fitxa LANGILE TREBEAK

1 2 3

4 5 6

HAZIAKBELDARRAK ETA BESTE

INTSEKTU BATZUK INTSEKTU HEGALARIAK

ANIMALIA ÑIMIÑOAK ETAURETAKO LANDAREAK

UGAZTUN TXIKIAK, NARRASTIAKETA HEGAZTIAK ZIZAREAK LOKATZETAN

Idatzi laukitxo bakoitzean janari mota bakoitzarendako tresnarik egokiena.

Eta lotuko al zenituzke tresna horiek ondoko animalien mokoekin? Jar ezazu borobilean dagokion lauki-ko zenbakia.

❍ ZINGIRA-MIROTZA

❍ LEZKARIA

❍ KULISKA

❍ ENARA

❍ BERDANTZA

❍ AHATE MOKOZABALA

Hezeguneak

Ingurugiroa


6. fitxa LANGILE TREBEAK

Gizakiaren asmakizun asko naturan oinarrituak izan dira. Ba al dago antzekotasunik beheko irudieta-ko asmakizunen eta animalien artean? Hala bada, lotu geziekin.

Hezeguneak

Ingurugiroa


7. fitxa BIDAIA ARRISKUTSUA

Egin nahi dituzu antzarek urtero egiten dituzten migrazioak? Anima zaitez! Bilatu hiru gelakide eta...DENOK JOLASTERA! Jokalari bakoitzak antzara-saldoa edukiko du, lau antzara guztira. Kolore jakinbatez margotu behar dira (jokalari bakoitzak kolore bat, beraz, antzara-saldo bakoitza, kolore bakarre-koa), bai eta hodeia ere. Hodeiaren puntuetatik mozten baduzu, bertan jarri ahal izanen dituzu antza-ren lau ziluetak eta horrela, zutik egonen dira taularen gainean. Fitxa sendoagoa izan dadin, esaiozu ira-kasleari orri honen kopiak kartulinan egiteko.

MOZTEKO MATERIALA

Hezeguneak

Ingurugiroa


Bidaia habiak egiteko toki batean hasi eta bukatuko da. Alde horretan, (Europako iparraldean), uda iga-rotzen dute.

Zure fitxarekin (hau da, hodeia eta lau antzara) taulako ibilbidea egin behar duzu. Abiapuntu etaaldi berean jomuga den lekura antzara gehien dituela itzultzea lortzen duenak, populazioari eutsiko dio.Gainerakoek, ibilbide alternatiboak egin beharko dituzte migrazioetan eta..., okerren jota, antzara-sal-doa desagertuko zaio.

Aipatua dugu migrazioak nekezak izaten direla antzarentzat, ez da ez, turismoa egitea, etasarritan, oztopo eta arazo ugari azaltzen zaizkie bidean. Laukitxo batzuetan oztopoak jarriko zaizkiozure bidaia luzeari. Laukitxo jakin batzuetan, arrazoiak arrazoi, antzarak hil egiten dira, eta hori ger-tatzen denean zure fitxatik antzara bat kendu beharko duzu, denak galtzen badituzu itxaron eginbeharko duzu jolasa berriz hasi arte eta bien bitartean...atera ondorioak.

Ekaitza eta haize indartsua. Zailtasunak dituzu aurrera egiteko. Txanda bat botagabe.

Bai zorte txarra! Isileko ehiztarien atzaparretan erori zara, tiro egin dizute.Tamalez, antzara bat hilda dago. Orain bat gutxiago duzu.

Gauez zoazela, ez dituzu tentsio altuko kableak ikusi eta haiekin topo egin duzu.Kolpea handia izan da baina salbatzea lortu duzu. Hala ere, lurrean geratu zarazorabiaturik. Atzera egin laukitxo bat.

Laboreek lehen atseden hartzeko ziren toki heze lasaiak hartu dituzte. Aurreraegin ezinik, akiturik, iaz atsedenleku izan zenuena aurkitu nahian zabiltza. Txandabat bota gabe.

Nekaturik zauden arren, mendi altuetatik igaro beharrak ahalegin handiegiaeskatzen dizu. Txanda bat bota gabe.

Laboreak jatera jeitsi zara baina...Pozoiturik, antzara bat hil zaizu. Bat gutxiagoduzu.

Gogoratu gizakiarendako ezezik, beste animalia batzuk ere, arrano beltza kasu-rako, irrikitan daudela zu bezalako hegazti goxoa gosaritan ahoratzeko. Hauzoritxarra! Antzara bat gutxiago duzu.

Eguraldi ona eta aldeko haizea. Bi laukitxo aurrera.

Hezegunea, atsedenlekua bidaia luzean. Indarberritu eta aurrera egiten duzu. Bilaukitxo aurrera.

Negu xuabea eta epela igaro denez, bada itzultzeko garaia. Erabat indarberritu-rik eta sasoi bete-betean zaudela, itzulerako bideari ekin diozu, han ugaltzeko. 5laukitxo aurrera.

LAUKITXOA

Hezeguneak

Ingurugiroa


8. fitxa NAFARROAKO HEZEGUNEEN INBENTARIOA

NAFARROAKO HEZEGUNEAK

Marraztu landare batzukUretatik at:

Marraztu animalia bi

LANDARETZA

Izena:

Non dago?:

ANIMALIAK

(Fitxaren atzealdean hezegunea marraztu edo argazki bat jar dezakezu).Idatz itzazu gainerako gauza interesgarriak: luze-zabalera, hara nola iritsi, jatorria ...

Uretan:

Hegaztiak:

Ugaztunak:

Anfibioak eta narrastiak:

Animalia txikiak:

Hezeguneak

Ingurugiroa


Hezeguneak

Ingurugiroa


HEZEGUNE MOTA

IZENA

KOKAGUNEA

ALTITUDEA

EZAUGARRI FISIKOAK

EZAUGARRI BIOLOGIKOAK

ARAZOAK

AZALERA HERRIA

ERABILERAK

BABES--ERREGIMENA

8b. fitxa NAFARROAKO HEZEGUNEEN INBENTARIOA

Hezeguneak

Ingurugiroa


9. fitxa NAFARROAKO HEZEGUNEAK DIRELA ETA EZDIRELA

Hona hemen Nafarroako 11 hezeguneren izenak:

Moztu 11 fitxak. Hurrengo orrian agertzen diren ezaugarrien arabera, fitxa bakoitzak egin behar duenbidea hautatu. Bukaerara iristen zarenean, erantsi fitxa bakoitza berari dagokion lekuan.

Pulguerko urmaela Pitillasko aintzira

Atxuriako zohikaztegia

Izako urmaela

Lorko aintzira

Agua Salada urmaela

Cardeteko urmaela

Lozako urmaela

La Estanca

Juncaleko aintzira

Las Cañas urtegia

Hezeguneak

Ingurugiroa


Klima hezea

Nafarroako

mendialdean

Zohikaztegia

20 H

a baino gutxiago

20 H

a baino gehiago

Erdi aldean

Erriberan

Nafarroako erdi aldean

Nafarroako Erriberan

Urmaela

Urtegia

20 H

a baino gutxiago

20 H

a baino gehiago20 H

a baino gutxiago

20 H

a baino gehiago

10 H

a baino gutxiago

10 H

a baino gehiago

Klima lehorra

Endorreikoak

UrtegiaUrmaela

NATURALA

K

ARTIFIZIA

LAK eta

klima lehorra

HA

U DA H

AU

BURU-HA

USTEA

LORTU DUZU

HEZEGUNEAK

HEM

ENDIKEZ!!!

Hezeguneak

Ingurugiroa

Munduko urtegi, aintzira eta paduren %25 eta%50 bitartean galdu dira honezkero!


10. fitxa HEZEGUNEAK GALBIDEAN

Laguna de La Navako bilakaera azken bi mendeotan

Europako hezeguneetarik bi laurden galdu dira labo-rantzaren edo hirien inbasioarengatik edo bestela,hain daude kutsagai eta hondakin toxikoz gainezkanon bizirik gabeko eremuak baino ez baitira. EstatuBatuetan, 1950-1970 bitartean, urtero-urtero

180.000 Ha lur heze galdu ziren, nekazaritzakolaboreek irentsita. Gaur egun, garapenaren izeneanegindako obratzarrak direla eta, hezegune asko etaasko galbidean dira Asian eta Afrikan.

Espainiako hezeguneak erabat desagertu diraEspainiako toki heze asko eta asko desagertu egindira alde horietako lurrak nekazaritzan erabiltzeaga-tik. Toki hezerik garrantzitsuena La Navako aintzira(Palentzia) zen, 4.000 Ha hartzen zituen eta hangouretan antzarek eta kurriloek igaro ohi zuten negua.Behin lehortuta, etekin urri ere urriak atera dira

nekazaritzan. Ez da ordea, adibide bakarra:Calderóngo aintzira (Sevilla), 200 hektaretakoa, etaRuiz Sánchez aintzira ere, aurrekoaren ondoan, gal-bidean dira. Aintzira horietara ere kurriloak joan ohiziren negua bertan igarotzera.

Nafarroako herriek zingira bana zutenPitillas aintzira lehortu eta laborantzarako erabiltzekosaioak hutsean geratu ondorik, 70eko hamarkadatikaurrera, Nafarroako toki hezeak arian-arian desagertuzjoan dira. Hirurogeiko hamarkadara arte, esan genezakeNafarroako herri guztietan zegoela zingira edo leku hezetxiki bat. Gehienbat, ganaduari edaten emateko erabilt-zen ziren baina aldi berean, uretako espezie askoren pau-

saleku ere baziren, habiak ere bertan egiten zituztela etauda garaian hegazti askorentzat ur erreserba edo edanle-ku ere bazirela ahaztu gabe. Gaur egun, populazio-zingi-ra lotura ikaragarri murriztu da, toki hezeetako lurraklaborantzari begira jarri direlako edo ureztatzeko urgehiegi atera izanaren ondorioz, lehortu egin direla-ko.

Hezeguneak

Ingurugiroa


Iker ezazu ea zure herrian inoiz toki hezerik egon den, nahiz eta gaur desagertuta egon.Horretarako, jo ezazu udaletxera, galde iezaiezu herriko pertsona helduei, etxekoei, saiatu planoakaurkitzen liburutegian.

Zer iritzi duzu berri hauen aurrean?

Zure ustez, ezkorregiak dira?

Zergatik desagertu dira hainbeste zingira?

Zer onura ateratzen da horien desagerpenarekin?

Nork lortzen ditu?

Zer kalte dakartza zingiren desagerpenak? Nork jasaten ditu?

Ezagutzen al duzu halako kasurik?

Hitz egin ezazu gelakideekin irakurri berri dituzun albisteei buruz eta ez ahaztu goiko galderen erantzu-

nak.

Hezeguneak

Ingurugiroa

Orain, elkar zaitezte talde txikietan eta eztabaidatu bildu duzuen informazioa:

- Zertan egon zarete ados?- Zeintzuk izan dira alderik handienak?- Saia zaitezte gizakiaren jarduerek toki hezeetan eragiten dituzten ondorio negatiboak zuzentzekoirtenbideak adosten.


11. fitxa GIZAKIAREN JARDUERAK HEZEGUNEETAN

Begira iezaiozu arreta osoz irudiari. Aintziraren inguruan gizakiaren hainbat jarduera ikusiko dituzu.Saia zaitez jarduerok aurkitzen eta bete ezazu koadro hau:

JARDUERAREN

IZENA

ZER ONURA ATERATZEN

DUGU HANDIK?

ZURE USTEZ, JARDUERA

HORREK BADU

ONDORIORIK AINTZIRAN

EDO IZAKI

BIZIDUNENGAN?

BURURATZEN ZAIZU

IDEIARIK ONDORIO

HORIEK ZUZENTZEKO?

Hezeguneak

Ingurugiroa


12. fitxa HEZEGUNEEN BILAKAERA

Hezeguneen aurreneko aldian ez da "bizi" gehiegirikegoten, ez baita ez landaretza ez animalia askorik

egoten, gune hezea inguratzen duten mendi-mazelakaldapatsuak izaten dira, urak gardenak eta garbiak,

elikagairik ia ez delako egoten uretan disolbaturik,…

Urteen joanarekin, milaka urte igaro ondoren, hezegunea betez doa. Hondoan jalkinak pilatzen dira;urak ez dira hain gardenak, hainbat elikagai baitaudeuretan disolbaturik; aldapak leundu egin dira euriaren,

elurraren edo haizearen eraginez; eta hainbat landare eta animalia espezie aurkituko ditugu.

Beste milurte batzuk igarota, landarediak hon-doa oso-osorik estaliko du elikagai gehiegi egote-

agatik. Landareak hil egiten dira eta hiltzeanuretan disolbaturik dagoen oxigeno asko kontsu-

mitzen da. Bien bitartean hondoa betez joandenez eta ura jadanik oso pobrea denez elika-

gaietan, bizia ia ia galdurik dago.

Hezeguneak

Ingurugiroa


Ba al dakizu?

Zuzen zaudetela egiaztatzeko, zenbait esperimentu egitea proposatzen dizuegu. Egin itzazuetaldeak eta entzun arretaz irakasleak esaten duena. Ez larritu! Esperimentu bakarra egin behar duzue.

Badakizu kolmatazioa, eutrofizazioa, uraren ezaugarrien aldakuntza eta gainera-koak, hezeguneen bilakaera prozesu berezkoaren alderdi direna.

Hezegunearen bilakaera berezkoa da. Urte asko behar dira, urte asko eta asko …ehundaka urte… milaka urte…Alabaina, badago berezko bilakaera aldatzen duenik:

Behin esperimentua eginda, emaiozu erantzuna galdera honi: zein neurritan edo zen-bateraino eragiten ditu kalteak gizakiaren jarduerak (zuk hautatu duzunak) hezegu-nearen "bizian"?

Hezeguneak

Ingurugiroa

Behar den materiala:* Zurezko hiru kaxa (fruta, barazki edo antzekoetarako erabiltzen direnak).* Lur-puskak belar eta guzti, landare-lurra, harea.* Ureztagailua.* Hiru ontzi eta hiru probeta.

Nola egin:Kaxaren alde batean V bat ebaki, lau zentimetrokoa, hiru kaxetan berdin. Bete kaxa bat goraino lur-pus-kekin (belar eta guzti); bigarren kaxan, kaxaren 2/3 landare-lurrez eta 1/3hareaz bete.V ebakiduraren aurreko aldea altxatuz, alde horretan, kaxetara urkopuru bera bota ureztagailuaz baliatuta. Denbora-tarte bereanVtik ateratzen den ura jaso ontzietara eta bota ontzietakoedukia probeta banatara.Gero gauza bera egin baina kaxak gehiago altxatuz (maldahandiagoko lurrak).

Orain, erantzun galdera hauei:

* Zein ontzitan bildu da urik gehien? Zergatik?

* Urak zein kasutan eraman du berarekin lurrik gehien?

* Badago alderik kaxak gehiago altxatzen direnean?

* Lurzoruaren galeran zein aldagarrik izan dute eragina?

* Nafarroako berro edo hezegunerik gehienak laboreek inguraturik daude, behin baino sarriago laboreakuraren ertzeraino heltzen dira eta ondorioz, aintzira inguratzen zuen landaretza desagertu egin da.Noiz ereiten dira laboreak Nafarroan? Zenbat denboraz egoten da lurra laborerik gabe, landarea bildueta hurrengoa ostera hazten den arte?

* Pentsa ezazu ura biltzeko erabili duzun ontzi aintzira naturala dela. Zure ustez, gizakiaren jarduera-ren batek aintzirara heltzen diren jalkinen bolumena aldatu ahal du? Hezegunearen bilakaera.


1. esperimentua KOLMATAZIOA-URAK ERAGINDAKO HIGADURA

Hezeguneak

Ingurugiroa

Behar den materiala:* Zurezko hiru kaxa (fruta, barazki edo antzekoetarako erabiltzen direnak).* Lur-puskak belar eta guzti, landare-lurra, harea.* Haizeztagailua.* Pisu bat.

Nola egin:Presta itzazue kaxak aurreko esperimenturako prestatu ditugun bezala. Jarri martxan haizez-

tagailua banan-banan, kaxa guztien aurrean, beti ere denbora-tarte berean eta abiadura berean.Kontuan hartu haizeak zeharretara jo behar duela kaxaren gainazalean (begiratu irudietan). Bukatzeko,kaxak pisatuko dituzue kaxa bakoitzak izan duen "lur" galera neurtzeko.

Esperimentua errepikatuko dugu baina oraingoan zuhaitzak jarriko ditugu ileratan, hesia balirabezala (zuhaitz-adar txikiak jarriz edo bestelako materialekin zuhaitzak irudikatuz esaterako, margoa

enborra eta adarrak kotoizko bola).Bukatzean berriz pisatu.


* Zein kaxak du galerarik handienaesperimentuaren lehen zatian?Zergatik?

* "Landare-hesiak" jarrita, gauza bera gertatu da?

* Landareak egoteak ba ote dauka zerikusirik haizeak eragindako higadura mailan?

* Haizearen eraginez, erori al da lurrik ontzietara?

* Nafarroako berro edo hezegunerik gehienak laboreek inguraturik daude. Noiz ereiten dira laboreakNafarroan? Zenbat denboraz egoten da lurra laborerik gabe, landarea bildu eta hurrengoa ostera haz-ten den arte?

* Zure ustez, badu horrek eraginik hezeguneen berezko bilakaeran?

* Zure ustez, hezegunea inguratzen duten landareek badute funtzio garrantzitsurik haizeak eraginda-ko higaduran?


2. esperimentua KOLMATAZIOA-URAK ERAGINDAKO HIGADURA

Hezeguneak

Ingurugiroa

Behar den materiala:* Zurezko bi kaxa (fruta, barazki edo antzekoetarako erabiltzen direnak).* Landare-lurra, harea.* Ureztagailua.* Bi ontzi eta bi probeta.

Nola egin:

Kaxaren alde batean V bat ebaki, lau zentimetro-koa, bi kaxetan berdin. Bete kaxak landare-lurrezeta hareaz, erdi eta erdi, eta atzamarrekin, gol-dea balitz bezala, ildoak egin, batean ezkerretikeskuinera eta bestean goitik behera.

Kaxak altxagarrien bidez goititu eta gorengo pun-tuan ura bota ureztagailuekin. Gogoratu altuera,denbora-tartea eta "euri" kantitatea berdina izanbehar dela kasu bietan. Erortzen den ura kubete-tan bete eta neurtu uraren eta jalkinen bolumena.Nahi izanez gero, berriz egin dezakezue esperie-mentua, baina oraingoan kaxak gehiago altxatuz.


* Zein ontzitan bildu da urik gehien? Zergatik?

* Ildoak ezkerretik eskuinera ala goitik behera egiteak badauka zerikusirik higaduraren eraginez lurzoruagaltzearekin?.

* Kaxak gehiago altxatzean zer alde ikusi duzu?

* Zure ustez, badu horrek eraginik hezeguneen bilakaeran?


3. esperimentua KOLMATAZIOA-NEKAZARITZAKO AZTURAK

Hezeguneak

Ingurugiroa

Prestatzeko modua:

1. potea:Aurkitu pote handi eta garbia eta aintzira ñimi-ñoa egin barruan. Garbitu hartxintxar apur bateta jarri geruza bat potearen hondoan. Sartuuretako landareen adartxoak hartxintxarrean etakontu handiz, bete potea ia goraino aintzirakourez. Sartu potean uretako bi edo hiru marraskilotxiki eta jarri estalkia poteari, sakatu gabe.Prestatu berri duzuen aintzira ñimiñoak luzaroaniraungo du, ez duzue arduratu beharrik izanen.Landare-adarrak elikagaiak sortu eta oxigenoabotatzen dute marraskiloendako eta hauek kar-bono dioxidoa botatzen dute arnastean, beha-rrezkoa landareek elikagaiak fabrikatzeko. Horrela,oreka lortzen da.

2. potea:Prestatu potea aurrekoabezala, baina oraingoanmarraskilorik gabe.

3. potea:Prestatu bigarren potea bezala. Oraingoan, fosfa-to edo bestelako ongarriren baten kopuru txikiabotako dugu.

Hiru poteak prest ditugunean, ipini leiho batenondoan eta 3 edo 4 egunetan behatu eginen ditu-gu. Zer gertatuko da, zuen ustetan?

Idatzi egun horietan antzeman dituzuen aldaketaguztiak.


4. esperimentua EUTROFIZAZIOA

Behar den materiala:* Kristalezko hiru pote handi.* Hartxintxarra.* Uretako landareen adartxoak.* Hiru ontzi eta hiru probeta.* Uretako marraskiloak.* Fosfatoak edo ongarriak.* Ur gardena, ahal bada aintzira edo zingirakoa.


* Zein potetan dago urik arreena?:

* Zein poteri dario usainik txarrena?:

* Zergatik ote da?

* Zer gertatuko da nekazaritzan erabiltzen diren ongarriak edo produktuak euriarekin batera hezegunebatera iristen badira?

* Aurkitu "EUTROFIZAZIO" hitzaren esanahia.

Hezeguneak

Ingurugiroa

Nafarroako hezegune gehienetan ur gazia dago. Badakizu zergatik?

Behar den materiala:* Kristalezko potea* Harea* Gatza

Nola egin:

Harearen erdia (lehorra) gatzarekin nahastu eta bota potera 2-3 zentime-troko altueraraino. Gero, bota beste horrenbeste harea baina gatzik gabe.

Gehitu ura harik eta harea geruza biak estali arte, eta jarri potea eguzkitan egun batez.


* Egun baten buruan, zer dago harearen gainazalean?

* Nola iritsi ote da gatza gainazaleraino?

* Emango al zenuke Nafarroako hezegune anitzetan ura gazia izatearen arrazoia azalduko lukeen hipo-tesirik?

* Ur gaziko aintziretako landare eta animalia espezieak eta ur gezako aintziretakoak desberdinak dira.Nafarroako alde batzuetan, ureztatu ondoren soberan geratu den ura ur gaziko gune hezeetaraino iris-ten da. Zure ustez, aldatuko al ditu ur gezako ekarpen "gehigarri"ak aintziraren ingurugiro-baldintzaketa eragingo al die kalterik hango bizidunei hango bizidunei?


5. esperimentua URAREN EZAUGARRI FISIKOAK ETA KIMIKOAK

Hezeguneak

Ingurugiroa

Nafarroako hezeguneetan bizi diren animalia eta landare espezieek bizitzeko adina baliabide aurkitzendituzte berorietan. Nolabait, espezie guztiek parte hartzen dute gune hezeko berezko orekari eusten.Dena dago elkarri estu loturik. Zerbaitek espezie batengan eragina badu, lenehago edo beranduago gai-nerakoengan ere izanen du eragina…eta, zergatik isildu?...lehenago edo beranduago gugan, gizakionganere izango du eragina.

Nahikoa da hitzik!Bada garaia etorkizuna asmatzeko duzun gaitasuna erakusteko!


13. fitxa HARITIK TIRAKA

ZER GERTATUKO

LIZATEKE...?…nekazariek aintziralehortu eta haren luze-zabalean laboreakereingo balituzte?

…aintziraren ertzean aisiarako edooporretarako etxebizitzak eraikiko balira?

Goiko hiru balizko kasuek zer-nolako eragina izango lukete beheko hegaztiengan?

…aintzira askoren inguruetan dauden laboreen ordez bertako landareak jarriko balira?

ZINGIRA-MIROTZA ZANKALUZEA BASAHATEA

Hezeguneak

Ingurugiroa


14. fitxa ARRASTOA UTZIZ, ...ONERAKO EDO TXARRERAKO

Ikus dezagun gizakiaren jarduerek nola aldatzen duten ingurugiroa. Horretarako, hezeguneetako jardue-rarik ohikoenak hautatu ditugu. Jarduerok naturan nolako eragina duten asmatzen saiatuko gara;naturaren onerako ala txarrerako diren, hau da, INGURUGIROAN nolako ERAGINA duten. Ikusiko duzu-nez, jarduera batzuk naturako elementu batzuen onerako dira, lezken onerako esaterako, eta beste bat-zuk, aldiz, txarrerako, arrainen kalterako kasu. Baina hau "txapa"! Has gaitezen lanean.

Hauek dira hautatu ditugun bost jarduerak:

1. JARDUERA: "Txerri-granja"

Txerri granja aintzira ertzetik 100 metrora dago. 2.000txerri ditu eta jakina, txerriek minda sortzen dute(5.000 pertsonek adina). Dakizuenez, txerrien gorotzekurarekin eta txizarekin egiten duten nahasketari deitzenzaio minda. Baserritarrak kanpoan pilatzen du minda etalantzean-lantzean kamioi batean eramaten du. Gorotzaongarri ederra da landareentzat eta horregatik, lezka-diak ikaragarri hedatu dira, baina ez ahaztu gorotzak,kopuru handietan, toxikoak direla.

2. JARDUERA: "Laborantza"

Aintziraren ipar ertzeko bazka-larreetan hegazti zen-baitzuk habiak egiten zituzten eta orain larreak landuegin dituzte. Ur-bonbaren bidez aintziratik ura ate-ratzen dute laboreak ureztatzeko. Ongarri eta pesti-zidei esker, laboreak handi eta indartsuak dira, inon-dik ere.

3. JARDUERA: "Ehiza eta arrantza"

Aintziran ehizarako eta arrantzarako baimena emandute, zenbait mugekin baina. Ezin izanen da ehizatu txa-kurrekin, ez eta hegaztiak euren kumeak hazten ari direnbitartean ere, eta babestutako espezie batzuk harrapat-zea debekatuta dago erabat. Ehizan edo arrantzan arit-zekotan, ertzetik aritu behar, aintziran barneratu gabe.

Hezeguneak

Ingurugiroa


4. JARDUERA: "Bisitaldia aintzirara"Prentsan azaldu den albistearen esanetan, Nafarroako aint-zira honetan baino ez omen dago "hegazti zezena".Liluragarria da hegazti bitxi honetaz prentsak agertutakoa,"zezenak bezala egiten du orroa" eta "haizearen soinuak dant-za eragiten dio lezketan barrena". Harrezkero, ikusminak bult-zaturik, ehundaka pertsona hurbiltzen dira lezken arterahegazti arraroa noiz ikusiko zain, berandu baino lehen.

5. JARDUERA: "Natur erreserba sortzea"

Aintziran ekologi ondasun ugari daudela oharturik eta azken bola-dan jasan duen narriadurak kezkaturik, Nafarroako Gobernuakaintziran Natur Erreserba sortzea erabaki du eta gizakiak hanburutzen dituen jarduerak arautzea, jarduerok aintzirako animalieieta landareei eta berauen habitatei kalterik eragin ez diezaieten.Gune berezia ere eratuko da eta bertara zientzilariek etaGobernuko espezialistek baino ez dute sarbiderik izanen. Haienasmoa, hegazti zezena aintziran ugaltzea eta Nafarroan irauna-raztea.

Orain, jarduera horiek lezkadietan eta arrainen, hegaztien, uraren eta anfibioen gainean izan duten era-gina aztertzen saiatuko gara. Ondoko taula beteko duzue, irakaslearen jarraibideak kontuan hartuz,

LEZKADIA

BALIABIDENATURALAK

JARDUERA

URA

ARRAINAK

ANFIBIOAK

HEGAZTIAK

Hezeguneak

Ingurugiroa


15. fitxa HAMAR ARRAZOI HEZEGUNEEN KONTSERBAZIOAREN ALDE

irakaslea "jantzita baitago" gai hauetan:Kristo aurreko 48. urtean, Egipto zaharrean, zehatz esateko, Alexandrian, bazegoen liburutegi bat,Humanitatearen ezagutzarik gehienak biltzen zituzten liburuen gordeleku. Hara zer diren bizitzako gora-beherak! Behin batean, Julio Cesarren tropen setioaren beldur, sutan kiskali zen. Tamalez, liburutegia-rekin batera informazio baliotsu ugari betiko galdu zen.

Ba al zenekien zohikaztegiek eta liburutegiek antz handia dutela, haiek ere, liburute-

Zohikaztegien gainaldean landare biziak egoten dira eta azpialdean, berriz, landare hilak. Urtero-urtero hiltzen dira landareak eta urtero-urtero berriak dira hazten hildako geruzaren gainean;bada, zohikaztegiaren barruan geruza handiak pilatzen dira bata bestearen gainean baina geruzahoriek ez daude guztiz usteldurik, alde horretako inguru-baldintzei esker. Hildako gaiei deitzen zaiezohikatz.

Irudia zohikaztegi baten "dia-grama polinikoa" da.Harrigarria badirudi ere, grafi-ko honetan Lurrean duela mila-ka urte zegoen landaretza ikusdezakegu. Zohikaztegia ingu-ratzen duten landareenlorauts aleak zohikaztegiangeratzen badira eta gero, haiengainean beste landare-geruzabat hazten bada, orduanlorautsa "harrapaturik" gerat-zen da zohikatz artean, ustel-du gabe. Eta kontuan harturikzohikaztegiak milaka urteziraun dezakeela, haren barneanlandare eta garai desberdine-

tako lorautsa egonen da. Beraz, zohikaztegian, kontu handiz laginak hartzen baditugu, sakonera des-berdinetan, duela milaka urte alde horretan zegoen landaretzari buruzko informazioa eskura izanendugu.Dena den, arazotxo bat daukagu, Alexandriako liburutegian gertatu zena gerta baitaiteke. Zohikatzaongarritarako eta erregaiak egiteko erabiltzen da eta beraz, zohikatza ateraz gero, agur zohikaztegia.Hau da, gizakia gai da hile gutxiren buruan milaka urtetan pilatutako informazioa ezerezteko eta ondo-rioz, harekin batera, zohikatzean bildurik dagoen informazioa, Humanitatearentzat hain garrantzitsuaden informazioa.

Dat

azio

ak 14

C

Sak

oner

a

Pinu

s

Que

rcus

Betu

la

Solix

Alnu

sC

oryl

usFa

gus

Car

pinu

sZu

haitz

en p

olen

a

Zuha

itzen

ez

den

pole

na

AldiaSubatlant.

Subboreala

Atlantikoa

Boreala

Aurreboreala

Tardiglaz.

Hezeguneak

Ingurugiroa


Hamar arrazoi hezeguneen kontserbazioaren alde

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

Sinadura:

Irakurgaia irakurri eta gero, pentsa ezazu une batez. Zer iradokitzen dizu testuak? Zohikaztegiak man-tendu beharko lirateke?Batu zaitez beste gelakide batzuekin eta entzun irakasleari. Taldearen laguntzaz 10 arrazoi aurkitubehar dituzu hezeguneak iraunaraztea zergatik den interesgarri.

Hezeguneak

Ingurugiroa


16. fitxa MOREAU DOKTOREAREN UHARTEA

Entzun! Argibide garrantzitsua!Hegaztiak dira! Ohartu zara, ezta?

Egin ezazu zeure hegaztia plastilinarekin edo beste zerbaitekin (buztina, paper-orea, kortxoa).

GORPUTZAK

BURUAK ETA MOKOAK

HANKAK

Hezeguneak

Ingurugiroa

giek bezala, iraganeko gertakariaskoren lekuko direla?

Jolaserako prest?

Irakasleak adieraziko dizun zerrendatiknahi dituzun hitzak hautatu eta idatzitxartelean zuriz dituzun laukitxoetan.

Eta orain, erne! Baliteke zu izatea


17. fitxa BINGOA AINTZIRAN

1. ZERRENDANegutarraHabiagileaZankaluzeaEkoizleaHabitataMilazka/TamarizaSedentarioaElika-kateaMigrazioaKopetazuriaHezeguneaLezkaDeskonposatzaileaKontsumitzailea

2. ZERRENDAZingiraHezeguneaLas Cañas1. mailako kontsumitz.EkosistemaHabiagileaKopetazuria2. mailako kontsumitz.MigrazioaEkoizleaMilazka/TamarizaPitillasDeskonposatzaileaNegutarra

3. ZERRENDAZohikaztegiaAintzira endorreikoaZankaluzeaZingiraPitillasMilazka/TamarizaEutrofizazioaHezeguneaLas CañasKopetazuriaKolmatazioaIngurunearen gaineko eraginaKutsaduraMinda

Hezeguneak

Ingurugiroa


18. fitxa ZER EGIN HEZEGUNEEZ LUZAROAN GOZATUAHAL IZATEKO

Nafarroako hezeguneak ekologi eta paisaje balio handiak dituzte, eta horregatik, horietako batzuk naturerreserba izendatu dituzte, Nafarroako Gobernuaren zaindaritzapean. Gutxi dira egoera onean kontser-batu direnak eta asko dira haietaz gozatu eta baliatu nahi diren pertsonak, hezeguneen berezko balioakarriskuan jartzeraino. Horregatik, ezinbestekoa da babeserako legeak ezartzea eta haietan eta inguruetanburutzen diren jarduerak arautzea, zeren eta horrela, haietaz gozatu eta baliatuko eta aldi berean, man-tendu eginen ditugu.

Irudian agertzen den aintzira (beste jarduera batzuetan ere erabili dugu) ahalik eta hobekien erabiltze-ko arauak egiteko eskatu dizue Gobernuak. Guk, laguntza gisa, sareta emanen dizuegu, nahi baduzuehari segitzeko baina ez ahaztu gauza interesgarri guztiak gehitu behar dituzuela. Interesgarria zer denohartzeko, laguntza modura, erreparatu gizakiaren jarduerei eta gogoratu, arauak baliagarriak izanbehar dutela bai han bizi diren pertsonentzat, bai hara bisita egitera joaten direnentzat.

Zuhaitzak moztuHartxintxarra ateraKanpatuSua piztuArtzaintzaEtxeak eraikiEhizaArrantzaZaborrak botaAintzira inguruko larreak landatuLaboreei sulfatoa botaTxerrien granjaElektrizitate sareaUra hartu zelaiak ureztatzeko Kotxeak garbitu eta olioa aldatuAintzira ertzetik paseoan ibiliSastrakak eta hesiak erre

JARDUERA ZILEGIZILEGI BAINA

MUGATURIK

ZILEGI SALBUESPEN

GISADEBEKATURIK

Hezeguneak

Ingurugiroa

LERROA! edo BINGO! kantatzen lehena.

Jendeak ez du gustoko inork berari zerbait debekatzea eta horrexegatik, garrantzitsua da arauak egi-ten dituztenak eta arauak betearazi behar dituz-tenak ondo konpontzea haien artean. Hortaz,zuek, jarduera bakoitzean argi azaldu behar ditu-zue ondoko alderdiak:

• Neurria: jarduera debekaturik dagoen ala zilegiden. Zilegi bada, nugarik duen edo salbuespenaden.

• Arrazoia: jarduerak ingurugiroan sortaraztendituen ondore negatiboak.

• Helburua: neurria hartzean zer lortu nahi den.• Bidea: jendeak neurria nola bete behar lukeen.

Gerta liteke beti ados ez egotea. Eztabaidatu eta idatz itzazue zertan ez zatozten bat.

Bukatzen duzuenean, eztabaidatu gelan zertan ez zareten bat etorri eta saia zaitezte ados jartzen.Ziur gaude ez zaizuela hainbeste kostako arauak idaztea. Arauak dekretu edo lege itxura izaten dute,

eta beraz, hiritar guzti-guztiek nahitaez betebeharrekoak dira. Eskatu irakasleari dekretu batedo lege bat erakusteko, eredu gisara edukitzeko.

Hala ere, naturgunea ez da ingurugiroa kaltetzenduten jarduerak eragotziz soilik babesten.Batzuetan naturgunearen aldeko edo naturgune-az baliatzen den jendearen aldeko gauzak ere eginbehar dira. Esate baterako, behatokia eraiki, jen-deak hezeguneetako hegaztiak eroso eta hegaz-tiei traba egin gabe ikusi ahal izan ditzan. Edo ur-gunea hartzen duten lezketariko batzuk erre. Edo

aintziraren inguruan gune babestuak sortu, bertan hegaztiek habiak egin ditzaten. Eta beste hainbatgauza.

Bururatzen al zaizu besterik? Eztabaidatu taldean eta eman arrazoiak.


Hezeguneak

Ingurugiroa

Duela gutxi Espainiako KongresuakNaturguneen Kontserbaziorako Legea eraldatu du,kontrapasan ehiza baimenduz eta legeztatuz.Kontrapasa negua igaro duten lekutik ugaltzendiren lekura hegazti migratzaileek udaberri alderaegiten duten bideari deitzen zaio.

Nafarroan, berariaz debekaturik dago kontrapa-san ehizatzea baina estatuko araudian egin diren alda-keten aurrean, baliteke debekuak aldatu behar izatea.

Araudian egin diren aldaketek eztabaida biziasortarazi dute ehiztarien, talde ekologisten eta alder-di politikoen artean, ez baitira ados jartzen.

Une honetan, eztabaidak beste bide bat urra-tu du. Ingurugiroari buruzko Europako komisarit-zak iragarri duenez, aipatutako Legearen eraldaketaofizial egiten denean Bruselatik zigor-espedienteairekiko da Espainiako estatuaren aurka.


19. fitxa PRENTSAKO ALBISTEEI BURUZKO EZTABAIDA:KONTRAPASA

Eta zuk, zer deritzozu kontrapasari?

Badakizkizu kontrapasaren ingurukogora-beherak? Zer dela eta zalapartahori guztia?… "Jantzi zaitez" gaian,eztabaidatzeko ondo informaturikegon behar duzu eta.

Atzealdean Nafarroako prentsan gai honiburuz azaldutako artikulua duzu. Irakurezazu arretaz eta jaso itzazu zure koaderno-an kontrapasaren aldeko pertsonen argudio-ak eta aurka daudenen argudioak.

Eta orain, honezkero jakitun zaude eta, zer deritzozu kontra-pasari? Ziur baduzula zerbait gehitzeko. Osatu, bada, zerren-da zeure argudioak erabiliz. Azkenik, adieraz ezazu zure jarre-ra:

Orain, eztabaida ezazu gelakideekin eta erkatu zuen jarrerak eta arrazoiak. Eztabaida bukatzean, idatzitzazu eztabaidan agertu diren arrazoi berriak.

Noren alde zaude? (Adierazi ea jarrera aldatu duzun ala zeure horretan segitzen duzun).

ALDE...

* ...

* ...

* ...

NIRE IRITZIA: aldekoa [ ] Aurkakoa [ ]

.........................

AURKA...

Naturguneen Kontserbazioari buruzko Lege eraldatuakkontrapasan ehizatzea baimentzen du

Hezeguneak

Ingurugiroa


Hezeguneak

Ingurugiroa

Zer gertatu den adierazi behar duzu; horretarako, zuriz dagoen laukian falta den marrazkia eginen duzu.


20. fitxa ASMATU ZER GERTATU DEN

105

Nafarroako Hezeguneak

Baliabideak

Hezeguneak

Ingurugiroa

KONTZEPTUEN MAPA

107Baliabideak

1. jarduera ZER DAKIGU HEZEGUNEEZ?H

EZ

EG

UN

EA

K

UR

MA

EL

AK

PUT

ZU

AK

ESPE

ZIE

AK

AN

IMA

LIAK

ER

LA

ZIO

NAT

UZ

OR

EK

AE

KO

LOG

IKO

A LA

ND

AR

EA

K

ESPA

ZIO

AD

EN

BO

RA

ZA

RAT

AK

ET

A

ER

AG

OZ

PEN

AK

EK

OSIST

EM

AIN

GU

RU

GIR

O-A

RA

ZO

AK

AIN

TZ

IRA

KZ

OH

IKA

ZT

EG

IAK

LA

BO

RA

NT

ZA

AISIA

AR

RA

NT

ZA

AB

ELT

ZA

INT

ZA

BIZ

I-IRA

UPE

NA

HA

BIT

ATA

KG

ALT

ZE

AK

UT

SAD

UR

A BIZ

I-KA

LITAT

EA

GIZ

AK

IAR

EN

JAR

DU

ER

AK

BA

LIAB

IDE

AK

zer dira

osatzen dute

eragina du horietan

adibidez

horiek sortarazten dituzte

adibidez

eragina dutehorietan bizi dira

horiek

mantentzen dute

horrek aldatzen du

garrantzitsuak dira hau ematen dutelako

horien bidez lortzen da

Hezeguneak

Ingurugiroa

108 Baliabideak

3. jarduera EZAGUT DITZAGUN HEZEGUNEAK

Hezeguneak

Ingurugiroa

109Baliabideak


Hezeguneak

Ingurugiroa

110 Baliabideak


Hezeguneak

Ingurugiroa

111Baliabideak


123

4

5 67

8

9 1011 12

13

14

1516

17 18

1920

1. Zingira-berdantza2. Lezkari karratxina 3. Basahatea.4. Larre-buztanikara5. Zankaluzea6. Txilinporta txikia7. Murgilari arrunta8. Azeria9. Apo lasterkaria10. Ipar-ahatea11. Txilinporta lepabeltza12. Urmael-igela13. Txirritxoa14. Ahate gorrizta15. Kopetazuri arrunta16. Mendebaldeko ur-arratoia17. Suge gorbataduna18. Azkonarra19. Lezkadia20. Lezka hostozabala

Hezeguneak

Ingurugiroa

112 Baliabideak

LERTXUN HAUSKARA

MURGIL HANDIA

KOPETAZURI ARRUNTA

MURGILARI MOTTODUNA

AHATE GORRIZTA LERTXUN GORRIA

ABOZETA

UROILOA

ZANKALUZEA

AMILTXORIA

BASAHATEA

4. jarduera ZER ANIMALIA ETA LANDARE BIZI DIRA HEZEGUNEETAN?

Hezeguneak

Ingurugiroa

113Baliabideak

ERROMEROA

ESPARTZUA SOSA-BELARRA

BEIRA-BELARRA

LEZKAIHIA

ANBULUZURIA

MILAZKA (ADARRA)LEZKA HOSTOESTUA

4. jarduera ZER ANIMALIA ETA LANDARE BIZI DIRA HEZEGUNEETAN?

Hezeguneak

Ingurugiroa

114 Baliabideak

5. jarduera AINTZIRAN BARRENA

Hezeguneak

Ingurugiroa

Zingirako bizimodua

"Goseak akabatuko nau, hemen goian luzaroan geratzenbanaiz" korroka egin zuen ur-igelak, zingira ertzeko ihi etaezpata-belar batzuen artean eserita, alferrik euliren bat noizharrapatuko zain zegoen bitartean.

"Ez zaitez kexu izan, azaroan egon arren arratsalde ederradaukagu eta" karraka egin zuen basahate ar lirain eta ederaskoak, zingiraren ertzean uretako landare-zurtoinak jaten arizelarik. "Zingiran nahi adina janari dago baina aurkitzeko aha-legina egin behar". Baina ordurako igela, uretara jauzi eginez,zingiraren hondoraino joana zen, lokatz biguinean uzkurturik,bere espezieko zenbaiten albora.

Udazkeneko haize hozkirriak milazkak, ihiak eta lezkak astint-zen zituen; landarerik gabeko urgainean uhinak eragitenzituen eta basahateari, aintziraren erdira zihoala, lumakharrotzen zizkion, jateko alga txikien bila lantzean-lantzeanburua ur azpira sartzen zuen bitartean.

"Basahateen zoriona, neguaren aurrean ez baitute kezkatubeharrik" marmar egin zuen igelak, lotarako prestatzekobeste igel batzuen artetik siga-saga igarotzen ari zen bitarte-an. "Basahateek lumazko berokiak dituzte eta geruza iragaz-kaitza, eta horrela ez dute ez hotzik ez hezetasunik igertzen;aintzira erabat izozten ez bada, ez zaie janaririk falta izanen".

Alabaina, intsektuak, eguzkitan dantzatzen zirenak, joanakziren, gero eta eskasagoak ziren eta ezer gutxi zuen berakahora eramateko. Goseak hil nahi ez bazuen, lokatz azpiansartu eta lo egitea beste irtenbiderik ez zeukan, harik eta uda-berria berriro heldu arte.

Igelak, ordea, ez ziren bakarrak etzanleku hartan. Uhandremarmolaireentzat ere neguko hilak igarotzeko lekurik apro-posena hura zen, eta aintzirako marraskiloek eta beste oskol-dun batzuk ere ez zebiltzan handik urrun.

Gehienak lozorroan zeuden baina negua erdi lotan igarotzenzuenik ere bazen, behin edo behin esnatu, neguko egunenbatean eguzkia distiratsu azalduz gero, urgainera igeri egin,gauzak zertan ziren ikusi eta udaberria hurbil ote zegoen ikus-teko.

Egia esan, batzuk, nahitaez igo behar zuten urgainera aireahartzera; baina igelak eta uhandreak lasai egon zitezkeenhalako estuasunik gabe, zeren eta beraien azala hain zenmehea non uretako burbuila ñimiñoen bidez arnasa hartzekogauza baitziren.

Halako batean, azkenera heldu ziren neguko hilak. Eguzkiakgogor jotzen zuen lezketan, amiltxoriak lezketan habiak egitenhasiak ziren; izerdia adarretan gora zihoan kimuak iratzarriz,ur ertzeko landareak berdetzen hasiak ziren eta hegazti asko,negua igarotzera urrun alde egin ondoren, ostera itzuli zirenaintzirara. Azken batean, bizitza esnatu egin zen eta "lanari"ekin zion.

Martxoko goiz haizetsu batean, urgainean eguzki-izpiak uhi-nekin jolasean zebiltzala, zalaparta handia egon zen lotanegondakoen artean; lokatzetako etzanlekuan denak hasi zirennagiak ateratzen, denak ahozabalka, lehenengo bat eta gerobeste bat, eta beste bat eta beste bat, hark ez zuen azkenik.Denak urgainerako bidean ziren, igerian eta urarekin jolase-an, jauzika eta saltoka, eta uraren ertzeraino hurbilduz.

Handik lasterrera, lezken inguruko uretan gelatinaz estalitakoarraultzak agertu ziren, barruan hainbat eta hainbat arraultzatxiki zituztelarik. Hain txikiak, ezen, norbait halakoren bathartzen saiatuta ere, ziurdanik irrist eginen bailioke atzama-rren artean. Bolatxo horiek aintzirako igel-amek errundakoarraultzak ziren baina igel-amek ez zutenez batere asmorikeuren kumeak arraultzetatik nola ateratzen ziren ikusteko,gelatinazko bildukiz estali zituzten, arrainek eta txoriek harra-pa ez zitzaten (zer gozoago gosaritarako arraultzak baino!),eta eurak euretara utzi zituzten.

Ez pentsa arduragabekeria eta ama-maitasunik eza denik,igelek ederto asko baitakite arraultzaren barnean elikagainahikoa dagoela; izan ere, eguzkiaren beroak apaburu izangodenari oskoletik irtenarazten dionerako, baliteke ase egoteaeta irten eta luzaroan gose ez izatea. Hortaz, igel-ama, kume-ei munduratze pozgarria emateko egin beharrekoak eginda,uraren ertzera joan zen jauzika mendiko ura heltzen zen tro-kan bizi ziren gainerako igelekin udaberriaren etorrera ospat-zera.

Apirilean eguzkia atera zen eta tarteka euria bota zuen arren,ez zen nahikoa izan gelatinazko bildukia zuten arraultzak bus-titzeko; bada, garai horretan, gertutik begiratuz gero, arraul-tzak itxuraldatzen zihoazela antzeman zitekeen. Orain, lehenez bezala, arraultzak luzangak ziren eta tarteka-marteka,arraultza barneko apaburu kumeak jauzitxoak egiten zituenmundua nolakoa ote zen jakin nahi zuelako; arraultzan hain-beste janari bereganatu zuenez, laster arraultza puskatzekoeta kanpora ateratzeko adina indar edukiko zuen. Hain zuzenere ama-igelek arraultzak errun eta handik bi astera, itxuraarraroko kumetxoak kanporatzen hasi ziren, arrain beltz itsu-si eta txikien antzekoak, baina ahorik gabe. Hala ere, ez zen

115Baliabideak

7. jarduera ZINGIRAKO BIZIMODUA

Hezeguneak

Ingurugiroa

116 Baliabideak

gauza arrainak bezala igeri egiteko eta aintzirako bizimoduaketa han bizi zirenek ikara ematen ziotenez, algen eta uretakolandareen azpian ezkutatu zen.

Baina gorputza azkar asko hazten zihoan eta laster, arrainekdituzten bezalako brankiak hazi zitzaizkion, uretako oxigenoahartzeko; aho handia, uretako landareak mastekatzeko etaisats luze eta gogorra, urtean barrena hara-hona ibiltzeko.

Aurrerantzean ez zen beldurrak airean ibiliko eta egiaz, hainzen azkarra eta indartsua ezen apaburu ahulagoak ihesariematen baitzioten bera ikusten zutenean, jakin baitzekiten,hura goseak egonez gero ez lukeela batere erreparorik izanenbateren bat ahoratzeko.

Denborak aurrera egin zuen, apaburuari gero eta itolarri han-diagoa ematen zion ur azpian luzaroan egoteak eta behin, aireahokada bat hartzera uragainera igo zelarik, ur-arratoi batihurbildu zitzaion zein zorigaitzeko zen kontatzeko.

Ur-arratoiak, ezpata-belar zurtoinak jateari utzi, eta une batezbegira-begira egon ondoren, hauxe bota zion: "Hara, ez dutsekula santan hain arrain arrarorik ikusi! Arraina zarela ustebaduzu, non daude zure brankiak? zer dela eta daukazumunoi bat isatsaren lekuan, eta zer dira hanka antzekohoriek? Ez ninduke harrituko egunen batean uretako ura utzibeharko bazenu. Arraroa da, bai, baina ez dut nehoiz ikusiapaburu handi eta heldurik aintziran; zer gertatzen zaien,ordea, ez dakit".

Ur-arratoia mintzatzen zitzaion bitartean, apaburua bereburuaz errukitu zen. Uraren ertzeko lezkei oratu eta bereburuari so egin zion; egiaz, lau hanka txiki zituen eta isatsa,itxuraz bezperan baino laburragoa; brankietatik ere ezer gutxigeratzen zitzaion. Baina, hara zer diren gauzak! une hartant-xe, ia ia gorputz osoa uretatik kanpo zuen arren, arnasa erosoeta zailtasunik gabe har zezakeen; izan ere, brankiak txikitzenzihoazen heinean birikak haziz joan zitzaizkion barruan eta

iluntzeko aire freskoa hartzearekin batera gorputz guztia haz-ten zitzaion.

Eguna joan eguna etorri, gorputz-adarrak gero eta handiago-ak zeuzkan eta isatsak, garai batean hain luzea izandako isat-sak, ezertarako balio ez zuela, uretan ibiltzeko balio ez zuela.Orain, sarriago irteten zen urgainera arnasa hartzera eta bat-zuetan uretatik kanpo hartzen zuen atseden edo ur etzekoihien artean jolasten zuen.

Arratsalde batean, aintzira gainean milaka eltxo dantzatzenzirela ikusita, bat-batean, ahotzarra parez pare ireki eta min-gaina kanpora ateraz, eltxoari eraso zion eta… hura ezustea!Mingaina bildu zuenean mokadu goxoa zuen ahoan.

Jadanik ez zitzaion beharrezko uretan bizitzea; berari bosteguzkiak gogor jotzen bazuen, azala beti zuen heze eta freskoeta eguna beroegia bazen uraren ertzeko lezka eta ihien arte-ko leku heze eta itzaltsuetara jotzeko aukera zuen, ugariakziren eta.

Bestalde, lehen bezain azkar igeri egiteko gauza ez bazen ere,lehorrean jauzi itzelak egin zitzakeen, eta egunean baino egu-nean trebeagoa zen bere mingain likatsuaz baliatuz mugitzenari ziren intsektuak harrapatzen.

Horrela, bada, zanga umeletan eta ihiz eta lezkez beterikozelai freskoetan eman zuen uda jolasean eta ehizan; udazke-neko egun hotz batean, intsektuak urri eta ur ertzeko bizimo-duak asperturik, bateren batek aintzira hondoko lokatzezkoetzanleku beroaz zerbait esan zion, izozteei eta hotzari aurreegiteko aterpe paregabea zela.

Lezken artetik jauzi eginez, gezi baten pare uraren hondorai-no murgildu zen eta handik gutxira, lo gozoak hartu zuen.H. WADDINHAM SEERS; "Historias de la naturaleza para con-tar a los niños", egokitua).

Hezeguneak

Ingurugiroa

117Baliabideak

Zingirako bizimodua

…Udazkeneko egun hotz batean, intsektuak urri eta ur ertzeko bizimoduak asperturik, bateren batek aintzira hondoko lokat-zezko etzanleku beroaz zerbait esan zion, izozteei eta hotzari aurre egiteko aterpe paregabea zela.

"Goseak akabatuko nau, hemen goian luzaroan geratzen banaiz" korroka egin zuen ur-igelak, zingira ertzeko ihi eta ezpata-belarbatzuen artean eserita, alferrik euliren bat noiz harrapatuko zain zegoen bitartean.

"Ez zaitez kexu izan, azaroan egon arren arratsalde ederra daukagu eta" karraka egin zuen basahate ar lirain eta eder askoak,zingiraren ertzean uretako landare-zurtoinak jaten ari zelarik. "Zingiran nahi adina janari dago baina aurkitzeko ahalegina eginbehar". Baina ordurako igela, uretara jauzi eginez, zingiraren hondoraino joana zen, lokatz biguinean uzkurturik, bere espezie-ko zenbaiten albora.

Udazkeneko haize hozkirriak milazkak, ihiak eta lezkak astintzen zituen; landarerik gabeko urgainean uhinak eragiten zituen etabasahateari, aintziraren erdira zihoala, lumak harrotzen zizkion, jateko alga txikien bila lantzean-lantzean burua ur azpira sart-zen zuen bitartean.

"Basahateen zoriona, neguaren aurrean ez baitute kezkatu beharrik" marmar egin zuen igelak, lotarako prestatzeko beste igelbatzuen artetik siga-saga igarotzen ari zen bitartean. "Basahateek lumazko berokiak dituzte eta geruza iragazkaitza, eta horrelaez dute ez hotzik ez hezetasunik igertzen; aintzira erabat izozten ez bada, ez zaie janaririk falta izanen".

Alabaina, intsektuak, eguzkitan dantzatzen zirenak, joanak ziren, gero eta eskasagoak ziren eta ezer gutxi zuen berak ahora era-mateko. Goseak hil nahi ez bazuen, lokatz azpian sartu eta lo egitea beste irtenbiderik ez zeukan, harik eta udaberria berriroheldu arte.

Lezken artetik jauzi eginez, gezi baten pare uraren hondoraino murgildu zen eta handik gutxira, lo gozoak hartu zuen.

Igelak, ordea, ez ziren bakarrak etzanleku hartan. Uhandre marmolaireentzat ere neguko hilak igarotzeko lekurik aproposenahura zen, eta aintzirako marraskiloek eta beste oskoldun batzuk ere ez zebiltzan handik urrun.

Gehienak lozorroan zeuden baina negua erdi lotan igarotzen zuenik ere bazen, behin edo behin esnatu, neguko egunen bateaneguzkia distiratsu azalduz gero, urgainera igeri egin, gauzak zertan ziren ikusi eta udaberria hurbil ote zegoen ikusteko.

Egia esan, batzuk, nahitaez igo behar zuten urgainera airea hartzera; baina igelak eta uhandreak lasai egon zitezkeen halakoestuasunik gabe, zeren eta beraien azala hain zen mehea non uretako burbuila ñimiñoen bidez arnasa hartzeko gauza baitziren.

1. ZATIA

Hezeguneak

Ingurugiroa

118 Baliabideak

Halako batean, azkenera heldu ziren neguko hilak. Eguzkiak gogor jotzen zuen lezketan, amiltxoriak lezketan habiak egitenhasiak ziren; izerdia adarretan gora zihoan kimuak iratzarriz, ur ertzeko landareak berdetzen hasiak ziren eta hegazti asko, neguaigarotzera urrun alde egin ondoren, ostera itzuli ziren aintzirara. Azken batean, bizitza esnatu egin zen eta "lanari" ekin zion.

Martxoko goiz haizetsu batean, urgainean eguzki-izpiak uhinekin jolasean zebiltzala, zalaparta handia egon zen lotan egonda-koen artean; lokatzetako etzanlekuan denak hasi ziren nagiak ateratzen, denak ahozabalka, lehenengo bat eta gero beste bat,eta beste bat eta beste bat, hark ez zuen azkenik. Denak urgainerako bidean ziren, igerian eta urarekin jolasean, jauzika eta sal-toka, eta uraren ertzeraino hurbilduz.

Handik lasterrera, lezken inguruko uretan gelatinaz estalitako arraultzak agertu ziren, barruan hainbat eta hainbat arraultza txikizituztelarik. Hain txikiak, ezen, norbait halakoren bat hartzen saiatuta ere, ziurdanik irrist eginen bailioke atzamarren artean.Bolatxo horiek aintzirako igel-amek errundako arraultzak ziren baina igel-amek ez zutenez batere asmorik euren kumeak arrault-zetatik nola ateratzen ziren ikusteko, gelatinazko bildukiz estali zituzten, arrainek eta txoriek harrapa ez zitzaten (zer gozoagogosaritarako arraultzak baino!), eta eurak euretara utzi zituzten.

Ez pentsa arduragabekeria eta ama-maitasunik eza denik, igelek ederto asko baitakite arraultzaren barnean elikagai nahikoadagoela; izan ere, eguzkiaren beroak apaburu izanen denari oskoletik irtenarazten dionerako, baliteke ase egotea eta irten etaluzaroan gose ez izatea. Hortaz, igel-ama, kumeei munduratze pozgarria emateko egin beharrekoak eginda, uraren ertzera joanzen jauzika mendiko ura heltzen zen trokan bizi ziren gainerako igelekin udaberriaren etorrera ospatzera.

Apirilean eguzkia atera zen eta tarteka euria bota zuen arren, ez zen nahikoa izan gelatinazko bildukia zuten arraultzak busti-tzeko; bada, garai horretan, gertutik begiratuz gero, arraultzak itxuraldatzen zihoazela antzeman zitekeen. Orain, lehen ez beza-la, arraultzak luzangak ziren eta tarteka-marteka, arraultza barneko apaburu kumeak jauzitxoak egiten zituen mundua nolakoaote zen jakin nahi zuelako; arraultzan hainbeste janari bereganatu zuenez, laster arraultza puskatzeko eta kanpora ateratzekoadina indar edukiko zuen. Hain zuzen ere ama-igelek arraultzak errun eta handik bi astera, itxura arraroko kumetxoak kanpo-ratzen hasi ziren, arrain beltz itsusi eta txikien antzekoak, baina ahorik gabe. Hala ere, ez zen gauza arrainak bezala igeri egite-ko eta aintzirako bizimoduak eta han bizi zirenek ikara ematen ziotenez, algen eta uretako landareen azpian ezkutatu zen.

Baina gorputza azkar asko hazten zihoan eta laster, arrainek dituzten bezalako brankiak hazi zitzaizkion, uretako oxigenoa hart-zeko; aho handia, uretako landareak mastekatzeko eta isats luze eta gogorra, urtean barrena hara-hona ibiltzeko.

Aurrerantzean ez zen beldurrak airean ibiliko eta egiaz, hain zen azkarra eta indartsua ezen apaburu ahulagoak ihesari ematenbaitzioten bera ikusten zutenean, jakin baitzekiten, hura goseak egonez gero ez lukeela batere erreparorik izanen bateren batahoratzeko.

2. ZATIA

Hezeguneak

Ingurugiroa

119Baliabideak

Denborak aurrera egin zuen, apaburuari gero eta itolarri handiagoa ematen zion ur azpian luzaroan egoteak eta behin, aire aho-kada bat hartzera uragainera igo zelarik, ur-arratoi bati hurbildu zitzaion zein zorigaitzeko zen kontatzeko.

Ur-arratoiak, ezpata-belar zurtoinak jateari utzi, eta une batez begira-begira egon ondoren, hauxe bota zion: "Hara, ez dut seku-la santan hain arrain arrarorik ikusi! Arraina zarela uste baduzu, non daude zure brankiak? zer dela eta daukazu munoi bat isat-saren lekuan, eta zer dira hanka antzeko horiek? Ez ninduke harrituko egunen batean uretako ura utzi beharko bazenu. Arraroada, bai, baina ez dut nehoiz ikusi apaburu handi eta heldurik aintziran; zer gertatzen zaien, ordea, ez dakit".

Ur-arratoia mintzatzen zitzaion bitartean, apaburua bere buruaz errukitu zen. Uraren ertzeko lezkei oratu eta bere buruari soegin zion; egiaz, lau hanka txiki zituen eta isatsa, itxuraz bezperan baino laburragoa; brankietatik ere ezer gutxi geratzen zit-zaion. Baina, hara zer diren gauzak! une hartantxe, ia ia gorputz osoa uretatik kanpo zuen arren, arnasa eroso eta zailtasunikgabe har zezakeen; izan ere, brankiak txikitzen zihoazen heinean birikak haziz joan zitzaizkion barruan eta iluntzeko aire freskoahartzearekin batera gorputz guztia hazten zitzaion.

Eguna joan eguna etorri, gorputz-adarrak gero eta handiagoak zeuzkan eta isatsak, garai batean hain luzea izandako isatsak,ezertarako balio ez zuela, uretan ibiltzeko balio ez zuela. Orain, sarriago irteten zen urgainera arnasa hartzera eta batzuetan ure-tatik kanpo hartzen zuen atseden edo ur etzeko ihien artean jolasten zuen.

Arratsalde batean, aintzira gainean milaka eltxo dantzatzen zirela ikusita, bat-batean, ahotzarra parez pare ireki eta mingainakanpora ateraz, eltxoari eraso zion eta… hura ezustea! Mingaina bildu zuenean mokadu goxoa zuen ahoan.

Jadanik ez zitzaion beharrezko uretan bizitzea; berari bost eguzkiak gogor jotzen bazuen, azala beti zuen heze eta fresko etaeguna beroegia bazen uraren ertzeko lezka eta ihien arteko leku heze eta itzaltsuetara jotzeko aukera zuen, ugariak ziren eta.

Bestalde, lehen bezain azkar igeri egiteko gauza ez bazen ere, lehorrean jauzi itzelak egin zitzakeen, eta egunean baino egune-an trebeagoa zen bere mingain likatsuaz baliatuz mugitzen ari ziren intsektuak harrapatzen.

Horrela, bada, zanga umeletan eta ihiz eta lezkez beteriko zelai freskoetan eman zuen uda jolasean eta ehizan...

3. ZATIA

Hezeguneak

Ingurugiroa

120 Baliabideak

1 2

3

4

5 6

7

829

30

31

32

33

35

36

34

Hezeguneak

Ingurugiroa

121Baliabideak

910

11

12

13

14

15 1617

18

1920

21

22

2324

25

26

2728

Hezeguneak

Ingurugiroa

122 Baliabideak

12. jarduera NAFARROAKO HEZEGUNEAK DIRELA ETA EZDIRELA. SAILKAPEN DIKOTOMIKOA

Belateko zohikazt.

Mendaurko zohikaz.

Dos R

einos

Agua S

alada urmaela

Itzako putzua

Zeliguetako urm

aela

Cardeteko zingira

La Nava

Arradako aintzira

La Estanca

Cintruenigon

Cintruenigon

Tuteran

Monrealen

Iruñean

Arradan

Urm

aela

Urtegia

Nafarroako E

rriberan

Nafarroako erdi aldean

AR

TIF

IZIA

LAK

eta klima lehorra

NA

TU

RA

LAK

Klim

a lehorraE

ndorreikoak

HEZEGUNEAK

Klim

ahezea.N

afarroakom

endialdea

Zohikaztegia

Beste m

ota bat

Erdi aldean

Erriberan

Urtegia

Urm

aela

Baztan

1.000 metrotik gora

1.000 metrotik behera

20 ha-tik behera Natur E

rreserba

20 ha-tik behera Natur E

rreserba eta HB

BA

Natur E

rreserba

Natur E

rreserba

Lekune Naturala eta H

BB

A

Lekune Naturala

20 Ha-tik behera20 H

a-tik gora

20 Ha-tik gora

ordekan

maldan

Sunbilla

10 Ha-tik behera

20 Ha-tik behera

10 Ha-tik gora

Lorko aintzira

Badina E

scudera

Las Cañas edo S

alobre

Lozako urmaela

Sasiko urm

aelak

Juncaleko aintzira

Pitillasko aintzira

Pulguerko urm

aela

Atxuriako zohikazt.

Zuriaingo zohikazt.

Hezeguneak

Ingurugiroa

123Baliabideak

14. jarduera GIZAKIAREN JARDUERAK HEZEGUNEETAN

Hezeguneak

Ingurugiroa

124 Baliabideak

Irudiko hezegunea alde heze endorreiko eta esteparioa da.Hala berezko landaretza nola inguruetako laboreak habitathonetakoak dira, oro har lehorra den klima mediterraneoanberezkoak. Era berean, energia lortzeko Nafarroan gero etaugariagoak diren haizerrotak ere jarri ditugu irudian.

Irudia udaberriaren bukaerari edo udaren hasierari dagokiobaina zenbait kasutan garai horretatik kanpoko irudiak eresartu ditugu, alderdi batzuk argiroago azaltzeko edo (mahats--mordoak).

Azkenik, irudia deskribatuko dugu eta horretarako landaretza-berezkoa eta landatua- animaliak eta gizakiaren jarduerakaipatuko ditugu; azken kasuan jarduerok ingurugiroan eraginlitzaketen kalteak ere ekarriko ditugu.

LandareakA– Lezka ilara eta ezpata-belarrak.A1– Lezka.A2– Ezpata-belarra.B– Ihi zelaia.B1– Ihia.C– Milazkadia.C1– Milazka.D– Sastrakadi mediterraneoa: erromeroa, ezkaia, estre-pa, abaritza… E– Alde horretako laboreak.E1– Zerealak. Gehienbat garagarra eta garia.E2– Mahatsondoa. Mahatsondo zaharrak olibondoedo/eta almendrondoekin nahasian ageri zaizkigu mahasti-etan; osotara, "nekazaritzako paisajea" eratzen dute, baliohandiko paisajea, onuragarria, baina, tamalez, gaur egun pai-saje mota hori galbidean da.E3– OlibondoaE4– Ureztatu beharra duten barazkiak eta frutak: artoa,frutarbolak, lekariak eta barazkiak. Aintzirako ura darabiltelur-sailak ureztatzeko.F– Buztinezko eta lokatzezko hondartza.G– Gatz-lurra. Ura lurrintzearen ondorioz sorturikogatz-zarakarrak. Lurra gazia denean, besteak beste beira--belarra, ontina, espartzua… hazi ohi dira.H– Gramineoen zelaia. Gehienetan ganaduaren erabile-rarako.

AnimaliakI- Basahatea.II- Antzara.III- Ahate gorrizta.IV- Kopetazuri arrunta aireratzen.V- Murgil handi bikotea.VI- Lertxuna habiaren ondoan arrantzan.VII- Zingira-mirotza.VIII- Hegazti zezena.IX- Eper arrunta.X- Zankaluzea.XI- Kuliska hondartza aldean.XII- Txirritxo txikia.XIII- Mirotz urdina habiatik ihesi, berehala uzta biltzeko maki-nak habia zapalduko du eta.XIV- Basahatea baratzetan kalteak eragiten. Kalteok gastuakeragingo dizkio administrazioari, zeren eta berak kargutubeharko du basurdeak laborariei eragindako gastuez.XV- Azeria.

Gizakiaren jarduerak. Eragina

1- Baso berritzeak.

Herri-lurretan zura ateratzeko arbolak birlandatu ohi dira,Allepo pinua gehienbat. Baso berritzeek eragotzi egiten dutehazkunde moteleko bertako baso eta sastraken hazkundea.Batzuetan, mota bakarra erabiltzeak izurrite eta gaixotasunakdakartza (pinuaren prozesionaria).

2- Behatokia eta zaintzailea.

Behatokia eta zaintzailea egoteak ondore onuragarri bat bainogehiago ditu. Lehenik eta behin, espezieen populazioak zain-du eta kontrolatzen dituzte. Bigarrenik, aldea hobeto behatze-ko aukera dute (gehienek prismatikoak eta teleskopioakdituzte) eta ingurua hobeto ezagutzen eta ulertzen laguntzendute. Era berean, turismoa eta bisitariak kontrolatzen dituzte,harrera zentroaren funtzioak eginez eta kontrolik gabeko zir-kulazioa galaraziz. Eta azkenik, ingurugiroari buruzko inter-pretazio eta heziketa egitarauak antolatzen dira.

Hezeguneak

Ingurugiroa

3- Laborantza intentsiboa.

Laborantza intentsiboa garapen teknologiko handikoa izanohi da eta kapital kopuru handiak erabili ohi dira lurzoruarenerrendimendua hobetze aldera. Azken batean, labore errenta-garrietan espezializatzean, teknika aurreratuez baliatzean etaongarriak, herbizidak eta pestizidak barra-barra erabiltzeandatza. Ia inoiz ez da kontuan hartzen laborantza intentsiboaksortarazten duen kalte ekologikoa: habitatak eta biodibertsi-tatea galtzen dira (gehienetan monokultiboak dira); paisajekoelementuak hondatzen dira (paisajea monotono bihurtuz),hain zuzen hesiak, mugarriak eta lugorriak deusezten direla-ko.

4 - Lur-sailen kontzentrazioa.

Nafarroako erdi aldeko eta erribera aldeko berezko ezauga-rria. Kontzentrazioa batik bat laborantza intentsiboan jardute-ko egiten da. Habitaten, espezieen aniztasunaren, paisajearengalera dakar, pista zuzen eta zabalak eraikitzen dira, aintzira-ko mugak aldatu egiten dira finkak birzatitzean.

5 - Uraren ertzeko lurra lantzea.

Uraren ertzeko lurra lantzean lurraren beraren egitura aldat-zen dugu eta hango landareak ezerezten. Lantzen diren lurrakmaldan badaude, higadura handiagoa izango da eta gainera,lur-galera egonen da, lur hori aintzirara helduz. Material soli-do gehiegi dago. Kolmatazioa.

6 - Abeltzaintza.

Granja eta eskorta ugari dago. Txerriak, behiak eta ardiakgehienbat. Granjetako mindak hezeguneetako uraren eutrofi-zazioa sortarazten du, lixibiatuen bidez.

Abereei dagokienez, klima lehorretako zingirak paregabeakdira ganaduari edaten emateko edo larre freskoetan bazkat-zeko.

7 - Komunikabideak

Hezegunetik hurbil errepidea dagoenean, zarata arazoak ego-ten dira eta faunari eragozpenak jartzen zaizkio. Baina ez horibakarrik, kutsadura arazoak ere egoten dira gas-jaulkipenga-tik eta metal astunengatik, eta kolpaketen arriskua ere han-diagoa izaten da. Era berean, bisitariak noranahi joan daitez-

ke, hezeguneko edozein lekutara, horrek dakartzan kalteekin.

Errepidea izan beharrean pista bada, gauza bera gertatuko da.

8 - Zabortegiak edo/eta hondakindegiak.

Gaur egun herrietatik hurbil oraindik kontrolatu gabekozabortegiak badaude ere, hondakinak botatzeko alde muga-tuak egotea da arruntena baina azkenean, horietan era guz-tietako zaborrak eta hondakinak pilatzen dira, bolumen han-dikoak, materia organikoa, pneumatikoak…

Zabortegi-hondakindegiek aintzirako ura kutsatu ahal dute(aintziratik hurbil badaude) euri-ura iragazteagatik; ikuspegiitsusia benetan eta paisajearen degradazioa, osasungaiztasu-na…

9 - Isileko ehiza eta arrantza.

Ehiztaria eta txakurra. Babestutako espezieak isilean ehizat-zea edo debeku-aldietan edo ugalketaren sasoian ehizatzea.

Arrantzan ere gauza bera gertatzen da, nahiz eta Nafarroakohezeguneetan hainbeste espezie egon ez.

10 - Presa eraikitzea.

Nafarroako estepetako hezegunerik gehienetan presa egin daura pilatzeko, gero laboreak ureztatzeko, ganaduarendakoerabiliko den ura pilatzeko. Ura ateratzearen ondorioz, bat-zuetan hezegunea lehortzeraino irits daiteke, gora-beherakizaten dira uraren mailan eta horrek zuzenean eragiten duespezieetan.

11 - Jende ugari hezegunean bisitari.

Kontrolik gabeko turismoak, zenbaitzutan, nahi gabe izandaere, biziki kaltetu dezake fauna, eragozpenak jartzen baitizkiobatik bat ugalketaren sasoian.

Hezeguneetara "egunpasa"n joaten direnak ere aipatuko ditu-gu. Zarata egiten dute (musika, irratia, garrasiak), batzuetanzaborrak han uzten dituzte eta baliteteke, irudian azaltzen denbezala, kotxea han garbitzen hastea ere.

12 - Lurrorotako ibilgailuak.

125Baliabideak

Hezeguneak

Ingurugiroa

126 Baliabideak

Hezeguneek lurrorotako ibilgailuek eragindako eragozpenaketa arazoak jasaten dituzte; izan ere, nahikoa erraza da heze-gunearen ertzeraino bertaraino iristea edo/eta ez da arraroaaintziraren inguruetan ibilgailuekin lehian aritzea ere.

13 - Laborantzako produktu kimikoak.

Lehenago ere aipatu dugun arren, berriro ekarri nahi duguzeren eta laborantzako alderdi hau baita kutsadurarik handie-na sortzen duena eta ingurugiroan eraginik handiena duena.Laborantzan, industi mailako zein familia mailako laborant-zan, etengabe erabiltzen dira produktu kimikoak, hala nolapozoiak, fungizidak, ongarriak. Produktu kimikoak lurreaniragazi eta gero, euri-urarekin batera aintzirara iristen dira,ura kutsatuz.

14 - Parke eolikoa.

Zalantzarik gabe, gutxi barru ohikoa izanen da Nafarroakopaisajean haizerrotak han-hemen ikustea. Parke eolikoekkalte handiak egiten dizikie hegaztiei, hain zuzen ere hegaz-tien pasalekuetan, goialdeetan, egoten direlako.

15 - Elektrizitate-hariteria.

Hegaztiak hiltzearen arrazoi nagusietako bat dira eta gainera,konponbide erraz-erraza dauka: hariak hobeto ikusteko buiakjarri edo hariak lurrazpitik eraman.

Hezeguneak

Ingurugiroa

127Baliabideak

Kontzeptua Esaldia

URTEGIA Gizakiak presa eginez sortu duen hezegunea.

HEZEGUNEA Urak, iraunkorrak nahiz sasoikoak, sakonera eskasa duen aldea.

LEZKA Belar garaia, uraren ondoan hazten da eta haren loreek luma-mototsa dirudite.

HABIAGILEA Leku horretan ugaltzen den hegaztia.

NEGUTARRA Negua leku horretan igarotzen duen hegaztia.

SEDENTARIOA Bizitza osoa leku berean igarotzen duen hegaztia.

HABITATA Animaliak edo landareak bizi diren tokia.

KONTSUMITZAILEA Beste izaki bizidun batzuk ditu elikagai.

LEHEN MAILAKO KONTSUMITZAILEA Landareak jaten dituen animalia.

BIGARREN MAILAKO KONTSUMITZAILEA Landareak jaten dituzten animaliak jaten dituztenak.

DESKONPOSATZAILEA Hostoak eta animalia hilak ditu elikagai.

MIGRAZIOA Animalia batzuk leku batetik bestera egiten duten bidaia.

MINDA Granjetako animalien gorotzak, urarekin eta txizarekin nahasirik.

MILAZKA Hezeguneetan eta gune gazietan bizi den arbola.

EKOSISTEMA Leku baten, hango izaki bizidunen eta haien arteko harremanen multzoa.

AINTZIRA ENDORREIKOA Hezegunea, hezeguneko urak irteerarik ez dutenean (ez ibaira ez itsasora).

ZOHIKAZTEGIA Zohikatza eratzen den lur-saila, putzuz betea.

KOPETAZURIA Hegazti urpekaria, beltza da eta kopeta zuria.

PITILLAS Nafarroako aintzirarik handiena.

LAS CAÑAS Vianan dagoen aintzira.

EKOIZLEA Berarendako elikagaia fabrikatzen du.

EUTROFIZAZIOA Ura usteldu egiten da.

ZANKALUZEA Zanka luzeak dituen hegaztia; elikagaiak lokatzetan aurkitzen ditu

INGURUNEAREN GAINEKO ERAGINA Onuragarria edo kaltegarria izan daiteke.

ELIKA-KATEA Izaki bizidunen katea, non bata bestetik elikatzen diren, hain zuzen ere kateako ondokotik.

KUTSADURA Gizakiaren jarduera batzuk sorarazten dute eta naturan eta izaki bizidunetan kalteak eragi-

ten ditu.

KOLMATAZIOA Materialak hondoan pilatzen dira eta aintzira betetzen dute.

20. jarduera BINGOA AINTZIRAN

Hezeguneak

Ingurugiroa

Hezeguneetan eskola-umeekin jarduerak burutzeko liburuasko ditugu kontsultatzeko eta horregatik ez dugu beharrez-kotzat jotzen proposamenak egitea.

Dosierrean bibliografi aipamen batzuk sartu dira, horietaninformazio zehatza aurkitu ahal izanen dugu. Gehienetanbehatze-jarduerak eta laginak hartzeko jarduerak dira, beti erezingira edo hezeguneren baten inguruetan egiteko. Urriakdira behaketa panoramikoa eta paisajearen interpretazioalantzeko proposamenak, nekez lantzen dira hezegunea siste-ma gisa ulertzeko kontzeptuak. Eta sentimenez baliatuz beha-keta egiteko proposamenak ere ez dira anitz. Horregatik,komenigarri iritzi diogu horiei buruzko iradokizun batzuksartzeari.

Ikuspegi panoramikoa

Aintzirako ibilbidea hasi baino lehenago, aintzirako ikuspegiorokorra edukitzea komeni da (goialderen batera joan behar-ko dugu). Hurrengo jarduerak proposatzen ditugu:

• Une batez aintzirari begira egotea, isil-isilik.

• Gure sentimen guztiak "lanean" jartzea: begiak itxita ditugu-la usaindu, eguzkia aurkitu, soinu guztiak entzun, soinuaknondik datozen antzematen saiatu. Ondoren, idatziz jaso etasailkatu, jatorriaren arabera.

• Sentitzen duguna hitzez adierazi:– hiru hitz, adjektibo edo esaldi labur erabili.– esaldiak osatu: "gehien gustatzen zaidana da …", "ahal

izanez gero, ……kenduko nuke", "ederra izanen litzate-ke …." haikuak egin (poesia japoniar laburrak).Ikusten ari garenarekin zerikusia duen hitz bat(Aintzira) Goiko hitza deskribatzen duten bi hitz (miste-riotsua eta gardena)Hiru hitz zer egiten duen adierazten dutenak (bizitzahartzen du, lasaitu egiten du eta nire ibilia sosegatzendu).Lau hitz sentitzen duzuna edo iradokitzen dizuna adie-razteko (azkar, ispilu).

• Begiak erne jarri xehetasunen bila:–"Ikusi …urari eusteko harrizko hesia dakusat". "Ikusi maku-si" jolasaren aldaera da, gauzak deskribatu egin behar dira,lehen hizkia eman beharrean. Irakaslea izanen da aurrenaeta hortik aurrera, asmatzen duenak segituko du.

–"Leihotik begira". Batek esku biekin leihoa itxuratuko du

eta handik begiratuz ikusten duen paisajea deskribatuko.Gainerakoek zer ikusten ari den asmatu beharko dute.

–"Bidetik noala ……rekin egin dut topo". Ikasle batek pai-sajean zehar alegiazko paseoari ekingo dio. Nondik doanasmatzen duenak jarraituko du, hain zuzen ere aurrekoageratu den lekuan abiatuz.

–Zerbait deskubritu dut… oso berria da, oso zaharra,mugitu egiten da, batu egiten du, egon badago baina ezindugu ikusi, atsegin dut, hobe ez ikustea, ez dakit zer den,horia da…Ikasleek osatu egin behar dute zerrenda, kate-goria bakoitzeko zerrendak osatuz.

• "Nik deskribatu eginen dut, zuk marraztu". Binaka jarrita egi-nen dugu ariketa hau; marrazten duenak lepoa emanen diopaisajeari.

• Behaketa zuzendua. Dakusadana aztertzen.–Paisajea osatzen duten elementuak: linea, forma, egitura,kolore, eskala eta osakera.

–Osagaiak: erliebea, landaretza, ura eta giza egiturak.–Prozesuak: materia-zikloak, energi fluxuak, higadura,narriadura.

–Agente moldatzaile naturalak eta artifizialak: paisajearenbilakaeraren eta aldaketen arrazoiak.

• Paisajea interpretatzea:–Ezkutuko errealitatea ezagutzeko zantzuak aurkitu: paisa-jeari buruzko historia berregin, paisajea moldatu dutenagenteak zehaztu, paisajearen ingurugiro kalitatea balo-ratu, han gizakiak ustiatu duena aurkitu, etorkizuna ira-garri eta hezegunea gorde edo bere onera ekarrikoluketen jarduerak zehaztu.

– Ikusten ari garen paisajearen kontserbazioarekiko jarreraeta jokabideen gainean (hala talde gisa nola norbanakogisa) hausnartu eta jarrera eta jokabideak zalantzan jarri.

• Aintzirari buruzko azterketa sakonari helduko diogu:–Hezeguneko paisajearen zirriborroa egin: perspektibamarrak taxutu, eskuz, airean; gero, marrok paperera eka-rri; ikusi diren elementuak marra bakoitzaren gaineanjarri eta marrazkia osatu; koloreztatu…

–Ikuspegiaren krokisa, irudi-testu eta guzti. Zauden leku-tik zeruertzera marra taxutu. Marra hori krokisera ekarrieta transektua egin, bertan marrak ikutzen dituen habita-tak adieraziz. Egizu zeure irudi-testua.

–Aintzirara etorri aurretik ikasitako zenbait gauza: aintzira-ren ezaugarrien fitxa bete. Zenbaitzutan irakaslearenlaguntza beharko duzue eta beste batzuetan, ordea, aint-

128 Baliabideak

21. jarduera IRTENALDIA AINTZIRARA

Hezeguneak

Ingurugiroa

129Baliabideak

IZENA:

GIZAKIAREN JARDUERAK:

Ikusi dituzun animaliak:

Ikusi dituzun landareak:

Aintziraren egoera, oro har:

Ikusi dituzun eragin onuragarriak:

OHARRAK:

Ikusi dituzun eragin kaltegarriak:

Ura noiz edukitzen du?: GARAI JAKINETAN

Kokaleku geografikoa:

Jatorria:MENDI ALDEA

NATURALA

ARTIFIZIALA

Zohikaztegia

Urtegia

Aintzira endorreikoa

Uraren ertzean gatza dago.

Aintziraren hondoa agerian dago?Hala izanez ero, nolakoa da hondoa?

Uraren barruan uretako landareak daude.

Urgaina osorik hartzen dute.

Ez dute urgaina osorik hartzen.

Landareak daude aintziraren inguruetan:

Lezkadia.

Ihiak, espartzua eta gazitegikoak.

Milazkadia

Laboreak

Beste batzuk:

LANDARETZA

Zingira

Arrea

Usaintsua

Gardena

ERDI ALDEA ERRIBERA

URA:

BETI

Harritsua

Landarez betea

Hareatsua

Hezeguneak

Ingurugiroa

130 Baliabideak

23. jarduera KONTRAPASA

Hezeguneak

Ingurugiroa

131Baliabideak

Hezeguneak

Ingurugiroa

132 Baliabideak

133

Nafarroako HezeguneakInformazio dosierra

Hezeguneak

Ingurugiroa

1.- OINARRIZKO INFORMAZIOA

1.1.- SARRERA

1.1.1- Gainbegirada historiari

Hezeguneak edo alde hezeak balio ekologiko handiko ekosis-temak dira, bitxiak ezaugarrien aldetik eta aberatsak ekoizpe-nari eta aniztasun biologikoari dagokienez.

Antzina, hezeguneak lugorritzat eta lur antzutzat jotzen ziren,misterioz inguraturik. Hezeguneez hainbat mito eta legendaegon da, dela gizakia hezeguneetara ezin zelako hurbildu(urez eta landarez beterik egoteagatik), dela "piztien" eta "ospetxarreko animalien" (intsektu, apo, suge…) babesleku zirela-ko, dela gaixotasun iturri zirelako (paludismoa), eta horrezgain, egunsentian eta iluntzean lainoak eta lanbroak hartzenzituztelako.

XVIII. mendetik aitzina, teknikak aurrera egin ahala, bizilekuahezeguneetan ezar zezakeela edo inguruko lurrak lantzen ahalzituela konturatu zen gizakia eta harrezkero hezeguneakarian-arian hondatzen joan dira, suntsitzen, ia gaur arte.

Hirurogeiko hamarkadan hezeguneetako ornitologia-balioazeta, ondorioz, horiek kontserbatu beharraz ohartu ginen. Ezda oraindik hamarkada bat iragan zientzilari talde bat (ez osohandia) "ingurugiro-balio handiko paisajeak" direla konturatuzirenetik.

1.1.2.- Baina, zer dira hezeguneak?

Hezegunearen definizio argi eta zehatza aurkitzea zaila etakorapilatsua da. Bat-batean esanda, nolabait urez beterikdagoen aldea dela pentsa dezakegu. Ezaugarri horri jaramoneginez gero, lehen definizioa honako hau izan liteke: "neurridesberdinetako lurra, urari estu loturik dagoena eta urtekogarairen batean ureztaturik dagoena". Hala ere, esan beharradago definizio bat baino gehiago dagoela, ikuspuntua zeinden.

Definizio sinple bat hauxe litzateke: "ur-pilaketa iraunkorraedo erdi iraunkorra, landaretza ondo errotua eta fauna egon-korra dituena".

Ekologiaren ikuspegitik, "paisajeko unitate funtzionalak dira;unitate horien ingurugiro-gradientearen mutur batean leho-rreko baliabideak egon ohi dira eta bestean uretakoak, ursakoneko ura eta jario-ura, hain zuzen ere".

Ikuspegi horretatik, bada, hezeguneek gora-behera handiakizaten dituzte, lehorreko eta uretako baliabideen ingurugiro--ezaugarrien artean eragin handia baitago. Eta hain zuzen eregora-behera handiak dituztelako da hain zaila hezegunea zerden definitzea. Kontuak kontu, gauza bat ziurra da: hezeguneguztietan dago ura azalean, edo bestela maila freatikoa hurbildago.

1962an, Natura Babestu eta Zaintzeko Nazioarteko Batasunak(NZNB), MAR proiektuaren barruan, honela definitu zituenhezeguneak: "padura, albufera, zingira erako ekosistemak,zeinetan urak, geza edo gazia, iraunkorra edo urtarokoa,sakonera eskasa duen".

1971ean, International Waterfowl Research Bureauk (IWRB)antolaturik, batez ere uretako hegaztien habitat gisaNazioarteko Garrantzia duten Hezeguneei buruzko Bilera eginzen Ramsar-en (Iran). Ramsarko Ituna deitu zitzaion etaEspainiak urte batzuk geroago berretsi zuen. Bilera horretandefinizio hau eman zen: "hezeguneak padura, aintzira etazohizkategiak, edo urez estalitako guneak dira, naturalak zeinartifizialak, iraunkorrak zein sasoikoak, ur-geldiak izan edour-lasterrak, ur-geza, gazikara zein gazia dagoen; itsasokoura duten gune zenbait ere hezegunetzat joko dira, baldin etamarea behean dagoenean ura, gehien jota, sei metro sakonbada".

Ituna sinatu zutenek ordura arte garrantzi gutxikotzat jotakogauza bi onartu zituzten: 1.- Hezeguneak balio handiko erre-kurtsoak dira ekonomiaren, kulturaren, zientziaren eta aisia-ren aldetik; beraiek galtzea konpondu ezineko kaltea litzateke.2.- Hegazti urtarrak migrazioetan alderik alde joaten diramugen gainetik eta hortaz, nazioarteko baliabidetzat jo behardira.

1.1.3.- Hezeguneen zenbait ezaugarri

Berriz ere hezeguneen ezaugarriak ikuspuntu desberdinetatikadieraziko ditugu. Hezegune guzti-guztiek, gutxienez, ondokobaldintzaren bat bete behar dute:

135Informazio dosierra

Hezeguneak

Ingurugiroa

136 Informazio dosierra

* Ezaugarri ekologikoei begira:

- Sakonera eskaseko ura dago (urtarokoa, iraunkorra…)edo/eta maila freatikoa lurraren maila berean dago, edobeheraxeago edo goraxeago.

- Zati batean edo osorik urez beteriko lurrak daude (hidro-morfoak).

- Ureztaturiko lurrean landaretza erroturik dago.

* Ezaugarri geografikoei begira:

- Lautadetan egon ohi dira.

- Sakonuneetan egon ohi dira.

- Sistema ireki, dinamiko eta gora-beheratsuak izan ohidira, eta inguruko beste sistema batzuekin erlazionaturikdaude.

- Lurren iragazkortasuna lurrazpiko ura egoteko adinakoada.

- Hezeguneetan, alde batera edo bestera egiten duten ur-lasterrak igarotzen dira, baina uholdeak direnean heze-gunea ia osorik estaltzen dute.

* Ezaugarri geomorfologikoei begira:

- Azaleko ur-isurketagatik solido (eta elikagai) ugari jasot-zen dute, eta horrek hezeguneen morfologia eta funtzio-namendua alda dezake.

* Ezaugarri fisiko-kimikoei begira:

- Klimaren, lurraren ezaugarrien eta abarren arabera, gazi-tasun, eutrofizazio, uhertasun, sakonera, aldizkakotasuneta sakoneko argitasun maila desberdinak izango dituz-te.

1.2.-HEZEGUNE MOTAK

1.2.1.- Hezeguneen zenbait ezaugarri

Hezeguneak sailkatzeko edo hezegune motak zeintzuk direnezartzeko orduan irizpide bat baino gehiago erabil daiteke.Ondoko eskeman laburbildu ditugu:

* Jatorriaren arabera:

Hezeguneen genesia berezkoa (naturala) edo artifiziala izandaiteke (gizakiak sortua), baina sarri askotan berezkoak direnarren gizakiaren eragina jasan dute.

* Kokalekuaren arabera:

Kostaldekoak eta barrualdekoak. Barrukoen artean aniztasunhandia dago, mediterraneoak eta atlantikoak izan baitaitezke(klimari begiratuta), edo hidrologiari begiratuta, lentikoak(ur-geldoak dira) edo lotikoak (ur-lasterrak, ibaiak esaterako).

* Morfologiaren arabera:

Morfologiaren (hidrologiak du eragina horretan), landaretza-ren, susbtratu motaren arabera, hezeguneak multzo zehatze-tan sailkatzen ahal dira: arro endorreikoak, zohikaztegiak, lurkararritsu gainean dauden aintzirak…

MORFOLOGIA JATORRIA

ZohikaztegiakAintzirakIbarbasoakEndorreikoakIbaikoakMendikoak

Naturala

Artifiziala

HEZEGUNEAK

KOKALEKUA

Kostaldea Barrualdea

Mediterraneoak Klimarenarabera

Atlantikoak

Lentikoak LotikoakHidrologiaren arabera

Hezeguneak

Ingurugiroa

1.2.2.- Sailkapen bat

Nolanahi ere, hankasartze galanta litzateke hezegune motakadierazteko orduan sailkapenerako irizpide bakarra ezartzea.Zaila litzateke hezegune guztiak irizpide beraren pean sartzea.Ondoren, "Las zonas húmedas de Aquitania, Euskadi yNavarra" liburuaren egileek egin duten sailkapena ekarrikodugu. Sailkapen horretan irizpide desberdinak erabili dira,mailaka, eta oro har, dauden hezegune mota guztiak sartudira:

HEZEGUNEEN SAILKAPENA

• Berezko hezeguneak

* Kostaldean:

- Ibai-padura sistemak.

- Kostaldeko aintzirak.

* Barrualdean:

-Erritmo atlantikoa dutenak:.. Zohikaztegiak... Substratu kararritsuari loturiko aintzirak eta zingirak... Diapiroei loturiko aintzirak eta zingirak... Diapiroei loturik ez dauden aintzirak eta zingirak... Ibai-sistemak

- Mediterraneoak:.. Ibai-sistemak: haltzadiak... Diapiroei loturiko aintzirak eta lakuak... Diapiroei loturik ez dauden aintzirak eta lakuak... Sedimentazio arroak:

+ Sistema endorreikoak eta estepako aintzirak.

+ Iruñerriko sistema hidrologikoak.

+ Ibai-sistemak.

+ Ibarbasoak.

• Hezegune artifizialak.

* Diapiroei loturiko baliabide artifizialak (oro har, gatzarilotuak).

* Meategi zaharretako putzuak eta aintzirak.

* Urtegiak.

* Urmaelak (ureztaketarako eta abeltzaintzarako sortuak,batik bat).

1.3.-NAFARROAKO HEZEGUNEAK

1.3.1- Non daude?

Hezeguneak Nafarroa osoan daude. Pirineoetako ibarretanzein erdiko arroetan aurkituko ditugu putzu nahiz aintziranaturalak. Hala ere, Erriberan daude beste inon baino gehia-go.

Pirineoetan, gehienetan lur iragazkaitza duten sakonuneetaneratu dira, ur gezakoak izan ohi dira (lentiko motakoak), txikisamarrak eta sakonera gutxikoak. Erreketako eta iturbegieta-ko urez betetzen dira baina uda partean lehortu egiten dira.Ibai-arroilak ere alde horretako ezaugarriak izaten dira, ibaienertzetan kokaturik (mota lotikoa).

Nafarroa erdialdetik behera ugariak dira jatorri endorreikoaduten hezeguneak; ur gazikara dago horietan, substratugaziak garbitu dituen ura, alegia. Inguru honetan daudeNafarroako hezegunerik berezienak: ibarbasoak. Ibarbasoakibai handien ertzetan ugariak izaten dira.

Hezegune guztiak dira balio handikoak ekologiaren eta paisa-jearen ikuspegitik; landare eta animalia espezie anitz biltzendira; edo/eta garrantzi handia dute hegazti migratzaileentzat,atseden hartzeko edo negua iragateko lekuak izaten baitirahaientzat.

Jatorri artifizialekoak batik bat putzuak eta urtegiak izatendira, ganaduari edaten emateko eta lurrak ureztatzeko.Nafarroako erdialdean eta erriberan daude gehienak.

Oro har, Nafarroako hezegune guztiek gizakiaren eskuhartzehandia jasan behar izan dute. Laborantzari eta abeltzaintzaribegira egin diren jarduerek, kasu askotan, hezeguneen


Hezeguneak

Ingurugiroa

mugak aldarazi dituzte, dikeak eginez, ertzetan landatuz, ehi-zan eta arrantzaz arituz…; horri guztiari boladan dauden etagero eta zale gehiago dituzten jarduerak gehitu behar dizkio-gu, turismo-jarduerak, aisiakoak edo/eta kirol-jarduerak.

(1. irudia: Nafarroako 27 hezegune nagusien kokaleku mapa).

Txosten honetan ez ditugu aipatu Nafarroan ez dauden heze-gune motak (kostaldekoak, diapiroei loturiko aintzira atlanti-koak…), ez eta izaera lotikoa dutenak ere (ur-lasterrak), ibai--arroei loturik daudenak, azken hauek "Nafarroako ibaiak" uni-tate didaktikoan jorratuko baitira. Era berean, edateko urarenhornikuntzarako, aprobetxamendu hidroelektrikorako edolurrak ureztatzeko eraiki diren urtegi sakon eta handiak ere ezditugu ekarri, zeren eta uraren mailan gora-beherak izatenbaitituzte (zenbaitetan, baita malda handiak ere) eta ondorioz,ezin da balio ekologiko handiko komunitaterik garatu.Salbuespena urtegi batzuetako ertzak edo "luzapenak" ditugu,baldintzak betetzen dituztelako landare edo/eta animaliarenbatzuk horiez baliatzeko.

1.3.2.- Zein motatakoak dira?

Aurreko atalean sailkapenerako erabili ditugun irizpideeijarraiki, Nafarroan ondoko hezegune motak dauzkagu:

1.3.2.1.- Erritmo atlantikoa duten naturguneak eta zohikazte-giak

Nafarroako erdialdetik iparreradaude eta ez dira handiak. Kintoa-Aldude mendi-multzoan, Bor-tzirieta eta Orotz-Beteluko mendi--multzoaren inguruetan daude.

Zohaikaztegia sor dadin baldintzageologiko eta ingurugiro baldintzaegokiak bete behar dira. Lehenik,nahitaezkoa da harri-susbtratuiragazkaitza, drenaje txarreko lurraedo sedimentu-multzo erdi-ira-gazkorra egotea; horrela, ura(isurketa-ura, euri-ura, urtzaldie-takoa…) lurrean geratuko denez,lurra ezin izango da aireztatu.Bigarrenik, klima hezea eta fres-koa ezinbestekoa da.

Landaretzari dagokionez, zohikaz-tegiak batik bat Sphagnum gene-roko goroldioz (ur ugari pilatzekogauza dira) osaturik egoten dira,baina beste landare asko ere ego-ten dira, goialdean bizirik egon


Corellako La Estanca urtegia15La Estanquilla16La Navako urtegia17Sasiko urmaelak18La Morea urmaela19Cortinas urmaela20Zapata urmaela21Bajabongo urmaela22Cintruénigoko La Estanca23Atxuriako zohikaztegia24Belateko zohikaztegia25Zuriaingo zohikaztegia26Mendaurko zohikaztegia27

Pitillasko aintzira1Las Cañas urtegia2Juncaleko aintzira3Agua Salada urmaela4Pulguerko urmaela5Dos Reinosko aintzira6Badina Escudera7Cardeteko urmaela8Lozako eta Itzako urmaelak9La Mueda urmaela10Agua Dulce urtegia11Lorko aintzira12Arradako aintzira13Zeliguetako urmaela14

1

2

3

45

6

7

8

9

10

1112

13

14

1516

17

18

19

20

21

22

23

24

2526

27

Hezeguneak

Ingurugiroa

arren sakonean hilik daudenak. Zohikaztegi barruko geruzahandietan egoten dira landare hilak eta horietatik ateratzen dazohikatza. Zohikatza ongarritarako eta erregaiak egiteko era-biltzen denez, zohikaztegiek aldaketa handiak jasan behar iza-ten dituzte. Nafarroan, zorionez, ez da halakorik egiten. Gurekomunitatean zohikaztegiek jasaten dituzten erasorik zakarre-nak "Hezeguneen arazoak" atalean jorratuko ditugu.

Naturak milaka urtetan zehar sortu duena hil gutxitan deu-sezteko gauza da gizakia. Eta ez hori bakarrik, zohikaztegiare-kin batera floraren bilakaerari buruzko aztarna geologikoakdesagertzen dira eta zohikatzean dagoen informazioa eregaldu egiten da, alegia, milaka urtetan zohikaztegiaren ingu-ruetan egon den landaretzari buruzko informaziorik gabegeratzen gara. Zohikaztegietako informazioa, zohikaztegiageldiro-geldiro hazi ahala udaberriz udaberri bertan eroritakolorautsak ematen digu. Lorautsak geruzak osatzen ditu etalorauts aleak zohikaztegietako inguru azido eta erreduktoreandaudenez, eraldatu eta fosildu egiten dira eta hala irautendute; horregatik, zohikaztegiak inguruko antzinako landaretzaaztertzeko erabilgarriak dira.

Zehatz esateko, badirudi Nafarroako zohikaztegiek azken gla-ziazioetan dutela jatorria.

1.3.2.2.- Erritmo atlantikoa duten eta kararriei lotuta daudennaturguneak

Urbasa-Andia, Lokizko Mendilerroa eta Aralar mendi-multzokararritsuetan lekuturik daude. Jatorri karstikoko substratukararritsuan garatu dira baina buztin-sedimenturen bati eskerahalmen handia dute ura atxikitzeko. Gehienetan txikiak iza-ten dira eta habitat-dibertsitate eskasekoak.

1.3.3.3.- Erritmo endorreikoa duten estepako naturgunemediterraneoak

Nafarroako Erriberan daude. Kubeta endorreikoak dira, hots,ez dute irteerarik itsasora edo lurrazaleko ur-lasterretara; urgazikara izaten dute drenajerik ez dagoelako. Gehienetan pai-saje lauetan eratzen dira, leku irekietan, lur landuez ingura-tuak daude eta, hortaz, arbola gutxi izaten dute.Sakonuneetan ura pilatzen delako edo maila freatikoa azale-ratzen delako eratzen dira. Urtarokakoak izaten dira, eta ingu-ruko lurrak garbitzen dituen uraren isurketaren ondorioz gatzkopuru handia izaten dute. Zenbaitetan, era horretako heze-

guneak lehortu egiten dira uda garaian eta orduan gatzak aza-lean geratzen dira.

Garrantzi handiko landare eta animalia espezieak egon ohidira, gazitasun eta lehortasun egoera muturrekoetara egokit-zeko gai direlako.

1.3.3.4.- Hezegune artifizialak: urtegiak

Uraren bidean uharkak edo presak eraikitzen direnean pilat-zen diren ur bolumenak dira. Txosten honetan zenbait urtegitxiki aipatuko ditugu. Esan beharra dago kasu batzuetan aint-zira naturalak edo berezkoak izanda ere, uharka egin delaahalik eta ur kopururik handiena biltzeko eta hala uraren era-bilera (batik bat abeltzaintzan eta laborantzan) erregulatu ahalizateko.

1.3.3.5.- Hezegune artifizialak: urmaelak edo putzuak

Oro har txikiak izaten dira eta ugari daude Nafarroako erdialdetik behera sakabanaturik; gehienetan lurrak ureztatzekoeta ganaduari edaten emateko erabiltzen dira. Artifizialakdiren ala ez eztabaidagarria da, ezin izaten delako beti horre-lakoen jatorria zehaztu.

Era horretako hezegune txikiak Nafarroa osoan sakabanaturikdaudenez, funtzio garrantzitsua betetzen dute. Izan ere, atse-denleku ederrak dira hegazti migratzaileendako eta berez osolehorra den inguruko basa animaliendako ere leku ezin ho-beak dira ura edateko. Landare komunitate batzuk azkar askohartu dituzte urmael ertzak.

1.4.- GARRANTZIA, INTERESA, ERABILE-RA ETA USTIAPENA

Ramsarko Itunaren "Amaierako Aktan", hezeguneak "erregi-men hidrologikoen erregulatzaile gisa funtzio ekologikogarrantzitsuak dituzten ekosistemak" direla jaso zuten herrial-de sinatzaileek. Ez da ahaztu behar funtsezko elementuakdirela uholdeak eta higadura kontrolatzeko; sedimentuak atxi-kitzen dituzte eta akuiferoak betetzen eta husten dituzte.Itunean hezeguneen garrantzia ere nabarmendu egin zen, ale-gia, "landareen eta animalien, batik bat hegazti urtarren" habi-tata direlako. Are gehiago, gaur egun hezeguneak eta heze-guneen funtzionamendua hobeki ezagutzen ditugunez, haien


Hezeguneak

Ingurugiroa

ezaugarri ekologikoak eta biologikoak indartu egin dira.Hezeguneen berezitasuna azpimarratu da lehen mailakoekoizkortasun handia dutelako (elikagaiak atxikitzen dituzte),horietan prozesu ekologiko garrantzitsuak garatzen direlakoeta espezie anitz bizi delako; hezeguneak, beraz, espezieaskoren habitat dira, erreserba genetiko handiak.

1.4.1.- Naturarentzat garrantzitsuak…

Funtsean, hezeguneak garrantzi handikoak direla jaso zenItunean, garrantzitsuak ondoko arrazoiengatik:

* Garrantzi handikoak dira uraren zikloak eta uholdeak erre-gulatzen dituztelako.

* Normalean materiaren zikloak atzeratzen dituzte, eta horriesker balio handiko elikagaiak berreskuratzen dira.

* Hezeguneetako landareen lurrinketa eta transpirazioariesker mikroklimak sortzen dira eta uda luze eta latzak jasatendituzten aldeetan hezetasuna gehitu egiten da.

* Animalia askok, bereziki hegazti urtarrek eta migratzaileek,hezeguneetan aurkitzen dituzte elikagaiak eta babesa.

* Landare espezieen babesleku dira.

* Etxabere eta basapiztiendako baliabide ugari aurki daitezkehezeguneetan: edateko ura, lamikatzeko gatzak…

* Gordailu biogenetikoak dira.

* Paisajearen uniformitatea apurtzen dute eta horrela,gehienbat alde lehor eta lauetan, mota askotako paisajeezgozatzeko aukera ematen digute.

1.4.2.- …eta jendearentzat baliagarriak

Aipatu ditugun balio horiez guztiez gain, ondokoak gehitubehar ditugu:

* Elikagaiak eta mineralak ematen dizkiete gizakiei eta gana-duari. (Beste komunitate batzuetan hezeguneetako landaret-za erregulatzeko saioak burutu dira, ekosistemetaraegokiturik dauden abere espezieen bidez, baliabide naturalezbaliatuz, landaretza erregulatuz eta galbidean zeuden espe-zieak (gizakiarentzat interesgarriak direnak) iraunaraziz.

* Gizakiarendako eta ganaduarendako ur-gordailuak dira.

* Hazkunde azkarreko landaretza, lezka esaterako, iragazkiberde eragingarria da. Izan ere, nitrogenoa, fosforoa eta sedi-mentuak "atxikitzen" ditu, kolmatazioa eta eutrofizazioa atze-ratzen ditu, eta ondorioz, uraren kalitatea hobetzen du.

* Ehiza eta arrantza (zenbaitetan, diru-iturri nagusia landa-ekonomian).

* Aisiarako leku bikain eta zirraragarriak dira, edertasunaberezkoa da eta hegaztiei begira egon liteke.

* Benetako laboratorio biziak dira; zientzilariek hainbat etahainbat prozesu natural ikertu ditzateke hezeguneetan.

Nahikoa arrazoi babes-neurriak garatu eta hezeguneak gor-detzeko.

1.5.- HEZEGUNEAREN EKOLOGIA

1.5.1.- Nola funtzionatzen du?

Hezegunea, beste edozein ekosistema bezala, funtsezko ele-mentu bik osatzen dute: espazio fisikoak edo biotopoak (2.irudia) eta bertan bizi diren izakien komunitateak edo bioze-nosiak (3. irudia). Elementu horien osagai guztiek elkarri era-giten diote, batak eragina du bestearengan, eta ekosistemaosatzen dute (4. irudia), hau da, espazio jakin bat hartzenduten izaki bizidunen multzoa, elkarmenpekotasun harrema-nen bidez bat egin eta denboraren joanarekin bilakatuz doa-zena.

Hezegunean, agian, beste ekosistemetan baino errazagoazter daitezke hura osatzen duten elementuak, egitura etafuntzioa. Horri esker faktore biotiko eta abiotikoen artekoharreman korapilatsuak ulergai eginen zaizkigu, besteakbeste oreka ekologiko, hobi ekologiko, energia-fluxu etamateria-fluxu kontzeptuak ulergarri eginen zaizkigu. Aldiberean, kausa-efektu erlazioa aztertzeko aukera emanen digu,batetik gizakiaren jarduerak eta bestetik basabizia jarriz.

Ekosistema bateko elkarmenpekotasun harremanen funtsamateria, elikagaiak eta energia elementu batetik bestera iga-rotzean dago.


Hezeguneak

Ingurugiroa

Materia eta energia batetik bestera igarotzen deneko adibidebat katea trofikoak edo elika-kateak dira (5. irudia).

Landareek, fotosintesiaren bidez, eguzkitik energia hartzendute. Energia hori materia ez-organikotik abiatuta materia

organikoa fabrikatzeko erabiltzen da. Prozesu bitxi hori dakatea trofikoen abiaburu, izan ere, landareek eguzkitik hartuduten energia hori konposatu kimiko energetikoetan bildutageratzen da eta hala igarotzen da katea trofikoaren mailabatetik bestera.


2. irudia: hezeguneko biotopoa

3. irudia: biozenosia

Hezeguneak

Ingurugiroa


4. irudia: ekosistema

Azeria aintziraren inguruan dabiltxitorik eta hegaztirik harrapatuko oteduen

Ahate mokozabalak urgaineko animaliañimiñoak, algak eta haziak iragaztenditu

Lezkariak urertzekolandareetan daudenintsektuak jaten ditu

Basahatea sakoneragutxiko uretan “bazkatzen”

Ahate murgilariakurpean aurkitzen dituzurtoinak eta hostoak

Lertxunak urarenertzean aurkitzen dituelikagaiakIgela uraren ertzean (ur

geza) intsektuak etazizareak aurkitzen ditu

Zingira-mirotzaklezken arteanehizatzen du

Hegaberakintsektuak (zelaihezeetan) etakrustazeo txikiakaurkitzen ditu

DE

SK

ON

PO

SAT

ZA

ILEA

K

MATERIAMINERALA

N , P, C2

FOTOSINTESIA

5. irudia: harreman trofikoak eta energia-fluxua hezegune batean

Hezeguneak

Ingurugiroa

Horrela, bada, kateako lehenengo maila landare sintetizatzai-leek osatzen dute. Hurrengoa, belarjaleek osatzen dute, zei-nek bizi-prozesuetarako behar duten energia aurreko mailakolandareetatik ateratzen duten (lehen mailako kontsumitzaile-ak). Ondoren haragijaleak edo harrapariak daude, zeinekbelarjaleak jaten baitituzte (bigarren mailako kontsumitzai-leak) eta aldi berean superharraparien elikagai izan daitezke(hirugarren mailako kontsumitzaileak).

Katearen azken mailan detritujaleak edo deskonposatzaileakdaude; hauek, zenbait etapatan organismo hilen osagai bioki-mikoak lurrean uzten dituzte, osagai horiek mineral bihurtzendira berriz ere landareen elikagai izateko, eta horrela berriroematen zaio hasiera zikloari.

Katea trofikoen alderdi batzuk:

* Kateak sare baten antza dute, adar anitz dituztelako. Kateasinplea teorian baino ez dago. Ekosistemako kideak hainegongo lirateke espezializaturik ezen kide bakoitzak baliabidejakin bat baino ez bailuke ustiatuko.

* Fase deskonposatzailearen garrantzia berebizikoa da eko-sistemetan; izan ere, ekosistema bateko ekoizpen garbiaren%75 zuzen-zuzenean igarotzen da fase deskonposatzailera.


6. irudia: karbonoaren zikloa hezegunean

CO2

ZOHIKATZAGASA;

IKATZA,PETROLIOA FOSILIZAZIOA

ARNASKETA

FOTOSINTESIA

DESKONPOSAKETA

* Horregatik guztiagatik, hezegunearen egitura (sare trofikoa)sarearen antzekoa da; sarean zehar energia biokimikoarenfluxu etena daukagu, azken finean eguzkitik hartutako ener-giaren fluxua. Landareak "hornigaien biltegia" dira eta belarja-leek landareak jaten dituzten bakoitzean edo harrapariekharrapakina irensten duten bakoitzean, maila batetik besteraenergia trasferentzia gertatzen da. Dena dela, kontuan hartu

behar da ez dela energia guzti-guztia aprobetxatzen, energiagalerak egon ohi direlako zenbait prozesu biologikotan.

Energia fluxuekin batera, materia ere igarotzen da maila bate-tik bestera. Materia osatzen duten partikulek ere ibilbide zikli-koa egiten dute eta horrela sistemaren barruan egongo dirabeti.

Hezeguneak

Ingurugiroa

Elementu horietako bat karbonoa da. Karbonoa CO2 eranageri zaigu atmosferan. Landareek fotosintesian karbonoafinkatzen dute. Era horretara hasten da karbonoaren zikloa,nahikoa konplexua; 6. irudian daukagu karbonoaren zikloa,labur-labur.

CO2 kopurua, atmosferan, ez da aldatzen (gehitzeko joera du,erreserba fosilak eratzen diren baino azkarrago erretzen bai-tira).

Izaki bizidunetan dagoen beste osagai garrantzitsu bat nitro-genoa da (7. irudia). Nitrogenoaren zikloa karbonoaren zikloabaino konplexuagoa da. Hezeguneetan, bakterio edo algamota batzuek nitrogenoa finkatzen dute, amonioa eratuz.

Landareek nitrogenoa, amonio eran, asimilatu ahal dute ami-noazidoak eratzeko eta animaliak azken hauetaz baliatukodira. Landareak eta animaliak hiltzen direnean, bakterioek etaonddoek aminoazidoak degradatzen dituzte, nitrogenoa aska-tuz, berriz ere amonio eran.

Aldi berean, beste izaki mikroskopiko batzuk amonioa nitritoeta nitrato bihur dezakete eta konposatu horiek prest daudelandareek berriz erabiltzeko.

Bukatzeko, batetik esan beharra dago animalien gorozkiakaberatsak direla nitrogenoan eta landareentzako ongarri gisagarrantzi handikoak direla eta bestetik, lurrean dauden bakte-rio jakin batzuk nitratoak nitrogeno aske bihurtzen dutela.


DESKONPOSAKETA

BAKTERIOAKALGAK

NH4+

NITRITOAK NITRATOAK UREA

ATMOSFERAKO N2

7. irudia: nitrogenoaren zikloa

1.5.2.- Urak bakoitza bere lekuan jartzen du

Urari loturiko komunitateak eraztun antzekoak osatuz banat-zen dira, ur kopuruaren eta uraren sakoneraren arabera.Eraztun antzeko horiek ez dira homogeneoak izaten; irregu-lartasuna lurraren ezaugarrien araberakoa izanen da.

Estepetako aintzirei dagokienez, lurrean ura egoteaz gain(iraunkorra edo urtarokoa), sakonera jakineko ura, landarekomuniteak uraren gazitasun mailaren arabera hartuko duteleku bat edo beste bat (gazitasun maila jaitsi egiten da aintzi-

ra erditik urruntzen garen heinean). Hezeguneetan landaretzanola "kokatzen" den ikusteko adibide bat ekarri dugu (8. iru-dia) baina kontuan hartu hezegune batetik bestera aldaketakegon litezkeela.

Ur gazikara izan eta uraren mailan gora-beherak dituzten aint-ziretan, lehendabiziko eraztuna beti uraren azpian dagoenaldeak osatuko du. Kanporago lezkadiaren eraztuna dago,batzuetan lezka hostozabalekin tartekaturik. Urpean urtarojakinetan baino ez dagoen aldean, berriz, ugariak dira ihiaketa larrebelar urtsuak eta gaziak. Azkenik, larre xerofiloak

´

Hezeguneak

Ingurugiroa

ditugu, gramineo eta espartzuekin. Larre hauen ondoan lan-dutako lurrak daude eta sastraka mediterraneoa dagoen leku-raino heltzen dira, garai batean artadi izandako lekuraino.Zenbaitetan, larre xerofiloen eta landutako lurraren arteanmilazkadia egon ohi da; milazkek beti inguratzen dituztekubeta endorreikoetaraino jaisten diren sakonuneak eta iba-rrak. Ur gezako aintzira iraunkorretan landareen banaketaaskoz ere sinpleagoa da, eraztun bi baino ez ditu: lezkadiaerdi aldean (sakoneraren arabera zabalagoa edo murritzagoaizanen da) eta larre-ihitokia, lezkadiaren inguruan.

1.5.3.- Bizia hezegunean

Lehen ere adierazi dugunez, ugariak dira ekosistema horietanbizi diren animalia eta landare espezieak. Adibidez, hezegu-neetan beti urpean egoten diren landareen artean usain txa-rreko alga eta Polygonum amphilium izeneko landarea (lorearrosadun galburuak uretatik kanpora ateratzen dira) aurkitu-ko ditugu.

Horien ondoko landare-eraztunean lezkadia aurkituko dugu,non lezkak nagusi izango diren baina lezka hostoestu edoezpata-belar eta ihiren batzuk ere aurkituko ditugun. Espeziehauek batzuetan 2 metrotik gora hazten dira eta horregatikanimalientzako babesleku eta ugalketa-leku aproposak izatendira.

Hurrengo zerrendan ihiaren familiako landareak ditugu,

belarkarak eta metro bat luze baino gehiago izaten ez direnak,gehienbat ihiak eta karizeak.

Ihien ondoko larreak eta bazkalekuak nahasian ego ohi diralandare halofilo eta gramineo xerofiloekin, espartzuarekin,beti ere aintzira gazikarak direnean. Klima hezeagoko toki-etan, ordea, hirusta, karize batzuk eta gramineo mamitsuakegoten dira hezeguneetan.

Hezeguneetako zuhaiskarik ugariena, hala ere, milazka dugu,zuhaiska izan arren batzuetan zuhaitz itxura ere hartzenduena.

Azkenik lur landuak daude eta landaretza mediterraneoa ereegon liteke, baldin eta gizakiak landu gabeko aldea bada: izpi-likua, ezkaia, erromeroa, ontina…

Alde hauetako fauna anitza da oso; lehenengo eta behin, int-sektuak ditugu, (mendeetan zehar intsektuek gizakia hezegu-neetatik urrun eduki zuten) eta beste ornogabe batzuk; horiekguztiak ornodun espezie askoren euskarri eta elikagai dira.Intsektuetan eta ornogabeetan, gehienetan, erraz ikusten dirabizidunen arteko egokitzapen morfologikoak eta haien artekoelkarreraginak. Horrez gain, beste animalia talde batzuk ezbezala, ikusterrazak dira. Espezie batzuek bizi osoa ematendute uretan eta beste batzuk, ordea, larba-fasea baino ez(sorgin-orratzak, esate baterako).


Urpekobelardiak

Lezkadia IhitzaBelardia

HalofitoakEspartzua

MilazkadiaSoroak

Landaretzamediterraneoa

Ur-maila gonera

Ur-maila beherena

Beti urpeanAldikaurpean Alde hezeak

Gaztengoranzkodinamika

Alde lehorrak

Gazitasun-gradientea

Gradiente hidrikoa

8. irudia: landaretzaren banaketa hezegunean

Hezeguneak

Ingurugiroa

Arrainei dagokienez, hezegune batzuetan ez daude, agianhezeguneak urtaro batzuetan lehortu egiten direlako, agianurak gaziak direlako. Beste batzuetan, aldiz, ur-geldietan, oxi-geno askorik gabe eta tenperatura altuetan bizitzeko gai direnarrainak ere aurki ditzakegu. Aingira, tenka, barboa eta loinatxikiarekin batera, gizakiak ekonomi helburuetarako eta aisia-rako berariaz sartu dituen beste espezie arrotz batzuk ikusikoditugu: lutxoa, zamo txikia, perka eta zamo arrunta. Horiekjatorrizko harreman trofikoak aldatu dituzte.

Anfibioak ekosistema honetako "zaratatsuenak" dira. Ur-igela,San Antonioko igeltxoa, apo arrunta eta uhandre palmatua.Nafarroako iparraldeko hezeguneetan, Pirineoetako uhan-drea, baso-igel gorria eta arrabioa ere badaude.

Hezeguneetako narrastiak apoarmatu istilzalea eta uretako bisuge dira, suge gorbataduna eta suge biperakara; hirurak ereharrapariak dira.

Hegazti espezieak deskribatzea ez da erraza, zeren eta sasoia-ren arabera, eta baita aintzira batetik bestera ere, aldatu egi-ten dira. Hala ere, badaude hezeguneetako berezko espe-zieak: murgil handia eta txilinporta txikia; ardeiden artean,lertxun gorria, txori zezena, amiltxori zezena eta amiltxoria;anatidoen artean, basahatea eta ahate gorrizta; zingiretakolandareak jaten dituzten paseriformeen artean, lezkari karrat-xina eta lezkari arrunta; hezeguneetako harrapari habiagileazingira-mirotza dugu. Kopetazuria eta uroiloa ere ez diraarrotzak hezeguneetan. Uroilanda handia ere ikus daiteke,baina ez da hain arrunta. Aipatu ditugun espezie guztiakhabiagileak dira, alegia, hezeguneetan egiten dituzte habiak,baina bizi, horietako batzuk baino ez dira bertan bizi urteosoan (sedentarioak). Beste batzuk migratzaileak dira, heze-guneetara habiak egitera edo negua pasatzera baino ez dira

etortzen (azken hauek negutarrak dira). Migratzaileen artean,zenbaitetan urtaro batzuetarako etortzen dira hegaztiak etabestetan, bidaia luzean atseden hartzera.

Ugaztun bakar bat dago urari loturik: mendebaldeko ur-arra-toia. Beste ugaztun batzuk, azeria eta azkonarra kasu, uretanedo inguruetan bizi ez diren arren, inguruetan ibiltzen diraehiza edo haratustelaren bila. Hortaz, espezie askorentzathezeguneak habitat osagarriak dira, ura eta elikagaiak esku-ratzeko lekuak. Gogoratu hezeguneak benetako oasiak direla,batzuetan inguru oso lehorretan daudela. Bidenabar, gogora-tuko dugu Nafarroako faunaren %75 hezeguneei loturik bizidela, animalia batzuk urte osoan, beste batzuk sasoika.

1.5.4.- Hemen bizitzeko prestaturik

Hezguneetan bizi diren landare espezieak eta animalia espe-zieak harrigarriro moldatu dira ingurunera.

Adibide batzuk ekarriko ditugu: zenbait landareren haziak(lezkarena) anemofiloak dira, hots, haizearen bidez sakaba-natzen dira arinak direlako eta kardilaunak edo plumulakdituztelako. Urgainean pausatzen direnean hantxe igeriangeratzen dira, haizeak ertzera eramaten ditu eta ertzean erneeta errotu egiten dira. Beste hazi batzuk erresistentzia itzeladute lehorte handietan. Esaterako, suaeda landareak hostoeta zurtoin mamitsu eta urtsuak ditu lur oso gazian bizi ahalizateko.

Animalien artean ere ez da zaila ingurunera nola moldatudiren ikustea. Ingurunea eta funtzioak nolakoak, hankak hala-koxeak izango dira. Lokatz arteko hegaztiek hankak luze etameheak izaten dituzte eta hatzak luzangak lokatzetan ez hon-doratzeko, lupetzetan aurkitzen baitituzte elikagaiak. Hegazti


9. irudia: igerian ibiltzen den ahatea eta urpean ibiltzen den ahatea

igerian ibiltzen den ahatea urpean ibiltzen den ahatea

Hezeguneak

Ingurugiroa

zankaluzeen (lertxunak, zikoinak) hankak ezin hobeak dirauretan lumatza busti gabe luzaroan egoteko; bestalde, samaoso luzea edukitzen dute, mokoa ziztu bizian luzatzeko gaidira, gezia bailitzan, harrapakin bat ikusten dutenean…

Hanketako hatzen itxurari begiratzea ere nahikoa da hezegu-neetako animaliak inguruneari zein ederki egokitu zaizkionikusteko. Batzuetan, mintza dute hatzen artean (igeri egite-ko), lobulatuak dira (urpean murgiltzeko) eta palmatuak(lehorrean ibiltzeko). Halaber, bitxia da ikustea nola urpekoeta urgaineko ahateen hankak desberdinak diren, grabitate-zentroa ez baitute leku berean, bata urpean murgildu behar

delako eta bestea ez. Era horretara, urpekoak ur sakonetanbazkatzen diren bitartean, urgainekoak azaleko uretan edoinguretan aurkitzen dituzte elikagaiak. Moldaketa xume horriesker, antzeko elikagaiak behar dituzten espezieak banatuegiten dituzte ekosistemako elikagaiak, lehian ibili beharrikgabe.

Mokoen itxura ere era batekoa edo bestekoa izan liteke, eli-kagaiak zarrastatzen dituzten, elikagaiak uretatik iragaztendituzten edo harrapakinei eutsi behar dieten. Lokatzetan ibilt-zen direnen artean ere, luzera desberdinetakoak daude, elika-gaiak zenbateko sakoneran aurkitzen dituzten.


10. irudia: moko desberdinak dituzten hegaztiak

Hezeguneak

Ingurugiroa


11. irudia: hezegunearen bilakaera

Iturria: GARDE, M. «La laguna de Pitillas» Gorosti N.Z.S.ren aldizkaria, 3. zk. Udaberria, 1986

´

Hezeguneak

Ingurugiroa

1.5.5.- Hezeguneko bizia bere horretan zaindu nahiarenparadoxa, berez aldatzen baita

Hezeguneak, beste edozein ekosistemaren gisara, autoerre-gulaziorako nolabaiteko gaitasuna duten unitate funtzionalakdira. Autoerregulazioari esker kanpoko presioak berdindudaitezke edo/eta kalteturik gertatu diren aldeak edo zatiakbere onera ekarri. Kanpoko eragina handiegia denean eta sis-temaren oreka dinamikoa hausten dutenean, ezin izanen dadeus egin eta ekosistema galbidean izanen da.

Bestalde, ez ahaztu ekosistemak ez direla estatikoak.Etengabe ari dira bilakatzen, Ekologiako printzipio funtsezkoabetez. Hezeguneak ere, ekosistemak direnez gero, etenikgabe ari dira bilakatzen (11. irudia). Hasiera batean ekoizkor-tasun txikiko sistemak dira, landaretza urria, ur gardena etaelikagai gutxi dituztenak, hau da, sistema oligotrofoak dira.

Denboraren joanarekin, urak eta haizeak sedimentuak ekart-zen dituzte, hauek hondoan pilatzen hasten dira eta ondoriozlandaretza erraz sustraitzen da. Sistemaren ekoizkortasuna ezezik, animalia eta landare detritusak ere gehitu egiten dira.Detritusek apurka-apurka sakonunea betetzen dute eta ur--isurketaren bidez higatutako beste sedimentu batzuekinbatera sakonera murriztu eta aintzira kolmatatu egiten dute.Materia organikoaren oxidazioagatik oxigenoa murriztu egi-ten da. Prozesu horri eutrofizazioa deritzo. Horren adibidedira Juncaleko aintzira, Cardeteko urmaela edo CintruénigokoLa Estanca, horietan kolmatazioa eta eutrofizazioa oso aurre-

raturik daude eta. Hala ere, bilakaera harago ere joan daiteke,egoera distrofikora heldu arte; egoera horretan azido humi-koa kopuru handietan egon ohi da, ura guztiz kolmataturikdago eta oxigenorik gabe ia; halakoetan hezegunea zohikaz-tegi bihurtu ohi da.

Beraz, hartara iritsita, ur-ekosistema hauek zahartu egitendira eta lehorreko ekosistema bihurtzeko joera izaten dute.Zenbaitetan, hezegunea zaindu nahia hain da handia ezenberezko prozesuari oztopoak jarri baino ez baitu egiten giza-kiak; izan ere, kolmatazioa eta eutrofizazioa berez gertatzendira, organismoek berek ingurugiroa etengabe aldaraztearenondorio baitira. Prozesu motela izateaz gain, kubetaren bal-dintza fisiko-kimikoen menpean dago. Kontuak kontu, usua-go ikusiko dugu gizakia hezeguneen degradazio eta desa-gertze prozesua areagotzen, elikagaiak eta sedimentuakberezko prozesuan baino askoz azkarrago botatzen baititukubetara. Gaur egun, hezeguneetara iristen den urarekinnahasian hainbat hondar joaten da, ongarrien eta materiaorganikoen hondarrak. Hondar horiei esker landaretza arine-gi eta gehiegi hazten da eta horrek eutrofizazioa azkartzen du.

1.6.- HEZEGUNEEN ARAZOAK...edo guk eragin ohi duguna

"Nafarroako hezegune motak" ataleko sailkapena eta ezauga-rriak gogoratuz, hezeguneetan (motaren arabera) maizengertatzen diren erasoak aipatuko ditugu.


MOTA MAIZEN GERTATZEN DIREN ERASOAK

ZOHIKAZTEGIAK * Eutrofizazioa, abeltzaintzaren presioagatik,* koniferak landatu han-hemen* drenajeak egin hezeguneak bazkaleku bihurtzeko,* ura hartu ur-hornikuntzarako.

ENDORREIKOAK * Eutrofizazioa* kutsadura, laborantzako produktu kimikoek sortua; produktu kimikoak isurketaren

edo lurraren garbiketaren bidez iristen dira hezegunearen ontzira.* Gauza bera gertatzen da gainerako ongarri organiko eta ezorganikoekin,

eutrofizazio prozesua areagotu egiten dute,* zuhaiskarik eta zuhaitzik ezean, higadura prozesuek elementu solidoak

dakartzate kubeta bete arte,* bertako landaretza “eraztunak” murriztuz doaz,* isileko ehiza eta arrantza,* mugak aldatu egiten dira, finkak lurralde antolamendu jakinen arabera

berriz zatituz,* eragina drenajean, zangak eta ubideak egiten direnean,* uraren baldintza fisiko-kimikoen aldaketa, ur gehiegi ateratzeagatik edo

ureztatu ondoren soberakin gehiegi itzultzeagatik

KARARRIDUN SUBSTRATUAK Kontserbaziorako arazo gehiegirik gabe

Hezeguneak

Ingurugiroa

1.7.- ALDE HEZEEN KONTSERBAZIOA

... edo guk egin dezakeguna

Oro har, baldintza hauek bete behar dira alde hezeetako eko-sistemen kontserbazioa lortzeko: ura egokiro erabili behar daeta alde hezeen edukia bere horretan zaindu, behar bezalakontrolatu behar da zenbat ur ematen eta kentzen zaien, ingu-ruko landaretza-eraztunak osorik iraunarazi behar dira, ezdira erabili behar metodo suntsitzaileak –aintzirak drenatzea,edo lehortzea lurra landu ahal izateko– eta arrantza eta ehizaarautu egin behar dira. Kontserbaziorako neurriak sarritanbehin-behinekoak edo espazioan mugatuak izaten dira.Adibidez, gunerik ahulenak, degradatuak edo ekosistemarenfuntzionamendu onerako garrantzia berezia dutenak aldibaterako hesiz inguratzea, edo programak antolatzea espe-zieren bat ekosisteman berriro zabaltzeko edo abeltzaintza,ehiza, arrantza eta nekazaritza arautzeko…

Ekosistema hauen ezaugarriak direla eta, alde hezeak berenonera ekartzeko eta zaintzeko antolatzen diren ekintzenemaitzak laster asko agertu ohi dira ekosisteman, eta modunabarmenean agertu ere. Lau ekintza mota aukeratzen ahaldira alde hezearen kontserbazioa helburu duen kudeaketarenbarnean:

1) Alde hezeak ongi kontserbaturik edukitzea.2) Lehendik dauden alde hezeen egoera orokorra hobetzea.3) Lehorturik edo degradaturik dauden alde hezeetan

garrantzi ekologiko handiko espezieak eta inguruneakleheneratzea.

4) Alde heze hondatuak leheneratzea eta gizakiak urtegibihurtu dituen aldeak birmoldatzea.

Alde hezeak zaindu ahal izateko, askotan, horiek babespekoaldeak direla adierazi beharra dago. Era horretan babes-figu-ra jakin baten itzalpean jartzen dira, lehendik dagoen eta sen-dotu nahi den kontserbazio-erabilera mailari dagokion babe-sa emanez. Halakoetan alde hezea erabiltzeko eta kudeatzekoplana egiten da. Plan horrek, labur-labur azaldurik, ondokoatalak biltzen ditu:

1) Ekosistemak hasieran dituen ezaugarri nagusiak, egitu-razkoak zein funtzionalak, deskribatzen dituen atala.Ezaugarri horien bidez ekosistemaren tipologia definit-zen da.

2) Kudeaketa eta erabileraren arloko helburuen definizioa;helburu horietatik zeintzuk lehenetsi behar diren, eta nolagaratu behar diren espazioan eta denboran.

3) Erabilera-graduaren eta erabilera-parametroen defini-zioa: kontserbazio osoa, kontserbaziorako erabilera etadibertsifikaziorako erabilera.

4) Azpiegituren sorrera eta mantenimendua edo birmolda-ketak edo leheneratzeak ekarriko dituzten ekimenen azal-penak.

Babesaren ildo horretan Nafarroako Gobernuak dagoenekozenbait araudi egin ditu. Horien bidez bi alderdiren artekooreka lortu nahi da, alderdi batean kontserbazioa dagoelariketa bestean erabilerak, babesa oztopatzen ez duten erabile-rak, jakina; gainera, babesaren helburu zehatzak zeintzukdiren adierazten da eta jarduera tradizionalak arautzen dira.Hala, bada, lan honetan aztergai hartu ditugun hezeguneeta-tik bost Natur Erreserba direla adierazi da Nafarroako natur-gune babestuei buruzko 6/87 Foru Legean; beste hiruHegaztien Babes Alde Berezitzat (HBAB) jotzen dira,EEE/409/79 Zuzentarauaren arabera eta 1990eko abenduaren27ko Erabakia dela bide; bi Lekune Naturalak dira, martxoa-ren 16ko 72/1989 Foru Dekretuaren arabera; zortzi gehiagoLekune Natural izendapenaren zain daude; bat Ehiza etaArrantza Erreserba da; eta gainerakoek badute babes-erregi-men orokorra, uztailaren 4ko 10/1994 Foru Legearen 37. arti-kuluan lurrazaleko ur babestuetarako ezarrita dagoenerregimena, hain zuzen.

Azkenik, esan beharra dago oraindik lan asko dugula egiteko,administrazio eta gobernu, zientzia erakunde, naturazaleelkarte eta beste hainbat talde eta erakundek alde hezeekikokezka zabaltzeko eta alde hezeak babesteko egin duten ahale-gin handia gora-behera.

1.8.- HEZEGUNEAK BALORATZEKO IRIZPI-DEAK

Ramsarko Itunak dioenez, hezegune bat NazioartekoGarrantzia duten Alde Hezeen zerrendan sar dadin, hezegunehorrek ekologia, botanika, zoologia, limnologia edota hidro-logiaren aldetik izan behar du garrantzitsua.

Hain zuzen ere, irizpide edo baldintza hauek jarri ziren itunean:

* Alde hezea bere inguruko lurraldearen bereizgarri izatea.

* Galzorian edo arrisku handien pean dauden espezieak iza-tea… eta bai dibertsitate genetiko eta ekologiko berezia ere.


Hezeguneak

Ingurugiroa

* Gutxienez 20.000 hegazti urtarren babesleku izatea; hegaz-ti horietatik, hezegunearen balio bereziak adierazten dituztenespezieetakoak aski izatea; uretako hegazti espezieren batenpopulazioaren ehuneko 1 bertan biltzea.

Ituna sinatu duten herriek, Espainia barne dela (1982anberretsi zuen Ituna), konpromisoa hartu dute zeinek berelurraldean alde hezeen kopurua gehituko dutela, nazio etalurralde mailako ordezkaritza-irizpideei jarraituz, batez ere.

Gaur egun Nafarroako bi hezegune daude Ramsarko Itunekozerrendan sartuta: Salobre edo Las Cañas urtegia etaPitillasko aintzira. Hauek dira aintzat hartu zaizkien balioak:lehenengoan amiltxori eta lertxun gorri bikote asko bizi da,txori zezena ere aurkitu izan da eta honek noizbehinka habiaegiten du; bigarrenean txori zezenak habia egin ohi du, uroi-landa txikia bizi da, Espainiako zingira-mirotz populazionegutarraren %6,4 biltzen da, lertxun hauskara eta lertxungorria gero eta ugariagoak dira, eta aldian-aldian uretakohegazti migratzaile anitz pausatzen dira atseden hartzekoPirineoen mendebaldea zeharkatu ondoren.

1.9.- NAFARROAKO HEZEGUNEAK

Urtarrilaren 13ko 4/1997 Foru Dekretuaren bidez NafarroakoHezeguneen Inbentarioa sortu zen. Nafarroako Gobernuak bihelburu bete nahi ditu inbentario hori dela medio: lehendabi-zi, hezegune garrantzitsuenak zein diren jakitea, horien balionaturalak zaintzeko (zehatzago, aintzat hartzen da hegaztimigratzaile eta negutarren bizileku izatea, hegazti habiagileenhabitat izatea, eta balio limnologiko, botaniko eta hidrogeolo-gikoak biltzea); eta bigarrenik, hezegune horiek babestekobiderik egokienak jartzea.

Ondoren aipatuko ditugun hezegune guztiak (horien deskrip-zioak fitxetan emanen ditugu) Inbentarioan daude, zohikazte-giak izan ezik, hauek gerora sartu behar baitira.

- Atxuriako zohikaztegia - Dos Reinosko aintzira - Cintruenigoko La Estanca

- Belateko zohikaztegia - Agua Salada urmaela - Itzako putzua

- Zuriaingo zohikaztegia - Badina Escudera. - Lozako urmaela

- Mendaurko zohikaztegia - Pulguerko urmaela - Lorko aintzira

- Sasiko urmaelak - Las Cañas edo - Zeliguetako urmaela

- Juncaleko aintzira Salobre urtegia - Arradako aintzira

- Pitillasko aintzira - Cardeteko urmaela - La Navako urtegia

Nafarroako Hezeguneen Inbentarioan badira beste alde hezebatzuk txosten honetan deskribatzen ez ditugunak. Honahemen zeintzuk diren:

* La Estanquilla urtegia (Cintruénigo)

* La Estanca urtegia (Corella)

* La Estanquilla urtegia (Corella)

* La Morea urmaela (Beriain)

* La Mueda urmaela (Aibar)

* Cortinas urmaela (Bardeak)

* Zapata urmaela (Bardeak)

* Bajabóngo urmaela (Ablitas)

1.10.- HEZEGUNEAN ARRETAZ IBILI

Harritzekoa bada ere, gure alde hezeek jasaten dituzten kaltelarrienetako batzuk naturazaleek edo ikasle taldeek eragitendituzte, toki horiek ezagutu eta gozatu nahian. Bai jolas-jar-duerak eta bai hezkuntza-jarduerak ingurunearen kalterakoizan daitezke, kalterik ez egiteko neurri jakin batzuk hartzen ezbadira. Bidezidorretatik kanpo ibiltzen den jendeak lurrekolandare-geruza zapaltzen duenean higadura areagotzekoarriskua sortzen du. Baina, zalantzarik gabe, urertzera gehie-gi hurbiltzen direnek sortzen dituzte arazorik handienak, ani-maliak ikaratu egiten dituztelako. Animaliei atseden-zikloakaldarazten dizkiete eta janaria bilatzeko duten denbora labur-tu, jendea inguruetan dabilen bitartean animaliek landaretzaartean ezkutaturik egon behar dutelako. Horren ondorioz ani-maliak ahuldu egiten dira eta beraiek begiztatzeko aukerakizugarri murrizten dira. Ikasleen txangoak, eskola-egutegia-ren eta eguraldiaren arabera antolatzen direla eta, urtarorikdelikatuenean egin ohi dira, hau da, hegaztiek habia egitenduten sasoian. Nafarroako hezegune batzuetan maiz gertat-zen da txito-taldeak galtzea, gurasoek bertan behera utzitajendearen mehatxua somatu dutelako. Izan ere, jendea, kon-turatu gabe sarritan, gehiegi hurbildu ohi da habietara.

Beraz, EZ DUGU GEURE KABUZ IBILI BEHAR HEZEGUNEAN,INGURUA OSO ONGI EZAGUTZEN EZ BADUGU BEHINTZAT.Horregatik idazlan honetan ez dugu inongo ibilbiderik propo-satu nahi izan. Jadanik ibilbide gehiegi argitaratu dira, zabal-kunde horrek ekar litzakeen ondorio txarrak kontuan hartugabe. Hala ere, alde hezeren bat ikustera joatea ezinbestekoada ikasleek ekosistema horiek ongi ezagutu eta baloratukobadituzte. Horregatik komeni da Pitillasko aintzirara eta LasCañas edo Salobre urtegira txangoak antolatzea. Bietan ere


Hezeguneak

Ingurugiroa

eskola-umeentzako heziketa-programa dute, ingurua ederkiezagutzen duten begirale-gidarien eskutik egiten dena.Gidariek, gainera, badituzte behaketarako tresnak (telesko-pioak, prismatikoak), eta horiek behar-beharrezkoak dituguhegaztiak patxadaz behatu ahal izateko.

Dena dela, beti ere teknikari horiekin harremanetan jarribehar dugula ahaztu gabe, badira aholku eta gomendio bat-zuk ikasle taldearekin hezegunera joaten garenean kontuanhartu behar ditugunak:

* Lehenik, bisitatu behar dugun ingurua Naturgune Babestuaden jakin behar dugu; badira naturgune babestuak erabili etakudeatzeko plan bereziak edo orokorrak eta horietan daudenarauak bete egin behar dira. Zenbaitetan (Pitillasko aintziran)Ingurugiro Departamentuari baimena eskatu behar zaio jar-duera didaktikoak egin ahal izateko, beste batzuetan (Salobreurtegian eta Pulguerko urmaelean) jolas eta aisiako jarduerakarauturik daude. Komeni da arau horiek guztiak aurretiaz eza-gutzea, arazorik eta eragozpenik izan ez dadin ez ekologiarenaldetik, ingurunearen onerako, ezta kudeaketaren aldetik ere,bisita egin nahi duen taldearen mesederako.* Hezegunean seinaleren bat badago, errespetatu egin beharda. Naturgune Babestuak diren hezeguneetan badaude seina-leak.

* Komeni da kontu batzuk aldez aurretik antolatzea, adibidez,non bazkalduko dugun, animaliak izutu gabe ikasleak saltokaeta oihuka ibili ahal izanen diren tokiren batean. Zabor polt-sak eraman behar ditugu geure zaborrak eta gure aurretik ibilidirenek botatakoak biltzeko, eta abar.* Goialdeak bilatu behar ditugu begira jartzeko: tontorrak,muino txikiak. Goitik dagoen ikuspegia oso bestelakoa dahezegunearen mailan ikusten denaren aldean, hezeguneaksakonuneetan egon ohi direlako, txostenean esan dugunbezala.* Isiltasuna behar-beharrezkoa da. Hezegunean bizi diren ani-maliak ikaratiak dira oso eta berehala ezkutatzen dira landa-retza artean. Gure hotsak haizeak urruti eraman ditzake.* Jantzi erosoak eraman behar dira, eta inguruan nabar-mentzen ez direnak, animaliak gure presentziaz ohartu ez dai-tezen. Ahal dela, ingurunean nagusi diren koloreetakoarropak eraman. Ez ahaztu tokian tokiko klima, eta kontuanizan euria, bide lokaztuak, haize gogorra eta horrelako era-gozpenak aurki litezkeela.* Oro har, ez da landarerik ez animaliarik hartu behar.Animaliaren bat aztertzeko hartzen badugu ez dugu eskuzesku eta izutzeko moduan erabili behar. Eta, noski, gero aska-tu egin behar dugu.


Hezeguneak

Ingurugiroa

2.- LEGEAK ETA NAZIOARTE-KO AKORDIOAK

2.1.- NAZIOARTEKO HITZARMEN ETAAKORDIOAK

2.1.1.- Naturaren babesari buruzkoak

* MAR proiektua, NZNB (Natura Babestu eta ZaintzekoNazioarteko Batasuna) erakundeak sortua (1962). Hegaztiurtarrentzat garrantzia duten hezeguneen inbentarioa eginzen. Hezegune horiek babestu eta kudeatzeko irizpideak eza-rri ziren.

* Munduko Natur eta Kultur Ondarearen babesari buruzkohitzarmena. Munduko Ondareari buruzko Hitzarmena,UNESCOrena (1972). Natur eta kultur ondarea definitu zen,hura babesteko ildoak ezarri ziren, hura babesteko fondoasortu zen eta informazio, sentsibilizazio eta heziketarakogidalerroak jarri ziren ondarearekiko begirunea sustatzeko.

* Espezie Migratzaileen Kontserbazioari buruzko hitzarmena.Bonn-eko Hitzarmena (1979ko uztailaren 23a). Helburuak:espezie migratzaileak zaintzea beraien habitatak babestuz;espezie horiek ikertzeko laguntza ematea; galtzeko arriskuandauden espezie migratzaileen eta akordioren baten itzalpeandauden espezie migratzaileen zerrendak egitea, sailkapenhorren arabera kontserbazio-ekintza desberdinak antolatze-ko.

* Europako animalia eta landare basatien eta haien habitatenkontserbazioari buruzko hitzarmena. Bernako Hitzarmena(1979). Landareen, animalien eta haien habitaten kontserba-zioa bermatzeko asmoarekin egin zen (hainbat herrialdetakoestatuek lankidetzan zaindu beharreko espezieei begira, batezere). Helburu hauek bete nahi ziren:

-Animalia eta landare basatien populazioak zaintzea.

-Kontserbazioaren aldeko nazio-politikak sustatzea.

-Kontserbazioa kontuan hartzea plangintza eta garapene-rako politiketan.

-Kontserbazioaren aldeko heziketa eta zabalkundea sus-tatzea.

* Dibertsitate Biologikoari buruzko Hitzarmena. Rio deJaneiro (1992ko ekainaren 5a).

Helburuak, labur azalduta, honakoak dira: dibertsitate biolo-gikoa zaintzea, natur baliabideak zentzuz ustiatzea, eta balia-bide genetikoen erabilpenak dakartzan onurak zuzen banat-zea, baliabide horiek eskuratzeko eta erabiltzeko irispide ego-kiak, teknologien transferentzia aproposa eta finantzabideegokiak ezarriz.

2.1.2.- Hezeguneei buruzkoak

* TELMA proiektua. Nazioartean zohikaztegi nagusien zerren-da egiteko proiektua; zohikaztegien kontserbazioa du helbu-ru.

* AQUA proiektua. Ikerketarako edo heziketarako garrantziberezia duten alde hezeak nazioartean aintzat hartzekoproiektua.

* Hezeguneen kontserbazioari buruzko konferentzia. Frantzia.1962ko azaroa.

* Nazioarteko Garrantzia duten Alde Hezeei buruzkoHitzarmena (batik bat, hegazti urtarren habitat gisa alde heze-ek duten garrantziari erreparatzen dio). Ramsarko Ituna, Iran,1971ko otsailaren 2a (Espainia 1982ko irailaren 4an atxiki zit-zaion hitzarmen honi).

Oinarrizko helburuak hauek dira: hegezuneen murrizketa etagalera eragoztea; hezeguneen eta beraietako fauna eta flora-ren kontserbazioa bermatzea, nazioarteko politika koordina-tuen bidez.

* Reginako Konferentzia (Kanada, 1987)

Alde hezeak Nazioarteko Garrantzia duten Guneen zerrendansartzeko irizpideak ezarri ziren.

* Hezeguneen Kontserbaziorako Fondoa sortzekoKonferentzia. Montreaux (Suitza, 1990eko uztaila).

* Nazioarteko Garrantzia duten Alde Hezeei buruzko


Hezeguneak

Ingurugiroa

Kushiroko Konferentzia (Japonia, 1993). Hegazti urtarrentzatalde hezeek duten garrantziari erreparatzen dio batik bat.Erabaki hauek hartu ziren: Ramsarren ezarritako sailkapen-irizpideen balioa azpimarratzea, alde hezeen lurralde mailakoinbentarioak osatzea, inbentarioetan arestian sartutako heze-guneak gutxienez irizpideetako batekin bat zetozela ziurtat-zea, eta Ramsarko zerrendan sar zitezkeen alde heze gehiagoidentifikatzeko aholkuak ematea.

2.2.- EUROPAKO LEGEAK

* Europako Elkarteen Kontseiluaren 74/409 Zuzentaraua,hegazti basatien kontserbazioari buruzkoa (1979). Hegaztihorien biotopo eta habitaten kontserbaziorako neurri hauekproposatzen ditu: babes-aldeak eratzea, babes-aldeen barne-an eta kanpoaldean dauden habitatak zaindu eta antolatzea,hondatuta dauden biotopoak onera ekartzea eta biotopoberriak garatzea.

* Europako Elkarteen 1987ko uztailaren 10eko Ebazpena,Elkartearen Onerako Natur Erreserbak Sortu eta Zaintzeariburuzkoa. Eskualde heze eta zingiratsuen garrantzia azpima-rratzen du, leku horietan izaki bizidun asko ugaldu eta haztendirelako eta hegazti migratzaileen bidaietako pausalekuak etajateko, lumaberritu eta atseden hartzeko lekuak direlako.

* Europako Elkarteen Kontseiluaren 43/92 Zuzentaraua,Europako Habitat Naturalen eta Erdi-NaturalenKontserbazioari buruzkoa (1992ko maiatzaren 21a). Hauekdira helburuak, hitz gutxitan: habitatetako biodibertsitatearieustea, Elkartean behar diren neurriak hartzea habitat horiekzaintzeko, eta kontserbazio-alde bereziak mugatzea Europakokontserbazio-aldeen sarea osatzeko.

2.3.- ESTATUKO LEGEAK

* 4/1989 Legea, martxoaren 27koa, Naturguneen etaLandare eta Animalia Basatien Kontserbazioari buruzkoa.

* 439/1990 Errege Dekretua, martxoaren 30ekoa, Galzoriandauden Espezieen Nazioko Katalogoa arautzen duena.

* Urari buruzko 29/1985 Legea, 1981eko abuztuaren 2koa.

* 849/1986 Errege Dekretua, apirilaren 11koa, Erregelamen-du Publiko Hidraulikoa onesten duena.

2.4.- NAFARROAKO LEGEAK

* 6/87 Foru Legea, apirilaren 10ekoa, lurraldea babestu etaerabiltzeko hirigintzako arauak ezartzen dituena.

* 289/1987 Foru Dekretua, abenduaren 29koa, erreserbaintegral eta natur erreserben mugaketa grafikoari eta natur-guneetako seinaleen ezaugarri grafiko eta diseinuari buruz-koa.

* 72/1989 Foru Dekretua, martxoaren 16koa, Nafarroakolurraldeko zenbait naturgune Lekune Naturalak direla adie-razten duena.

* 187/1990 Foru Dekretua, uztailaren 31koa, Pulguerko aint-ziran aisia eta josteta jarduerak antolatzeko arauak ezartzendituena.

* 90/12/27ko Erabakia, HBBA aldeak aintzatesten dituena.

* 97/1991 Foru Dekretua, martxoaren 21ekoa, Nafarroakozenbait naturgune Lekune Naturalak direla adierazten duena.

* 138/1991 Foru Dekretua, apirilaren 11koa, Nafarroakonatur erreserbak erabili eta kudeatzeko planei buruzko araudiorokorra ezartzen duena.

* 139/1991 Foru Dekretua, apirilaren 11koa, Salobre edo LasCañas Urtegiko Natur Erreserban (RN-20) aisia eta jostetajarduerak antolatzeko arauak ezartzen dituena.

* 164/1991 Foru Dekretua, apirilaren 25ekoa, Nafarroakozenbait natur erreserba erabili eta kudeatzeko planetarakoaraudi zehatza ezartzen duena.

* 1/1992 Foru Legea, otsailaren 17koa, animalia basatimigratzaileen babesari buruzkoa.

* 2/1993 Foru Legea, martxoaren 5ekoa, animalia basatieneta haien habitaten babes eta kudeaketari buruzkoa.

* 8/1994 Foru Legea, ekainaren 21ekoa, martxoaren 5eko2/1993 Foru Legea aldatzen duena.


Hezeguneak

Ingurugiroa

* 9/1996 Foru Legea, ekainaren 17koa, Nafarroako naturgu-neei buruzkoa.

* 307/1996 Foru Dekretua, irailaren 2koa, zenbait erreserbaintegral eta natur erreserbaren inguruetako babes-aldeenmugaketa grafikoari buruzkoa.

* 310/1996 Foru Dekretua, irailaren 2koa, PitillaskoAintzirako Natur Erreserba (RN-27) Erabili eta KudeatzekoPlana onesten duena.

* Nafarroako Gobernuaren 1995eko abenduaren 4koErabakia, Pitillasko Aintzirako Natur Erreserba (RN-27) etaHegaztien Babesgune Berezia (B-133) Nazioarteko Garrantziaduten Alde Hezeen Zerrendan sar daitezela proposatzen

duena, hegazti urtarren habitatei buruzko Ramsarko Itunarieutsiz.

* 0804/1996 Foru Agindua, uztailaren 31koa, Salobre edoLas Cañas Urtegiko Natur Erreserba (RN-20) eta HegaztienBabesgune Berezia (B-134) Nazioarteko Garrantzia dutenAlde Hezeen Zerrendan sar daitezela proposatzen duena,hegazti urtarren habitatei buruzko Ramsarko Itunari eutsiz.

* 4/1997 Foru Dekretua, urtarrilaren 13koa, NafarroakoHezeguneen Inbentarioa sortzeari buruzkoa.

* 231/1997 Foru Dekretua, irailaren 5ekoa, zenbait lekunenaturalen inguruko babes-aldeak ezartzen dituena.


Hezeguneak

Ingurugiroa

3.- BIBLIOGRAFIA

3.1.- IRAKASLEENTZAT

• AMMANN, K. (1983): "La vida en las aguas dulces" Teidearg. Bartzelona.

• BENAYAS ET BESTE BATZUK (1990): "Fichero de sugeren-cias didácticas para explorar el complejo mundo del agua".Iruñerriko Mankomunitatea eta Nafarroako Gobernua. Iruña.

• BOWLER, D.C.: "Captura de animales de una charca: unaguía simple de invertebrados".

• CAÑAL, P. ETA BESTE BATZUK (1981): "Ecología y escuela".Liburuak, Cuadernos de Pedagogía, 10. zk. Laia arg.Bartzelona.

• GIORDAN, A. et al. (1993): "Educación Ambiental: princi-pios de enseñanza y aprendizaje". Los libros de la Catarata-kargitaratua.

• LARIONOV A.H. (1985): "Hidrogeología recreativa".Herriaren Zientzia arg. Mosku.

3.2.- IKASLEENTZAT

• ANAT-LANE (1994): "Manual de Ornitología". Iruña.

• BALLESTEROS E. (1981): "Animales que viven en el agua".Hiares arg. Madril.

• COSTA-PAU R. (1993): "La defensa de los ríos y de loslagos". Biblioteca Juvenil de Ecología. Parramón. Bartzelona.

• COURT J. (1986): "Las charcas y arroyos". Anaya arg.Madril.

o CHINERY M. (1979): "Guía práctica ilustrada para losamantes de la naturaleza". Blume arg. Bartzelona.

• DEOM, P.: "El Cárabo", 5, 10, 11, 13 eta 28. zenbakiak.Quercus aldizkariaren argitalpena. Quercus arg.

• DURRELL G. (1983): "Guía del Naturalista". Blume arg.Madril.

• FLORISTÁN A. ETA BESTE BATZUK (1978): "Atlas deNavarra". Nafarroako Aurrezki Kutxa. Diáfora.

• GARCÍA VALDECASAS A. (1983): "Los invertebrados deagua dulce". PENTHALON arg.

• JENNINGS, T. (1985): "El Agua". "El joven investigador"saila. SM arg. Madril.

• JENNINGS, T. (1990): "Vida acuática". "El joven investiga-dor" saila, 19. zk. SM arg. Madril.

• LEAN G. eta HINRICHSEN D. (1992): "Atlas del MedioAmbiente". Algaida arg. Sevilla.

• HARLOW R. (1996): "Blblioteca de los experimentos yhechos ecológicos". Everest. León.

• PARKER S. (1994): "El río y la laguna". Biblioteca VisualAltea. Altea arg. Madril.

• SWALOW S. (1979): "La senda de la naturaleza. Lagos yarroyos". PLESA Y SM arg. Madril.

3.3.- KONTSULTA OROKORRETARAKO

• ABRAMOVITZ J.M. (1996): "La protección de los ecosiste-mas de agua dulce". Munduko egoera. Worldwatch Institute-ren txostena. Icaria arg.

• CARDELÚS, B. ETA BESTE BATZUK (1988): "Las zonashúmedas". Debate/Círculo arg. Madril.

• CASADO, S.: "Estado de conservación de los humedalesespañoles". Quercus, 66. zk. 1991ko abuztua.

• DÉAN, J.I.; RIEZU, J.I.: "La laguna de Loza: patrimonio natu-ral en peligro". Gorosti. Cuadernos de Ciencias Naturales deNavarra. 4. zk. 1987ko udazkena.

• ELÓSEGUI, J. (1985): "Navarra. Atlas de aves nidificantes".Nafarroako Aurrezki Kutxa. CAN.


Hezeguneak

Ingurugiroa

• ELÓSEGUI J. ETA BESTE BATZUK (1980): "Navarra. Guíaecológica y paisajística". CAN. Iruña.

• ELÓSEGUI, J.; PÉREZ, F. (1986): "Navarra, Naturaleza yPaisaje". 1982. CAN. Iruña.

• FERNÁNDEZ DE MONTOYA, E. (1988): "Aves de las zonashúmedas alavesas". Natur Zientzien Museoaren monografiak,1. zk. Arabako Aldundia. Gasteiz.

• GARDE, M.: "La laguna de Pitillas". Gorosti Elkartearenaldizkaria, 3. zk. 1986ko udaberria.

• GONZÁLEZ, J.L.: "Las Zonas de Especial Protección para lasAves: una red de espacios protegidos para Europa". Quercus,62. zk. 1991ko apirila.

• ICONA (1985): "Criterios de valoración de zonas húmedasde importancia nacional e internacional en función de lasaves acuáticas". ICONA. Monografiak, 35. zk.

• ICONA (1985): "Clasificación de las zonas húmedas arago-nesas de importancia internacional, nacional o regional enfunción de las aves acuáticas". ICONA. Monografiak, 40. zk.

• ICONA (1990): "Humedales españoles en la lista delConvenio de Ramsar". Sail teknikoa.

• MARISCAL, B.: "Las turberas en España"; Quercus, 71. zk.1992ko urtarrila.

• MAYAL, J.; SARTAGAL, J.: "El ganado como instrumento deconservación en los humedales". Quercus, 107. zk. 1995ekourtarrila.

• REY, J.M.: "Valores y funciones de los humedales".Quercus, 88. zk. 1993ko ekaina.

• ORNITOLOGIAREN ESPAINIAKO ELKARTEA (1990): "Áreasimportantes para las aves en España". Monografiak, 3. zk.Eduardo de Juana arg. Madril.

• HAINBAT EGILE (1980): "Navarra Guía ecológica y paisajís-tica". Nafarroako Aurrezki Kutxa. Iruña.

• HAINBAT EGILE: "Paseos Naturalísticos" (1982). 4, 15, 40,45. zenbakiak. Nafarroako Aurrezki Kutxa.

• HAINBAT EGILE: Gai bakarreko koadernoa hezeguneeiburuz. Quercus, 34. zk. 1988ko abendua.

• HAINBAT EGILE: "El agua en Navarra". 1991. NafarroakoAurrezki Kutxa. Iruña.

• HAINBAT EGILE (1986): "Guía de las zonas húmedas de laPenínsula Ibérica y Baleares". Miraguano arg.

• HAINBAT EGILE (1994): "La Laguna de Pitillas". Naturalezade Navarra, 11. zk. Diario de Noticias.

• HAINBAT EGILE (1992): "El control de la eutrofización enlagos y pantanos". Pirámide arg.

• HAINBAT EGILE (1996): "Las zonas húmedas de Aquitania,Euskadi y Navarra". Akitania, Euskadi eta Nafarroaren artekolankidetzarako protokoloa. Nafarroako Gob. arg. Iruña.

• HAINBAT EGILE: "Flora de las turberas de la cornisa cantá-brica". Quercus, 135. zk. 1997ko maiatza.

• VELASCO, T.: "Limícolas de las aguas interiores españolas".Quercus, 75. zk. 1992ko maiatza.

• YOLDI, P. (1985): "La laguna de Pitillas". Panorama aldizka-ria. Nafarroako Gobernua. Iruña.


Hezeguneak

Ingurugiroa

4.- BALIABIDE DIDAKTIKOAK

4.1.- UNITATE DIDAKTIKOAK

• Antsoaingo EZCABA I.P.: "Dossier sobre la Laguna dePitillas"

• Cascanteko SANTA VICENTA MARÍA I.P.: "Balsas y lagunasde Navarra". 91/92 ikasturtea.

4.2.- BIDEOAK

• GARDE: "La laguna de Pitillas".

4.3.- EKIPAMENDUAK

• Vianako Las Cañas edo Salobre Urtegiko "El Bordón"Hegazti Behatokia.

Nafarroako Gobernua. Tel.: 689 70 64 06

Eskola-umeentzako ordutegia: 10:00etatik 14:00ak arte

Urtegiaren inguruetan ibilaldiak egiten dira behatokitik abia-tuta, hango gidari-begiralearen eskutik. Hegaztiei so egiteazgainera, bisitariek fitxa batzuk betetzen dituzte. Irakasleekaldez aurretik urtegiaren ezaugarri nagusien berri ematenduen txosten tekniko laburra eskatzen ahal dute txangoaprestatzeko. Oraingo gidari-begiralea prest dago ikastetxee-tara joateko aintzirako paisajearen, hegaztien edota ezaugarrifisikoen diapositibak jartzera, hala eskatzen badiote... etabehatokian bisitarik ez duen orduan.

• Pitillasko Aintzirako Hegazti Behatokia. Pitillasko Udala -Nafarroako Gobernua. Tel.: 619 46 34 50.

• Eskola-umeentzako ordutegia: 10:00etatik 14:00ak arte.

• Beireko Aterpetxeko Ingurugiro-Heziketarako Zentroa.

Telefonoak: 21 26 86 - 74 00 41. Arduradunak: OSTADARelkartea - GAZTELAN fundazioa.

Zentro hau Pitillasko aintzirari buruzko heziketa-programalantzen ari da beste batzuen artean. Animaliak eta landareakberen giroan ikustea, ingurunearekiko sentsibilizazioa, jola-sak, datu-bilketak, ikus-entzunezkoen emanaldiak eta horre-lako jarduerak egiten dira.

• Ibañetako Hegazti Behatokia

Tel.: 15 10 77. Arduradunak: GURELUR. Natur InguruneaBabesteko Nafarroako Fondoa.

Harremanak: Antonio Munilla. Zabalik uztailaren 1etik azaro-aren 30a arte. Eskola-umeentzako bisitak antolatzen dira.Banaka batzuk badoaz ez dago aurretiaz deitu beharrik, taldehandia badoa aldez aurretik jakinarazi behar zaie behaketa etaBehatokiko bisita antola ditzaten.

• Migrazioetarako Lindusko Behatoki Ornitologikoa.

Telefonoak: 18 44 86 - 24 38 74

Arduradunak: UGATZA, Ingurugiroa Ikertu eta Babesteko etaIngurugiro-Heziketarako Elkartea. Gaur egun ez dabil jardu-nean. Uztailetik azarora bitartean Elkartekoak han egoten diraeta bisitari-taldeei laguntza ematen ahal diete. Aldez aurretikdeitu behar zaie.


Hezeguneak

Ingurugiroa


I. ERANSKINA: NAFARROAKO HEZEGUNEETAN SARRI AURKITZEN DIREN HEGAZTIAK

LERTXUN HAUSKARA

MURGIL HANDIA

KOPETAZURI ARRUNTA

MURGILARI MOTTODUNA

AHATE GORRIZTA LERTXUN GORRIA

ABOZETA

UROILOA

ZANKALUZEA

AMILTXORIA

BASAHATEA

Hezeguneak

Ingurugiroa

II. ERANSKINA: NAFARROAKO HEZEGUNEETAN SARRI AURKITZEN DIREN LANDAREAK


ERROMEROA

ESPARTZUA SOSA-BELARRA

BEIRA-BELARRA

LEZKAIHIA

ANBULU ZURIA

MILAZKA (ADARRA)LEZKA HOSTOESTUA

Hezeguneak

Ingurugiroa


III. ERANSKINA: NAFARROAKO HEZEGUNEEN INBENTARIOA DESKRIPZIO-FITXETAN

HEZEGUNE MOTA: Erritmo atlantikoko alde heze naturala, zohikaztegi erakoa

IZENA

ALTITUDEA

500 m.

Malda txikiko hegal batean dago, klima atlantikoa.

Txilardiak, ihitzak eta belardiak daude; ura esfagnoen multzo nagusira isurtzen dute. Landare intsektiboroen espezie batzuk aur-kitzen dira.

Ez dago arazo larririk, jendea eta abereak noizean behin ibiltzeak sor ditzakeen arazoak salbu.

Noizbehinka abeltzaintzarako erabiltzen da.

23 Ha. Baztan Ibarra

KOKAGUNEA

Atxuriako zohikaztegia

Nafarroako iparraldea, mugatik hurbil,Zugarramurdiren hegoaldean

BABES--ERREGIMENA

Nafarroako Gobernuak Lekune Natural izendatuko du

HERRIAAZALERA

EZAUGARRI FISIKOAK:

EZAUGARRI BIOLOGIKOAK:

ARAZOAK:

ERABILERAK

IZENA

ALTITUDEA

847 m.

Leku zelaian kokatua, mendiko klima. Isurialde kantabrikoaren eta mediterrane-oaren mugan. Sarritan lainoa dago.

Txilardiak, ihitzak eta belardi istiltsuak, tarteka esfagno multzoren batzuk, eta flora bakana. Faunan sugegorri europarra, zirau-na, baso-igel gorria eta uhandre pirinearra nabarmentzen dira.

Hesiz inguratuta egotea eta erabilera intentsiboa dira arazo larrienak. Udan jende gehiegi ibiltzen da eta errepidearen ertzetan isurketen arriskua dago.

Abeltzaintzarako erabiltzen da. Errepideak zohikaztegiazeharkatzen du.


KOKAGUNEA

Belateko zohikaztegia

Nafarroako iparraldea. Belate gainean berean.

BABES--ERREGIMENA

Agian Lekune Natural izendatuko dute

HERRIAAZALERA

EZAUGARRI FISIKOAK:


ARAZOAK:

ERABILERAK


Hezeguneak

Ingurugiroa



IZENA

ALTITUDEA

1.400 m.

Mendi-hegal pikean kokatua, mendiko klima. Sarritan lainoa dago.

Txilarrek, ihitzek eta belardiek kolonizatutako esfagno-multzo harroa. Faunan sugandila bizierrulea, sugegorri europarra etabaso-igel gorria nabarmentzen dira.

Zenbait alde drenatu egiten dira.

Abeltzaintzarako maiz erabiltzen da. Mendizale ugariibiltzen da.


KOKAGUNEA

Zuriaingo zohikaztegia

Zuriain mendiaren ipar-hegala. Kintoa.

BABES--ERREGIMENA


HERRIAAZALERA

EZAUGARRI FISIKOAK:


ARAZOAK:

ERABILERAK


IZENA

ALTITUDEA

1.100 m.

Mendi-hegal pikean kokatua.

Sphagnum generoko espezie ugari daude eta han-hemenka ainar arrunta hazten da. Ihitzak eta bazkalarreak. Animalien artean,baso-igel gorria, sugandila bizierrulea eta sugegorri europarra.

Abereek eta mendizaleek bazterrak zapaltzen dituzte.

Herri-lurrak dira eta abeltzaintza estentsiborako era-biltzen dira.

15-20 Ha. Sunbilla, Aranatz

KOKAGUNEA

Mendaurko zohikaztegia

Mendaur mendiaren ipar-hegala.

BARRES--ERREGIMENA


ERABILEAKAZALERA

EZAUGARRI FISIKOAK:


ARAZOAK:

ERABILERAK

Hezeguneak

Ingurugiroa


HEZEGUNE MOTA: Erritmo atlantikoko alde heze naturala: kararriei loturiko aintzirak eta zingirak.

IZENA

ALTITUDEA

1.000-1.100 m.

Bi urmael dira; buztin-materialez beterik dauden eta iturbegiak dituzten dolinetansortu dira. Sakonera txikikoak (<1m).

Landaretza istiltze graduaren arabera aldatzen da. Uretako landare txikiak, landare belarkarak eta abar. Mendian eta basoz ingu-ratuta egoteagatik urmael hauek hegazti migratzaile askoren atsedenleku dira. Basotik hegazti eta ugaztunak inguratzen dira etaharkaitzetan bizi diren hegazti harrapariak ere bai.

Ongi kontserbaturik daude, ez dute arazo larririk.

Abeltzaintza.

0,2 Ha. - 0,25 Ha. Burgi

KOKAGUNEA

Sasiko urmaelak.

Burgi eta Salvatierra de Ezka bitartean

BABES--ERREGIMENA

Posible declaración de Enclave Natural

HERRIAAZALERA

EZAUGARRI FISIKOAK:


ARAZOAK:

ERABILERAK

HEZEGUNE MOTA: Erritmo mediterraneoko alde heze naturala: sistema endorreikoak eta estepako aintzirak.

IZENA

ALTITUDEA

410 m.

Urtaro hezeetakoa soilik, 1m-tik beherako sakonera. Azpian buztin-materialakditu. Iparralderen dagoen aintzira endorreikoa da.

Lezkadiak hartutako urmaela da. Aintziraren inguruko lur gazietan ihia ugari hazten da, eta leku gaziagoetan beste landare halo-fito batzuk. Habitat honetan bizi ohi diren hegaztiak aurkitzen dira, habiagileak (kopetazuria, basahatea, uroilanda handia etab.)eta negutarrak (zertzeta arrunta, txilinporta txikia, zingira-mirotza...).

Kolmatazio prozesua oso aurreratua dago. Soroz inguratuta.

Ez da jolas-jardueretarako erabiltzen. Ehiza debekatutadago.

2,5 Ha. Tafalla

KOKAGUNEA

Juncaleko aintzira

Tafallaren hegomendebaldean, Nafarroakoerdialdean

BABES--ERREGIMENA

Natur erreserba (RN 23), 6/87 Foru Legearen arabera

HERRIAAZALERA

EZAUGARRI FISIKOAK:


ARAZOAK:

ERABILERAK

Hezeguneak

Ingurugiroa



IZENA

ALTITUDEA

350 m.

Iraunkorra. Buztin-materialen gainean dago eta 2 m-tik beherako sakonera du. Uxuemendilerrotik eta trokarteetatik datorren euri-urak betetzen du. Urak pH basikoa du.

Landare urtarren eta anfibioen eraztunak ongi eraturik daude: uretako landareetatik hasi eta lehorreko gramineoetaraino hedat-zen dira, tartean lezkak, ihiak, halofitoak... Nafarroako hezeguneetatik bigarrena da uretako hegazti moten kopuruan eta lehenahegazti migratzaileen kopuruan.

Lehorreko laborez inguraturik dago. Jende asko joaten da bakarka eta taldeka.

Irailaren 2ko 310/1996 Foru Dekretuaren bidezAintzira Erabili eta Kudeatzeko Plana onetsi zen.

216 Ha. Pitillas-Santacara

KOKAGUNEA

Pitillasko aintzira.

Pitillasen hegoekialdean

BABES--ERREGIMENA

Natur erreserba (RN-27) 6/87 Foru Legearen arabera.H.B.B.A. (B-133) (EEE/409/79 Zuzentaraua). Nazioartekogarrantzia duen gunea, Ramsarko Itunaren arabera.

HERRIAAZALERA

EZAUGARRI FISIKOAK:


ARAZOAK:

ERABILERAK


IZENA

ALTITUDEA

371 m.

Aintzira naturala da, baina berez jasotzen duen ur-emaria gehitu egiten da ingu-ruko laboreak ureztatzeko.

Urertzean lezkadia dago eta barruraxeago tamariz multzoren batzuk eta ihitza. Eraztun horien inguruetan ohiko landare medi-terraneoak aurkituko ditugu: ezkaia, txaparroa, erromeroa eta han-hemenka Aleppo pinua. Uretako hegazti anitz daude, bainazingira-mirotza da hegaztirik interesgarriena.

Udan jende asko joaten da eta hegaztiak habia egiten duten sasoian arrantzaleak joaten dira. Aintziratik oso hurbil abere haztegia dago.

Ehiza debekatuta dago. Jolas-jardueretarako erabiltzenda.

30 Ha. Figarol

KOKAGUNEA

Dos Reinosko aintzira.

Figarolen hegoaldean, Nafarroako Erriberan

BABES--ERREGIMENA

Lekune Naturala (EN-13), martxoaren 16ko 72/1989 ForuDekretuaren arabera. H.B.B.A. (B-135) (EEE/409/79Zuzentaraua).

HERRIAAZALERA

EZAUGARRI FISIKOAK:


ARAZOAK:

ERABILERAK

Hezeguneak

Ingurugiroa



IZENA

ALTITUDEA

350 m.

Urtaro hezeetakoa bakarrik. Lurrazaletik isurtzen den urak eta sailen ureztaketarensoberakinek betetzen dute. Gehieneko sakonera: 1,5 m.

Landare urtarren eta anfibioen eraztunak ongi eraturik daude: uretako landareetatik hasi eta lehorreko gramineoetaraino hedat-zen dira, tartean lezkak, ihiak, halofitoak... Kanpoaldean milazkaren bat edo beste eta belardi handiak daude. Neguan gunegarrantzitsua da zingira-mirotzarentzat.

Lehorreko sailez inguratua. Jende asko joaten da bakarka nahiz taldeka.

Ehiza debekatuta dago. Ez du arrantzarako balio urmailan gora-behera handiak izaten direlako. NaturErreserba da eta jolas-jardueretarako erabiltzen da.

17 Ha. Tutera

KOKAGUNEA

Agua Salada urmaela.

Tuteraren iparmendebaldean

BABES--ERREGIMENA

Natur erreserba (RN-34), 6/87 Foru Legearen arabera.

HERRIAAZALERA

EZAUGARRI FISIKOAK:


ARAZOAK:

ERABILERAK


IZENA

ALTITUDEA

281 m.

Luzea eta estua. Lurrazaletik isurtzen den ura eta ureztaketaren soberakinakjasotzen ditu. Jatorriz endorreikoa da baina berezko ur-emaria emendatuta dago.

Lezkadiak, eta kanporago belardi eta ihitzak. Lur gazi lehorragoetan Salicornia ugari hazten da. Uretako hegazti mota askodaude, migratzaileak nahiz negutarrak.

Ureztatze-sailez inguratua dago eta zeharkatzen duten pistek dikearena egiten dute.

Hezkuntza.

12 Ha. Villafranca

KOKAGUNEA

Badina Escudera.

Villafrancaren ekialdean

BABES--ERREGIMENA

Lekune Naturala (EN-8), martxoaren 16ko 72/1989FDren arabera.

HERRIAAZALERA

EZAUGARRI FISIKOAK:


ARAZOAK:

ERABILERAK

Hezeguneak

Ingurugiroa



IZENA

ALTITUDEA

315 m.

Buztin-materialen gainean dago. Emaria antzina-antzinatik emendatzen da.Boquerón ibaitik jasotzen du ura.

Aintziraren ertzean lezka hostozabal eta lezka hostoestuen eraztuna dago, kanporago ihien eraztuna eta azkenik tamariz zerren-da zabala. Habia bertan egiten duten uretako hegaztiak mota askotakoak dira.

Jende asko joaten da egun-pasa. Handik hurbil hondakindegi bat dago.

Jolas-jarduerak uztailaren 31ko 187/1996 Foru Dekre-tuaren bidez arautu dira. Ehiza debekaturik dago. Diketikarrantzan egiten da, batez ere tenka harrapatzen da.

50 Ha. Tutera-Cascante

KOKAGUNEA

Pulguerko urmaela.

Cintruénigo eta Tutera artean

BABES--ERREGIMENA

Natur erreserba (RN-35), 6/87 Foru Legearen arabera.

HERRIAAZALERA

EZAUGARRI FISIKOAK:


ARAZOAK:

ERABILERAK

HEZEGUNE MOTA: Alde heze artifiziala: Urtegiak.

IZENA

ALTITUDEA

380 m.

Aintzira endorreiko txikia, emaria gehitu egin zaio dikeak eraikiz. Gehieneko sako-nera: 5 m. Ura Kodes mendilerrotik eta Ebroren ezker aldetik datorkio. Barneko dikebatek bitan banatzen du.

Espezieen ugaritasunari dagokionez hauxe da hezegunerik garrantzitsuena. Landaretza argi eta garbi egituraturik dago sako-neraren eta urteko uholdeen araberako eraztunetan. Badago milazkadi handi bat eta bertan amiltxori anitz bizi dira (400dik gorabikote). Lertxunak ere badaude eta uretako hegaztiak askotarikoak eta ugariak dira. Neguan uretako hegaztien 700 bikote bainogehiago etortzen dira, 18-20 ezpezietakoak.

Jolas-jardueren eragin bortitza. Abeltzaintzako jarduerak. Ur gehiegi ateratzea laboreak ureztatzeko.

Apirilaren 11ko 139/1991 Foru Dekretuak arautzenditu bertako erabilerak eta jarduerak. UreztatzaileenErkidegoarena da. Badu heziketa-programa.

100 Ha. Viana

KOKAGUNEA

Salobre edo Las Cañas urtegia.

Vianaren hegoaldean

BABES--ERREGIMENA

Natur erreserba (RN-20), 6/87 Foru Legearen arabera.H.B.B.A. (B-134) (EEE/409/79 Zuzentaraua). Nazioartekogarrantzitsua (Ramsar). Hegaztientzat garrantzitsua deneremua S.E.O. (1990)

HERRIAAZALERA

EZAUGARRI FISIKOAK:


ARAZOAK:

ERABILERA

Hezeguneak

Ingurugiroa



IZENA

ALTITUDEA

310 m.

Lodosako Ubidetik ura hartu eta ureztaketarako erregulatzen duen urmaela

Urertzean lezkadi zabala dago, eta urmaelaren inguruan tarteka makal eta lertxun multzoak. Landaretza halofitoaren eta ihitzenhondarrak daude. Hegazti asko joaten dira habia egitera baina gutxik igarotzen dute bertan negua.

Kolmatazio eta eutrofizazio arazo larriak. Arrantza eta ehiza.

Ureztaketa, jolas-jarduerak eta arrantza.

15-16 Ha. Tutera

KOKAGUNEA

Cardeteko urmaela

Murchante eta Tutera artean

BABES--ERREGIMENA

Nafarroako Gobernuak Lekune Natural izendatuko du.

HERRIAAZALERA

EZAUGARRI FISIKOAK:


ARAZOAK:

ERABILERAK


IZENA

ALTITUDEA

400 m.

Ura Alhama ibaitik datorkio Cañete ibaiko ubidean zehar

Lezkadiak eta milazkadiak daude zenbait aldetan. Anatido negutarren bat edo beste ikus daiteke baina hegazti habiagileei dago-kienez ez du garrantzi handirik.

Eutrofizazio eta kolmatazio arazo larriak.

Ureztaketarako urtegia.

7 Ha. Cintruénigo

KOKAGUNEA

Cintruénigoko La Estanca

Cintruénigoren hegomendebaldean

BABES--ERREGIMENA


HERRIAAZALERA

EZAUGARRI FISIKOAK:


ARAZOAK:

ERABILERAK

Hezeguneak

Ingurugiroa


HEZEGUNE MOTA: Alde heze artifiziala: Urmaelak.

IZENA

ALTITUDEA

420 m.

Urmahel txiki eta sakona. Lurpeko uraren iturburu bati lotuta dago eta lurraza-letik ere ura jasotzen du.

Lezkadiak eta ihitzak urertzean eta belardiak gainerako lurretan. Neguan anatidoak aurkitzen dira.

Eutrofizazio arazoak ditu eta tentsio handiko elektrizitatearen hariak zeharkatzen du. Trenbidea hurbil dago.

Ehiza-jarduerak; Na-10512 ehiza-esparrua antolatzekoplanak arautzen ditu.

4,30 Ha. Itza-Antsoain

KOKAGUNEA

Itzako putzua

Iruñearen iparmendebaldean

BABES--ERREGIMENA


HERRIAAZALERA

EZAUGARRI FISIKOAK:


ARAZOAK:

ERABILERAK


IZENA

ALTITUDEA

420 m.

Urmaela eta aldizka urpean geratzen den zelaia. Lurpeko eta lurrazaleko urakjasotzen ditu.

Urmael iraunkorrean lezkadia dago eta inguruko zelai hezean belardi-ihitza, karizeak nagusi direla. Harantzago sastrakak, larre-ak eta soroak.

Abeltzaintza eta ehiza.

Abeltzaintza eta ehiza. Na-10512 ehiza-esparrua anto-latzeko planak arautzen ditu ehiza-jarduerak.

30 Ha. Antsoain

KOKAGUNEA

Lozako urmaela

Iruñearen iparmendebaldean

BABES-ERREGIMENA


HERRIAAZALERA

EZAUGARRI FISIKOAK:


ARAZOAK:

ERABILERAK

Hezeguneak

Ingurugiroa



IZENA

ALTITUDEA

370 m.

Jatorriz endorreikoa da, baina emaria gehitu egiten zaio eta drenaje sakonak egi-ten zaizkio. Ura Queiles ibaitik jasotzen du. Urbazterrak pikeak dira eta sakonera5 m ingurukoa da.

Uretako landaretza dago, neurri batean egituratua ur askeen inguruan. Landare nitrofiloen komunitateak eratu dira (malbak,asunak), lurrean eta uretan nitratoa dagoelako. Uretako hegaztiak, anfibioak eta narrastiak ugari dira.

Hiri-hondakin likidoak jasotzen ditu. Egun-pasa joaten den jendeak zaborrak botatzen ditu.

Ureztatzaileen Erkidegoarena da. Tenka arrantzatzenda, eta Na-10071 ehiza-esparrua antolatzeko planakarautzen du ehiza.

28,5 Ha. Cascante

KOKAGUNEA

Lorko aintzira

Cascante eta Ablitas artean

BABES--ERREGIMENA

Ehiza eta Arrantza Erreserba.

HERRIAAZALERA

EZAUGARRI FISIKOAK:


ARAZOAK:

ERABILERAK


IZENA

ALTITUDEA

420 m.

Hiru urmael artifizialek osatzen dute. Hauek ubideen bitartez euri-ura jasotzendute.

Landaretza erdi-egituratuta dago, eraztunak osatzen dituela. Landare nagusiak lezka, ihia, lezka hostozabala eta karizea dira.Uretako zenbait anatido aurkitzen dira, habia bertan egiten dutenak. Anfibio eta narrastien populazioak ere badaude. 1991nbazen karramarro amerikarraren populazioa, kontrol gabeko birpopulaketaren ondorioz.

Soro landuek alde guztietatik inguratzen dute. Abeltzaintzaren eragin gogorra jasaten du.

Urmael pribatuak dira. Nekazaritzarako eta, batik bat,abeltzaintzarako erabiltzen dira.

4,6 Ha. Ibargoiti

KOKAGUNEA

Zeliguetako urmaela

Ibargoiti ibarrean

BABES--ERREGIMENA

Enclave Natural previsto por el Gobierno de Navarra

HERRIAAZALERA

EZAUGARRI FISIKOAK:


ARAZOAK:

ERABILERAK

Hezeguneak

Ingurugiroa



IZENA

ALTITUDEA

Lurrazaleko ura jasotzen du ubide eta troka txiki askotan zehar.

Atsedengunean Aleppo pinudi ederra dago, eta pinupean sastrakadi mediterraneoa. Urertzean lezkadia eta belardi-ihitza txikiakdaude. Anatido batzuek habia egiten dute.

Egun-pasa joaten den jendearen eragin bortitza.

Batez ere atsedenleku gisa erabiltzen da. LehenagoNekazaritza Eraberritu eta Garatzeko Institutuarenaizan zen eta orain Nafarroako Gobernuarena da.Arrantzan egiten da.

2,15 Ha. Arrada

KOKAGUNEA

Arradako aintzira

Bardeetako Zabaldiaren inguruetan

BABES--ERREGIMENA

HERRIAAZALERA

EZAUGARRI FISIKOAK:


ARAZOAK:

ERABILERAK


IZENA

ALTITUDEA

390 m.

Euri-urak eta Añaviejako (Soria) aintziratik ubideetan zehar heltzen zaizkion ursoberakinak jasotzen ditu.

Alde hezeetako ohiko landareak hazten dira, baina ez daude eraztunetan egituraturik. Uretako hegaztiak noizean behin kokatzendira inguru honetan eta inoiz habia egiten dute.

Uraren mailak gora-behera handiak izaten ditu. Sailez inguratuta dago.

Ureztatzaileen erkidegoarena da. Ehizarako erabiltzenda.

15,1 Ha. Cintruénigo

KOKAGUNEA

La Navako urtegia.

Cintruénigoren hegoaldean

BABES--ERREGIMENA

HERRIAAZALERA

EZAUGARRI FISIKOAK:


ARAZOAK:

ERABILERAK

Nafarroako hezeguneak

Documents

Transcript of Nafarroako hezeguneak