Nafarroako espezie babestuak

Nafarroako espezie babestuak

Ingurugiro Hezkuntzarako KoadernoakLehen Hezkuntzako 3. zikloa eta Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2 zikloak

Gobierno de NavarraDepartamento de Medio Ambiente,Ordenación del Territorio y Vivienda

Nafarroako GobernuaIngurugiro, Lurraldearen Antolamendu

eta Etxebizitza Departamentua

CAJA DE AHORROS DE NAVARRANAFARROAKO AURREZKI KUTXA

Koordinatzailea: Santiago García Fernández-Velilla

Aholkulari pedagogikoa: Carmelo Marcén Albero

Aholkulari teknikoa: Cristina Alfonso Seminario

Idazleak: Lourdes García Pérez, Santiago García Fernández-Velilla

Laguntzaileak: OSTADAR Ingurugiro Hezkuntzako Sozietatea

Irudiak: Birilo

Infogramak: Jose Luis Oliveros GarcíaCopyright:: ILAE Departamentua, CAN eta Egileak

Diseinua: ILUNEFilmaketa: Página, S.A.Inprimaketa: Gráficas OnaISBN: 84-235-1.892-2Legezko gordailua: NA-1.757/1999

Sustatzaile eta banatzailea: Nafarroako Gobernuaren Argitalpen Fondoa. Lehendakaritza eta Barne Departamentua. Navas deTolosa k., 21. 31002 Iruña. Tel. eta faxa: 948 42 71 23. E-maila: [email protected]

UNITATE DIDAKTIKO HONEKIN SAIOAK EGIN DITUZTEN IKASTETXEAK ETA IRAKASLE ARDURADUNAK:

IRABIA (Lehen Hezkuntzako 2. eta 3. zikloak; Bigarren Hezkuntzako 1. zikloa)

Fernando García Fernández eta Jesús Velaz Arizmendi

FITEROKO JUAN PALAFOX IKASTETXEA (Lehen Hezkuntzako 2. eta 3. zikloak)

José Luis Alfaro Frías eta Cristina Cabrera López

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

Aurkezpena

Ingurugiroaren arloko hezkuntza oraintsu sartu da gure herriko hezkuntza sistema-ren curriculum ofizialean, Hezkuntza Sistemari buruzko Lege Organiko Orokorra(LOGSE) onestearekin batera, hain zuzen ere.

Gaurko gizartea biziki kezkatzen duten zenbait gai bildu ditu LOGSEk zeharkakoakdeitzen diegun ikasgaien multzoan: kontsumoa, aukera-berdintasuna, bakea, osasu-na, eta, nola ez, ingurugiroa. Gai horietan guztietan heziketarako aukera onak ditugu,gogoeta eragiten dutelako eta erabakimena sustatzen dutelako. Beraz, zeharkako gaihoriek heziketa-jarduera orotan izan behar ditugu kontuan, edozein dela lantzen arigaren arloa.

Bestalde, horrelako gaien azpian dagoen oinarri etikoa -norbanakoaren eta taldearenetika- ezinbestekoa dugu gizarte askeago eta bakezaleagoa lortuko badugu, pertso-nak ez ezik izaki guztiak errespetatuko dituen gizartea, izadia baita gure berezko bizi-ingurunea.

Hezkuntza gizartearen premia nagusiak asetzeko bidea dela onartuz gero, guztiz ego-kitzat jo behar dugu ingurugiroaren arazoak eskolaren esparrura ekartzea. Kontuanhartu behar dugu gizadiaren historian sekula ez direla gaur bezain larriak izan naturbaliabideek jasaten duten ustiakuntza eta ingurugiroari eragiten dizkiogun kalteak.

Sistema naturalak ukitzen dituzten arazoak ulertzerik ez dago baldin eta gizartean,ekonomian eta beste hainbat eremutan gertatzen denarekin lotuta aztertzen ez badi-ra. Horregatik esan genezake, gaur egun, ingurugiro hezkuntza gizabanakoen etagizarteen ekimen etikoa dela, Lurraren aldeko ekimena hain zuzen, eta balio nagusibatzuk dituela abiaburu, besteak beste zuzentasuna, elkartasuna eta baliabideakustiatzeko neurritasuna.

Nafarroan hezkuntzaren arloan ari direnak, inondik ere, bat datoz goian azaldu ditu-dan helburuekin, baina tresnak eman behar dizkiegu aurrean duten erronkari euste-ko. Asmo horrekin prestatu dira unitate didaktiko hauek, alegia, lagungarri gisara,ikasgeletan ingurugiro hezkuntzako lanari nondik heldu izan dezaten.

Material hauen laguntzaz heziko dituzten herritarrak gai izanen ahal dira beren ingu-ruko gizartea eta Natura behar bezala ulertzeko eta horien kudeaketa egokian partehartzeko, jakin-nahia, zorroztasuna, elkartasuna eta dibertsitatearekiko errespetuaagertuz.

Yolanda BarcinaIngurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta

Etxebizitza kontseilaria

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

AURKIBIDEA:

Irakasleentzako Gida Didaktikoa . . . . . . . . . .9UNITATE DIDAKTIKOAREN AURREZPENA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11

GIDA DIDAKTIKOAREN EGITURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12

A. UNITATEAREN DISEINUA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13

B. UNITATEAREN GARAPENA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33

MOTIBAZIO ETA IKUSKAPEN JARDUERAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33

GARAPEN ETA IKASKETA JARDUERAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36

EBALUAZIO ETA LABURPEN JARDUERAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52

INPLIKAZIO JARDUERAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58

Ikaslearen Ariketa Liburua . . . . . . . . . . . . .61ARIKETEN FITXAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63

Baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93

Informazio dosierra . . . . . . . . . . . . . . . . .119

1.- Oinarrizko informazioa . . . . . . . . . . . . .1211.1.- DIBERTSITATE BIOLOGIKOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

1.1.1. Baina, zer da dibertsitate biologikoa? . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

1.1.2. eta... zergatik da hain handia Nafarroan? . . . . . . . . . . . . . . 121

1.2.- MINTZA GAITEZEN ESPEZIEEZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

1.2.1.- Gure basa landareez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

1.2.2.- Eta gure basa animaliez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

1.3.- NAFARROAKO ESPEZIE BABESTUAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

1.3.1.- Espezie basatiak eta etxekotuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126

1.3.2.- Zein da espezie horien egoera gure komunitatean? . . . . . .126

1.3.3.- Nafarroan arrisku larrienean dauden basa animaliak . . . . .126

1.3.4.- Babesaren kategoriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127

1.3.5.- Arriskuan dauden Animalien Katalogoa . . . . . . . . . . . . . . .128

1.3.6.- Katalogoan sartzeko baldintzak eta

kontserbaziorako planak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128

7Aurkibidea

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

1.3.7.- Nafarroan Arriskuan dauden Landareen Katalogoa . . . . . . .129

1.4.- DIBERTSITATEA KOLOKAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131

1.4.1.- Zeintzuk dira Nafarroako basa biziaren kontrako

mehatxu larrienak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131

1.4.2.- Zergatik babestu behar dugu dibertsitate biologikoa? . . . . .133

1.5. ZER EGIN DEZAKEGU? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133

2.- LEGEAK ETA NAZIOARTEKO

HITZARMENAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1352.1.- NAFARROAKO LEGEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135

2.1.1.- Ezpezieen babesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135

2.1.2.- Espezieak leheneratzeko eta erabiltzeko planak . . . . . . . . .135

2.1.3.- Beste batzuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136

2.2.- ESTATUKO LEGEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136

2.3.- EUROPAKO LEGEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136

2.4.- NAZIOARTEKO HITZARMENAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137

3.- BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . .1383.1.- IRAKASLEENTZAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138

3.2.- IKASLEENTZAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138

3.3.- KONTSULTA OROKORRETARAKO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138

4.- BALIABIDE DIDAKTIKOAK . . . . . . . . . . .1404.1.- UNITATE DIDAKTIKOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140

4.2.- BIDEOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140

4.3..- EKIPAMENDUAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140

8 Aurkibidea

9

Nafarroako espeziebabestuakIrakasleentzako Gida Didaktikoa

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

11Irakasleako Gida Didaktikoa

UNITATE DIDAKTIKOARENAURKEZPENALurraren lehen Gailurra Rio de Janeiron (Brasil) egin zen1992an. Harrezkero ospe handia hartu du "biodibertsitate"hitzak, baita zientzilari eta naturazaleen inguruetatik kanpoere. Biodibertsitate edo dibertsitate biologiko terminoak esannahi du espezie bereko banakoak, animalia eta landare espe-zieak eta habitatak askotarikoak direla. Bai diobertsitatea etabai haren kontserbazioaren inguruko arazoak tarteak betetzenhasi dira komunikabideetan. Biodibertsitateari buruzkoHitzarmena sinatu zenetik Europako Batasuneko herrialdeek"Biodibertsitatea kontserbatzeko nazio-estrategiak" antolatze-ari ekin diote eta dagoeneko Nafarroako Foru Komunitateabere estrategia berezia lantzen ari da.

Horretarako, Nafarroan bizi diren espezieak hobeto ezagutze-ko egin behar diren oinarrizko azterlanak egiteaz gain, haienpopulazioen eta berezko habitaten gaurko egoera aztertubeharra dago. Habitaten galera, degradazioa edota zatiketa,horixe da gaur egun Nafarroako dibertsitatea kolokan jartzenduen arazo nagusia, ehizak eta gizakiaren beste jarduera bat-zuek zuzenean eragiten dituzten heriotzak baino askoz larria-goa. Horregatik, landare eta animalia basatiak babestekoahaleginen helburu behinena haien habitatak kontserbatu etaleheneratzea da, populazio iraunkorren bizileku izateko gaiizan daitezen lortu arte.

Gai-multzo honetan, beraz, Nafarroako floraz eta faunaz ari-tuko gara. Ikasle nafarrak hemengo biodibertsitate espezifi-

koaz eta giza jarduerek biodibertsitate horren kontserbazioanduten eraginaz jabe daitezen lortu nahi da. Hala ere, lehena-go esan dugunez, ez dago espezieen arazoak aztertzerik, aregutxiago arriskuan eta babespean dauden espezieen arazoak,beraien berezko habitaten gora-beherak kontuan hartu gabe,eta horixe da argitalpen-proiektu honen beste unitate batengaia.

Gure lurraldean galtzear dauden animalia eta landareak aipat-zen ditugunean basa espezieak izaten ditugu gogoan. Ezdugu gogoratzen hemengo etxabere arraza eta soroetako lan-dare barietate batzuk ere galtzeko zorian daudela, "Baztangozerria" galdu den bezala. Horiek desagertuko balira gureondare genetikoa betiko urrituko litzateke.

Baina giza jarduerek florari eta faunari eragiten dizkieten kal-teak ez dira haien biziraupenera mugatzen. Bizimodu latzajasanarazten diegu haztegi intentsiboetako abereei, are gure-kin etxean ditugun animaliei, zenbaitetan duintasuna ukatzendiegu eta UNESCOk eta ONUk onetsi duten AnimalienEskubideen Adierazpen Unibertsalean aintzatetsi zaizkieneskubideak urratzen ditugu.

Horregatik material hauen bitartez beste ezer baino lehenlortu nahi dugu ikasleek izaki bizidun guztiei errespetu han-diagoa izatea, nola animaliei hala landareei, basokoak, etxe-koak nahiz soroetakoak izan; landare eta animaliakkontserbatzeko konpromiso sendoa eta izaki bizidun guztienduintasuna bermatuko duten jarrerak hartzera bultzatu nahiditugu.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

GIDA DIDAKTIKOAREN EGITURAGida didaktiko hau irakasleentzat egin da, ikasgeletan UnitateDidaktikoa nola erabil lezaketen erakusteko asmoarekin. Hala,Unitate hau proposatzean hezkuntzako asmoak zeintzuk izandiren azaltzen da lehendabizi; gero zehatz azaltzen dira lortunahi diren helburuak eta landu nahi diren gaiak, eta ikasgele-tako lanari begira aldez aurretik egokientzat jo diren estrategiametodologikoen funtsak aurkezten dira. Nolanahi ere, azpima-rratu beharra dago jarraibideok iradokizun soilak direla. Beraz,hezkuntza-kolektibo bakoitzak horiek hartu eta bere ingurua-barren arabera moldatu beharko ditu. Gidak hiru atal ditu:

A- UNITATEAREN DISEINUA

Atal honetan azaltzen dira hezkuntza-asmoak eta horiek gau-zatzeko moduaren inguruko zertzeladak.

B- UNITATEAREN GARAPENA

Atal hau ikasgelako praktikaz ari da. Unitatean proposatutakojarduera guztiak hurrenez hurren aurkezten ditu eta azalpenhorretan alderdi hauek jorratzen ditu:· Jardueraren bitartez lortu nahi diren helburu zehatzak,

eta ikasketaren sekuentzian jarduera bakoitzak betekoduen zeregina.

· Aldez aurretik jakin beharreko edukiak, ezinbesteko edokomenigarritzat jo direnak.

· Unitatea ikasgelan aplikatzeko orientabideak.· Curriculuma egokitzeko edo jardueraren aldaerak sortze-

ko iradokizunak.· Irakasleek jarduera burutzeko behar dituzten informazio

garrantzitsuen azalpena, eta informazio orokorraren ata-lean edo beste iturri batzuetan aurki daitezkeen informa-zioen erreferentziak.

Jarduerak beren hezkuntza-helburuen arabera sailkatu dira,horrela azter daitekeelako ongien unitate didaktikoa bereosoan, irakaskuntza-ikaskuntza segida edo zikloa den aldetik,eta jarduera bakoitzak prozesuan zein eginkizun betetzenduen garbi antzeman. Taulak jardueren sailkapena dakar etajarduera mota bakoitzari dagozkion hezkuntza-asmoak era-kusten ditu, irizpide horri jarraituz.

C.- BALIABIDEEN KARPETAUnitatearen eranskina da. Baditu irudiak, testuak, prentsakoartikuluak eta irakasleei ikasgelako programazioa osatzenlagunduko dieten beste material batzuk, adibidez, mapasemantikoak edo sailkapen dikotomikoak. Material osaga-rriak dira, baina noizbehinka nahitaez erabili beharko diraproposatutako jarduerak burutu ahal izateko. Hala ere,"Unitatearen garapena" ataletik bereiz aurkeztu dira, irakasle-entzako oharrik ez duten zatien fotokopiak egin eta ikasleekinbatera erabili ahal izan daitezen. Badira ikasleek zuzeneanerabili ahal izanen dituzten materialak ere.

12 Irakasleako Gida Didaktikoa

JARDUERAK HEZKUNTZA-ASMOAK

Ikuskapena · Ikasleei unitatearen gaia zertan den esateaeta motibazioa · Unitatearen helburuak eta eduki nagusiak adieraztea

· Haien jakinmina suspertzea· Ikasleek lehendik dituzten ideiak arakatzea, beren ezagueren bidez ezin uler ditzaketen

kontuak eta ikasi nahi lituzketen gauzak azaltzera bultzatuz.

Garapena eta · Arestian azaldutako kontuez eta unitatearen edukiez ikasleek lehendik dituzten ideien aldean ideia berriakikasketa iradokitzea (kontzeptuak erkatzea)

· Informazio berriak (gertaerak eta kontzeptuak) eta errealitatea aztertzeko tresnak(prozedurak) ikasleen eskura jartzea

· Jendearen jarrerek eta jokabideek, norberarenak barne direla, aztergai ditugun izakietan (Nafarroako landareeta animalietan) zernolako eragina duten aztertzea.

Laburpena · Bideak jartzea ikasle guztiek unitatearen edukiak hausnar ditzaten eta bakoitzak bereeta ebaluazioa kabuz labur azal ditzan

· Bideak jartzea ikasle bakoitza gai izan dadin ikasitakoak bere erara adierazteko· Irakasleei tresna fidagarriak eskuratzea unitatearen helburuak azkenean noraino bete diren neurtzeko· Bideak jartzea ikasleek, unitatearen helburuei erreparatuta, beren lehengo eta oraingo egoerak alderatu ahal ditzaten

Aplikazioa · Ikasgelan ikasitako gauzak kanpoan ikusi eta ezagutzeaeta inplikazioa · Ikasleek ingurune jakin bati aplikaturik ikasi dituzten gauzak bestelako egoera edo inguruneei

aplikatzeko aukerak azaltzea· Ikasleek basa espezieak eta horien habitatak kontserbatzeko jardueretan parte har dezaten sustatzea; ahal dela,

ikasleen familietan eta inguruko gizartean nabari izanen dira jarduera horien ondorioak.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

A- UNITATEAREN DISEINUA

1.- MARKOA ETA KOKAERA

1.1.- APLIKAZIO EREMUA

Unitate didaktikoa Nafarroako Foru Komunitateko ikastetxeorotan erabili ahal izan dadin programatu da.

1.2.- IKASLE MOTAK

Material hauek hainbat egoera desberdinetan erabiliko dira.Izanen dira gogo handiarekin ikasten duten taldeak, eta bestetalde batzuetan zailagoa izanen da proiektua azkenerainogaratzea. Hainbat eta hainbat aukera proposatu beharko geni-tuzke heterogeneotasun horri betean erantzuteko eta hala ereez genituzke egoera guzti-guztiak barne hartuko. Beste aldebatetik, irakasleen jarrerak hain dira desberdinak ezen eraba-ki pedagogikoak ere askotarikoak dira halabeharrez. Horiguztia kontuan harturik, prestatu diren materialak nahikoaosatuak dira irakasleek alferrikako ahaleginik egin beharrikizan ez dezaten beraiek aplikatzen, eta aldi berean nahikoamalguak dira Nafarroako ikasle eta irakasle mota ugarienbeharrizanetara moldatu ahal izan daitezen.

1.3.- HEZIKETA ZIKLOA:

Honako material hauek osatzen duten unitate didaktikoa ezda heziketa ziklo bakar batean erabiltzekoa, baizik eta gai-multzo bat ikasgelan lantzeko proposamena, Nafarroakoflora eta faunaren arazoak izanik gai-multzo horren guneedo ardatz. Unitatean aurkezten diren jarduerak ez dira,beraz, denak ikasturte berean burutu beharrekoak. Lau hez-kuntza-ibilbide desberdin proposatzen dira LehenHezkuntzako azken ziklorako eta Derrigorrezko BigarrenHezkuntzako bi zikloetarako. Irakasleak aukeran du bere ibil-bidea diseinatzea edo bestela beraren ikasleen mailarako pro-posatzen den ibilbideari jarraitzea. Berau interesgarriagertatzen bazaio, proposatzen zaizkion gainerako ibilbideeieutsi ahal izanen die ondorengo ikasturteetan.

Material hauetan maiz aipatuko ditugu 1., 2. eta 3. lan-mai-lak. Maila horiek, hurrenez hurren, Lehen Hezkuntzako 3.zikloari, DBHko 1. zikloari eta DBHko 2. zikloari dagozkie.

1.4.- DENBORAN KOKATZEA

Material hauetan dauden proposamenetariko batzuk garatzenemanen den denbora kasuan kasuko ibilbidearen araberakoaizanen da. Horrela, berariaz jorratu nahi badugu espezie alok-tonoak sartzearen arazoa, animalien "eskubideak" edo gureabere arrazen eta barazki barietateen gaia, gai horiek lantze-ko jarduerak aukeratu ahal izanen ditugu eta ibilbide laburrakdiseinatu, astebetean, luzeen jota, ikasgelan osorik garatuahal izanen direnak.

Jarduera batzuetan aldaerak edo gaian sakontzeko aukerakproposatzen dira. Proposamen horiek gauzatzeko beharkoden denbora inguruabarren menpe egonen da. Adibidez,ikasleei behar duten informazioa eskura jartzen zaieneanlehenago bukatzen dute lana informazioa liburuetatik edobestelako iturrietatik lortzeko eskatzen zaienean baino.

Zenbait laburpen jardueratan beharrezkoa izanen da sekuent-zian landutako edukien berrikuspen kritiko eta orokorra.Jarduera guztiek helburu bera dute baina bakoitzerako "esko-la-produktu" desberdina iradokitzen da: antzezpena, maketak,txostena, proiektua... Bakoitzak konpromiso maila jakin bateskatzen die curriculum-arloetako irakasleei. Eskuarki, jar-duera hauek antolaketa lan arretatsua behar dute, arlo bakarbateko irakasleek eskain dezaketen baino dedikazio handia-goa. Ez dago proposamen guztiak gehiegi luzatu gabe garat-zerik. Beraz, irakasle taldeek jarduera horien arteko batzukaukeratu beharko dituzte, beren ikastetxean sekuentzia garat-zeko erabil dezaketen disziplina arteko markoari ongien ego-kitzen zaizkionak, hain zuzen.

Denbora ahalik ongien aprobetxatzeko beste modu bat ikas-leak taldeka jartzea da, nori bere gustuko gaia emanez, etatalde bakoitzari laburpen jarduera bat egiteko eskatzea. Erahorretara, unitate honetan proposatzen diren jardueretakobatzuk aldi berean burutzen ahal dira proiektu lokabe gisara;esate baterako, epaiketa antzeztea, biodibertsitatea kontser-batzeko eskuliburua idaztea, espezie babestu bat leheneratze-ko plana osatzea eta abar.

Dena dela, hobe dugu gehienez hamabost eguneko sekuent-ziak programatzea, zeren denbora horren buruan ikasleenmotibazioa gainbehera hasten da eta lan handiak izanen ditu-gu haien arretari eusten. Luzaroago jorratu behar diren edu-kiak aukeratzekotan, komeni da hurrenez hurreneko bisekuentzia edo gehiago antolatzea. Sekuentzia horiek bata


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

bestearekin lotura garbia izanen dute, baina bakoitzak berehelburu zehatz eta lokabeak izanen ditu.

1.5.- UNITATEAK BILTZEN DITUEN ARLOAK:

Unitate hau Ingurugiro Hezkuntza xede duen hezkuntza-egi-tasmoaren ikuspegitik planteatuta dago, eta zenbait arlo bilt-zen eta lotzen ditu, halako moldez non unitate honi disziplinaanitzeko tratamendua ematen ahal zaion. Hala ere, ikasgaigehienak Ingurunearen Ezagutza edo Natur eta GizarteZientziak arloetakoak dira, heziketa zikloa zein den. Honakohauek dira unitateak biltzen dituen arlo guztiak, jarduereiburuzko azalpen zehatzetan aipatzen direnak:

Lehen Hezkuntza: Natur, Gizarte eta Kultur Ingurunearen Ezagutza

Hizkuntza eta Literatura

Artea

Bigarren Hezkuntza: Natur Zientziak

Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia


Teknologia

Gero aurkeztuko dugun saretan ikus daiteke zehatz-mehatzzein arlo landuko diren jarduera bakoitzean.

1.6.- UNITATEARI ERANTSI ZAIZKION MATERIALAK

Hauek dira unitatearen atalak:

· Irakasleentzako oinarrizko informazioa biltzen duendosierra

· Irakasleentzako gida didaktikoa

· Ikaslearen liburua

· Baliabideen karpeta

· Koloretako irudia

Baliabide Osagarrien Karpeta ere prestatu da eta maileguaneskatzen ahal da edozein Irakasle Zentrotan. Karpeta horretandiapositibak aurkituko dira, eta bai agiri multzo handia ere,lege nagusiak eta egunkari eta aldizkarietako artikuluak barnedirela.

2.- KONTZEPTUEN GARAPENA

Unitatean erabiltzen diren kontzeptu guztiak ageri dira kont-zeptuen garapenaren eskeman; haien arteko harremanak ereazaltzen dira, eta harreman horien bidez defini daitezke ikas-keten ibilbideak eta sekuentziak. Gainera, eskemak unitateosoaren ikuspegi orokorra eskaintzen du.

3.- AHOLKATZEN DIREN IBILBIDEAK

Hezkuntza lanari heltzen zaion modua asko aldatzen da kolek-tibo batetik bestera. Norbanakoek hasieran dituzten asmoak,gizarte-motibazioak, jarrerak, trebeziak eta lana burutzekodagoen denbora, inguruabar horien guztien menpe dago pro-zesuaren nondik-norakoa. Hala, ikasketaren sekuentzia zeha-ro aldatuko da talde batetik bestera, pertsona batetik bestera.Guk, hori kontuan hartuta, nahiago izan dugu unitatearen egi-turaren bitartez irakasleari askatasuna ematea kasuan kasukocurriculum-proiektuari ongien egokitzen zaion ibilbidea auke-ratu ahal izan dezan. Ez da beharrezkoa, beraz, "KontzeptuenGarapena" atalean dauden eduki guztiei heltzea, ezta ikasle-entzat proposatzen diren jarduera guztiak egitea ere.Dagoeneko landuta dauden edukiak, hurrengo unitaterenbatean landu behar direnak eta abar kendu, aldatu edo gehi-tu egin daitezke.

Baina beste gauza bat bai dela ezinbestekoa, alegia, aukerat-zen diren edukiak eta jarduerak hurrenkera logikoan jostea,ikasketaren zentzuzko sekuentzia osatzen dutela. Lan horierraztearren, gai-multzoak biltzen dituen kontzeptu ororenazalpenak jarri dira "Kontzeptuen Garapena" atalean.

Hori gora-behera, unitatearen xede diren ziklo guztietan uni-tatearen aplikazioa eta irakasleen lana errazte aldera lau ibil-bide zehatz proposatu dira, ibilbide bana lehen bi zikloetarakoeta bi ibilbide hirugarren ziklorako, hain zuzen ere.


Espezie Babestuak

Ingurugiroa


NA

FAR

RO

AK

OFL

OR

A E

TA

FAU

NA

haie

n eg

oera

ren

berr

iem

aten

dig

ute

BIO

DIB

ER

TSI

TAT

EIN

DIZ

EE

Kba

ditu

zte

EZ

AU

GA

RR

IAK

hori

en b

idez

daud

eM

OL

DAT

UR

IKbe

ren

ING

UR

UN

ER

A

Naf

arro

ako

HAB

ITAT

ETAN

habi

tate

n al

dake

tada

kart

eG

IZA

JAR

DU

ER

EK

eta

batz

ueta

nba

ita

ERAG

OZP

ENAK

ETA

ARR

ISK

UAK

eta ko

lokan

jartz

endi

tuste

anim

alia

eta la

ndare

en

DU

INT

ASU

NA

flor

ak e

ta f

auna

k

beha

rrez

koak

dit

uzte

ER

RE

SPE

TU

A E

TA

ZA

INK

ET

AK

BIZI

TZA

DU

INA

ETA

MIN

IKG

ABEK

O H

ERIO

TZA

BIZ

IRA

UP

EN

A

BA

KA

NA

K D

IRA

ED

O G

ALT

ZE

AR

DA

UD

Eeta

horr

egat

ikes

pezi

e ba

tzuk

ER

RE

SPE

TU

AE

TA

BA

BE

SAet

a be

har

ditu

zte

gehi

ago

jasa

n ez

diza

ten

non?

NAT

UR

AN

BE

RT

AN

haue

k eg

inez

kont

serb

atuz

ESP

EZ

IEA

KL

EH

EN

ER

ATZ

EK

OE

TA

ER

AB

ILT

ZE

KO

PL

AN

AK

HA

BIT

ATA

adib

idez

ESP

ER

MA

ET

AH

AZ

I B

AN

KU

ET

AN

SUSP

ER

TZ

EZ

EN

TR

OE

TA

N

HA

ZT

EG

IET

AN

hari

k et

a pr

est

egon

art

eB

ER

RIK

O S

AR

TZ

EK

O

haie

tan

badu

te e

ragi

na

berm

atur

ik e

duki

tzek

o

non

ZE

NT

RO

BE

RE

ZIE

TA

N

Kontzeptuen garapena

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


NAFARROAKOFLORA ETA

FAUNA

GIZAJARDUEREK

eta hauek maizsortzen dituzte

ERAGOZPENAKETA ARRISKUAK

eta kolokan jartzendute animalia eta

landareen

BIZIRAUPENA

BAKANAK DIRAEDO GALTZEAR

DAUDE

eta horregatikespezie batzuk

ERRESPETUAETA BABESA

eta behardituzte

gehiago jasanez ditzaten

haietan badute eragina

1. ibilbidea

NAFARROAKOFLORA ETA

FAUNA

haien egoeraren berriematen digute

BIODIBERTSITATEINDIZEEK

badituzte EZAUGARRIAK horien bidezdaude

MOLDATURIK beren

INGURUNEA

Nafarroako

HABITATETANhabitaten aldaketa

dakarteGIZA

JARDUEREKeta batzuetan

baitaERAGOZPENAKETA ARRISKUAK


landareen

BIZIRAUPENA


DAUDE

eta horregatikespezie batzuk


eta behardituzte

gehiago jasan ezdizaten

2- ibilbidea

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


NAFARROAKOFLORA ETA

FAUNA

GIZAJARDUEREK




landareen

BIZIRAUPENA


DAUDE

eta horregatikespezie hatzuk


eta behardituzte

gehiago jasanez ditzaten

non?

ZENTROBEREZIETAN

NATURAN BERTAN

hauek eginez

kontserbatuz

ESPEZIEAKLEHENERATZEKO

ERABILTZEKOPLANAK

HABITATA

adibidez

ESPERMA ETAHAZI BANKUETAN

SUSPERTZEZENTROETAN

HAZTEGIETAN

harik eta prest egon arteBERRIRO SARTZEKO


non?

3. ibilbidea

NAFARROAKOFLORA ETA

FAUNA

GIZAJARDUEREK



eta kolokanjartzen duteanimalien

DUINTASUNAanimaliek

beharrezkoakdituzte

ERRESPETUAETA FAUNA

BIZITZA DUINAETA MINIK

GABEKOHERIOTZA


bermaturikedukitzeko

4. ibilbidea

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

4.- IBILBIDEETAKO JARDUEREN ZERRENDA

4.1.- 1. IBILBIDEA

Zk JARDUERA MATERIALAK

1 Kontaidazu zer dakizun honi buruz:... B.K.

2 Zera esaten dute I.L.

4 Bizirik iraun B.K. eta K.O.

5 Prentsaren txokoa Egunkariak etabestelakokomunikabideak

12 Zer dakigu arrisku handiena duten I.L., B.K., K.O.,gure espezieei buruz? I.Z., bibliografia

13 Zergatik daude arriskuan espezie hauek? I.L., irudia

14 Etxe hondatuen eta maizter Bibliografia eta bestekaleratuen bila iturri batzuk

15 Zuhaitzek hitz eginen balute... I.L., bibliografia eta besteiturri batzuk

21 Nor naiz ni? I.L., argazkiak etabibliografia

23 Nafarroako flora eta fauna babesteko gidaliburua

29 Bukatzeko...

B.K.: Baliabideen karpeta. I.L.: Ikaslearen ariketa liburua. K.O.: Karpetaosagarria. I.Z.: Interpretazio zentroak.

4.2.- 2. IBILBIDEA





5 Prentsaren txokoa Egunkariak eta bestela-ko komunikabideak

6 Non da aberatsagoa biodibertsitatea:Nafarroan ala Danimarkan? I.L.

7 Zein faktorek eragiten dute leku jakinbateko biodibertsitatean? I.L.

8 Zergatik da horren handiabiodibertsitatea Nafarroan? B.K., bibliografia

9 Zergatik ez duzu basoilar bataurkituko Bardean? I.L., K.O.

10 Zergatik galdu ziren leize-hartza I.L.,eta dodoa? bibliografia

11 Nola dago gure animalien eta gurelandareen osasuna? B.K.

12 Zer dakigu arrisku handiena duten gure I.L., B.K., K.O., I.Z.,espezieei buruz? bibliografia


14 Etxe hondatuen eta maizter Bibliografia eta beste kaleratuen bila iturri batzuk

15 Zuhaitzek hitz eginen balute... I.L.,, bibliografia eta besteiturri batzuk

21 Nor naiz ni? I.L., argazkiak etabibliografia

22 Tasmaniako azken otsoa I.L.


25 Hanka-moztaileen aurkako epaiketa I.L., prentsa etabibliografia

26 Irudimena eta teknologia kontserbazioarenzerbitzuan I.L.

29 Bukatzeko...

B.K..: Baliabideen karpeta. I.L.: Ikaslearen ariketa liburua.K.O.: Karpeta osagarria. I.Z.: Interpretazio zentroak.


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

4.3.- 3. IBILBIDEA




3 Nik uste dut... I.L. eta B.K.


5 Prentsaren txokoa Egunkariak eta bestela-ko komunikabideak

10 Zergatik galdu ziren leize-hartza eta I.L., dodoa? bibliografia


14 Etxe hondatuen eta maizter Bibliografia eta beste kaleratuen bila iturri batzuk

16 Zer diozu gure etxeko animaliei buruzeta landutako arrazei buruz? I.L.

17 Izan al dezake batere eraginik hemengo I.L., B.K., K.O.,floran edo faunan kanpoko espezieak bibliografiasartzeak?

19 Nafarroako elkarte kontserbaziozaleaketa babeszaleak B.K.


24 A zer zalantza! I.L.

25 Hanka-moztaileen aurkako epaiketa B.K., prentsa etabibliografia

26 Irudimena eta teknologiakontserbazioaren zerbitzuan I.L..

27 Proiektua: Espezieak kudeatzeko I.L., I.Z., K.O. etaplan bat prestatzea bibliografia

28 Hartza itzuli da I.L., K.O., prentsa etabibliografia

29 Bukatzeko...

B.K.: Baliabideen karpeta. I.L.: Ikaslearen ariketa liburua.K.O.: Karpeta osagarria. I.Z.: Interpretazio zentroak.

4.4.- 4. IBILBIDEA


2 Zera esaten ute I.L.

3 Nik uste dut... I.L. eta B.K.

5 Prentsaren txokoa Egunkariak eta bestekomunikabide batzuk

18 Maskotak negozio I.L.

19 Nafarroako elkarte kontserbaziozaleaketa babeszaleak B.K.

20 Ba ote dute eskubiderik animaliek? I.L., B.K.


25 Hanka-moztaileen aurkako epaiketa I.L., prentsa etabibliografia

29 Bukatzeko …

B.K.: Baliabideen karpeta. I.L.: Ikaslearen ariketa liburua. K.O.; Karpetaosagarria. I.Z.: Interpretazio zentroak.

Ibilbidea Jardueraren zk.

1 1, 2, 4, 5, 12,13,14, 15, 21,23,29.

2 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 21, 22, 23, 25, 26, 29.

3 1, 2, 3, 4, 5, 10, 13, 14, 16, 17, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29.

4 2, 3, 5, 18, 19, 20, 23, 25, 29

(Ibilbideen eta jardueren arteko loturen laburpena)


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

5.- HELBURUAK

Helburuak Foru Komunitateko Curriculumen OinarrizkoDiseinuan definitu diren etapakako helburu orokorretatik etaarlokako helburuetatik abiatuta prestatu dira. Era berean,Tbilisiko Konferentzian proposatu ziren bost kategorietakohelburuak ere definitu dira, Ingurugiro Hezkuntzaren nazioar-teko markoan. Kategoria horiek (kontzientzia, ezaguerak,jokabideak, gaitasunak eta partehartzea) honelako ekintzakbiltzen ahal dituen marko orokorra eratzen dute.

Jarduera bakoitzari helburu zehatzak jarri zaizkio.Helburuotan zehatz azaldu da gaitasuna zertan den, ikasleekzenbateraino garatu behar luketen gaitasun hori eta jarduerakzer-nolako loturak dituen landu behar diren beste edukiekin.

HELBURU OROKORRAK: 1. Nafarroako floraren eta faunaren egoera orokorra eza-

gutzea, Nafarroan arrisku larrienean dauden espezieakzeintzuk diren eta zergatik dauden galzorian jakitea, ForuAdministrazioak Nafarroako dibertsitate biologikoa irau-narazteko abian jarri dituen neurriak ezagutzea.

2. Arriskuan dauden espezieetako populazioen kontserba-zioan gizakiaren ekintzak zer-nolako eragina duen jabet-zea, eta zenbait jardueratan sortzen diren kausa-ondorioerlazioak baloratzea.

3. Gogoeta egitea animaliak duintasunik gabe bizi direnegoerei buruz edota animalien habitat naturalak arris-kuan dauden egoerei buruz; etxeko animaliak zaindu etabasoko animaliak babestu beharraz ohartzea.

4. Beste izaki bizidunei bizirik irautea eragozten ez dietenjarrerak eta jokaerak sustatzea ikasleengan.

5. Elkarte eta erakundeek animaliak eta landareak errespe-tatu eta babesteko hartzen dituzten neurrien gehikuntzahelburu duten ekintzen alde agertzea edo ekintza horie-tan parte hartzeko prest egotea.

6.- EDUKIAK

6.1.- KONTZEPTUAK· Biodibertsitate espezifikoa: kontzeptua eta neurketa.· Nafarroako dibertsitate biologikoa ukitzen duten faktoreak.· Giza jarduerek animalia eta landareetan duten eragina· Nafarroan arriskuan dauden espezieak· Hautespen artifiziala eta galtzeko arriskuan dauden arra-

za autoktonoak

· Animaliek eta landareek pertsonentzat duten garrantzia· Biodibertsitatea babesteko ekintzak habitatean eta habi-

tatetik kanpora· Etxeko landare eta animalienganako errespetua eta arreta.

6.2.- PROZEDURAK· Katenak, mapa fisiko errazak eta grafiko bioklimatikoak

kontsultatzea eta ulertzea.· Inkestak prestatzea eta horien emaitzak jaso, interpreta-

tu eta jakinaraztea.· Arriskuan dauden animalia eta landareei buruzko txosten

txikiak egitea.· Animaliak eta landareak identifikatzea arrastoen eta gida-

liburuen bidez.· Gizakiaren jarduerek animalia eta landareetan duten era-

gina zorroztasunez aztertzea.· Basa biziaren kontserbazioa eta baliabide biologikoen

ustiapena aurrez aurre jarrita eztabaidak egitea.· Bibliografia arakatzea Nafarroan arriskuan dauden espe-

zieez eta haien kontserbazioaren inguruko arazoez infor-mazioa lortzeko.

· Gizarteko taldeen arteko gatazkak simulatzea biodibertsi-tatearen kontserbazioa dela eta ez dela.

· Bakarka edo talde txikietan egindako lanak hormirudi etaerakusketen bidez aditzera ematea.

· Animalien duintasuna eta basa biziaren babesa ziurtatze-ko proposamenak prestatzea eta eskolan zein eskolazkanpo zabaltzea.

· Biodibertsitatea kontserbatzeko edo etxabereen bizimo-dua hobetzeko jardueretan zuzenean parte hartzea.

· Nafarroako dibertsitate biologikoari buruzko albisteak fit-xategietan biltzea.

· Arriskuan dagoen espezieren baten biologia eta hurababesteko bideak ikertzea.

· Basa biziaren kontrako arrisku jakinak saihesteko tresnateknologikoen maketak egitea.

· Naturaren Interpretazio Zentroetara txangoak planifikatueta antolatzea.

6.3.- JARRERAK· Izaki bizidun oro errespetatzea, animalia eta landare

basatiak zein etxekoak, gizakiarentzat "baliagarriak" direnala ez kontuan hartu gabe.

· Gure jarduerek gainerako izaki bizidunengan duten eragi-naz arduratzea.

· Nafarroan arriskuan dauden espezieak ezagutzeko gogoaeta jakinmina.


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

· Nafarroako dibertsitate biologikoa aintzat hartzea.· Txostenak zehaztasunez egiteko ardura.· Nafarroako biodibertsitateari errespetua izatea eta hura

kontserbatzea eragozten duten arazoak konpontzekoardura eta gogoa.

· Baliabide biologikoen babesa eta erabilera direla-etagizartean dauden interes kontrajarriak ezagutzeko gogoa.

· Besteen jarrerak aintzat hartzea norberaren jarrerarekinbat etorri ez arren.

· Animaliak eta landareak kontserbatu eta babesteko jar-dueretan parte hartzea.

· Etxabereak eta basa animaliak ustiatzeko era jakin batzukgaitzestea.

7.- UNITATEKO IDEIA NAGUSIAK

Jarraian banan-banan aipatuko ditugu unitatean azaltzendiren ideia nagusiak. Ikasketa prozesuaren bukaeran ikasleekideia horiek bereganaturik edukitzea nahi genuke.

· Nafarroak fauna eta flora oparoak ditu, bere historia geo-logikoagatik, klima eta lurren askotarikotasunagatik etaerliebean dituen aldeengatik.

· Nafarroan bizi diren animalia ornodunen espezie guztiakNafarroako animalia basatien Erregistroan daude. Bestetaldeetako animalien ikerketak oraindik hutsune handiakditu.

· Giza jarduerek zuzeneko eragina dute animalia eta landa-re basatietan eta haien habitatetan; animalia eta landare-en biziraupena kolokan jartzen dute.

· Nafarroako landare eta animalia espezieen kopurua ez daerraz aldatzen eta berez ez du adierazten gure dibertsita-te ekologikoaren unean uneko egoera. Espezie bakoitze-ko populazioen kopuruari eta egoerari erreparatu beharzaie, eta Nafarroan gaur zenbat espezie bizi diren etaberen banaketa potentzialaren arabera zenbat gehiagobizi litezkeen begiratu behar da.

· Nafarroan Arriskuan dauden Espezieen Katalogoak,oraingoz, populazioak arriskuan dituzten ornodun ani-malien eta loredun landareen espezieak biltzen ditu.Katalogoan espezie bakoitzaren arazoak azaltzen dira.

· Nafarroako dibertsitate biologikoa hain handia izanik ere,basa espezie anitzen populazioak oso makaldurik daude.Nafarroan bizi diren ornodunen %32 sartu behar izandira arriskupeko espezieen katalogoan.

· Basa espezieak gal ez daitezen espezie horietako anima-lien harrapaketa eta ehiza arautu egin behar dira, edo

erabat debekatu. Arrisku larrienean dauden espezieaksuspertu eta kudeatzeko plan bereziak egiten dira, heriot-zen zuzeneko kausak ezabatzen saiatzeko, besteak beste.

· Basa espezieen gaitz larriena, ordea, beraien habitatnaturalen hondamena, zatiketa edo degradazioa da.Beraz, iraunarazi nahi den espezieko animaliak edo lan-dareak babesteko neurriak ez ezik, espeziearen berezkohabitata babestu eta kontserbatzeko neurriak ere hartubehar dira.

· Nafarroako basa espezie batzuk kanpotik ekarritakoakdira, gizakiak sartu ditu gure lurraldean helburu ekono-mikoekin. Kanpoko espezieen sarrerak arriskuan jardezake hemengo espezieen iraupena.

· Ekosistemetako animalia eta landare komunitateakoreka hauskorrean daude. Espezie guztiek laguntzendute orekari eusten eta egoera horretan denek aurkitzendituzte bizirik irauteko baliabideak. Gizakiak sartzendituen espezie edo barietate aloktonoek kutsadura gene-tikoa dakarte; batzuetan oreka apurtu egiten dute, espe-zie autoktonoak suntsituz edo beren lekuetatik kenduz,eta jatorrizko ekosisteman aldaketa handiak eragitendituzte.

· Bioinbasioak, habitaten hondamena eta espezie exotiko-en salerosketa dira munduko biodibertsitatea urritzearenkausa nagusiak. Bada, bioinbasioek aldakuntzak eragindituzte jadanik Nafarroako ekosistema batzuetan.

· Animalia guztiek, ez bakarrik gizakiak zuzenean erabilt-zen dituenek, errespetuz erabiliak izateko eskubideadute. Horrek esan nahi du:

- etxeko abereei bizimodu duina eta sufrimendurikgabeko heriotza eman behar zaiela.

- basa animalien habitat naturalak kontserbatu eginbehar direla aske bizi ahal izan daitezen.

· Nafarroako gizartea eskubide horiek bermatzen saiatu dabasoko eta etxeko espezieak babesteko legeen bitartez.

· Nafarroako nekazari eta abeltzainek mendeetan zeharabere eta landare emankorrenak eta gure lurraldearenezaugarrietara ongien moldatzen direnak hautatu izandituzte.

· Hautapen eta moldapen horren ondorioz sortu dira abe-reen arraza eta barietate autoktonoak, besteak bestebetizua, pottoka, Pirineoetako behia, zaldi txiki nafarraeta jadanik galduta dagoen Baztango zerria.

· Kanpotik abere arraza emankorragoak ekarri izanak etalaborantzan abereen ordez makinak erabiltzeak galbideanjarri dituzte hainbat arraza autoktono. Horrela, mende-etan osatu dugun ondare genetikoaren zati bat galtzear


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

daukagu.

8.- ESKEMA KONTZEPTUAL ALTERNATIBOAK

Espezieen arazoei buruzko hasierako usteak eta abiaburuakez dira beti berak, aldatu egiten dira pertsona batetik bestera.Geroago berriro arituko gara horretaz. Irakasleek unitatekozenbait jardueraren laguntzaz antzematen ahal diete hasiera-ko egoera horri eta ikasle taldearen barruko desberdintasu-nei. Ikasleek lehendik dakartzaten iritziak, beraz, ikasketarensekuentziaren abiagunetzat hartu behar lirateke. Hala ere,kontuan izanik Nafarroako eskoletan denetariko egoerakaurki daitezkeela eta curriculum-materialak ikasle taldeenerantzunak ikusi aurretik diseinatu behar direla, uste eta iritzizabalduenak aukeratu behar izan ditugu, ikasleek ziur askihorien entzutea izanen dutelakoan. Uste horietako batzukliburuetan deskribaturik daude eta beste batzuk guk geukdetektatu ditugu geure lanean.

· Arriskuan dauden espezieak zeintzuk diren galdetzenzaienean ikasleek basa animalia ornodunak aipatu ohidituzte, batez ere hegaztiak eta ugaztunak. Gutxitanaipatzen dituzte ornogabeak eta landareak eta ia inoiz ezdira gogoratzen abere arraza autoktonoez edo soroetakolandare barietateez.

· Paisaje berdeak basa bizi joriarekin eta jatorrizko ekosis-temekin lotu ohi dira, nahiz eta ekosistemak guztiz eral-datuta egon. Alderantziz, inguru lehorren balioekologikoa gutxietsi egiten da, horietako batzuek dibert-sitate ekologiko handia dutela ohartu gabe.

· Gizakiaren jarduerak beti basa biziaren kalterako direlauste izaten da. Jende askok ez daki nekazaritza eta baso-gintza tradizionalei esker gehitu direla dibertsitate biolo-gikoa eta paisajearena.

· Gizakiaren jarduerak basa espezie orori egiten diola kalteuste izaten da. Baina gure jarduerek mesede egiten dietezenbait espezieri, oportunistei eta egoera guztietara mol-datzen direnei batik bat. Maiz espezie "onak" eta "gaiz-toak" bereizi ohi dira. Nekazari herrietan oraindik ereohitura da bigarrenei "piztia" deitzea.

· Animaliak eta landareak giza espeziearen "zerbitzuan"daudela uste izaten dugu, gure kulturaren tradizioak izakiguztien jaun eta jabe garela irakatsi digulako. Jarrera horionartuagoa da baserri aldeetan, Natura baliabideen iturrigisa ikusten delako, irabazizko jarduerei estu loturik.Hirietan, aldiz, Natura edertasunari eta aisia eta jolas jar-

duerei lotua ikusten da.· Oraindik ere jende askok uste du gizakia dela eskubideak

izan ditzakeen izaki bakarra, baina gero eta sentikorragogara beste izaki bizidunen kontrako ankerkerien aurrean.Gauza bitxia da animalien eskubideen onarpena handia-goa izatea ikasleen artean helduen artean baino.

· Batzuetan ankerrak iruditzen zaizkigu besteren usadio etatradizioak, jateko ohiturak ere bai, baina geureak ez ditu-gu ezbaian jartzen.

· Jendeak ez du ulertzen zergatik kontserbatu behar direnetxabereen arrazak eta laboreen barietateak, animaliarenbat edo beste kenduta, astoa adibidez. Berriro ere, espe-zie jakin batzuk maitagarriagoak iruditzen zaizkigu.

· Ez da ulertzen espezieak zergatik diren garrantzitsuaksistema naturalen iraupenerako, ia erantzun guztietangarrantzia hori aipatzen bada ere. Beraz, biodibertsitate-ari eutsi behar zaiola onartzen dugu barruak agintzendigulako eta zergatik zehatz ez dakigula.

· Biodibertsitatea kontserbatzeaz mintzatzen denean jen-deak lurralde tropikalak eta espezie exotikoak gogoratzenditu. Ez dakigu Iberiar penintsula basa espezie medite-rranear eta eurosiberiar askoren berebiziko bilguneadela, espezie horietatik anitz endemikoak direla gainera,eta beraz ez gara jabetzen horien kontserbazioari begiradaukagun erantzukizunaz.

· Espezie exotiko asko eta beraien habitatak hobeto eza-gutzen ditugu geure hurbileko espezie eta inguruneakbaino.

· Maskotak edukitzeak edo basa animalia hilez egindakogauzak erosteak ez digute gogora ekartzen isileko ehiza,ezta Nafarroako eta urrutiko espezieen iraungipena ere.

· Era berean, ez gara ohartzen gure kontsumo-ohiturekedo bizimoduak habitaten hondamenarekin duten erla-zioaz.

· Biodibertsitatea kolokan jartzen duten arazoak aztertzendirenean animaliei zuzenean min ematen dieten gauzak,ehiza kasu, gehiegi baloratzen dira, eta habitatak honda-tu eta suntsitzen dituzten gauzak ez dira aintzat hartzen.

· Dena gaizki dagoela eta konponbide gaitza duela usteizaten da. Kontserbazioaren alde hartzen ari diren neu-rriak eta biodibertsitatea kontserbatzeko jardueretanparte hartzeko bideak ez dira behar bezain ongi ezagut-zen.


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

23

9.- UNITATEA CURRICULUMEAN TXERTATURIK

Unitate hau gauzatzerakoan ez dugu pentsatu behar lehen etabigarren hezkuntzetarako ezarritako oinarrizko curriculumetikaparte prestatua denik, baizik eta curriculum horretan propo-satzen diren helburu eta edukien zati bat garatzeko proposa-men zehatza dugula eskuartean. Curriculum horren arabera,Lehen Hezkuntzaren buruan helmuga honetara iritsi beharda:

f) Talde-jarduerak planifikatzen eta egiten parte hartzea,kasuan kasuko arauak onartzea, nork bere helburu etainteresak taldekideen helburu eta interesekin uztartzea,besteen ikuspegiak errespetatzea eta nork bere eginbe-harrak betetzea.

i) Natur eta gizarte inguruneetako gertaerak eta fenome-noak ulertzea, horien artean dauden erlazioak ezagutzea,eta, bakoitzak ahal duen neurrian, ingurugiroa babesten,kontserbatzen eta hobetzen gogotsu laguntzea.

Eta Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzaren helburuak hauekdira:

c) Ohiko informazio-iturrietan informazioa aukeratu eta bilt-zea, informazio hori autonomiaz eta zorroztasunez era-biltzea aurrez ezarritako helburua lortzeko, eta besteeimodu txukun eta garbian transmititzea.

d) Jakintzaren eta esperientziaren arlo guztietako arazoakidentifikatu eta ebazteko estrategiak lantzea intuizioan etaarrazoiketa logikoan oinarritutako prozeduren bidez,estrategia horiek erkatzea eta erabilitako prozedurariburuz hausnartzea.

i) Ingurune fisikoaren funtzionamendua arautzen dutenoinarrizko mekanismoak aztertzea, giza jarduerek hartandituzten eraginak baloratzea eta, bakoitzak ahal duenneurrian, ingurune fisikoa babesten, zaintzen eta hobet-zen laguntzea, bizi-kalitatea haren menpe dagoela jabe-turik

Jakin badakigu zenbaitetan zaila dela eguneroko giroa edogizarte ingurunea ikasgelako lanean berregitea, baina merezidu saiatzea. Horregatik, ondoren oinarrizko curriculumarenhelburu eta edukietariko batzuk aipatuko ditugu, hain zuzenere material hauetarako aukeratu diren helburu eta edukiekinlotura dutenak.

Irakasleako Gida Didaktikoa

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


LEHEN HEZKUNTZAREN HELBURUAK ARLOKANatur, Gizarte eta Kultur Ingurunearen Ezagutza5- Gizakiak ingurunean esku hartuz egiten dituen jardueraren batzuk aztertzea, horiek zenbateraino diren beharrezkoak eta noraino iristen diren kritikokibaloratzea eta eguneroko bizitzan naturaren aldeko jarrera hartzea, hau da, naturarenganako begirunea, naturaren defentsa, naturgune hondatuen leheneratzeaeta naturak bere horretan irauteko beharrezkoa duen oreka ekologikoa hobesten dituen jarrera.9- Inguruneko elementu nagusiekin zerikusia duten auzi eta arazoei antzematea, ekitea eta konponbideaematea, gero eta estrategia sistematikoago etakonplexuagoak erabiliz informazioa bilatu, bildu eta tratatzeko, usteak adierazteko, usteak frogatzeko eta konponbide guztiak arakatzeko.Hizkuntza eta Literatura1. Ahoz zein idatziz adierazitako gaiak ulertzea, jarrera kritikoarekin, eta ulertutako gai horiek geroko ikasketetan aplikaatzea.5. Hizkuntzaren adierazpideak eta bestelakoak aldi berean erabiliz, hainbat gauza komunikatzeko mezuak ulertzea edo sortzea.10. Hizkuntza, ahoz zein idatziz, ikasteko eta lana planifikatzeko tresna gisa erabiltzea, prozedura jakin batzuei jarraituz (eztabaida, eskema, gidoia,laburpena, oharrak), prozedura horien bitartez errazagoa baita ekinbideak prestatu eta aldez aurretik antolatzea, informazioak buruz ikastea eta prozesuaatzera begiraaztertu eta berrikustea.Artea4. Gisa askotako mezuak sortzea gauzak adierazteko eta komunikatzeko, arte-hizkuntza guztien kodeak, oinarrizko formak eta teknika bereziakerabiliz.

EDUKIAKIngurunearen Ezagutza

2. multzoa: Lur ekosistema

KONTZEPTUAK6. Izaki bizidunak: funtsezko ezaugarriak, morfologia eta funtzioak; animalien eta landareen arteko aldeak; elikadura-harremanak.7. Eguneroko bizitzan han-hemenka maizen aurkitzen ditugun animaliak eta landareak. Gizakientzat duten garrantzia.

PROZEDURAKInformazioa lortzea, lantzea eta trataatzea.6. Animaliak eta landareak identifikatzea, gako eta gidaliburu erabilterrazak kontsultatuz.Adierazpena, komunikazioa eta ingurunearen gaineko ekintza.2. Monografiak egitea, bai norberak bildutako datuak eta bai informazio-iturrietan egindako kontsultetatik ateratakoak erabiliz.3. Egindako lanaren berri ematea, erakustaldi, hormirudi, aldi baterako museo eta horrelakoen bitartez.4. Txostenak egitea, eztabaidatzea eta, egoki denean, defendatzea. Txosten horietan ingurune hurbilaren arazoak jorratuko dira eta egoera hobetzeko bideak proposatuko dira.Ikerketa eta diseinua: Saiakuntza lana4. Hurbileko inguruneari buruzko ikerketa txikiak planifikatzea. Ikerketa horietan hipotesi frogagarriak proposatuko dira, datuak bildu eta antolatuko dira eta ondorioak aterako dira.

JARRERAKGainerako pertsonei buruz1. Ingurunearekiko begirunea: ingurunearen kontserbazioa eta leheneratzea.3. Natur elementuen balioa aintzat hartzea eta haiek zentzuz erabiltzea.4. Inguruko animalia eta landareak errespetatzea eta haiek kontserbatzeko ardura izatea.Ezagutzari buruz5. Ingurunearen arloko lanak programatzeko eta burutzeko ekimena eta gogoa.


1. multzoa: Ahozko komunikazioa

PROZEDURAK1. Mezuak ulertzea ahozko komunikazioaren egoera guztietan.4. Ahozko komunikazioaren bidez informazioa bildu eta antolatzeaeta esperientziak planifikatzea.6. Ahoz emandako mezuei buruz nork bere iritzi eta oharrak azaltzea.

JARRERAK2. Ahozko komunikazioko egoeretan hitzezko elkarreraginaren arauak betetzea.

2. multzoa: Idatzizko komunikazioa

PROZEDURAK7. Testu koherenteak idaztea, komunikazio-helburuetarako eta hartzailearentzat egokiak, estrategia zuzenak erabiliz.9. Testuak irakurri eta aztertu ondoren nork bere iruzkinak eta iritzia azaltzea.

JARRERAK2. Testu idatzietan dauden mezuei buruz jarrera kritikoa izatea.Artea

1. multzoa: Ikusizko pertzepzioa-pertzepzio plastikoa: Irudia eta forma

JARRERAK3. Barruko sentimendu, balio, bizipen eta ideiak edota inguruko errealitateak irudien bidez adierazteko joera.

2. multzoa: konposizio plastikoa: elementu formalak

PROZEDURAK5. Konposizio figuratiboak edo abstraktuak egitea, espazioa hainbat elementu plastikoren konbinazioetan antolatuz (marrazkiak, pinturak, elementu mugikorrak...)6. Kontaketaren bidezko irudikapenak egitea, elementu plastikoak eta ahozkoak erabiliz (komikiak, kartelak, hormirudiak...)

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


DERRIGORREZKO BIGARREN HEZKUNTZAREN HELBURUAK ARLOKANatur Zientziak3. Norberak landutako estrategiak, Zientziaren prozedurekin bat datozenak, arazoak ebazteko erabiltzea: aztergaia identifikatzea, hipotesiak formulatzea,berauek egiaztatzeko jarduerak antolatu eta burutzea, emaitzak sistematizatu eta aztertzea eta emaitzak azaltzea.7. Elementu fisiko eta izaki bizidunei buruz ikasitakoez baliatzea natur ingurunea zaindu eta gozatzeko, eta bera kontserbatu eta hobetzea helburu dutenekimenak proposatzea, baloratzea eta, egoki denean, horietan parte hartzea.Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia5. Giza taldeek lurraldea eta bertako natur baliabideak ustiatzen dituztenean gizartearen eta lurraldearen artean sortzen diren elkarreraginak identifikatzeaeta hainbat eskalatan aztertzea, eta ekonomian, gizartean, politikagintzan eta ingurugiroan elkarreragin horiek dituzten ondorioak aintzat hartzea.Hizkuntza eta Literatura9. Hizkuntza tresnatzat erabiltzea, ikasteko, errealitatea ulertu eta aztertzeko, pentsamendua finkatu eta garatzeko eta nork bere jarduerak arautzeko.Teknologia3. Proiektu teknologiko errazen burutzapena planifikatzea, zein baliabide material behar diren erabakiz eta proiektuaren garapena antolatu eta kudeatzekobehar diren agiriak aukeratuz.4. Proiektu teknologiko errazak burutu bitartean erabilitako ideien eta hartutako erabakien berri ematea, eta horien bideragarritasuna eta mugak ikertzea,baliabide grafiko, ikur eta hitz egokiak erabiliz.

EDUKIAKNatur Zientziak

6. Izaki bizidunen askotarikotasuna eta batasuna

JARRERAK1. Izaki bizidun oro zaindu eta errespetatzea, batez ere galzorian dauden espezieetakoak.2. Animaliak disekzionatzen direneko praktikak behar-beharrezkoak direnean soilik egitea, eta animalia edo landareak alferrik hiltzen diren praktikariksekula ez egitea.

8. Natur ingurunearen osagai abiotikoen eta biotikoen arteko elkarreragina

JARRERAK1. Inguru fisikoa eta izaki bizidunak zaintzeko ardura eta begirunea izatea, gizakiaren bizi giroaren funtsezko elementuak direla kontuan hartuz.3. Animaliei tratu txarra ematen zaien edo landare zein animaliak alferrik hondatzen edo hiltzen diren praktikak gaitzestea.

9. Aldaketak ingurunean. Gizakia, aldaketa-eragile nagusi

KONTZEPTUAK2. Ekosistemetan gizakiak eragiten dituen aldaketak. Desorekak ekiditeko eta zuzentzeko har daitezkeen neurriak.

PROZEDURAK2. Gizakiak ingurunean egiten dituen eskuhartzeak kritikoki aztertzea, hainbat iturritatik jasotako datuak erabiliz.

JARRERAK1. Ingurugiroa beraren kutsaduraren eta degradazioaren errua duten giza jardueretatik defendatzea, argudio sendoak eta egiaztaturiko datuak erabiliz.2. Norbera bizi den lurraldeko landare eta animalia populazioetan izandako aldaketak eta berauek pertsonen bizimoduan izan dituzten ondorioakezagutzeko jakinmina.

Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia

1. Geografiako ezaguerak eta natur ingurunea

KONTZEPTUAK2. Natur ingurunea eta haren kontserbazioa. Ingurunearen degradazioa dakarten politikak. Politika zuzentzaileak.

PROZEDURAK5. Mota askotako informazioak elkartzea (mapak, planoak, irudiak, argazkiak, datu estatistikoak, grafikoak, artikuluak, txostenak, zientzi testuak, literaturtestuak, etab.).7. Zenbait gertaera eta prozesu geografikotan ingurunearen eta giza ekintzaren artean gertatzen diren elkarreraginak azaltzea.

JARRERAK2. Gizadiak Lurrean dituen arazo nagusiez ohartzea: ingurugiroaren degradazioaz eta baliabideen ustiapenaren inguruko arazoez.4. Ingurunea giza taldeen baliabide eta bizi-kalitatearen elementu garrantzitsua dela jabetu eta hura zaindu eta defendatzearen alde egotea.

3. Ekonomi jarduera eta eremu politikoa

PROZEDURAK9. Ekonomi jardueren ondorioz sor daitezkeen lurralde-arazoen inguruko eztabaidak eta simulazioak prestatu eta egitea.

JARRERAK2. Zenbait ekonomi jarduerak ingurugiroarentzat dituzten arriskuak ezagutzea, eta kontuan edukitzea ingurugiroa babestu beharreko baliabide garrantzitsuadela.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

10.- ESTRATEGIA METODOLOGIKOAK ETAORIENTABIDEAK

Ingurugiro Hezkuntza, biodibertsitatearen kontserbazioabezalako gaiak lantzen ari garenean, landare edo animaliaespezieen kontserbazioari buruzko jarrera egokiak garatzekobitartekotzat daukagu. Baina ez dugu ahantzi behar, ingurugi-roaren eta gure arteko harremanak, ingurugiroaren eta ikas-leen artekoak hautemateko hurbilketan, Nafarroakolurraldean diren osagai eta lotura objektiboetako bakoitzeanpertsona bakoitzak elementu eta harreman desberdinak ikus-ten dituela, baita antzeko egoeretan ere.

Ulerkera desberdin horiek ez dira biztanleria edo kulturenartean soilik aurkitzen, kolektibo baten barnean ere aurkilitezke, are ikaskideen artean ere, eta bestalde, denbora joanahala aldatu egiten dira. Horregatik Nafarroako biodibertsita-teari buruzko heziketa lanetan aurkituko ditugun erantzunakaskotarikoak izanen dira; halakoxea da abiapuntua ere.Inguruabar hori kontuan hartu beharra dago kolektiboetakojarreren edo jokabideen aldaketak baloratzen direnean, ale-gia, esparru jakin batean heziketa lana burutu eta gero harenemaitzak aztertzen direnean.

Hala eta guztiz ere, badirudi ikasleen Ingurugiro Hezkuntzako


10. Morala eta hausnarketa etikoa

PROZEDURAK7. Arazo etiko nabarmenei buruzko forumak, eztabaidak edo erabakien simulazioak prestatu eta egitea; saio horietan jarrera guztien alderdi onak etatxarrak agerian jartzen saiatzea eta ondorio moral zuzenak ateratzea.

JARRERAK3. Natur ingurunea pertsonen bizimodu duin eta egokia lortzeko baliabideaeta beharrezko elementua dela jabetu eta hura zaindu eta defendatzearenalde egotea.7. Arazo ekologikoei buruzko diskurtso moralaren egokitasuna onartu eta aintzatestea, eta bereizmen etikoa lantzea, erabakiak hartu aurretik arazoakbehar bezala baloratzeko.


6. Hizkuntza eta ikaskuntza

PROZEDURAK6. Lanak egiteko behar den informazioaren iturriak aukeratu, bilatu, kontsultatu eta erabiltzea: idatzizko iturriak, ahozkoak, ikus-entsunezkoak etainformatikoak.TecknologiaArazo teknikoak konpontzea

JARRERAKArazo praktikoei ekiteko baikortasuna eta sormena izatea eta emaitza mamitsu eta erabilgarriak lortzeko norberaren gaitasunean sinestea.

HAUTEMAN

hasierako usteetanoinarriturik

IKASIkontzeptuakestrategiakjokabideak

HAUTEMANbestelako

informazio etausteetan oinarriturik

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

jarduera orotan ezaugarri jakin batzuk aurkitu behar genituz-keela. Hala, zenbait aldagai bururatzen zaizkigu, ikasle eta ira-kasle taldeen jarrerak edo portaerak aldaraztea xede duenedozein heziketa-lan baldintzatzen duten aldagaiak, hainzuzen, eta are gehiago biodibertsitatea bezalako gai batean,afektu eta jarrerekin zerikusi handia duen gaia da eta.Bilduma honetan Nafarroako hezeguneei buruz prestatu ditu-gun materialetan aldagai horiek jaso ditugu. Beroriek kontuanhartuz gero hobeto mugatu ahal izanen ditugu egin asmoditugun jarduerak, eta bukaerako ebaluaziorako erreferent-ziak izanen ditugu.

Biodibertsitateaz ari garela, gutako bakoitzak bere jarrera iza-nen du abiaburu eta nolabait ere gutako bakoitzak bere gizar-

te taldearen jarrera bera izanen du. Jarrera horiei buruzkoinformazio zehatzagoa emanen dugu lan honen beste atalbatzuetan. Hala, bada, behar-beharrezkoa zaigu ikasleek iker-gai izanen duten arazoa lehendik nola ulertzen duten jakitea.Biodibertsitateari buruz, hasiera batean behintzat, ez duteguk bezalako ikuspegia izanen, lehendik dituzten eskema etaabiaburuetan oinarritutako ikuspegia baizik. Eskema horiekzeinek bere gizarte taldearen kulturatik hartu dituzte, edohan-hemen ikusitako gauzetatik, eta horien arabera jokatzendute. Bada, gauza berriak ikasi ondoren jokabidez alda daite-zen lortu behar dugu, eta ez dugu uste asmo hori ameskeriadenik.

Ikertu beharreko edozein arazo atalez atal aztertu, ulertu eta


ALDATU

ikuspegia

EZAGUTUlandare eta

animalia espezieak

ULERTU

haien arazoak

GAITASUNA GARATUhaien dibertsitatea

ulertzeko

AINTZAT HARTUbetetzen

duten zeregina

JARRERA HARTU

haien kontserbazioarenalde

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

baloratu behar da, argi dago hiru ekintza horiek elkarri jositadaudela. Batak besteari laguntzen diote.

Ildo horretan, Nafarroako dibertsitate biologikoa, berarengaurko egoera, etorkizuna eta gainerako inguruabarrak hobe-to ezagutzeak, besterik gabe, aberastasun hori babestekomekanismoak ulertzen lagunduko die. Era berean, espeziebakoitzak eta animalia edo landare bakoitzak ekosistemarenorekari begira betetzen duen eginkizunaz jabetzea eta giza-kiaren jarduerek floran eta faunan duten eraginaren berri jaki-tea lagungarria izanen da espezie guztien garrantzia eta guk

natur ingurunearekin ditugun harremanen ondorioak aintzathartzeko. Hiru urrats horiek behar bezala egiten badituguikasleek errotik aldatuko dute hemen aztergai dugun arazoaulertzeko modua, txarrenean ere ikuspegi zabalagoa hartukodute arazoari buruz. Behin hori lortuta, ikasleen ideia oroko-rrak funtsean aldatuko dira eta lehengoen aldean bestelakoeragina izanen dute beraien pertzepzioetan; irekita izanendugu flora eta faunari buruzko jarrerak aldarazteko bidea etaekintzarako gai izateko behar duten heziketa errazago emanahal izanen diegu. Hori guztia gora-behera, aitortu beharradago arazoaren berri jakiteak ez dituela beti ikasle guztiak


LEHENBIZIKO BEGIRATUA ARAZOARI:BIODIBERTSITATEA NAFARROAN

Multzoaz eta espezienagusiez ohartzea

Dibertsitatearen arazoak ezagutzea:gaur egun arriskuan dago

Kausak eta hauek giza jarduerekinduten erlazioa aztertzea

Egoera larrienak konpontzekobideak bilatzea

JARDUKETAK PROPOSATZEA ETA BAKARKA EDOIKASTETXEKO LAGUNEKIN EKINTZAK EGITEA

EMAITZAK BALORATZEA

INT

ER

PR

ET

AZ

IO O

RO

KO

RR

AK

ON

PO

NB

IDE

AK

BIL

ATZ

EA

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

eramanen guk nahi bezalako jarrera hartzera. Litekeena dahemen proposatzen diren jarduerak aski ez izatea zenbaitikasleren balio-sistemak berregiteko.

Ez dezagun ahantz jarrerak ezagutzaz gainera beste bi osagaidituela, alegia, iritzia eta ekintza. Ez gaitu harritu behar, beraz,norbaitek biodibertsitatearen kontserbazioaren arazoak eza-gutu eta Nafarroako espezieen berezitasuna eta garrantziaaitortu arren ezer ez egiteak. Beraren jarrerari ekintzarenalderdia falta zaio eta arestian aipatu hiru alderdiak baterabildu behar ditu jarrera eraginkorra garatzeko. Hori lortzenbadu, jarrera sendoa hartuko du eta jarrera hori funtsezkobalio bihurtuko zaio; lortzen ez badu, ziur aski jarrera estimu-luarekin batera desagertuko da.

Jarrerak eta estimuluak elkar elikatzen dutenez, ikasketarenzikloa irudian ageri den eskemaren arabera osatuko da.Horrela, espezieak hobeto ezagutzea, haien arazoak garbiagoulertzea eta beraiek betetzen duten funtsezko eginkizunabehar bezala baloratzea lortuz gero pertzepzioa zuzenagoa iza-nen da, jarrera aldatu eginen da eta ezagutza, ulerkera etabalorazio egokiagoak lortzeko moduko jarrerak garatuko dira.Ingurugiroaren arazoren bati begira jartzen garen aldi gehie-netan, dela programatutako ekintzaren batean dela halabeha-rrez, aurrenik arazoaren lehenengo pertzepzioa izanen dugu.Berez sortutako pertzepzioa izan daiteke edo arrazoi anitzen-gatik inork eraginda. Biodibertsitatearen arazoa ulertzen saiat-zen garenean lehenago bizi izan ditugun esperientzietara etagaratu ditugun jarreretara joko dugu. Lehen hurbilketa horre-tan inor gutxik antzemanen du Nafarroako biodibertsitateaelementu eta elkarreraginen multzo konplexua dela eta giza-kiaren ekintzek eragin erabakigarria dutela multzo horretan.

Alderantziz, biodibertsitatearen arazoaren kausak aldaraztekoedo konpontzeko helburuarekin berariaz programaturikdagoen heziketa-jarduerak bidea emanen du arazoa bereosoan antzemateko (Nafarroako biodibertsitatea arriskuandago), eta bai, aldi berean, espezieak, haien arteko harrema-nak, haien bilakaera eta elkarreraginak aztertzeko ere. Kausaketa ondorioak, arazo osoa eta arazoaren atalak, atalen artekoharremanak behin jorratuta ditugunean, arazoei konponbide-ak bilatzen hasteko ordua izanen da, norbanakoak taldearenzerbitzuan jartzeko; nork bere lanari edo taldearen lanari eki-teko eta geroago lan hori baloratzeko. Egoera zehatzak, etaagian partzialak, aztertuko ditugu, eta horrela pertzepzio oro-kor hori zehaztu eta landu eginen dugu. Ikasleekin baterabeteko den prozesua sekuentzia logikoetan eta ibilbide-kate-

etan oinarriturik antolatzen bada, hemen proposatzen denlegez, proiektuaren eraginkortasuna areagotu eginen da.

Goian azaldu ditugun oharrak curriculumean eta didaktikanislatu behar dira. Alde batetik LOGSEk eskolari ezartzen dioneginkizuna dago, eskola heziketa moralaren gunea den alde-tik; bestetik, honako material hauek Nafarroako Gobernuareneskutik argitaratzeak berak heziketa-asmo garbiak adieraztenditu, eta azkenik, ikuspegi kognitiboa edo eraikitzailea dugu,pertsonaren portaera haren ezagutza osatzen eta berregitu-ratzen duen prozesu gisa ulertzen duen eta hori eskolanbakarrik ala eguneroko bizitzaren eremu guztietan gertatzenden galdetzen duen ikuspegia, alegia. Hemen aztergai ditu-gun arazoak ulertzeak elkarreraginen eta eraikuntzaren pro-zesurantz bideratu behar ditu ikasleak, portaerari buruzkozenbait arau barneratzera eta ingurugiroaren arloko kontzep-tuak ikastera eraman aurretik. Horixe izan da gure asmoamaterial hauek diseinatzerakoan.

Material hauetan alde batera utzi nahi izan dugu deskripzioeta naturalismo usaina, espezieez ari garenean hori egiteazaila dela jakin arren, eta flora eta faunaren arazoen ingurukoproposamen osoa landu dugu. Proposamen hori gauzatzeko,gisa honetako alderdiak landu daitezke:

· Izaki bizidunak ingurunera nola moldatzen diren.· Gizakiaren jarduerek floran eta faunan duten eragina..· Habitat naturalen eta historian zehar gizakiak aldarazi

dituen habitaten bilakaera.· Gizakiak zergatik duen flora eta faunaren beharra.· Biodibertsitatea babesteko neurriek gizartean sortarazten

dituzten gatazkak.· Gure floran eta faunan eragin ona edo txarra duten era-

bakiak (norbanakoenak, giza taldeenak eta erakundee-nak).

· Arriskuan dauden espezieak kudeatzeko planak.· Dibertsitate biologikoa babesteko ekintza eraginkorren

garrantzia eta premia.· Izaki bizidunak aintzat hartu, kontserbatu eta errespetatu

beharra.- Biodibertsitatearen kontserbazioaren inguruko arazoak

direla-eta nork bere iritziak eta balio-sistemak sortzea etabesteen jarrerak errespetatzea.

Material hauek erabili behar dituzten irakasle eta ikasleenartean alde handiak egonen dira, nahiz denak gutxi gora-behera hezkuntza maila berekoak izan eta ikaskuntzarako tre-


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

bezia jakin batzuk lehenetsi besteen aldean. Seguruenik, taldebatetik bestera asko aldatuko dira ikasleen autonomia mailaeta espezieen kontserbazioari buruzko motibazioa, eta berauafektibitatez erabat kutsatuta egonen da. Horregatik guztiaga-tik, unitatean zehar proposatzen diren jardueretan askotarikoestrategia didaktikoak aurkeztu dira.

Zenbait eduki, funtsezkotzat jo direnez, ibilbide batean bainogehiagotan landuko dira. Halakoetan jarduera beraren barne-an zenbait estrategia desberdin emanen dira eduki bera garat-zeko, ikasleen autonomia mailari eta motibazioari ongienegokitzen zaien estrategia aukeratu ahal izan dadin. Jardueraberean sakontzeko bide desberdinak ere iradokiko dira. Erahorretara curriculumaren moldapena eta taldekideen artekodesberdintasunarekiko arreta sustatzen ahalko dira.

Halaber, ikerketa txikiak proposatzen dira sekuentzian tarte-katurik. Ikerketa horiek ikasteko autonomia areagotuko duteeta aukera emanen dute hain zaila izaten den disziplinartekoikuspegia lortzeko.

Ibilbide irekiak eta ikasleek beren kabuz lan egiteko askatasunhandia duten jarduerak proposatu direnez, irakasleek ohi ezbezalako dinamikak erabili beharko dituzte jarduera horietan,baina ez dute horregatik etsi behar; badute jarduerarik adie-razgarrienak aukeratu eta ikasleei errazenetik hasita propo-satzea. Horrela, lehenbizi prozedura gidatuak erabiliko diraeta pixkanaka ikasleen autonomia areagotu eginen da.

Irtenaldi didaktikoak bitarteko guztiz lagungarriak izanendira natur ingurunean bertan burutu beharreko heziketa-ekintzak antolatzeko orduan, are lagungarriagoak eskuarteandarabilgun gai honetan. Hala ere, denok dakigu nolako zailta-sunak aurkitzen diren horrelako jardueretan: antolakuntzarenarazoak, arazo ekonomikoak eta abar, sarri askotan. Bestealdi batzuetan, lehendik ere ingurunea baliabide didaktikoiraunkortzat erabiltzen jakin izan duten irakasleei gisa berekojarduera gehiegi metatzen zaizkie. Horregatik, unitatea ikas-gelatik irten gabe garatu ahal izateko moduan diseinatu dugu.Hala ere, irakasleei gogorarazi nahi diegu NafarroakoGobernuak Natura Interpretatzeko Zentroetan abian jarridituen heziketa programetara jo dezaketela. Aukera hori kon-tuan hartuz, unitatean zehar jarraibide metodologikoak ema-ten dira txangoa ikasgelako programazioan egokitzeko.

Unitatearen bukaera aldean lan-proiektuak iradokitzen dira.Ikasleak gutxiago edo gehiago inplikatuko dira ikasgai dituz-

ten arazoetan, beraientzat aukeratzen den proiektuaren ara-bera. Proiektuok ikasleek eurek onartu behar dituzte ongi irit-ziz gero, sekula ez zaizkie derrigorrez ezarri behar. Proiektuenbitartez, ikasketaren sekuentziari amaiera emateko, agianikasleen konpromisoa eskatuko duten jarduerak eginen dira,ingurugiroaren aldeko eta zehatzago Nafarroako flora eta fau-naren aldeko jarduerak, hain zuzen. Horrela alde horien des-kripziotik eta ingurugiro-arazoen azterketa hutsetik haragojoango gara. Ekinbide horietako baten batzuek, inondik ere,eskola-eremuaren mugak gaindituko dituzte, hau da, erakun-de publikoetatik edo herriko zein auzoko elkarteetatik sortu-tako ekimenak izanen dira edota beraiekin elkarlaneanburutuko dira. Herritarrei heziketa bideak eskainiko zaizkieberen inguruko gizarte-dinamikan buru-belarri parte hart-zeko gauza izan daitezen. Horrez gain, ikastetxean egitendiren jardueren berri zabalduko da ikastetxetik kanpo etaeskola-erkidegoaren eta inguruko erkidegoaren arteko harre-manak sustatuko dira.

Jarduerak zalantza eta galdera iturri izan daitezen saiatu gara,ikasleek galdera horiei erantzuna eman diezaieten ikasketa-sekuentzian zehar. Beraz, estrategia jakin baten alde egindugu apustu: egoera zailak ulertzen saiatzea proposatzenduen estrategia aukeratu dugu, arazoen konponketa deituohi zaion hori, Ingurugiro Hezkuntzarako NazioartekoMintegietan emandako gomendioekin bat etorriz. Unitateanegiten diren galderen eta gako-kontzeptuen arteko loturakbeheko koadroan ageri dira:

GALDERAK KONTZEPTUAK

Zergatik bizi dira espezieak Banaketa biogeografikoabizi diren lekuetan? erabakitzen duten faktoreak

Nafarroako basa bizia urgaria al da? Biodibertsitatearen indizea

Zein animalia eta landare bizi dira Basa espezieenNafarroan? erregistroa

Eta zeintzuk daude arrisku Arriskuan dauden espezieenlarrienean? katalogoa

Zein arazo dituzte? Biodibertsitatea kolokan jartzenduten arriskuak

Zer egin dezakegu beraiei Habitatak eta espezieak laguntzeko? babesteko ekintzak

Nola erabili behar ditugu izakibizidunak? Animalia eta landareen eskubideak

Basa espezieak soilik al Arriskuan dauden abere arraza etadaude arriskuan? nekazaritzako landare barietate

autoktonoak

Kanpotik ekarritako espezieek ba aldute eraginik hemengo floran etafaunan? Bioinbasioak


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

Taldean ikastea errazten duten jarduerak hobetsi ditugu,ikasleak taldeka antolatuz, baina aitortu beharra daukagueskola-eremuan taldelanak badituela zailtasunak. Alabaina,erkidego osoa ukitzen duten arazoetan alferrik da bakoitzabere aldetik ibiltzea. Taldelanaren ondotik, ordea, bakarkakolanak etorri ohi dira, nork bere kasa laburpena eta berrikus-pena egin behar baititu, ikasitako gauzak behar bezala bere-ganatuko baditu.

11.- EBALUAZIOA ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAK

Eskola-esparruan honelako jarduerak egiten diren aldietanberehala sortzen da ikasitakoak ebaluatzeko beharra.Horregatik aurretiazko kontu batzuk argitu behar dira, eba-luazioaren xedeak direla eta. Izan ere, aurretiaz aztertu behardugu ea ebaluazioa ikasleetara mugatuko den, edo arriskuandauden espezieen amaierako egoerari erreparatuko ote zaion,beste alderdi batzuk ere baloratuko diren, adibidez, irakasle-aren jarduna eta beraren estiloa, ikasgelako giroa, irakastekometodoa, materialak edota programazioa bera; ea jakin nahidugun ala ez zenbat ikaslek lortu duten programazioaren hel-buruak betetzea. Beste zenbait alderdi ere zehaztu behar dira,alegia, ebaluazioaren bidez ikasleen ikasketa-prozesuakbanaka ebaluatuko ote diren, ikasleek parte hartuko duten alaez prozesuaren ebaluazioan, paisajean eragindako aldaketenebaluazioan edo beren buruaren ebaluazioan, eta, halaber, eanola egokituko den ebaluazioa ikaskuntza-irakaskuntza pro-zesuan.

Horregatik guztiagatik behar-beharrezkoa da lehenbiziproiektuaren ebaluazioari ekitea. Arriskuan dauden landareeta animalien inguruko lan-plana abian jarri eta aurrera egitendugun heinean oztopoak agertuko zaizkigu, hainbat zertzela-da aztertu eta erabaki zehatzak hartu beharrean aurkitukogara. Litekeena da ikasleek zailtasunak izatea, ezustean lanaeten behar izatea, proposamena txarto azaldu zaielako.Zenbaitetan uste izaten dugu ikasleek prozedura edo kont-zepturen bat erraz ikasiko dutela baina gero ez da hala ger-tatzen. Denboraz estu ibiltzea ere gerta liteke, edo jarduerarenbat egiteko modurik ez izatea. Beraz, txostenak prestatubehar dira honelako gauzen berri jasotzeko:

· Hasierako programazioari egin zaizkion aldaketak etahauen arrazoiak.

· Jarduera nabarmenen balorazioa: egokienak gertatudiren jarduerak eta arazo gehien sortarazi dituztenakberariaz baloratuko dira.

· Aukeratutako ibilbidearen egokitasuna.

· Aukeratutako unitate bakoitzaren eta osorik landu direnunitateen laburpenak, eta batzuk aukeratu eta besteakbaztertu izanaren arrazoiak.

· Koordinatzaile taldearen eta ikasle taldearen jardunbidea.

· Ikasleentzako kalifikazio-sareta aldatzeko proposamena,taldeen lanaren emaitzak ikusirik.

· Egindako lanaren talde-balorazioa.

· Elkarlanaren funtzionaltasunari buruzko oharrak.

Honako material hauek, sarreran esan dugun bezala, ikasge-lako lana gogoan daukagula diseinatu ditugu. Ikasketak eba-luatzeko unea, beraz, oso une garrantzitsua da eta irakasleekkezkaz ekiten diote. Guk jarraian iradokizun batzuk azaldunahi ditugu ikasleen ebaluazioari buruz. Hasierako ebalua-zio diagnostikoa ikuskapen jardueren bitartez egiten da.Garapen, laburpen, aplikazio eta inplikazio jardueretan ager-tuko diren ikaskuntza-egoeretan irakasleek ikasleen emait-zak baloratzen ahalko dituzte, eta ikasleek ere, beren aldetik,galderei erantzuteko edo arazoak ebazteko erabili dituztenbitartekoak eta eman dituzten erantzunak zuzenak ziren alaez jakin ahal izanen dute. Horrela autoerregulaziorako tresnabaliotsua eskaintzen da, prozesuan aurrera joan ahala etaetenik gabe okerrak zuzentzeko aukera emanen duena. Ez dabeharrezkotzat jo, beraz, ebaluazio hezitzailea egiteko jar-duera berezirik diseinatzea, ikasketaren sekuentziak berakbarruan hartzen duelako ebaluazio mota hori. Hala, ikasleeknatur inguru hondatuak leheneratzeko jarduerak berenkabuz proposatzeko edo irakasleek ezartzen dizkieten jar-dueretan gogotsu eta arretatsu parte hartzeko agertzendituzten gaitasuna, kasurako, berez da adierazle bat eta eba-luazioan erabil daiteke, jarreren atalean aukeratutako edu-kien ebaluazioan, hain zuzen ere. Hori gora-behera,unitatearen eduki nagusiei begira, berariaz diseinatu diraebaluazioa egiteko jarduerak.

Eskola-umeen ikasketak baloratzeko lanean laguntzekoasmoz, EBALUAZIO IRIZPIDE sorta proposatzera ausartu


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

gara. Irizpide horien arabera, ikasleak gauza hauek egitekogai ote diren begiratu behar dugu:

1. Nafarroako biodibertsitatearen indizea eta beste toki bat-zuetakoak erkatu eta gure aberastasun biologikoarenarrazoiak azaldu.

2. Nafarroan arriskuan dauden animalia eta landareei etahaien arazoei buruzko informazioa bilatu, aukeratu etamodu sistematikoan erregistratu.

3. Nafarroan arriskuan dauden espezie nagusiak ezagutueta bakoitzaren arazoak azaldu.

4. Basa bizian eragina duten giza jarduerak ezagutu, irudie-tan edo bertatik bertara ikusi ondoren, jarduera horienondorioak baloratu eta ondorio txarrak zuzentzeko ekint-zak proposatu.

5. Gizakion ekintza batzuen eta animalien eta landareenarteko kausa-ondore erlazioa azaltzeko hipotesiak sortu,bai haien bizitzari eta heriotzari dagokionez zein basapopulazioen egoerari dagokionez.

6. Nafarroako animalia espezie batzuen zentsu-datuak har-tuta, espezieren bat galtzeko zorian dagoela ohartu, etahipotesiak sortu espeziea hartara eraman duten ingurua-barrei buruz eta prozesua geldi lezaketen ekintzei buruz.

7. Norberak bakarka zein taldeka etxeko espezieen bizimo-dua eta heriotza hobetzeko eta basa espezieen babesahobetzeko egin ditzakeen ekintzak proposatu, ekintzeta-ko batean parte hartzeko gogoa azalduz.

8. Eguneroko jokaera batzuek basa bizitzan sortzen dituztenondoreez eta basa bizitzak pertsonan bizitzan duengarrantziaz dituzten ezagutzaz baliatu inguruko jendeahartaz sentsibilizatzeko ekintzak diseinatu eta burutzeko.

9. Nafarroako basa animalia eta landareek jasaten dituztenarriskuetako batzuk konpon litzaketen tresna teknologi-koak diseinatu.

10. Norberaren herriko natur elementurik adierazgarrienakaurkitu eta haiek kontserbatzeko jardueretan buru-belarriaritu.

11. Nafarroan ari diren elkarte kontserbaziozale nagusiakaipatu, eta haien helburu nagusiak azaldu.

12. Foru Administrazioak komunitateko etxeko espezieak etabasa espezieak behar bezala kontserbatzen eta babestendirela bermatzeko abiarazi dituen jarduera nagusiak aipa-tu eta sailkatu.

13. Nafarroan arriskuan dagoen espezieren bati buruzkoazterlantxoa egin eta kudeaketa-plana idatzi, ondokoakazalduz: abiarazi behar liratekeen jarduerak, jarduerahorietan arituko liratekeen taldeak eta baliatuko lirateke-en bitartekoak (zehapenak, zaintza, hedapena, dirula-guntzak, kalteordainak etab...).

14. Basa espezieen kontserbazioaren eta etxeko espezieakustiatzeko moduaren inguruan gizartean sortu direngatazketako batzuk deskribatu, jokoan ari diren interesakzehaztu eta norberaren iritziak arrazoiturik azaldu.

15. Eztabaida eta azalpenetan era konstruktiboan partehartu, besteen iritziak entzun eta haiei begirunea izan,norberaren iritziak agertu eta akordio zehatzak lortzekobidea erraztu.

Aurreko irizpide horietan, beharbada, kontzeptuek pisu han-diegia dute, halako sekuentzietan jarrerak ere garrantzi han-dia baitu hainbat egoeratan. Baina onartu beharra dago ezdugula esperientzia handirik balioak eta jarrerak ebaluatzen;are gehiago, batzuek uste dute jarrerak ezin direla ebaluatu.Dena dela, ikasleak beren hasierako jokabidea ezbaian jartze-ra bultzatzen ahal ditugu, zalantzarik gabe. Proposatzen direnamaierako jarduerek seguruenik jarrera pertsonalak argitzenlagunduko dute eta aukera emanen dute egoera orokorrahobeki ezagutzeko. Bilduma honetako hezeguneei buruzkounitatean zeregin zail horren abiaburutzat har litezkeen kontubatzuk azaldu ditugu.


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

B- UNITATEAREN GARAPENAJarraian Nafarroako landareen eta animalien arazoak aztert-zeko proposatu diren jarduerak komentatuko ditugu banan-banan. Informazio dosierra osatzen duen informazioaaurkituko duzue, bai eta jarduerak gelan nola gauzatu argitu-ko dizueten jarraibide batzuk ere. Jarduerak askotarikoakdira, eta bakoitzak bere ustez ikasleentzat egokienak direnakhauta ditzake. Gainera, jarduera asko aldakorrak dira, hau da,erabil daitekeen denborara eta irakaslea eta ikasleak ohitutadauden lan egiteko modura moldatzen ahal dira. Hala ere,lehen adierazi bezala, gogoan izan behar da jarraikoa ez delajarduera-fitxategia; beraz, ezinbestekoa da ikaskuntzakosekuentziako jarduerak esplizituki kateatzea.

MOTIBAZIO ETA IKUSKAPEN JARDUERAK

Motibazio eta ikuskapen jarduerak ibilbide guztietan egin dai-tezke. Era horretara, ikasleek aldez aurretik dituzten ideiak etanahiak aintzat hartzeko informazioa eskuratuko dugu etaaholkatzen edo aurreikusten diren ibilbideak aldatu ahal iza-nen ditugu, taldeari egokitzeko. Dena dela, jarduera batzukbereziki egokiak gerta daitezke maila edo ibilbide jakinetan.Aurrerago eskema kontzeptual alternatiboak aipatu ditugu,heziketa maila hauetako ikasleek izan ohi dituzten eskemakalegia, eta interesgarria izan daiteke haiek kontuan edukitzea.Gure ustez garrantzitsua da fase honetan informaziorik ezematea. Jarduera hauen helburua ez da zalantzak argitzeaedo akatsak zuzentzea, baizik eta ikasleek beren ideiak azale-ra ditzaten lortzea, unitateko jarduerak ideiotara moldatzekoeta, hala, egiten dituzten galderentzako erantzun arrazoituakaurki ahal izan ditzaten.

Hemen garatu dugun proposamenak zailtasun-maila desber-dinak ditu, egokitzapena ahalik errazena izan dadin. Jarduerairekiak hautatu ditugu, talde-eztabaidan oinarrituak, taldearenmailari errazago egokitzeko. Jarduera bakoitza lan-saio bate-an egin daiteke.

Jarduera hauen garapenarekin ondokoak lortu nahi dira:

· Ikasleak motibatzea eta Nafarroako flora eta faunarenarazoekiko interesa piztea haiengan.

· Unitatean landuko diren edukiei buruz ikasleek zer daki-

ten eta beraien abiapuntua zein den aztertzea.

· Eztabaida erraztea, ikasleek animalia eta landareen aurre-

an eta unitatean eginen duten lanaren aurrean dituzten

jarrerak ager ditzaten.

1- KONTAIDAZU ZER DAKIZUN HONI BURUZ...

"Ikasleek gai jakin batez ustez zer dakiten jakitea benetandakitena jakitea bezain baliagarria da. Tamir eta Lunettak(1977) tresna erraza diseinatu dute ikasleek irakasgaiko gaiezustez dakitenari buruzko informazioa lortzeko: txosten pert-sonala edo KPSI (Knowledge and prior study inventory).Honetan datza: ikasleei eskatzen zaie erantzuna gradutanmailakatzeko; gorengo maila gaia azaltzeko gaitasuna da.Helburua zerbait ongi ezagutuz gero hitzez ongi azaltzekogauza ere izan behar dutela ulertaraztea da.

Orain arte ohartu izan da askotan ikasleek beren burua goimailan jartzen dutela hitz edo adierazmolde errazak erabiltzendirenean eta, aldiz, hitz edo adierazmoldeok ez dakizkiteneansoilik uste dutela ez dakitela edukia. Sarritan, zenbat etagehiago jakin, orduan eta ezdeusagotzat jotzen dute berenmaila, errazago antzematen baitute zerbait ikasteko falta zaie-la. Ikasi behar dutela ohartzen ez direnean, nekezagoa gertat-zen zaie jarduerak egitea, uste baitute ez dutela zertan egin.

Aipatu galdera-sorta azkar egiteko modukoa da eta irakaslea-ri ez dio denborarik kentzen gelaz kanpo zuzentzeko. Galdereiesker ikasleak beren kontu has daitezke hausnar egitensekuentzian landuko diren edukietako batzuez; gainera, gal-dera-sortak ez du ezinegonik sortzen ikasleengan; aitzitik,aurretestek maiz sortzen dute, azterketa antzekoak izaki.Emaitzak gela osoaren aurrean agertzeko, ikasleei esku jasot-zeko eska dakieke, item bakoitzean beren burua jarri dutenmailaren arabera. Batzuei erantzunaren arrazoiak ematekoeskatzen ahal zaie. Hala, agerian geratuko da beren buruamaila oso altuan jarri duten ikasle batzuen azalpenak bat


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

datozela askoz beherago jarri diren beste batzuenekin, etahorrela ohartuko dira hasieran uste zutena ez zela haiek pent-satzen zuten bezain konplexua, irakasleak aldeak nabarmen-du beharrik ez duela. (JORBA, J. eta SANMARTÍN, N.;1994)1."

BALIABIDEEN KARPETAN galdera-sortaren hiru eredu sartudira, iradokitako maila eta ibilbideetarako eta ezarritako edu-kietarako egokiak. Beste ibilbiderik sortuz gero, galdera-sortaaldatu behar litzateke, baina beti ere kontuan izanik 6-10 batgaldera soilik egin behar direla.

Ikasleek ustez dakitenaren eta ikasiko dutela uste dutenarenberri ezezik baliagarria da, halaber, lanaren bidez zer ikasinahi luketen jakitea ere. Horregatik, galdera-sortaren amaieraaldean galdera berezia jarri da ikasleen igurikizunak "agertze-ko". Sekuentzia bukatutakoan berriz ere pasatzen ahal da gal-dera-sorta, ikasleek eurek zer ikasi duten balora dezaten.

2- ZERA ESATEN DUTE

Taldean eztabaidatzen hasi baino lehen, interesgarria izandaiteke ikasle bakoitzak minutu batzuez hausnar egitea fitxanageri diren iritziez. Eztabaidan zehar ikasleek plazaratzendituzten gaiak apuntatu behar lirateke, zertan dauden adosetab. Seguruenik ere erraz antzemanen zaie ikasleek sendosinetsita dituzten uste oker batzuei, esaterako lurralde berde-etan idorretan baino espezie gehiago daudela eta Natura opa-roagoa delako usteari. Beharbada adin horretakoengannahikoa zabalduta dauden gaiak agertuko dira, esaterakomaskota exotikoak eduki nahia: iguanak, tarantulak etab.Seguru asko, landareen eta animalien arazoen eta kontserba-zioaren inguruan, guk pentsatu ere egin ez ditugun gaiakazalduko dira, berehala ikasleen arreta berenganatuko dute-nak... On litzateke ahalik gutxien parte hartzea. Nolanahi ere,eztabaidari aldi batez bere kabuz ibiltzen utzi ondoren (irau-pena ikasleen jakinminaren araberakoa izango da), galderakegin daitezke unitatean landu asmo diren eduki batzuk balo-ratzeko, esaterako:

· Zer da "biodibertsitatea"?

· Zure ustez, Nafarroan Espainiako beste toki batzuetanbaino animalia eta landare gehiago edo gutxiago daude?Eta Europako beste toki batzuetan baino gehiago edogutxiago? Eta munduko beste toki batzuetan bainogehiago edo gutxiago?

· Hala ez bada, zergatik daude toki batzuetan beste bat-zuetan baino gehiago?

· Ongi biziko al da Karlosen iguana?

· Nafarroan, badago "arriskuan dagoen espezierik"?

· Badakizu Nafarroan inoiz neurririk hartu den animaliaedo landare espezieren bat babesteko?

3.- NIK USTE DUT...

Jarduera hau ondoko honen moldaera da: "Animal rights andanimal wrongs" (Nick GLASS)2. Oso konplexua da, gizataldea-ren balore anitz ukitzen baitira. Itemak D.B.H.ko 2. zikloan


2. SATIS 16-19 proiektua. 5. unit.

1. JORBA J. eta SANMARTÍN, 1994: «Enseñar, aprender y evaluar: un pro-ceso de regulación continua» (argitaratu gabe).

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

aplikatzeko asmoarekin formulatu dira, eta zehatzago 4. ibil-bidean aritu nahi duten ikasleak gogoan hartuta. Hala ere,aldatu egin daitezke, edo atal batzuk bakarrik aukeratu edobeste batzuekin osatu, eta horrela jarduera ikasleen mailaraeta aurreikusitako sekuentziako edukietara moldatu ahal iza-nen da. Nolanahi ere, eta moldaketa egin ondoren, behar delaerabakiz gero, jarduera honi esker ikasleek gogoeta egin ahalizanen dute unitatean lantzen diren gai gatazkatsuez, eta ezta-baidan aritu ahal izanen dira, zein bere iritziaren alde. Halaber,irakasleak gizakiak animaliak eta landareak erabiltzen dituenmoduaren aurrean ikasleek zer jarrera duten jakin dezake.

Proposaturiko galdera-sortari bakarka erantzuten ahal zaio"pertsona bakoitzak bere etxean duen gordeleku lasaian", kla-sea eman aurretik. Komeni litzateke erantzun zuzenik ezdagoela esatea, bakoitzak bere iritzia duela, besterik gabe; aregehiago, esan behar litzaieke balitekeela ez izatea uste sen-dorik sortako gai guztiez. Klasean ari garela, lehenbizi ikasle-ak 4ko taldeak eratu eta eman dituzten erantzunen inguruaneztabaidan jar daitezke 30 bat minutuz edo. Helburua nola-baiteko akordio-hastapena lortzea litzateke. Ez du balio"gehiengoaren alperra" erabiltzeak; kontua eztabaida-lehiaki-deak ideien bidez konbentzitzea da, ez botoen indarra baliat-zea. Taldearen iritziak plantila bakarrean idatz daitezke,bakarka erabili dutena bezalako plantilan, alegia. Akordiorikezin lortu izan bada, esaldiaren zenbakia marra batez ingura-tuz eta laukiak hutsik utziz adieraz daiteke. Taldeak iritzieninguruan eztabaidan ari direlarik, irakasleak adi-adi egonbehar luke eta ikasleen komentario interesgarriak apuntatu,gero gela osoak batera egingo duen eztabaidarako, batez ereirakaslea ohartzen bada ikasleek ez dutela iritzirik eman nahigai askori buruz.

Eta ondoren gela osoko eztabaida etorriko da; horretan beste30 minutu eman daitezke. Taldeen iritziak jasotzeko, BALIA-BIDEEN KARPETAKO plantila baliatzen ahal da, gardenkibatean proiektatuz. Eztabaida pizteko, ikasleei erantzunakarrazoiekin osatzeko eska dakieke, eta ondoren iritzi berekotaldeek arrazoi eurak dituztenez egiaztatu eta iritzi-aldaketakeragin dituzten arrazoiak zehaztu...

Unitatea lantzen bukatutakoan, interesgarri suerta daitekeikasle bakoitzak bere galdera-sorta aztertzea eta gogoeta egi-tea, galderaren bati beste erantzun bat emango liokeen,lehengo usteei eusten dien edo arazoa hasieran baino naha-siago ikusten ote duen argitzeko.

4- BIZIRIK IRAUN

Ba al dago ezer pizgarriagorik lan-unitateari jolasten ekiteabaino? Jarduera hau "La difícil tarea de sobrevivir" (GARCÍA,1996)3 lanaren moldaera da. Behar den materiala BALIABI-DEEN KARPETAN sartu da. Badago antzeko beste joko bat,hartza protagonista duena, "HUELLA"4 lanean ere. Jokoarenfuntsa bisoi europar familia batek gurasoen itzaletik urrunduzgero bizileku berrira heldu artean bizi dituen arazoen nondik--norakoak agertzea da.

"Partidatxoa" jokatu ondoren, on litzateke apur batez bisoiekizan dituzten arazoen inguruan hitz egitea: beste espezie bat-zuek ere arazo eurak dituzten edo ez, nola lor daitekeen hala-ko arazorik ez egotea etab...

Iradokizuna:

Jokoaren bitartez erraz antzematen ahal dira bisoi europarra-ren biologiaren eta bizi den habitataren ezaugarri bereizga-rrienetako batzuk. Jarraiko galdera hauek planteatzen ahaldira: zer ikasi dute haien elikaduraz, non egiten dituzte gor-delekuak, nola ugaltzen dira, zenbat bisoikume jaiotzen diraumaldi bakoitzean...?

5- PRENTSAREN TXOKOA

Egunkarietan, gizarte-berrien orrietan, inguruneari edo ingu-rugiroari buruzko albisteak azaldu ohi dira. Gainera, badaudealdizkari espezializatuak ere; batzuk nahikoa merkeak dira,eta baliteke ikastetxea bateren baten harpidedun izatea. Gaiagelan lantzen hasi baino bi aste lehenago, ikasleei eska dakie-ke has daitezela jakingarri iruditzen zaizkien albisteak biltzen.Unitatea lantzen den hamabostaldian, bildutako albisteakhorman jar litezke, egunkari tankerako zerbait itxuratuz. Geroberritu eta prentsa-fitxategian gordeko dira. Aldian-aldiankomunikabideetan biltzen baditugu lantzen ari garen gaiariburuzko albisteak, elementu gehiago izango ditugu hurasakonago aztertzeko, eta ikuspegi gehiago izango dituguikasleentzat interesgarriak eta sekuentziaren hezkuntz helbu-


3. Materiales de Educación Ambiental. Unidad: «Convivir con la natura-leza». Eusko Jaurlaritza, 1997.

4. ROJERO F. (1994): «Huella». Oso Pardo fundazioa. Santander.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


ruetako onuragarriak gerta litezkeen egoerak azaltzeko.Seguruenik ere, biltzen diren materilek ideia, eztabaida pro-posamena etab. ugari ekarriko dituzte.

Iradokizuna:

Albiste laburrak egokiak izaten dira imaginazioa lantzeko.Adibidez, ikasleei eska dakieke bakoitzak hauta dezala albistebat eta motz ditzala zortzi paper-zerrenda. Zerrenda bakoitze-an ondoko galderetako bati erantzun beharko diete labur-labur: Nork egin du? non? zer gertatu da? nori egin dio?zergatik? noiz? nola? nola bukatu da dena? Albistean ez badaageri deus galdera horietako bat argitzen ahal duenik, erant-zun gabe utziko da. Ondoren, galdera bakoitzaren erantzunezidatzitako zerrendak poltsa banatan gordeko dira, hutsik utzidirenak barne. Hala, poltsa batean, esaterako, "nork egin du?"galderaren erantzun guztiak bilduko dira, beste batean "non?"galderarenak eta abar. Hemendik aurrerakoa erraza da: ikaslebakoitzak "esku xaloa" sartu beharko du boltsetan eta bakoit-zetik zerrenda bat atera. Jarraian, albiste desberdinetakozortzi erantzun horiez baliatuz, balizko albiste baten istorioasortu beharko du, istorio bakan, barregarri, ero eta zentzuga-bea, alegia.

GARAPEN ETA IKASKETA JARDUERAK

6- NON DA ABERATSAGOA BIODIBERTSITATEA: NAFARRO-AN ALA DANIMARKAN?

Helburu zehatzak

· Biodibertsitatea zer den eta hurbilpen koantitatiboa nolaegin jakitea.

· Nafarroako flora eta faunaren oparotasunaz jabetzea, etabertako biodibertsitatearen indizea Europako besteherrialde batzuetakoekin erkatzea.

Ukitzen diren arloak

2. ibilbidea: Natur Zientziak.

Oinarrizko informazioa:

Ikus "Nafarroako biodibertsitate biologikoa", INFORMAZIODOSIERRA.

Orientazio didaktikoak

Garapen eta ikasketa jardueren hasieran biodibertsitateazmintzatu gara eta hura nola baloratu aztertu dugu. Lurraldebateko biodibertsitatea neurtzeko, espezieen oparotasunaren(espezie kopurua) eta azaleraren logaritmoaren arteko zatike-ta egiten da. Hezkuntza maila honetan ikasleek oraindik loga-ritmoak zer diren ez dakitenez, biodibertsitatearen indizeakalkulaturik emanen dugu. Hautabidez, badago kalkulagailuaherrialde bakoitzaren azaleraren logaritmoa mekanikoki kal-kulatzeko erabiltzea ere. Eragiketa hala, mekanikoki, egiteakez du laguntzen ulertzen zergatik baliatu behar den funtziologaritmikoa azaleraren guztirako kopurua erabili beharrean,baina, aitzitik, biodibertsitatearen indizea lurraldearen azale-raren arabera aldatzen dela ohartzeko balio du.

Ikasleen ariketen fitxaren hasieran ikasleek "biodibertsitatea"zer den definitu behar dute egunkarietako izenburuak eta ilus-trazioak oinarri hartuta. Maila honetan, biodibertsitatearenindizea zer den eta hura nola kalkulatu jakitea ez da berezgarrantzitsua, baina tresna baliagarria da Nafarroa ingurukobeste lurralde batzuekin erkatzeko eta hemengo oparotasunbiologiko handiaz jabetzeko.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

7.- ZEIN FAKTOREK ERAGITEN DUTE LEKU JAKIN BATEKOBIODIBERTSITATEAN?

Helburu zehatzak

· Biodibertsitatean eragina duten faktoreak ezagutzea.

· Hipotesiak egiaztatzea testuko informazioa aztertuz.


2. ibilbidea: Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak, Geografiaeta Historia.


Glaziazioen eta glaziazioarteko aldien txandakatzeak espezie-en dibertsifikazioan izan duen eragina aipatuko da labur--labur. Gainera, aipatuko da klimaren egonkortasunari eskerurteetan zehar hainbat moldaera eta espezializazio sortu dire-la. Komunitateek denbora aurrera joan ahala dibertsifikatzekojoera dute, eta horregatik zaharretan gazteetan baino espeziegehiago bizi ohi dira. Horrez gainera, baude beste faktore bat-zuk ere lurralde batetik bestera bidertsitate biologikoa etabiodibertsitate-indizea desberdinak izatea dakartenak: konti-nenteen jitoa eta kontinente-masa batzuk gainerakoetatikbakarturik geratzean sortu diren "espeziazio" ildo bereiziak.Nolanahi ere, jarduera honetan arituko diren ikasleen mailakontuan hartuz, ez dugu askorik sakondu nahi gai horietan.

Jarduera honen fitxari jarraituz, ikasleek hipotesiak sortubeharko dituzte lurraldeen biodibertsitatean eragina dutenfaktoreei buruz. Beren usteak egiazta ahal izan ditzaten,IKASLEEN LIBURUAN informazio-testua ezarri da. Kontsultabibliografikoak egiteko nahikoa autonomia badute eta gelakoedo eskolako liburutegian kontsultarako material egokiabadago, ikasleei eska dakieke beren kabuz aurki ditzatelabehar den informazioa.

8- ZERGATIK DA HORREN HANDIA BIODIBERTSITATEANAFARROAN?

Helburu zehatzak

· Nafarroako dibertsitate biologiko handiaren arrazoiakulertzea testu bat irakurri eta mapa tematikoak interpre-tatuz.


Datu interesgarri batzuk daude "...Eta zergatik da hain han-dia Nafarroan?" atalean, INFORMAZIO DOSIERREAN.


2. ibilbidea: Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia, etaNatur Zientziak.

Orientazio didaktikoak:

Aurreko jarduerari esker behin honezkero ikasleek badakitezeintzuk diren lurralde jakin bateko biodibertsitatean eraginaduten faktoreak. Oraingo jarduera honetan faktoreokNafarroan biodibertsitate-indize handia nola sortu dutenaztertuko dugu.

Jardueraren hasieran aurreko jardueran ikasitako faktoreakgogoratzen ahal ditugu: historia geologikoa, klima, erliebea,kokaera geografikoa eta gizakion jarduera. Eztabaida sorta-razten ahal da faktore bakoitzak Nafarroan duen eraginareninguruan. Azaltzen diren lehenbiziko ideiak abiaburu hartuta,aurreko jardueran egindakoa egin liteke, baina bi eratara: jar-duera honen izenburuko galderari erantzuteko behar deninformazioa eman dakieke edo bestela beren kabuz aurki dit-zatela eskatu.


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

Informazioa ematen bazaie, jarduerako ariketa bakarra mapakinterpretatzea izanen da, ondorioak atera ditzaten ezagutzendituzten faktoreen aldakortasunaz eta eraginaz eta Nafarroansortu duten biodibertsitate-indize handiaz. Hobe testua azke-nean ematen bazaie eta mapak aztertuz egindako interpreta-zioen koherentzia baloratzeko erabiltzen bada.

Informazioa beraiek aurkitzeko esanez gero (bide hau zaila-goa da), eska dakieke taldeka jartzeko eta talde bakoitzak fak-tore bat azter dezala. Lana honela bana daiteke, adibidez:

1 taldea:Nafarroako eskualde guztietan klima bera al da? Ikertueta egin Nafarroako klima-mapa.

2 taldea:Erliebea, mota askotakoa al da? Egin mapa topografikoaeta pintatu kolore desberdinez ondoko tarte hauek: 0-200-400-600-1.000-1.400-1.800-2.000 m.

3 taldea:Ikertu Nafarroako historia geologikoa, gertaera garrant-zitsuenak ezagutzeko (aldi geologikoak noizbait aztertubadira soilik).

4 taldea:Lortu Nafarroako landaretza potentzialaren mapa etabeste bat lur-erabilerak edo oraingo landaretza agertzendituena, eta erantzun galdera honi: Gizakion jarduerekasko aldatu al dute Nafarroako landaretza potentziala?5

Talde-lana amaitutakoan, denen aurrean azalduko dira etaondorioak aterako dira. BALIABIDEEN KARPETAN jarduera-rako behar diren testu laburra eta mapa guztiak ageri dira:mapa topografikoa, litologikoa eta klimatikoa, eta landaretzapotentzialarena. Proposatu diren bi hautabideei eta bigarrenhautabidean taldeka aritzeari esker jarduera ikasle guztienezaugarrietara moldatu ahal izanen da.

9- ZERGATIK EZ DUZU BASOILAR BAT AURKITUKO BARDEAN?

Helburu zehatzak

· Toki bateko ingurunearen eta bertan bizi diren animaliaeta landare espezieen arteko erlazioaz jabetzea.

· Izaki bizidunak beren ingurunera moldatzea dakarrenhautespen naturalaren mekanismoa gutxi gora-beheraulertzea.




Jardueraren lehenengo atalean Nafarroako komunitate natu-ralen askotarikotasuna anduko da transektu bat eginez.

Oso litekeena da ikasleek lehendik ere jakitea izaki bizidunakberen habitateko ingurunearen ezaugarrietara moldatzendirela. Hala ere, ez dituzte ezagutzen espezieen moldakorta-sunaren funts genetikoak, hau da, ez dakite moldakortasunaez dela mekanismo "konszientea", baizik habitat jakin bateraedo bertan gertatzen diren aldaketetara ongien moldatzendiren konbinazio genetikoek irautea ahalbideratzen duen pro-zesu konplexua, hautespen naturala deritzona. Prozesu horierraz azaltzeko, maila honetarako gehiegizkoak liratekeenedukietan sartu gabe, jarraiko esperientzia proposatzendugu: "eper zuria":

Ebaki 30x30 bat zentimetroko kartulina zatia, 2x2 zentimetroko 30 fitxazuri eta beste kolore bateko, ahal dela nabarra, beste 30. Kartulina zatiaeper nabar espezie bat bizi den lurraldea izanen da (jarri 10 fitxa taula-ren gainean). Halako batean, genetikaren kapritxo bategatik, neguanluma zuriak hazten zaizkion eper bat jaio da (kendu fitxa nabar bat etajarri zuri bat). Arrano beltza eta beste harrapari batzuk ehizan dabiltza-nean, elurretan zailago dute eper zuria ikustea nabarrak ikustea baino;harrapariek lau eper nabar ehizatu dituzte (kendu 4 fitxa nabar).Ugaltzeko garaia iritsi denean, neguan luma-zuritzen den eper bakoit-zak ezaugarri hori transmititu die bere umeei (gehitu beste bi fitxa, biume, lehengo fitxa bakoitzeko; umeek gurasoaren kolorekoak izanendira). Jakina, maila honetan ez dira kontuan izanen bikote homo etaheterozigotikoen aldakuntzak, ez eta gene batzuk dominanteak etabeste batzuk errezesiboak direnik ere. Hurrengo neguan harrapariekeper kopuru jakina ehizatu dute; fitxak kendu behar dira. Eper nabarrakzuriak baino errazago ehizatzen dituztenez, "ehizaldi" bakoitzean fitxazuri bakoitzeko bi fitxa nabar kenduko dira. Ondoren ugalketa etorrikoda berriz ere, eta galdutako eperren ordezkoak jaioko dira. Zikloa hain-


5. Oraingo landaretzaren eta landaretza potentzialaren mapak eta datuak:«Mapa de aprovechamientos y cultivos de Navarra» (1:200.000).

Nekazaritza Ministerioa.ELÓSEGUI J. (1982): «Navarra, naturaleza y paisaje». Nafarroako Aurrezki

Kutxa.RIVAS MARTÍNEZ, 1987: «Memoria del mapa de vegetación de series de

vegetación de España». Sail teknikoa. ICONA. Madril.Bascones J.C. (1995): «Memoria del mapa de series de vegetación de

Navarra». Nafarroako Gobernua.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

bat aldiz egin ondoren, taulako fitxa guzrtiak zuriak izanen dira. Horra,espezie berria sortu da: "eper zuria".

Gaia sakontzeko iradokizunak

Mapak interpretatzeko beste ariketa bat proposatzen ahal da,espezieak bizi diren natur habitetara moldatzen direlako ideiasendotzeko. Horretarako, ikasleei proposa dakieke mapak(klimatikoa, topografikoa eta landaretza potentzialarena)baliatuz edo gainjarriz ondoriozta ditzatela zein inguru-ezau-garritara dauden moldatuta Nafarroako landare espezie nagu-siak: pagoa, haritza, erkametza, artea... Ondorioak zuzen otedauden argitzeko, aski dute zuhaitz-gidaren bat kontsultat-zea. Irakasleak espezieei buruzko informazioa eta diagramabioklimatikoak aurki ditzake lan honetan: "Memoria del mapade vegetación de series de vegetación de España".6

Animalia eta landareen ezaugarri morfologiko batzuei antze-manez nola eta zein habitaten bizi diren ondorioztatzen ahalda maiz. Hori dela eta, "Jakina, Watson adiskidea" joko erra-za prestatzen ahal da. Nahikoa izanen da animalia eta landa-reei buruzko 10 diapositiba hautatzea eta ikasleeiproposatzea pentsatzeko Sherlock Holmes bezain ikertzaileonak direla eta ahalik daturik gehien ondorioztatzeko diaposi-tiban ageri den izaki bizidunaren "nondik-norakoez".Ikastegietan baliatzen ahal diren diapositiba edo argazkienfondoak egoten dira. Kontuz jokatu behar da eta habitat asko-tan bizi daitezkeen espezie generalistak hautatu beharreanhabitat bereizietara moldatutako espezie espezialistak hauta-tu behar dira, moldaera morfologikoak ongi nabarmentzeko.Halaber, kontuan izan behar da errazago antzematen direla

animalien moldaerak landareenak baino. Hala ere, ILZetanmaterial osagarria izanen dute maileguan har daitekeen kar-peta batean.

10- ZERGATIK GALDU ZIREN LEIZE-HARTZA ETA DODOA?

Helburu zehatzak:

· Espezieak galtzea prozesu naturala bada ere, gaur egungizakiok prozesu horren abiadura arrisku handiarekinareagotzen ari garela ulertzea.

· Informazioa lortzea iraganean eta oraintsu galdu direnespezie batzuez, bai eta galdu izanaren kariez ere.

· Nafarroako lurraldean gaur egun ere landare eta anima-lia batzuk galtzeko prozesuan daudela ulertzea.


2. eta 3. ibilbideak: Natur Zientziak, eta Gizarte Zientziak,Geografia eta Historia.


Ikasleek uler dezaten espezieak galtzea prozesu naturala delaeta gizakion jarduerek hartan eragina izan dezaketela, iraga-nean arrazoi oso desberdinengatik galdutako bi espezierenkasuak aurkeztuko zaizkie: haitzuloetako hartza eta dodoa,hau oraintsu. Albisteen ondoren datorren galdera-sorta labu-rrak jarraibide batzuk eman ditzake bi kasuok aztertzeko.

Behin bi kasuak erkatu eta bien kariak (naturalak eta gizakia-ren eragina) identifikatuz gero, Iberiar penintsulan katamot-zak izan duen bilakaera aztertuko da, espezie entzutetsua denaldetik. Azkenik, hausnar eginen da Nafarroako egoeraz;horretarako gure komunitatean galdu diren espezieak etaegun galtzeko arrisku larrian daudenak hartuko dira hizpide,eta egoeraren kariez mintzatuko gara.


6. RIVAS MARTÍNEZ, 1987. Serie Técnica. ICONA. Madril.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

11- NOLA DAGO GURE ANIMALIEN ETA GURE LANDAREENOSASUNA?

Helburu zehatzak

· Nafarroako dibertsitatearen osasuna zertan den balorat-zea, Nafarroan Arriskuan dauden Espezieen Katalogoanageri diren espezieen kopurua kontuan izanik.

· Dibertsitate biologikoaren hauskortasunaz eta zaugarri-tasunaz ohartzea, nahiz eta espezie ugari egon.



Oinarrizko informazioa

6. eta 8. jardueretan biodibertsitatea nola neurtzen den ikusidugu, eta Nafarroan handia dela. Alabaina, biodibertsitatea-ren indizeak ez du ezer adierazten basa landare eta animalienpopulazioez. Horregatik, ez da aski espezie bakoitzeko indibi-duoen kopurua zenbatekoa den jakitea, hots, populazioa zen-batzea ez da nahikoa; aitzitik, epe luzean espezieak iraun ahalizanen duen baloratu behar da. Hala, berebizikoa da kopuruazgainerako beste faktore batzuk ere aintzat hartzea, esaterakopopulazioa zatikaturik ote dagoen, ugaltzeko eta gene-jariora-ko konexiorik ote dagoen, habitata espezieak behar dituenbaliabideak emateko behar bezain zabala eta behar bezalakokalitatekoa ote den etab. Halaber, kontuan izan behar dapotentzialki egon behar liratekeen espezie guztiak ote dau-den, edo artifizialki sartutako espezie edo barietateren batek"kutsadura genetikoa" ekar ote lezakeen edo espezie autokto-noei kalte egin ote liezaiekeen. Horretarako azterlan anitz eginbehar dira, orain arteko ikerkuntza hankamotz baitago; hel-burua datu fidagarriak lortzea da, Nafarroan Arriskuan dau-den Espezieen Katalogoa sortu eta eguneratzeko. Oraingozlandareen eta ornodunen katalogoa soilik dago eginda.Gainerako taldeez ezer gutxi dakigu. Gaur egun OrnogabeenKatalogoa egiten ari dira.

Ilustrazioaren iturria: Materiales de Espacios Protegidos de Aragón.

Informazio gehiago eskuratzeko: "Nafarroan arrisku larrie-nean dauden basa animaliak", "Babesaren kategoriak","Arriskuan dauden Espezieen Katalogoa" (INFORMAZIODOSIERRA).


BALIABIDEEN KARPETAN laburpen-taula sartu da; bertanornodun espezie babestuei eta haien kategoriei buruzkodatuak ageri dira. Ikasleei ematen ahal zaizkie. Taulako datuezbaliatuz honako hauek kalkula ditzakegu:

- Talde bakoitzean arriskuan dauden espezieen portzen-taia.

- Ornodun guztietatik arriskuan dauden espezieen port-zentaia.

Taulako datuak eta kalkuluen emaitzak interpretatuz, ondoriokezkagarri hau aterako dugu: "ornodunen taldean, hiruespezietatik bat Nafarroan Arriskuan dauden EspezieenKatalogoan sartuta dago".


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

12- ZER DAKIGU ARRISKU HANDIENA DUTEN GURE ESPE-ZIEEI BURUZ?

Helburu zehatzak

· Nafarroan arrisku larrienean dauden animalia eta landareespezieak zeintzuk diren jakitea.

· Espezie horiei buruzko informazio adierazgarria aukerat-zea eta era sistematikoan erregistratzea aurrez ezarritakoformatuan (fitxan, bibliografiaren aurkibidean, marraz-kietan).


ibilbidea: Ingurunearen Ezagutza, Hizkuntza, Plastika

2. ibilbidea: Natur Zientziak, Hizkuntza eta Literatura.


Nafarroako Gobernuak Natura Interpretatzeko Zentroak sortuditu. Leku horietan ikasleentzako ibilaldi gidatuak antolatzendira. Gidariek informazio ugari eman dezakete zentroen ingu-ruko naturguneetan bizi diren espezieak hobeto ezagutzeko:hezeguneetako espezieak (Pitillas eta Las Cañas), basokoespezieak (Bertiz), harkaitzetakoak eta basokoak (Otsagabia),Nafarroako mendialdekoak (Erronkari). Erronkariko etaOtsagabiko Interpretazio Zentroek, espezie nagusiei buruzkoinformazio orokorra emateaz gain, beren erakusketen atalbatean hartzari eta ugatzari buruzko azalpen luze-zabalakeskaintzen dituzte. Beste natur ingurune mota batzuetan ere(estepa, ibaia) noizbait interpretazio zentroak izanen ditugulaespero dugu.


Jarduera honen garapenean bi zati aurkeztu ditugu erabatdesberdinak: batean ikasleek informazioa bildu behar dutebakarka eginen duten ikerketa txikiaren bitartez, eta besteannork bere lana prestatu behar du ikaskideei ikerketarenemaitzak horren bidez azaltzeko.

Katalogoan dauden espezieetatik arrisku larrieneko katego-rian sailkatu direnak ageri dira koadro batean, galzorian dau-den espezieak, hain zuzen ere.

Hegaztiak: Txori zezena, ugatza, Bonelli arranoa, Naumannbelatza, eper zuria, basoilarra, eper grisa, basoiloa, gangaazpizuria, okil ertaina, okil gibelnabarra.

Ugaztunak: Bechstein saguzarra, arratoi-belarri txikia, ferra--saguzar mediterraneoa, hartz arrea, igaraba.

Ornogabeak: Ibai-karramarro autoktonoa.

Litekeena da katalogoko beste kategoria batzuetan sailkatuta-ko espezieen artean ikasleek hobeto ezagutzen dituzten edobereziki miresten dituzten espezieak egotea, eta horiek era-kargarriagoak izanen dira beraientzat. Bestalde, espezieariburuzko informazioa erraz lortzen ahal den ala ez kontuanhartu behar da hura aukeratzeko orduan, eta aukeratuko denespezie-multzoa, oro har, Nafarroako faunaren arazoen ikus-pegi zabala izateko modukoa izan dadin saiatu behar dugu.Horregatik komeni da ornodun talde guztietako espezieaksartzea. Izan ere, ez luke zentzu handirik izanen hiru saguzarmota ikertu eta arrain espezie bat ere ez ikertzeak.

Beste aukera batzuk hauek izaten ahal dira: baso-igel jauzka-ria, gailurretako uhandrea, lertxun gorria, belatz handia, uhal-de-enara, mirotz urdina, lanproia, lanperna-musua,zuhaitz-igel arrunta, Lataste sugegorria, aztorea, arrano txi-kia, hontza handia, muturluze pirinearra, erbinude zuria,basakatua. Halaber, Nafarroan galdu egin diren hiru espezie-ak baina inoiz gure arbasoekin bizi zirenak: otsoa, katamotzaeta basahuntz pirinearra. Nafarroan arriskuan dauden landa-reei buruz eskuratzen ahal den informazioa teknikoegia daeta, ondorioz, ez da egokia hezkuntzaren maila hauetan.

Espezieen zerrenda luze-luzea da, baina erraz eskuratzen ahalda; INFORMAZIO DOSIERREAN horren erreferentzia dago.Nolanahi ere, BALIABIDEEN KARPETA OSAGARRIAN zerren-da sartu dugu. Karpeta hori maileguan har daiteke edozeinILZtan.

IKASLEAREN LIBURUAN fitxaren eredu bat proposatzen da,ikasleek beren informazioa antolatu eta erregistratzeko erabildezaten nahi izanez gero. Alabaina, kontuan hartu behar dafitxa hori informazioa tratatzeko laguntza baizik ez dela (infor-mazioa jorratu, antolatu eta erregistratzeko). Ikasleek taldeki-deei informazioa azaltzeko orduan, berriz, ohiko fitxategiaedo txostena albora utzi eta beste bideren bat bilatzea duzueonena. Denboraz ongi bazabiltzate, guk orain proposatukoditugun beste aukera batzuk erabil ditzakezue. Errazenetik


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

zailenera doazenez, ikasleen gaitasun edo motibazioen arabe-ra hautatu ahal izanen dituzue. Alde batetik heziketa mailabereko ikasleen artean dauden aldeak izan ditugu gogoan, etabestetik, jarduera hau lehenbiziko bi ibilbideetan proposatzendela eta ibilbideok ez direla ziklo berari zuzenduak.

1. aukera:

Eman diezaiogun gatz pixka bat gure espezieen biologia,habitat, banaketa, elikadura eta abarreko ezaugarrien azalpe-nari. Egin ditzagun marrazkiak, testu umoretsuak, jar ditza-gun geure pertsonaiak hizketan, kexuka, salaketak egiten...Gero artikulu guztiak batu eta aldizkaria "argitaratuko" dugu:NAFARROAN ARRISKUAN DAUDEN ESPEZIEAK. Har ditza-gun adibidetzat QUERCUS aldizkariaren EL CÁRABO edoWAPITI aldizkariak. Zer deritzezue EL CÁRABO aldizkarianargitaratutako artikulu hauen izenburuei? Ez al dira adieraz-garriak?

"Tximista-txoriak bere bizitzaren sekretuak azaldu dizki-gu" (belatz handia)

"Falco andrearen agenda ezkutua. Hegazti harraparieninkubazioaren hamaika xehetasun lehenengoz agerianjartzen dituen dokumentu zirraragarria"

"Antzaren migrazioa. Gure korrespontsalak antzara emezaildu baten bizkar gainean Europan zehar egindakobidaia kontatzen digu"

"Lepazuriak difamazioagatiko kereila jarri du"

"Sagu kasua: nork jan zituen haziak, saguak edo lursa-guak?"

"Kume okerra: kukukumea"

"Haritz baten zoritxarrak"

"Pizti deritzen animalien ezkutuko dosierra"

"Amorruaren birusaren abentura gomenda ezinak"

"Maisu Azeriren zoritxarrak"

"Espioi grisa" (kukuaren bizitzari buruzko lehen emanal-dia)

"Txangoa haritzean zehar"

"Minitragedia: pagatxak haritza hiltzen duenean"

"Eztabaida: azkonarrak eta azeriak gure galderei erantzundiete"

2. aukera:

Pertsonek argazkien album pertsonalak izaten ditugu.Zergatik ez dute horrelakorik izanen gure animalia eta landa-reek? Ikasleek ikertu duten animalia baten bizitzaren unerik"aipagarrienak" hautatuko dituzte: jaio diren eguna; lehenhegalaldia; lehen ehiza-saioa; gurasoak utzi zituen eguna;benetako arrisku batetik salbatu zenean; lehen laguna, …Gero, gertaera horiek hartu eta "argazkien" itxurako animalienmarrazkiak egin ditzatela. Dibertigarria litzateke une adieraz-garri horiek guztiak hautatu eta "argazki" horien oinak lehenpertsona erabiliz era egokian idatzi ondoren espezie bakoit-zari buruz aurkitu dutena gainerakoei komunikatzea. Nahibadute eta horrelakorik lortzen badute, benetako argazkirenbat ere erabil dezakete eta, beraz, lana erraztu eginen zaie.

BALIABIDEEN KARPETAN adibide bat dago hartz arrearenalbumeko argazki batzuekin.

3. aukera:

("Bizirik iraun") jardueran lurraldea bilatzen duten bisoieuropar gazte batzuen abenturei buruzko mahai-jokoa erabilizen. Halaber, hartz arreari buruzko "Huella" HezkuntzaProiektuan sartu den antzeko beste joko bat ere aipatu da.Orduan ez badute egin, ikasleek froga dezakete jokoen bidezbi espezie horiei buruzko informazio asko eskuratzen ahaldela. Beraz, zergatik ez dute, nola bakarka hala talde txikietan,antzeko zerbait asmatuko ikertu dituzten espezieei buruz?Gero elkarren artean truka ditzakete partida batzuk jokatzekoeta, bide batez, jokoak lantzen duen espezie horri buruzkozerbait gehiago ikasteko.

Gaia sakontzeko iradokizuna

Interpretazio Zentro bat bisitatzeko programa egitea aukeraezin hobea izaten ahal da Nafarroako animaliak eta landareak,bertako habitatak eta arazoak hobeto ezagutzeko. Bisitaldia


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

datuak eta informazioa eskuratzeko prestatzen ahal da, habi-tat natural horren argazkiak ateratzeko, toki hori azaltzen denkondairak edo tradizioak biltzeko, ikuspegi desberdinetatik(ekologikoa, ekonomikoa, soziala eta kulturala) bertako ara-zoak aztertzeko. Kontuan hartu behar da espezie batzuen bizi-raupena gizakiaren jarduera batzuekin bateraezina dela eta,beraz, adierazi den biziraupen hori eta gizakiak egiten duenbitarteko naturalen aprobetxamendua bateragarri bihurtzekonahitaez neurriak aplikatu behar direla. Bisitaldiaren bidezgehienetan hirikoa den edo landa esparruko erritmo edo ohi-tura horietatik urrun dagoen gure ikaslegoak espezie batzuenkontserbazioari eta gizartean horrek dituen eraginei buruzkoarazoen beste ikuspegi bat izan dezake.

13- ZERGATIK DAUDE ARRISKUAN ESPEZIE HAUEK?

Helburu zehatzak

· Irudi bat aztertu eta eztabaidatuz, animalia eta landareenartean eragin positiboa edo negatiboa duten giza jardue-rak identifikatzea.

· Jarduera horiek espezie batzuetan dituzten eraginakbaloratzea.

· Efektu negatibo horiek gutxitzeko edo ezabatzeko eginlitekeenaz hausnar egitea.


1. ibilbidea: Ingurunearen Ezagutza

2. eta 3. ibilbidea: Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak,Geografia eta Historia.


INFORMAZIO DOSIERRA kontsultatzen ahal da Zeintzuk diraNafarroako basa biziaren kontrako mehatxu larrienak? ata-lean


Jarduera hau aholkatu diren lehen hiru ibilbideetan landubehar da eta, beraz, hiru mailetarako izaten ahal da, eta kasuhonetan lamina bat behatzea eta horrek sortzen dituen irado-kizunak eztabaidatzea planteatzen da, eztabaida hori eskatzenden mailari egokituz alegia.

Jarduerari ekiteko hiru gai hauei buruzko ideia-jarioa propo-satzen dugu:

1.- Zeintzuk dira basa bizian eragin kaltegarria izan dezake-ten giza jarduerak?

2- Ezagutzen al duzue animalia eta landareetan eragin posi-tiborik duen giza jarduerarik?

3.- Aipatu dituzuen jarduera guztien eragin kaltegarria beraal da? Zergatik dira batzuk txarragoak edo ez horren txa-rrak?

BALIABIDEEN KARPETAN tamaina handiko kolorezko laminabat dago eta bertan zuzenean Nafarroako landaretza eta fau-nan eragina zuten gizakiaren jarduerak azaltzen dira. Halaber,horren kopia txikiagoa dago, zuri-beltzean eta itzaldurekin,ikasleei emateko. Lamina bera, baina zenbatuta, taxuera sin-plearekin eta deskripzioarekin, BALIABIDEEN KARPETANdago. Jarduerarekin jarraitzeko lamina hori ondo ikustekotokian jarriko da eta minutu batzuetako astia utziko da isiliksakon aztertzeko.

Talde txikiekin lanean hasi aurretik, nahi izanez gero, behake-ta zuzenduta egiteko saio laburra hasten ahal da. Saio hone-tan planteatzen ahal diren galdera batzuk, lan-mailarenarabera, hauek izan daitezke:

· Zeintzuk dira irudian ikusten ditugun giza jarduerak?

· Uste al duzu jarduera horiek guztiek eragina dutela bizit-za basatian? Onuragarria den jarduerarik ikusten ahalduzu? Zeintzuk dira kaltegarriak? Ba al dago eraginik, ezonik eta ez txarrik, ez duen jarduerarik?


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

· Zer eskuratzen da jarduera kaltegarri horiekin? Zeintzukdira onurak?

· ¿Fauna, flora edo biak ukitzen dituzte?

· Zure ustez zeintzuk dira larrienak? Zergatik? Larritasunhori zeri lotuta dago?

· Eragin negatibo horietatik guztietatik, zeintzuk diragehien errepikatzen direnak? Merezi al du guk multzo-etan sailkatzea, adibidez habitatak deuseztea edo haus-tea, espezieak kaltetzea edo galtzea, etab.?

· Zure ustez ekintza horietarikoren bat debekatu eginbeharko litzateke? Agian aurrera jarrai dezake, baina kal-teak ekiditeko mugak ezarriz? Nola?

· Eta, hori gora-behera, zer egiten du jirafa batek hemen?

Kasu bakoitzean galderak hautatuko dira unitatea lantzekoaukeratu den konplexutasun-mailaren arabera.

Taldean eginen den eztabaida hau ordeztu egiten ahal da, edotalde txikiagoetan eginen den beste batekin jarraitu.IKASLEAREN LIBURUAN 1. eta 2. ibilbidea egiten dutenent-zako plantila bat aurkituko duzue, eta beste bat 3. ibilbideaburutzen dutenentzat. Ikaslegoak eztabaidan zehar oharrakapuntatzeko erabil ditzake plantilok. Jarduera bukatzeko ira-dokizuna egiten da: taldeen arteko gora-beherak argitzeko,halakorik badago, ikasle guztien arteko eta guztientzako azal-penak ematen ahal dira eta gai zehatz horiek denen arteaneztabaidatu.

Jarduera baten eragin kaltegarriak neurtzeko ondoko alderdihauek hartzen ahal dira kontuan:

· Indibiduo solteak edo espezie osoa ukitzen dute.

· Toki mugatuan edo alde handiagoetan dute eragina.

· Kalteak toki edo sasoi jakin batzuetan gertatzen direneanbaino ez dituzte sortzen.

· Eragozpenak eragiten dituzte edo espezieen bizitza etaugalketa arriskuan jartzen dute.

· Espezie ukituak endemikoak edo espezie babestuak dira.

· Habitat naturalen deuseztapena edo kutsadura eragitendute.

· Eraginak aldi batean baino ez dira nabaritzen.

· Gertatzen diren kalteak behin-betikoak dira.

Kalteak ekiditeko neurriak hartzen ahal dira.

14- ETXE HONDATUEN ETA MAIZTER KALERATUEN BILA

Helburu zehatzak

· Tokian bertan dibertsitate biologikoan eragin negatiboakdituzten jarduera batzuk aurkitzea eta hurbileko inguruanespezie mehatxatuak ikertzea.



2. eta 3. ibilbideak: Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia.


Eskolatik hurbil dagoen toki bat bisitatzea aholkatzen da;txango hori goiz batekoa edo ordu batekoa izan daiteke.Xedea eskolako haurrek hurbil duten inguruan espezie horiekdituzten arazoak zehaztea eta udalerrian ikerketa txikia egite-ko motibatzea da.

Bisitatuko den tokiak altuera nahikoa izanen du, bertatik ikus-pegi zabala edukitzeko modukoa alegia. Toki horretan gaude-nean lurraldea atzematen edo aldarazten duten giza jarduerakidentifikatzeko ahalegina eginen dugu eta bertan daudenhabitat natural edo erdi-naturalen sailak zeintzuk diren adie-razi. Behaketa horiek krokis batean islatzen ahal dira. Bi gal-dera egin behar dira: nolakoa ote zen paisaje hau duela 50urte? Zeintzuk dira gure herrian bizi ziren animalia edo lan-dareak?


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

Berriz ere eskolan ikerketa egitea proposatzen da herrianorain 50 urte zegoen paisajea berregiteko. Besteak beste, jar-duera hauek egin daitezke:

· Espezieei buruzko edo paisajeari buruzko datuak esku-ratzeko aukera ematen duten antzinako mapak, argaz-kiak, albisteak eta testuak berrikustea.

· Nekazari, abeltzain, zahar, ehiztari eta, oro har, lehengoespezieei buruzko informazioa duen eta non zeudendakien jendeari inkestak egitea.

· Herrian galdu diren espezieen zerrenda egitea, eta galerahorren arrazoiak ezagutzea.

· Bildu den informazio horrekin herriaren duela 50ekomapa egitea.

15.- ZUHAITZEK HITZ EGINEN BALUTE…

Helburu zehatzak

· Nafarroan bakanak izateagatik babestuta dauden zuhait-zen arteko batzuk ezagutzea.

· Beste izaki bizidun batzuekiko jarrera enpatikoak sustat-zea.

· Kontserbazio eta babes hobea ekarriko duen ekintzarenbat sustatzea.



2. ibilbidea: Gizarte Zientziak


Irakasleek informazioa dute INFORMAZIO DOSIERREAN,zehatzago "Nafarroan Arriskuan dauden LandareenKatalogoa" atalean. Halaber, "Diario de Navarra" egunkariak1997ko azken hilabeteetan igandeko astekariaren azkenorrian Nafarroako zuhaitz bereziak aztertu ditu. Caja Ruralerakundeak 1997an egin zuen egutegian ere monumentunaturalen argazkiak azaltzen dira.

Zuhaitz baten urteak, gutxi gora-behera, kalkulatzeko hau

egin behar da: Nafarroako espezie gehienen hazkuntza-errit-moa antzekoa da. Konifero eta makalen kasuan enborrarendiametroa 2 cm inguru hazten da urtero; hostozabaletan haz-kundea 1 cm-koa da. Beraz, orokorrean, arbola baten adinakalkulatzeko aski da enborraren diametroaren zatiketa egitea,lurretik 130-150 cm-ra neurtuta, eta zati bi egitea baldin etakoniferoa bada edo zati 0,6 hostozabala bada.

Zehatzagoak izateko taula hau erabil daiteke:

URTEAKDiametroa Pagoa Pinu gorria Haritza Aleppo pinua Artea Gaztainondoa

5 15

10 40 20 30 25 30 20

15 45

20 70 40 60 50 30

30 100 65 85 80 45

40 130 90 115 105 60

Argi dago ale guztiak ez direla neurri berean hazten. Zuhaitzabasoan hazi bada, oso hurbil kokatuta dauden beste zuhaitzbatzuekin lehian, zirkunferentzia berak urteak halako bi direlaesaten digu, hau da, lodierari dagokionean hazteko abiaduraerdia da. Ahal denean neurketa ondo hazi diren zuhaitzetanegin behar da, bakarrik edo beste ale batzuetatik urrun dau-den arboletan.


Material hauen funtsezko helburua eskolako haurrek inguru-giroarekiko duten sentsibilitatea areagotzea da, hau da, "nor-banakoak ingurugiroa jarrera enpatikotik ulertzekoezaugarrien multzo gisa" (PETERSON). Sentsibilitatearengarapenak osagai afektiboak eta kognitiboak ditu. Jarrerahonek osagai afektiboa sustatu nahi du; horregatik, bada,garrantzitsua ez da "Monumentu naturalak" kategoriarenbabesaren esangura ezagutzea, edota zeintzuk diren gureaparteko arbola horiek ezagutzea. Izaki bizidunak begiruneztratatzeko jarrera hobetu egiten ahal da baldin eta "ale jakinbatzuekiko eta hurbileko espezieekiko sinpatiazko "harremanpertsonalak" eratzen badira. Halaber, errazago igarotzen ahalda hausnarketatik ekintzetara helburua hurbilekoa eta ezagu-na bada.

Ikasleekin kanpoko jardueretan dugun esperientziari eskerondoko pasadizo honetan laburtuko duguna frogatu dugu:


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

ibilbide jakin baten erdian, haritz zahar baten aurrean, ikasle-ei ale hark 400 urte zituela esaten zitzaien. Sarritan harriduraadierazten zuten, eta baita azaleko txundidura antzekoa ere.Etxerako bidean toki horretatik igaro eta, gehienetan, ikasle-ek ez ziren konturatzen eta ia inork ez zuen haritz zaharrariburuzko inolako iruzkinik egiten. Beraz, estrategia aldatugenuen: arbola zaharrera heltzen ginenean ale horrek "bizidituen" gertaera historiko batzuk kontatzen genituen; ikasle-entzat ere ezagunak diren gertaera historiko ezagun jakin etagarrantzitsu batzuk, eta horien artean, lantzean behin, "lizent-zia literario" batzuk, esaterako gure zuhaitzak bertatik beretropak eta guzti gertaera historiko batera edo beste bateraigaro zen pertsonaia historiko bat ezagutu zuenekoa. Bat--batean nabarmena da nola taldeak haritz zaharraren antzina-tasuna benetan "ikusten" duen eta ikasleen aurpegietan begi-runea eta txundidura azaltzen dira. Berriz ere etxerako bidean,toki horretatik igarotzen garenean, haur askok irribarre eginedota hurbildu eta ukituz "agurtzen" dute ale "agurgarria".

Beraz, antzeko esperientziak bizitzeko gonbidapena egitendizuegu. Ikasleei esan herriko arbolarik zaharrena aurkitzekoeta eskatu zuhaitz horren eta beren historia pertsonal etafamiliarraren arteko erlazioa ezartzeko, IKASLEAREN LIBU-RUKO fitxan dagoen grafikoa testuarekin batera azaltzen denilustrazioan adierazi den era horretan osatuz.

Iturria: “Un mar de Bosques” 7

Ikasleek lan egiteko fitxan Nafarroako aparteko arbola horie-

tariko batzuk sartu ditugu. Batek, Erriberriko Marzuzondoak,bere 500 urteetan bizi izan dituen gertaerak kontatzen ditu.

Gaia zabaltzeko iradokizuna

Talde txikietan Erriberriko Marzuzondoaren istorioari buruzkokomikia egiten ahal da.

Fitxaren grafikoa zabaldu eta horma-irudia egiten ahal da eta,ondorioz, zilegi izanen da hautatu diren gertaerei buruzkomarrazkiak eta argazkiak sartzea.

16.- ZER DIOZU GURE ETXEKO ANIMALIEI BURUZ ETALANDUTAKO ARRAZEI BURUZ?

Helburu zehatzak:

· Nafarroako etxabere arraza batzuen eta lehen lantzenziren landare barietate batzuen desagerpenari buruzkohausnarketa egitea.

· Etxabere arrazen eta lantzen diren landare barietateengalerak gizadiaren ondare orokorrean duen eraginaneurtzea.


3. ibilbidea: Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia eta NaturZientziak.


Organismo bizi batek milaka gene ditu eta horietariko bakoit-zak ezaugarriren batean du eragina, esaterako tamainan, haz-teko erritmoan, malgutasunean, gaixotasunen aurkakoerresistentzian, eta abar. Mende askotan zehar gizakiek lan-dare eta abereen aleak hautatu dituzte etekin hobea lortzekoeta tokian-tokiko ingurugiroko baldintzei hobeto egokitzeko.Oraintsu lortu diren aurrerakuntza teknologikoei esker, aldebatetik, hautespena egin ez ezik, ekoizkortasun hobea dutenespezieak "sortu" dira, eta bestetik, gero eta kontrolatuagodauden eta, industri etxaldeetan hazkuntza intentsifikatuz,lehorreko lurrak ureztaketaren bidez transformatuz, pent-suak, ongarri sintetikoak eta nekazaritzarako gai kimikoak etaabar fabrikatuz, artifizialagoak diren ingurugiroko egoeretanlantzea lortu da. Egoera kontrolatu horien bidez ez da beha-


7. WWF-ADENA (1996): «Un mar de bosques».

1929Zuhaitza jaio zen

1945Ingelesezko

irakaslea jaio zen

1953Zientzietako

irakaslea jaio zen

1960Eskola

eraiki zen

1968Eskolan tximistak jo zuen

1975Atezaina

ezkondu zen1996

Matematika irakasleak haurra

izan du

1984Guregela

eratu zen

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

rrezkoa animaliak edo landareak lurralde bakoitzeko inguru-giroaren baldintzei egokitzea. Horrek guztiak benetako eragi-nak izan ditu gure bizi-kalitatean baina, maiz, benetakoingurugiro-eraginak sortarazten ditu, edo animaliak ANIMA-LIEN ESKUBIDEEN ALDARRIKAPENEAN (UNO) aintzatetsizaizkien eskubideen aurka dauden baldintzak pairatu behardituzte. Halaber, espezie gutxi batzuk hautatzeari esker lortuden ekoizkortasunaren gehikuntzak espezieen eta dibertsitategenetikoaren galera izugarria ekarri du. Kalte hori ez da bere-hala ikusten baina mundu mailako elikaduran bat-batekokatastrofeak eragin ditzake baldin eta klima aldatzen bada edoizurriteren bat sortzen bada. Espezie horiek sendotzeko bestefaktore batzuekin gurutzatzea, espezie basatietatik datozenak,barietate horiek desagertu ez direnean baino ezin da egin.

Horrela gertatu zen Estatu Batuetan urte batzuetan zeharartoaren uzta osoa deuseztatu zuen "Southern Corn Blight"gaixotasun izugarriaren historia, harik eta oraindik IraultzaBerdea ezagutzen ez zuen Mexikoko urruneko haran bateanizurriteari aurre egiteko gauza zen basa-arto espeziea aurkituarte. Gaitzari aurre egiteko gauza zen espezie horrekin gurut-zatuz lortu zen izurritea gainditzea. Nekazaritza industrializa-tuarentzat benetan zortea izan zen oraindik nekazari"atzeratuak" egotea, hainbesteko ekoizkortasunik ez dutenespezieak lantzen zituztenak alegia.

Informazio gehiago eskuratzen ahal da INFORMAZIO DOSIE-RREAN (Zein da espezie horien egoera gure komunitate-an? eta Zergatik babestu behar dugu dibertsitatebiologikoa?)


IKASLEEN LIBURUAN arazo konplexu hau planteatzen lagun-duko dizuen fitxa sartu dugu. Proposatu den jarduera hauegiteko komeni da genetikari buruzko oinarrizko ezagutzakedukitzea.

17.- IZAN AL DEZAKE BATERE ERAGINIK HEMENGO FLO-RAN EDO FAUNAN KANPOKO ESPEZIEAK SARTZEAK?

Helburu zehatzak

· Espezie aloktonoen sarrerak espezie autoktonoetan etahorien habitatetan izan ditzakeen eraginak ezagutzea etahoriei buruzko hausnarketa egitea.




Ekosistema bateko animalien eta landareen komunitateakoreka hauskorrean bizi dira eta espezie bakoitzak zeresana duhorretan, eta horri esker espezie guztiek bizirauteko behardituzten bitartekoak aurkitzen dituzte. Espezie aloktono batsartzeak oreka hori apur dezake eta espezie autoktonoaklekuz aldatu edo ezabatu, oreka naturalean aldarazpen nabar-menak eraginez. Bioerasoak mundu mailan biodibertsitateagaltzeko arrazoi nagusietakoak dira. Nafarroan dauden espe-zie batzuk beste leku batzuetakoak dira. Gure lurraldean hel-buru ekonomikoengatik sartu dituzte eta Nafarroakoekosistemen aldarazpena eragin dute. Gure komunitateansartu diren espezie exotikoen sarreraren adibidea adarzabalada, borondatez sartu zena alegia, edo ortzadar-amuarraina,bisoi amerikarra edo koipua, hauek nahi gabe, arrain hazte-gietatik edota larruak ekoizteko etxaldeetatik ihes egin dutela-ko. Bioerasoek mundu mailan duten eraginari dagokioneaninformazioa aurkitzen ahal da "La amenaza de las bioinvasio-nes" izenburuko lanean8. MATERIAL OSAGARRIAREN KAR-PETAN QUERCUS aldizkariko bi artikulu azaltzen dira, "bisoiamerikarraren sarrera" eta "ibai-karramarroaren gainbehera"gaiei buruz.


8. Bright C. (1996): «La situación del mundo». ICARIA. Bartzelona.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


Jakin dakigu oso zaila dela sarrera horiek ekosistema natura-letan eragin dituzten ondorioei buruzko informazioa bilatzea,zati batean horiei buruzko oinarrizko azterlanik ez dagoelako,eta, ondorioz, BALIABIDEEN KARPETAN ikasleen arteanbanatzen ahal den fitxa bat dago daturik garrantzitsuenekin.

18.- MASKOTAK NEGOZIO

Helburu zehatzak

· Espezieen legez kanpoko trafiko eta merkataritzan sent-sibilizatzea, merkataritza horretan lagunduko ez dutenedo hori areagotuko ez duten jarrera pertsonalak sustat-zea.


3. ibilbidea: Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Geografia etaHistoria eta Hizkuntza eta Literatura.


Gure ohitura eta jarrerak ez dira bukatzen Nafarroan bizi direnespezieekin. Maskota exotikoak edo jatorriz animaliak direnlehengaiak erabiliz prestatzen diren kontsumo-ondasunakeskuratzeko ohiturak nahikoa izaten ahal dira planetako bestealde batzuetako espezieen biziraupena arriskuan jartzeko.Halaber, hala nahi gabe nola borondatez, animaliak askatzendiren kasuak edota horiek eragiten dituzten arazoak gero etagehiago dira: kume zirenean erositako iguanak, Kaliforniakodortokak eta sugeak bertan behera uzten dituzte hazten dire-nean; etxeko katuak basoko katuekin gurutzatzen dira; basatibihurtzen diren txakurrek abereak erasotzen dituzte…

Animalia basatien, landareen eta bizitza basatia duten aleennazioarteko merkataritza negozio izugarria da, mundu osoan5.000 milioi dolar baino gehiago mugitzen duen negozioa.Gehienetan erabat legezkoa da eta nazio mailako lege etanazioarteko hitzarmenen bidez kontrolatuta dago. Dena dela,merkataritza horren herena eta laurdena artean legez kanpo-ko negozioa da eta espezie arraroekin eta arriskuan daudenespezieekin egiten da; orokorrean, legez kanpo harrapatu etamugak kontrabandoaren bidetik gainditzen dituzte.Merkataritza hori da mehatxupean bizi diren espezie ia iraun-gi horien arriskurik adierazgarriena. Hegaztien ia %3 merka-taritza honen mehatxupean dago.

Urtero milioiak eta milioiak dira mundu osotik zehar garraiat-zen dituzten animalia biziak maskoten merkataritza hori aset-zeko. Halaber, larru-azal, larru eta boli kopuru handienmerkataritza ere badago. Iberiar Penintsulak benetan tokiestrategiko pribilegiatua du, geografiari dagokionean, merka-taritza hori egiteko eta komunikabideen arloan, bai itsasoz etabai airez. Horregatik Espainiako lurraldea batez ere EuropakoErdialde eta Estatu Batuekin bat egiteko erabili dute, edo bere-ziki Latinoamerikatik, Ekuatore Afrikatik eta Asiako hegoekial-deko aleen kopuru handien destinoa ere bada. Horrela, bada,1989an Espainia, Argentina, Indonesia eta Tailandiarekin bate-ra, Arriskuan dauden Basa Landare eta Animaliei buruzkoNazioarteko Hitzarmenak (CITES)9 babesten dituen espezieenlegezaurkako trafikoak gehien ukitzen zituen lau herriakziren9. Munduan babestuta dauden animalia eta landareensalerosketaren %30etik gora Espainian egiten da.

Beste alde batetik, estatu espainiarreko faunak aparteko abe-rastasuna du Europa eta nazioarteko mailan. Beraz, isilekoehiztariek hartz arreak, sarrioak, eguzki-arranoak, belatz han-diak… ehizatzen dituzte. Horrela, galtzeko arriskuan daudenhegazti espezieen arrautzak harrapatu eta babestuta daudenanimaliak isilean ehizatzen dituzte, disekatu eta bilduma par-tikularretara edo museoetara igorri. Espainian, aldi berean,indarreko nazio eta erkidegoaren mailako legerian babestutaegon arren eta horien merkataritza debekatuta, herriz herrikoazoketan edo antzekoetan saltzen diren espezieen merkatarit-za dago, esaterako hain ezagunak diren "txoritxoak", igel-han-kak edo arrainkumeak10.


9. Ikusi «Nazioarteko Hitzarmenak. Informazio Orokorra». EBkCITESekin bat egin zuen Espainian nahitaez bete behar 3626/82 BatasunarenErregelamenduaren bidez.

10. LEAN G. eta HINRICHSEN D (1993): «Atlas del Medio Ambiente».Algaida argitaletxea. Sevilla.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


Bioinbasioen eta bertako espezieen kutsadura genetikoarenarrazoi nagusienetakoa maskotak bertan behera uztea edonahi gabe galtzea da. Datu hau jarduera hori eta aurrekoa"josteko" erabiltzen ahal da. Jatorrizko herrietan babestutadauden espezie exotikoen eskaria, etxeko laguntzarako ani-malien merkatuagatik, gero eta handiagoa da eskolako adine-an dauden pertsonen artean eta, ondorioz, uste da komenidela gaia unitate honetan aztertzea.

Ikasleen fitxan sartu diren testuen asmoa hausnarketa pert-sonala eragitea da. Hausnarketa hori eragiteko galdera batzukegiten ahal dira:

· Prentsako titularrak irakurri ondoren, zer uste duzu?Ezagutzen zenuen edo inoiz entzun duzu espezie horienmerkataritza dagoenik?

· Ikusi al duzu inoiz zure burua habitat naturalean harra-patu dituzten eta askatasuna maskota bihurtzeko galtzenduten animalia horien lekuan? Ikusi "Protosferoa" MATE-RIAL OSAGARRIEN KARPETAN.

· Animalia batzuk monogamoak dira eta bizitza osorakobikote finkoak eratzen dituzte. Pentsatu al duzu inoiz bizi-kidea galtzeak zer nolako eraginak izanen dituen anima-liarentzat?

· Etxeko animalia batzuk, gizakiaren menpekotasuneangizaldiak bizi ondoren, bakarrik bizirauteko gaitasunaedo "trebezia" galdu dute. Gizakiak sortzen duen inguruaberaien berezko habitat bihurtu da. Uste al duzu anima-lia basati batek bizitza "zoriontsua" izan dezakeela bereberezko habitatetik kanpo?

Hausnarketa pertsonal hori egin ondoren iritziak trukatzekosaio laburra proposatzen ahal da eta, bukatzeko, iritzi pertso-nala idatziz islatzea.

Gaia sakontzeko iradokizuna:

Iruzkin pertsonala bukatu ondoren lan egiteko fitxan azaltzenden irudia publizitate edo sentsibilitatea sortarazteko kanpai-na batekoa dela pentsa dezakegu eta, abiaburua hori dela,irudiak aditzera ematen duenarekin bat datozen esloganaksortzeko eskatu.

Jarduera honetan lantzen diren alderdiek, maiz, interes izu-garria pizten dute ikasleen artean. Halaber, maskotak osohurbil dauden eta ohikoak diren elementuak dira. Zuenkasuan ere horrela baldin bada, herrian bertan ikerketa txikiaegitea proposa dezakezue ondoko zerrendako gai batzuetan:

· Ba al dago herrian Washingtongo Hitzarmenak (CITES)babestu duen espezieren bat salgai duen animalia den-darik? Horrela bada, ale bakoitzak bidezko inportazioziurtagiria al du?

· Opari dendetan saltzen al da espezie babestuak diren ani-malia edo horien atalekin eginda dagoen produkturik?Batzuetan, kontsumo mota horrek eragiten dituen arazo-ak ezagutu gabe, horrelako gaiak erosten ditugu; norbai-tek ba al du horrelakorik etxean? (eskolara ere eramatenahal dira denok ikusteko); non eta noiz erosi ziren; non-goak diren…

· Ba al dago taberna edo jatetxerik kartan txoritxoak edoespezie babesturik eskaintzen duenik?

· Gure auzotarren maskoten artean ba al dago espeziebabestuetakoa denik? Ba al dago aukerarik hori jakitekoinkesta bat egiteko? (erantzuna baiezkoa bada ondokogaldera hauek egiten ahal dira: zein espezietakoa da,nongoa da, ezagutzen al ditugu horren habitataren bal-dintzak eta elikadura naturalarenak, eta animalia horien"etxe berrian" horiek kontuan hartzen dituzten; zergatikhautatu zuten maskota hori, berriz ere horrelakoa hauta-tuko luketen, ea ezagutzen duten jatorrizko tokian horiespezie babestua den edo arriskuan dagoena; erosi dute-nean legez harrapatu eta inportatu dela frogatzen duenziurtagiria eskatu duten…

Informazioa eskuratzeko, kasu batzuetan, arazoak egon litez-ke eta, jarduera hau egitekotan, begirune osoz jardun beharda eta une oro irakasleek zuzenduko duten plangintzaren ara-bera jokatu.

19.- NAFARROAKO ELKARTE KONTSERBAZIOZALEAK ETABABESZALEAK

Helburu zehatzak

· Nafarroan espezieak babesten eta kontserbatzen dituztenelkarteak ezagutzea.


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

· Elkartegintza sustatzea eta horrelako elkarteetan partehartzea.


3. eta 4. ibilbideak: Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia.


BALIABIDEEN KARPETAN fitxa bat dago eta, horretan,Nafarroan kontserbazioaren eta babesaren arloan lan egitenduten elkarte nagusiak azaltzen dira. Ikasleen artean banatzenahal da beraiekin harremanetan jar daitezen eta elkarte horrenhelburuen berri izan dezaten, hau da, egiten dituzten jardue-rak, etorkizuneko proiektuak, integratzeko eta elkartean partehartzeko erak eta abar.

Ikasleak talde txikietan banatzen ahal dira eta bakoitzak elkar-te batengana jo dezake. Erantzuna jasotzen dutenean horrenazalpena eman dezakete eskuratu dituzten datu horien berriemateko.


Ahal bada, herriko elkarte batzuekin mahaingurua eginen etaekintza horretan talde horien helburuak eta proiektuak azaldu.Ikasleek harremanak eginen dituzte, mahaingurua antolatu,hizlariak aurkeztu eta abar, eta beste ikasgela batzuetakoikasleak gonbidatzea erabakitzen bada, baita ekintzaren berriemateko kartelak egin ere.

20.- BA OTE DUTE ESKUBIDERIK ANIMALIEK?

Helburu zehatzak

· Animalien duintasuna ukitzen duten egoerei buruzkohausnarketa egitea.

· Nafarroako gizartean ohikoak diren jarrera batzuei buruz-ko eztabaida egin eta animalien duintasun eta eskubide-etan zerikusia duten balio pertsonalak argitu.

· ANIMALIEN ESKUBIDEEN ALDARRIKAPENA, Nafarroakoanimalien babesari buruzko legea eta animalien eskubi-deak bermatzeko beste jarduketa batzuk ezagutzea.


4. ibilbidea: Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia etaHizkuntza eta Literatura.


Jarduera hau, egineran, elkarri lotuta dauden jarduera-segidada eta gainerako izaki bizidunekiko eta animalien eskubidee-kiko dugun jarrera aztertzen du. Oso zabala da eta, ulermenaerraztearen ondoreetarako, orientazio didaktikoak zatitu egindira. MATERIAL OSAGARRIEN KARPETAN testu batzuk hau-tatu dira izaki bizidunen eskubideen gaia sakon aztertzeko.

A- Ez abandonatu, berak ez luke inoiz horrelakorik eginen.

Hasteko BALIABIDEEN KARPETAN dagoen Antonio Galaren"Historia komun bat" testua irakurtzea gomendatzen da.Maskotak abandonatzeari buruzko gaia aztertzen du; hori,zoritxarrez maizegi gertatzen den gauza izateaz gain, jardue-ra hau eta "Maskotak negozio" jarduera lotzeko erabiltzen ahaldugu. Testua oso afektiboa da eta egokia da oso jarduerarenxedea sentsibilitatea sustatzea delako. Aukeran, "Chico" izen-burua duen testua erabiltzen ahal da (MATERIAL OSAGA-RRIEN KARPETA), errazagoa delako eta amaiera zoriontsuaduelako, eta agian, zuen aburuz egokiagoa gerta daitekeelakojarduera hau lehen mailan lantzeko.

Hizkuntza irakasgaian testua ozen irakurtzea gomendatzenda. Hurrengo saioa izan arte seguruenik zilegi izanen da


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

minutu batzuetan lasaitasuna eta hausnarketarako giroamantentzea, irakurri duten istorioari buruzko hausnarketaegin dezaten eta testua entzun dutenean izan duten senti-menduari buruz iradokizun pertsonal laburra eta beraienustez animalia abandonatuak zer sentitzen duen adieraz deza-ten.


Berriz ere ikasgelan, iradokizun batzuk irakurtzen ahal dira,eta gai batzuei buruzko iritziak trukatu, esaterako ondokohauei buruz:

Nola neurtu familiaren jarduketa? Ba al dago jokaera horibidezkotzerik?

Aukera izanez gero, zer esanen liokete?

Historiari amaiera hobea ematea?

Uste al dute benetan hori maiz gertatzen dela?

Ezagutzen al dute kasurik?

Zer eginen lukete animalia baten abandonua edo tratutxarren bat ezagutuz gero?

B- "Animaliaren Eskubideen Aldarrikapen Unibertsala"

Zergatik ez jarraitu UNESCO eta UNOk onetsi duten animalieneskubideen aldarrikapenaren irakurketa solemnearekin?Testua BALIABIDEEN KARPETAN dago.

Nafarroako legeriak ahalegina egin du Animalien EskubideenAldarrikapena gure komunitatean aplikatzeko eta MATERIALOSAGARRIEN KARPETAN dagoen Animalien Babesari buruz-ko maiatzaren 31ko 7/1994 Foru Legea prestatu du; testuhori ikasleen artean banatzen ahal da. Zoritxarrez oraindikaskotan urratzen dira aldarrikapenean eta legean aintzatestendiren eskubideak. Talde txikietan bildu eta ikasleen ohikoesparrutik hurbil gertatzen diren urratze horiek identifikatzenahal dira. Aldarrikapeneko artikulu askoren interpretazioa ira-kurlearen sentsibilitateari lotuta dago. Horregatik, benetakogertaerak aztertzen diren unean seguruenik ikasleen arteanirizpide desberdinak sortuko dira, gizartean islatzen direnakalegia. Gatazkak eragiten dituzten alderdi batzuk "Nik ustedut..." jardueran eztabaidatuta egonen dira, eta beraz ez du

merezi aurreko eztabaidak errepikatzeak. Identifikatu direnkasu guztiak legean azaltzen dira? Beharrezkoa litzateke zer-bait aldaraztea, gehitzea edo klausularen bat kentzea?


Inkesta baten bidez ondoko hauek aztertzen ahal dira: anima-lien eskubideen arloan gizartean dauden sentsibilitateak;pertsona bakoitzarentzat animalien eskubideak urratzea zerden, edo zeintzuk diren zehapena merezi duten tratuak; gaia-ri buruzko legeria zehatzaren ezagutzaren maila. BALIABIDE-EN KARPETAN ikasleek lan egiteko eredua dago.

C.- Tradizioa edo babesa

Bi egoera analogo aurkezten dira: bata urrunekoa eta besteahurbilekoa. Bi egoera analogo horietatik abiatuz helburuapertsona beraren iritzia eztabaidatzen den egoera horren ara-bera aldatzen den ikustean datza, hau da, hurbilekoa edoarrotza izatearen garrantzia. Horregatik, lehenengo adibideingelesa aztertzea gomendatzen da, bigarrena aipatu edo ira-kurri gabe. Beraz, kasu honetan ez du lehentasunik eztabaidasortzeak, edo adierazi diren kasu horiei buruzko iritzi pertso-nalak adierazteak, eta hori ikaslegoak izanen duen interesarilotuta egonen da. Baina, hori gora-behera, botazioak eginaurretik aldeko eta aurkako iritzi batzuk adierazteko iradoki-zuna egiten ahal da.

Jarduera honen bidez ikasleek Nafarroan animaliak babeste-ko legea dagoela ezagutuko dute eta horren atal garrantzit-suenei buruzko iruzkinak eginen dituzte. Legeak, sarritan,arautu den gai horri buruz gizartearen gehiengoak duen sent-sibilitatearen isla dira eta gizartearen sentsibilitatea aldatuahala edo gizarteak eskatzen duenaren arabera aldatzen dira.Horregatik, agian, komeni da gure ikasleei ea legea horrelamantenduko luketen edo zerbait aldatzeak merezi duen gal-detzea. Interesgarria izaten ahal da boto pertsonalen emaitzabi botazioetan bera izan den frogatzea. Halaber, interesgarriada kasuaren arabera boto desberdina eman dutenen arra-zoiak ezagutzea eta eztabaidatzea.


Seguruenik ikasle gehienek protagonista nagusitzat anima-liak dituen filmeren bat ikusi dute. Baina askotan ez dute eza-gutzen zer dagoen errodaia horien atzean. BALIABIDEENKARPETAN "Etzazu sekula lanik egin gizakiekin" artikulua


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

dago eta denen artean komentatzen ahal da; artikulu horretanoraintsu txarteldegietan arrakasta oso handia izan duten kasubatzuk aztertzen dira, eta horietan filmeko "gizakiak ez direnizarrek" jaso zuten tratua.

Animaliak erabiltzen dituzten telebistako edo prentsako ira-garkien grabazioari dagokienez, animaliaren irudia zertarakoden aztertzen ahal da, zeintzuk diren baliatu nahi diren ezau-garriak, zein den animalia eta iragartzen den gaiaren artekoerlazioa, iragarki horrek animaliaren duintasuna errespetat-zen duen, etab.

Gure ikasleek gaia interesgarritzat jotzen badute eta denbora-rik badugu, ikerketa txikiak egin daitezke, esaterako:

· Udalerrian dauden zoo edo animalien egoitza egonkorrenbaldintzak, edo herriz herri ibili eta herrira etortzen dire-nenak.

· Denda espezializatuetan zeintzuk diren kautibitatearenbaldintzak eta zein den animaliei ematen zaien tratua.

· Etxalde intentsibo bat eta beste estentsibo bat bisitatuanimaliak bizi dituzten eta, batean eta bestean, horiekhiltzeko dituzten baldintzak, kostuak, ekoizkortasuna,etab. erkatzeko.

EBALUAZIO ETA LABURPEN JARDUERAK

21.- NOR NAIZ NI?

Helburu zehatzak

· Nafarroan arriskuan dauden espezieei buruz eskuratudiren ezagutzak baloratzea.





Garapen jardueretan helburua ikasleek Nafarroako espeziebabestuei eta horien arazoei buruz duten ezagutza areagotzeaizan da. Ondotik proposatuko den joko honetan xedea aurrezeskuratu diren ezagutza horiek neurtzea eta sendotzea da.

Aztertu diren espezieen argazkiak ongi ikusteko modukotokian jarriko dira eta ikasleak talde txikietan banatuko dira.Irakasleak horman jarri diren animalien izenak poltsa batenizanen ditu. Izenak adurrean aterako dira eta talde bakoitzarilau emanen zaizkio, eta baita plantila bat ere. Plantila horre-tan, zutabeetan, espezie bakoitzaren ezaugarririk garrantzit-suenak azaltzen dira. Talde bakoitzak zozketan egokituzaizkion espezieen datuak beteko ditu, izenari dagokion lau-kitxoa izan ezik, hori zuriz utziko dutelako. Lehenengo etabehin gogoratzen dituzten datuak jarriko dituzte; gero beraiekaurrez prestatua duten materiala edo eskuragarri dagoenbeste edozein material kontsulta dezakete. Taula beterikdagoenean fotokopiatu eginen da eta talde guztiek gainerakotaldeek bete dituzten plantilak izanen dituzte. Plantiletan eza-rri diren datuetatik abiatuz taldeek espezie horren izenaasmatu behar dute. Taldeek espezie horren izena asmatubehar dute. Zalantzaren bat badago argazkia ikus dezakete,edo beste edozein material. Jokoa izen guztiak jartzen dire-nean bukatuko da.


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

Puntuazioa honela jarriko da:

· +1, asmatzen den bakoitzeko.

· -1, akats bakoitzeko.

· Plantila bete eta deskripzio horri esker gainerako taldeguztiek asmatzen dutenean, talde horri aparteko puntuaemanen zaio (deskripzio ona saritzeko).


Azalpenak emateko denbora gehiago behar duten beste auke-ra batzuk daude, ez ordea ikasleen lana ikasgelako saioetatikkanpo egiten bada. Bide horiek guztiak kontuan hartu behardira kasuaren arabera. Adibidez: aztarnen karta-jokoa erabilt-zen ahal da. Ikasle bakoitzak espezie bat hautatu eta 6-8 kartaeginen ditu. Karta bakoitzean, irudi edo esaldi motz batenbidez, egokitu zaion espezie horren ezaugarri bat deskribatu-ko du. Azken karta zilueta marrazteko gordeko da. Ikasgelan,bata bestearen atzean, kartak erakutsiko dituzte nahi dutenordenan, aztarna gisa, gainerako ikaskideek espeziea asmadezaten. Horrela, eredugarria izaten ahal den familia batean,baina kasuaren arabera aldatzen ahal dena, ondoko kartahauek eratzen ahal dira: nire elikagaiak; nire aterpea; nirelehengusu-lehengusina (familia bereko beste animalia bat);nire gorotzak; nitaz zer esaten den; zergatik naiz famatua; nirehabitata; nire aztarnak; horrela "mintzatzen naiz" (onomato-peia edo soinua, baldin eta eskuratzerik badago); nire etsainagusia; nire zilueta.

22.- TASMANIAKO AZKEN OTSOA

Helburu zehatzak:

· Benetako animalia baten habitataren ingurugiroko bal-dintzei egokitzeko moldaera morfologikoak identifikatze-ko eta deskribatzeko gauza izatea alegiazko animalia bat"sortzeko".


2. ibilbidea: Natur Zientziak, Adierazpen Plastikoa etaIkusizko Adierazpena


2. ibilbidean espezie batek toki bat kolonizatzeko eta horretanirauteko bete behar duen beharkizuna habitateko baldintzeiegokitzeko izan behar duen gaitasuna dela azaldu da. Espeziebatzuen moldaketa morfologikoak identifikatzeko ariketakegin dira. Oraingo honetan jokoaren bidez animalia espezieberria "sortzea" proposatzen da. Jarduera jostetazkoa izanarren, ezaugarri morfologikoen eta ohitura eta habitaten des-kripzioek zehatzak eta koherenteak izan behar dute.

Irudiaren iturria: CHARMAN, A.”El Dodo desapareció” Everest argitaletxea León

1997.

Kultura askoren mitologietan gizakiaren edo animaliaren gor-putza eta beste buru bat duten izakiak azaltzen dira. Halaber,ezagutzen ez ziren tokietara espedizio naturalistek egin zituz-ten hasierako bidaien dokumentuetan sarritan azaltzen diraespezie berrien deskripzioak, baina espezie ezagunen ele-mentuen batura traketsak zirenak. Gertaera horiek jarduerahau bideratzeko erabiltzen ahal dira. "Eskola-produkturik" sin-pleena fitxa antzekoa izaten ahal da, deskripzio laburra eta"espezie berriaren" marrazkia dituena.


Bi saio aski izan daitezke jarduera hau osorik planteatzekoAdierazpen Plastikoa eta Ikusizko Adierazpena arlotik abiatu-ta; animaliaren "sorkuntza" hori plastilina, buztin, paper-ore,zabortegiko materialez (kortxoa, kutxak, alanbreak, etab.)modelatzen ahal da. Gero, erakutsi eginen da azalpen-fitxalabur batekin, edo "hitzaldia" eman (2-5 minutukoa), non ani-maliaren ezaugarririk behinenak azalduko diren eta berariazhabitataren baldintzei egokitzen zaizkienak, hala morfologiannola jokaeran.


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

23- NAFARROAKO FLORA ETA FAUNA BABESTEKO GIDALI-BURUA

Helburu zehatzak:

· Jokaera pertsonal batzuek Nafarroako eta urruneko bestetoki batzuetako dibertsitate biologikoaren kontserbazio-an izan dezaketen eraginaren jakitun egotea.

Ukitzen diren arloak:


2, 3 eta 4. ibilbideak: Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak,Geografia eta Historia


Animalia basatiak "maskotatzat" adoptatzea; heldu gabekoarrainak, txoritxoak edo legezaurka ehizatu diren espezieakkontsumitzea, animalia disekatuak erostea edo espezie babes-tuen atalak erabiliz egin diren objektuak erostea; beste aukerabatzuk egon arren edo hori derrigorrezkoa izan ez arren ani-malietan frogatu diren produktuak kontsumitzea: lehengaiakalferrik xahutzea… Biodibertsitatearen kontserbazioa ez dabeti oihan tropikalekin edo ugaztun erraldoien kopuru urriare-kin lotuta dagoen zerbait. Unitate osoan zehar ikusi duguhamaika direla landaretza eta animalietan edo horiek nahitaezbizirik irauteko behar duten habitatean eragina duten egune-roko erabakiak edo jarrera pertsonalak. Laburpen jarduerahonen bidez jokaera horiei buruzko hausnarketa egitea nahida, ikasleengandik hurbilen daudenak edo herrian hedatutadauden horiek (txoritxoen ehiza, garnata pozoitsua, igel harra-paketa, etab.) azpimarratuz. Ondorioak jakinarazteko tresnabezala gidaliburua egitea proposatzen da.

Agian, puntu honetara helduta, ikasleen sentsibilitatea egokiaizaten ahal da eta ekintzetara igarotzeko urratsa ematekoprest egonen dira, ikastetxeko ikasle guztien familien, herrikoelkarteen,… artean gidaliburuak banatuz.

24.- A ZER ZALANTZA!

Helburu zehatzak

· Norbera edo norberaren ingurua ukitzen duen eta espe-zie babestuen kontserbazioan ondorioak izanen dituenegoera gatazkatsu simulatuan erabakiak hartzea.


3. ibilbidea: Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak, Geografiaeta Historia.


Egin diren jarduera horiek benetako egoeren bidezNafarroako landare eta animalien arazoek ulertzeko balio izandute. Horietariko askotan ikasleei eskatu zaien jarrera aztertunahi izan den hurbileko errealitatea behatzea izan da. "Dilemamoralaren" estrategiaren helburua jarrera eta ideia pertsona-len eta sekuentzia hasi dugunean, pertsona baten eta egoerakonplikatu baten gatazkan jarrera pertsonala eskatzen duena,hasieran zeuden eta gerokoen arteko berrikuspen kritikoaeragitean datza.

"Dilemen eztabaida L. Kohlberg-en (1975) irizpide moralarengarapenari buruzko teorian finkatzen da. Abiaburu teorikoahau da: erabakiak hartzeko arazoak eragiten dituzten gaimoralei dagokienez hausnarketa eta eztabaidaren bidez pert-sonengan horien irizpide morala optimizatzeko beharrezkobaldintzak sortzen ahal dira (baloreen gatazka eragin duenegoera horri aurre egiteko egin den hausnarketaren proze-sua). Dilema moralak egoerei buruzko narrazio motzak dira,eta horietan norberaren erabakia ukitzen duen gatazka batenaurkezpena eginen da. Pertsonak irtenbiderik onena zein denpentsatu behar du eta bere erabakia arrazoinamendu moraleta maila logikoan baliagarriak diren arrazionamenduetanoinarritu. Oro har, egoera ebazteko bi era daude, biak erebaliagarriak eta defendatzeko modukoak”.11


11. HAINBAT EGILE (1991): «La educación moral. Perspectivas de futu-ro y técnicas de trabajo» Materiales para la Innovación Educativa (MIE) 4zenbakia, Graó argitaletxea, Bartzelona.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

Hautatu den dilemak Nafarroako alde batzuetan ohikoa denegoera aurkezten digu: "txoritxoak" legezaurka ehizatzea etakontsumitzea. Proposatu den eskema hori ikasleengandikhurbilago dagoen beste edozein egoera eztabaidatzeko mol-datzen ahal da. Kasu honetan, dilema berria eraikitzen dene-an, aholku hauek egokiak izaten ahal dira.

· Hobe dilemak positiboak diren bi faktore jartzen badituaurrez aurre.

· Gatazka oso argi deskribatu behar da; interpretazio des-berdinak egoteko aukera baztertu behar da.

· Hartuko den erabakiaren emaitzak ere argiak eta, ahalden neurrian, neurtzeko modukoak izanen dira.

Talde txikietan edo talde handi batean eztabaidari ekin aurre-tik proposatu den dilemari buruz bakarka hausnarketa egiteakomeni da.

25.- HANKA-MOZTAILEEN AURKAKO EPAIKETA

Helburu zehatzak:

· Azterketa kritikoa egiteko eta landaretza eta animaliakukitzen dituzten gizakiaren jarduketa zehatzak ikuspegidesberdinetatik baloratzeko lagunduko duen informaziogarrantzitsua aurkitzeko eta hautatzeko gai izatea.

· Epaiketaren dramatizazioa egitea, antzezpen horreksimulatu den egoerari buruzko erabaki pertsonalak hart-zeko aukera emanen du.


2, 3 eta 4. ibilbideak: Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia,Hizkuntza eta Literatura


Jarduera hau egiteko motibazioa eta orientazioa emate alde-ra, ikasleen artean BALIABIDEEN KARPETAKO testuarenkopia bana daiteke. QUERCUSek argitaratzen duen ELCÁRABO aldizkariko (9. zk.) artikulu baten moldaketa labur-tua da. Sekuentziaren hasieran komunikabideetan azaltzendiren eta gune honetan aztertzen ari garen gaiari lotuta dau-

den berriak biltzeko proposamena egin da. Ikasleek lan-tal-deetan antolatzen ahal dira eta talde bakoitzak gatazkak etapertsona baten edo pertsona talde baten jarduketagatik ani-malien bizitzan, habitatean edo duintasunean eragin negati-boak sortarazi dituen kasu bati buruzko berri bat aukeratukodu. Berria aztertu ondoren planteatu den auziari buruzkodokumentuak biltzen ahal dira; aukera hau abagune oso onada Nafarroako legeak, animalien eskubideen aldarrikapenaedo sekuentzian zehar erabili diren beste material askoeskuztatzeko. Gero, epaiketaren itxurak eginen dituen drama-tizazioa egiten ahal da. Hona hemen antolatzeko era erraza:

· Kasua hautatu denetik epaiketa egin arte egun batzukigarotzen uztea talde bakoitzak lege, zehapen mota, sala-tu den gertaeraren ondorio eta abarri buruzko dokumen-tazioa batzeko.

· Talde bakoitzean zereginak banatu: epailea, fiskala,defentsorea, salatua eta akusazioaren edo defentsarenlekukoak. Gainerako ikaskideek epaimahaia eratuko duteeta erruduna edo errugabea den erabakiko dute, eta baitaepaia eman ere.

· Epaiketa bakoitzak, gehienez, hamar minutuko iraupenaizanen du, fiskala eta defentsorea izanen diren pertsonenaurkezpena, lekukoen adierazpenak, fiskalaren eta abo-katuaren ondorioak eta errudun edo errugabe izatearenepaia barne. Epaia eskua jasoz egin daiteke.

· Baldin eta horretarako astirik badago, epaia egiten saiat-zen ahal gara, kontuan hartuta epai horrek gertaerakerrepikatzea eragotzi behar duela, sortu diren kalteenaraberakoa izan behar duela eta kalte horiek konpontze-ko ahalegina egin behar duela.

Gida honen hasieran proposatu den moduan, jarduera haulaburpen-ariketa bezala proposatu diren beste batzuekin


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

batera egiten ahal da, ikasleak taldeka antolatu eta bakoitzarijarduera desberdina egiteko aginduz. Bide horretatik antzez-pen konplexuagoak egiteko aukera izanen da, arlo gehiagoreneskuhartzea beharko dutenak: Plastika, eszenatokia etamozorroak egiteko; Hizkuntza eta Literatura, testuak idazteko;eta Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak, Geografia etaHistoria, epaitu behar den arazoari buruz behar den informa-zio guztia biltzeko. Simulazioa egiteko jarduera horietan nor-beraren jarrerak azaleratzen dira eta hori erabilgarria izatenahal da ikasleen jarrerak baloratzerakoan.

26. – IRUDIMENA ETA TEKNOLOGIA KONTSERBAZIOARENZERBITZUAN

Helburu zehatzak:

· Biodibertsitatea ukitzen duen arazo zehatz bat konpont-zeko proposatuko diren objektuak asmatu, diseinatu etafabrikatuz sormena garatzea.


2. eta 3. ibilbideak: Teknologia


Tresna edo artefaktuen garapena unitate osoan ikusi direnespezieetan eragina duten arazo zehatzen azterketatik abiatu-ta eginen da. Horregatik interesgarria izan daiteke ideia-jarioarina egitea aztertu diren arazoen zerrenda prestatzeko.Komeni da ikasleek adibideren bat ezagutzea eta, horregatik,fitxan adibide batzuk azaltzen dira:

· Hari elektrikoetan kolorezko buiak jartzea hegaztiek ikusditzaten eta horiekin tupust egin ez dezaten.

· Eskailerak urtegietan eta ibaietako beste bide batzuetan,arrainek erruteko tokietara heltzeko.

· Zapore txarra duten plastikozko hodiak, abereek landa-reak jan ez ditzaten.

· Autobideetan eta beste azpiegituretan animaliak igarot-zeko tokiak jartzea.

27. - PROIEKTUA: ESPEZIEAK KUDEATZEKO PLAN BATPRESTATZEA

Helburu zehatzak:

· Nafarroan babestuta dauden espezieetariko baten kont-serbazio plana egitea.

· Ikaskideei plana azaltzea garbiro eta zehaztasunez.

Ukitzen diren arloak:

3. ibilbidea: Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak, Geografiaeta Historia


Ikusi INFORMAZIO DOSIERREKO "Katalogoan sartzeko bal-dintzak eta kontserbaziorako planak" eta "Zer egin dezake-gu?". Horietan kontserbazio plan motei buruzko informazioaeskuratzen ahal da, espezieak duen arrisku-mailaren eta hurakontserbatzeko antola litezkeen ekintzen arabera.


Jardueraren helburua, 3. ibilbideak garatu duen sekuentzianplanteatu den bezala, gure ikasleek berreskuratzeko planaegiteko garapen jardueretan eskuratu diren ikasketaren bat-zuk aplikatzeko gaitasunik duten jakitea da. Horretarako nahi-taez ezagutu behar dira Nafarroako espezie babestuak, horienbiologia, banaketa eta beharkizun ekologikoei buruzko infor-mazio garrantzitsua eskuratzeko eta hautatzeko gai izanbehar da, horien biziraupena arriskuan jar dezaketen gizakia-ren jarduketak identifikatu, espeziea mehatxatzen duten fak-tore batzuk ezabatzeko neurriak formulatu eta neurri horienaplikazioa erraztu edo bermatuko duten tresna batzuk propo-satu.

Bada, alderdi horiek guztiak sekuentzian zehar landu dira eta,beraz, jarduera laburpen-ariketa bezala planteatu da eta infor-mazioa bildu eta integratu beharko dute, eta, gero, espeziejakin batean aplikatu. Gomendatzen da espeziea NafarroakoGobernuaren kudeaketa plana dutenen artetik hautatzea,horrela ikasleek idatzi duten plana eta dagoena erkatzekoaukera izanen dugulako, edo laguntzeko material bezala era-bili. MATERIAL OSAGARRIEN KARPETAN "Ugatza


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

Leheneratzeko Plana" azaltzen da. Ugatza, hartz arrea edotxori zezena hautatuz gero Otsagabia, Erronkari, Pitillas edoLas Cañas interpretazio zentroak bisitatzen ahal dira ikas-kuntza-prozesuan. Zentro horiek espezieen berezko banaketa--eremuetan daude eta, ondorioz, tokian bertan habitatak etabeharkizun ekologikoak aztertzen ahal dira. Halaber,Otsagabia eta Erronkariko Zentroen erakusketaren atal batzukhartza eta ugatzaren egoera aztertzeko dira, eta bai horienleheneratzearen alderdirik garrantzitsuenak hedarazteko ere.Bi zentro horietan, aldi berean, bi espezie horiei buruzko ikus--entzunezko materiala maileguan uzten dute, oso erabilgarriaizaten ahal dena bisitaldia prestatzeko eta informazioa esku-ratzeko. Ez hori bakarrik, gidak ere badaude eta informazioaeskuratzeko aukerak gehitu egiten dira. ErronkarikoInterpretazio Zentroko hezkuntza-programaren arduradunekbisitarako gune tematikoa prestatzeko asmoa dute,"Hartzaren erresuma" izenburupean.

Badago konplexuagoa den beste aukera bat ere, ikasleenautonomia eta motibazio maila altuagoa eskatzen duena, etabaita irakasleen eskarmentu gehiago ere, hau da, ikerketaproiektuak lantzeko metodologian finkatuta lan egitea. Kasuhonetan kontserbatzeko plan baten idazkuntza hasieratik pro-posatzen da eta ikasketa-sekuentziaren azken helburu bihurt-zen da. Hark eraginen duen ikerketaren prozesuak lan egitekosekuentzia, informazioa eta beharrezko prozedurak antolatze-ko bideak emanen ditu. Unitatean zehar proposatu diren jar-duerak zentzuzkoak izanen dira baldin eta ikerketak sortzendituen arazoak konpontzeko, bideratzeko edota iradokizunakekartzeko gauza badira.

Bi estrategia horiek erabat dira desberdinak eta hezkuntzakoabiaburu oso desberdinetan finkatzen dira. Irakasleak izanendira beren hezkuntza-proiektuari eta ikasleen ezaugarrieiondoen egokitzen zaiena hautatuko dutenak.

Hori guztia gora-behera, ikasleak taldeka banatzen ahal diraeta talde bakoitzak leheneratzeko plan bereiztua lantzen ahaldu. Ikasleen fitxan plana gertutzeko irizpide batzuk ezartzendira.

Ikasleen fitxan zentro berezietan basa animaliak leheneratze-ko programa, kautibitateko hazkuntza, esperma eta hazienkontserbazio eta abarrekin "ex situ" egiten den kontserbazioa-ri buruzko testu motza dago. Nafarroako Gobernuaren ardu-rapean dagoen eta GURELUR Elkarte Kontserbaziozaleakkudeatzen duen Basa Animaliak Leheneratzeko Zentroa ezin

da bisitatu, animalien lasaitasuna bermatzeko, baina bertakoteknikari bat prest egoten da ikastetxeetara joateko ikus--entzunezko bitartekoen laguntzaz hitzaldiak emateko.

28. - HARTZA ITZULI DA

Helburu zehatzak

· Espezieen kontserbazioagatik gizartean sortzen direngatazkak ezagutzea.

· Galdu ziren espezieak berriz sartzeari buruzko zenbaitikuspegi aztertzea eta informazioa hautatzea, gero iritzikritikoa eta pertsonala izateko.


3. ibilbidea: Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia eta NaturZientziak


Dibertsitate biologikoa kontserbatzeko programek gatazkakeragin ditzakete gizartean gizakiaren jarduera batzuk murriz-tu edo debekatu egin behar direlako eta espezie babestuhoriek ondasun pribatuetan (uztak, abereak etab.) eragin dit-zaketen kalteengatik. Murrizketa batzuek hiritar guztiak ukit-zen dituzte, baina beste batzuek berariaz espezie babestuakatzematen duen toki horretan bizi den jendearen ondasun pri-batuetan dute eragina. Babestu nahi den espezie hori gizarteosoaren ondasuna da eta ematen du logikoa dela gizarte horiizatea kontserbazio programaren kostuari aurre eginen diona.Eta hortxe sortzen dira gatazkak: zeintzuk behar dute izanmuga horiek? Neurri horiek partikularren artean eraginendituzten galerak eta kalteak ekonomikoki ordaindu behar aldira? Prest al daude nafarrak hartzak, otsoak, katamotzak etabasa-ahuntz pirinearrak berriz edukitzeak ekarriko lukeenkostua ordaintzeko?…


BALIABIDE OSAGARRIEN KARPETAN espezie basatiekinbizitzeak eragiten dituen gizarteko gatazkei buruzko prentsaeta aldizkari espezializatuetako makina bat artikulu dago.

Gizarte mailako gatazkak aztertzeko eta ikuspegi desberdinak


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

antzemateko prentsa eta aldizkarietako artikuluak zuzeneanerabiltzeko gomendioa egiten da. Testuak aztertu ondorenikasleek jarrera pertsonalak idatziz eta labur azal ditzakete.Jarrera horiek jendaurrean azaldu eta gainerako ikaskideekineztabaidatzen ahal dira, eta gero, hasieran ikasle horrek izanduen jarrera aldatu egin daiteke eta aldaketaren arrazoiakazaldu.

Astirik badaukagu egoera gatazkatsuaren eszenifikazioa egindaiteke simulazio-jokoaren bidez. Pertsona bakoitzak rol batizanen du, hitzarmenak ezarriko ditu eta ordezkatzen dituenpertsonen jarrerak defendatu, nahiz eta iritzi horiekin bat ezegon.

Gaia sakontzeko iradokizuna:

Ikasleen fitxan biltzen diren iritzietako batean gehiengo isilahartza berriz hedatzearen alde omen dagoela esaten da. Egiaal da? Daturen batean oinarritzen dira edo iritzi bat baino ezda? Iritzi horren baitan hartza baino ez dago, edo iraungidiren beste espezie batzuk ere badaude?… Arestian bestejarduera batzuetan planteatu diren inkesta horiek egin ezbadira kalean gaiari buruz dagoen iritzia ezagutzeko inkestaegiten ahal da. Inkesta bat edo bestea hautatzea ikasleen inte-res eta motibazioei lotuta egonen da. Inkesta horietan eraaskotako galderak egin daitezke: Nafarroan iraungi direnespezieak eta galera horien arrazoiak ezagutzen diren; uste alden berriz sartu behar direla edo, alderantziz, gainditu ezi-nezko oztopoak daudela. Adin horretan lagin adierazkorrarenhautespena bezalako prozedurak erabil daitezke; horrela adin,sexu, ikasketa, lanbide eta beste inguruabar batzuen araberairitzi desberdinak ote dauden jakin daiteke.

29. - BUKATZEKO...

Helburu zehatzak

· Ikasleek autoebaluazio ariketa egin dezatela; ariketahorretan ondoko hausnarketa hauek eginen dituzte: zerikasi duten, nola ikasi duten eta ikaskuntzaren emaitzapositiboa izan den.


Unitatearen amaierara heldu gara. Programa honetako jar-duerak ikaskuntzen eta prozesuaren beraren prozesu autoe-

rregulatzailea bideratzeko moduan diseinatu dira eta, inolakodudarik gabe, horrek prestakuntza-ebaluazioa erraztu du.Maiz une honetara heltzen garenean ez da denborarik izateneta ikasleek eskuratu dituzten edukiak baloratzeko ariketakdiseinatzen ditugu, garrantzi handiegirik eman gabe beraiekikasi dutenaren jakitun izateari. Ikasleari gaia hasi aurretik,hastapenetan egin diren jardueretan eman zuen erantzunagogorarazten bazaio maila pertsonalean ikasi duenaren berriizanen du, prozesuaren eta egin duen ahaleginaren baloraziohobea eginen du. Horregatik "Kontaidazu zer dakizun honiburuz:…" jarduera berriz egitea proposatzen da. Bukatuondoren hasierakoarekin erkatu eta erantzunean daudenustezko aldeak aztertuko dituzte.

INPLIKAZIO JARDUERAK

Helburu zehatzak:

· Biodibertsitatearen kontserbazioarekin konpromiso pert-sonala izatea eta, ahal denean, horretarako emaitza posi-tiboak izanen dituen jarduera zehatzen batean partehartzea.


Inplikazio jarduerak jarreren, ikasketa-sekuentziaren hasieranikasle horrek izan dituen ideia pertsonalen berrikuspen kriti-koaren emaitza behar dute izan. Asko dira gero egiten ahaldiren jarduerak. Jarduera bakoitzak inplikazio pertsonal des-berdinak eskatzen ditu. Guk iradokizun batzuk eginen ditugubaina ikasleak izanen dira hautatuko dituztenak, beraien jarre-ra, ekintza konprometitu bat eta ez hain konprometitua egite-ko gogo edo, besterik gabe, lan egiteko eta horretarakodenbora kontuan hartuta.

Gerta liteke taldean amaierako sentsibilitate gradua bera ezizatea eta, beraz, derrigorrez erantzun pertsonalak desberdi-


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

59

nak izanen dira eta behin baino gehiagotan eskola esparrutikat dauden elkarteen bidez bideratu beharko dira.

Talde osoak norabide jakin batean era baterakoian jardutekointeresa nabarmena bada beste jarduera batzuk proposatzenahal dira. Unitatean zehar horietariko batzuk egin dira eta,hortik abiatuta, baldin eta eskuratu nahi genuen sentsibiliza-zio gradua lortu badugu, erraza izanen da inplikazio pertso-nala eskatzen duten jarduerak proposatzea. Besteak beste,hauek izaten ahal dira:

· Urte osoan zehar prentsan azaltzen diren berriei adiegotea, alegia, Nafarroako landare eta animalien kont-serbazioari buruzko berriei; eztabaidatu eta pertsonaegokiari zorionak emateko edo protesta adierazteko idaz-kiak igortzea.

· Auzotarren artean sentsibilizazio kanpaina egitea, zer-tarako-eta tokiko espezieren baten egoerari buruzko aler-ta emateko, edo aldean oso ohikoa den jarduera bateklandaretza eta animalientzat dituen eragin negatiboakgogorarazteko eta, hala denean, Udalari neurriak hartzeaeskatzeko.

· Erakusketa bat egitea unitatean zehar prestatu direnmaterial guztiekin. Erakusketa horrek herriko jende guz-tiak Nafarroako espezie babestuak eta horien arazoakezagutzeko balioko du.

· Herriko zuhaitzik zaharrena "Monumentu Natural" alda-rrikatzeko ahalegina egitea. Arbolaren ondoan grafikoaduen panel plastifikatua jartzen ahal da zuhaitzak "biziizan dituen" herriko historiako gertaerarik garrantzitsue-nak islatzeko.

· Udalari eskabidea egitea udal antolamendurako figurantokiko elementu natural garrantzitsuenak eta udalerrianbasa bizia kontserbatzearren habitat naturalak babestekoarauak sar ditzan.

· Eskolako jendearen artean basa animaliarik maskota gisaedukitzeko ez erosteko sentsibilizazio kanpaina egitea.

· Izaki bizidunen duintasunari edo eskubideei eraso eginzaiela dakigunean, edo espezie babestuen biziraupenaarriskuan jarri dela dakigunean gertaera horiekNafarroako Ingurugiro Departamentuan salatzea.

· Animaliak eta opariak saltzen dituzten dendetara gutunaigortzea eta espezie babestuekin, bizirik daudenak zeindisekatuak, ez horien luma, larru, hortz, erpe edo besteedozein elementurekin salerosketarik ez egiteko eskat-zea.

· Animaliak kautibitatean hazten edo mantentzen dituztenzoologiko, animalario, etxalde edo gainerako establezi-menduetara gutunak igortzea kautibitatearen baldintzenarloko animalien eskubideak ukitzen dituzten ANIMA-LIEN ESKUBIDEEN ALDARRIKAPENEKO artikuluakgogorarazteko.

· Ikasleen familien eta herritarren artean unitatean zeharidatzitako "Nafarroako Basa Espezieak BabestekoGidaliburua" banatzea.

· Kontserbazioaren arloan, biodibertsitatearen babes etakontserbazioan lan egiten duen elkarteren batean partehartzea.

Horietariko askotan eskolaren eremua gainditu nahi da etaenergia, giza baliabide eta bitarteko material asko inbertitubehar dira. Edozeini ekin aurretik zehatz neurtu behar da har-tan inplikatuko den erkidegoaren jarduteko gaitasuna.

Jarduera hauek disziplinaren maila hutsa gainditzen dute eta,ondorioz, hezkuntza-erkidego osoaren esparruan zaindubehar dira: ikastetxea, Gurasoen Elkartea, Eskola Kontseilua,etab.

Irakasleako Gida Didaktikoa

61

Nafarroako espeziebabestuak

Ikaslearen Ariketa Liburua

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

63Irakaslearen Ariketa Liburua

Irakasleak proposaturiko gai berri horrek itxura ona du: "Nafarroako landaredia eta faunaren arazoa".Otartekoa jateko orduan, ahoz aho dabilen gaia da. Gure ezkutuko mikrofonoek honako elkarrizketaharrapatu dute:

1. fitxa ZERA ESATEN DUTE

Zera, eta zein da zure iritzia?

Eztabaida bukatu ondoren, Nafarroako animaliak eta landareak eta haien arazoak gogoan, zer moduzondoko esaldiak osatzen joaten bazara?

• Niri zera da kezka gehien sortzen didana...• Niregatik balitz...• Animalia bati sekula egin diodan gauzarik okerrena zera izan da...• Izugarri gustatuko litzaidake...• Animaliak saltzen dituzten denda batera sartzen naizen bakoitzean...• Nik sekula ez...• Galtzeko arriskua duen espezie bat salbatzeko dirua emanen balidate, zera hautatuko nuke...• Hauxe da Nafarroako animalia eta landareen arazorik handiena:...

"Bada, nik zera irakurridut: Nafarroan basaanimalia eta landare

piloa dagoela"

"Eta ez bakarrik basa-espezieak. Nire adiskide Karlosek lurtegi

ederra prestatu du bere maskotaberria jartzeko: iguana bat. Eta ez du

"mate" ikasi beharrik."

"Argi dago gure landareak eta animaliak ederki zainduta eta

babestuta daudela. Zorte handiadute Nafarroan tokatu direlako"

"Zera... ez dakit herrietako jaietan ibiltzen dituzten

bigantxa horiek edo beren kabietan mugitu ezinik bizi diren

oilo-errule horiek gauza berapentsatuko duten"

"Iparraldeko zatihori, batez ere, hain

ederki dago zainduta"

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

64 Irakaslearen Ariketa Liburua

Ondokoetako bat jarri eskuineko zutabean, zure iritziari jarraituz:

1: Ados nago 2: Ez dut batere argi 3: Ez nago adosNire iritziz...

1 Giza bizitza garrantzitsuagoa da beste edozein animaliarena edo landarerena baino.

2 Zilegi da animaliekin esperimentuak egitea giza bizitzak salbatzeko justifikatuta badaude.

3 Ongi dago animalia exotikoak harrapatzea zoologikoetan haiek ikusteko aukera izan dezagun.

4 Debekatu egin beharko lirateke animaliekin egiten diren ikuskizunak.

5 Nire iritziz, okerrago da kotxe bat lapurtzea maskota bat lapurtzea baino.

6 Prest nago gehiago ordaintzeko aske hazitako animalien eta ez nabe edo mugitzeko beterik ere ez duten kaioletan hazitako animalien produktuak erosteko.

7 200.000 PTAren truke inurri bat eta arrain bat akabatuko nituzke, baina ez zakur bat edo tximino bat

8 Oro har, Nafarroan, animaliak eta landareak errespetatzen, zaintzen eta babesten dira.

9 Ez nintzateke gauza izanen amu batekin arrain bat harrapatzeko.

10 Jaten ditudan animaliak neronek akabatu beharko banitu, gosez hilko nintzateke.

1 1 Zologikoetan, arriskuan dauden espezieak salbatzeko ikerketak egiten dituztenak baizik ez lirateke baimendu behar.

12 Larruzko berokiak beroa izateko modu bat besterik ez dira; hori bai, garestixeagoa.

13 Edozein animalia izan daiteke maskota, ongi zaintzen bada eta auzoei enbarazurik egiten ez badie.

14 Kosmetikoak animaliekin probatzea onuragarria izan daiteke gizon-emakumeen osasuna babesteko.

15 Nafarroako zenbait aldetan, ez dituzte gizakiak sartzen uzten, animaliak eta landareak lasai bizi daitezen.

16 Ezin da bizidunik sakrifikatu gizon-emakumeak entretenitzeko.

17 Animaliak eta landareak gizakion zerbitzuan dauden baliabideak dira, non eta ez duten sufritzen.

18 Haragia jatea hiltzea da.

19 Ez lirateke babestu behar alorretan eta abere-saldoetan kalterik egin dezaketen animaliak.

20 Hainbeste gustatzen zait Natura, ezen etxea animaliez beterik izanen bainuke, eta zomorroen eta basa landareen bildumak eginen nituzkeen, haiek galdu aurretik.

2. fitxa NIK USTE DUT...

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


Hori hasteko modua! Hemendik Cuencara zenbat kilometro dauden galdetzea bezala dahori. Lehenbizi, "biodibertsitatea"ren kontu hori zer den jakin beharko da.Ez zaitezte kezkatu. Erraz askoa da! "Biodibertsitatea" "bakailao" musika baino modagehiagoko kontu bat da. Bestela, begira egunkarietako lerroburu hauek:

Munduko biodiber tsitatea arriskuan: Tropiko aldeko oihanetik, futbol zelai bat adinako zatiadesagertzen da segunduoro munduan.

150 herrialde baino gehiagok izenpetuko dute gaurBiodibertsitatearen aldeko Hitzarmena, espe-zieen galtzea geldiarazteko.

Lurrak, suntsipen handiak izan ziren azken garaitik, 10 milioi urte behar izan zituen biodibert-sitatea berreskuratzeko.

Suntsipena, kutsadura eta naturguneak zatikaturik egotea dira Nafarroako biodibertsitaterakoarriskurik handienak.

Lerroburu hauek irakurrita, zurea bezalako buru argi batek jakinen du honezkero zer den "biodibertsita-tea".

Zalantzarik baduzu, irakurri azken pista hau: biodibertsitatea esaten dugunean, ondokoak aipatu nahiditugu:

3. fitxa NON DA ABERATSAGOA BIODIBERTSITATEA:NAFARROAN ALA DANIMARKAN?

1. «Espacios Naturales Protegidos de Aragón» Hezkuntza Programatik hartu ditugu.

...ondokoetatik aunitz izatea: ...edo ondokoetatik aunitz izatea:

...edo ondokoetatik aunitz izatea:

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


Leku jakin baten biodibertsitatea neurtzeko modu errazena zera da, bertan bizi diren espezieen kopurua zenbatezea; hau da, espezieen aberastasuna neurtzea. Zenbateko soil

horrek, ordea, ez digu biderik emanen bi lurralderen baiodibertsitatea alde-ratzeko, izan ere ez baitu kontuan hartzen espezie horiek banatuta dauden

lurraldearen azalera. Hori dela eta, bi lurralderen biodibertsitatea alderatze-ko, Biodibertsitate-indizeak erabili ohi dira. Indize edo adierazle horiek,

espezieen zenbatekoez gainera, aztertzen ari den lurraldearen azalera ere hartzen dute kontuan.

Irudia: Birilo1

Alemania 345 2.682 62 483

Belgika 263 1.452 59 324

Danimarka 247 1.252 53 270

Espainia 567 8.000 99 1.401

Nafarroa 354 2.650 87 659

Frantzia 424 4.630 74 805

Grezia 405 4.992 79 969

Holanda 265 1.221 57 264

Irlanda 170 950 36 195

Italia 418 5.598 76 1.021

Luxenburgo 206 1.246 60 365

Portugal 323 2.573 65 518

Erresuma Batua 284 1.624 53 301

HERRIALDEA AZALERA ORNODUNEN* LANDARE ORNODUNEN LANDAREABERASTASUNA BASKULARREN BIODIBERTSITATEA BASKULARREN

ABERASTASUNA BIODIBERTSITATEA

Baina, nola jakin biodibertsitatea Nafarroan ala Danimarkan non den aberatsagoa?

Begira ezazu orain ondoko laukia:

* Ornodunen espezieen aberastasuna, arrainak sartu gabe.

• Osa ezazu laukia herrialde bakoitzaren azalera eta Nafarroaren azalera jarriz.

• Baietz orain errazago! Espezieen aberastasunaz gainera, alderatu nahi ditugun herrialdeen azaleraere kontuan hartzen badugu, non da aberatsago biodibertsitatea, Nafarroan ala Danimarkan?

• Europako beste herrialde batzuekin alderatuta, esanen ote zenuke oso handia dela Nafarroako biodi-bertsitatea?

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


Aurreko jarduerari esker, ondokoa egiaztatu ahal izan dugu: alde handiak daude toki batetik besterabiodibertsitatearen kontuan. Aldera itzazu Europako erdialdeko eta iparraldeko herrialdeen indizeaketa Mediterraneo aldeko herrialdeenak. Zer antzeman duzu? Zure ustez, zer dela-eta dago alde hori?Saia zaitez leku batean bizi diren animalien eta landareen kopuruan, zure iritziz, eragiten duten fakto-reen zerrenda egiten. Gero, eztabaida ezazu horri buruz zure taldekideekin.

Eztabaida bukatu eta ondorioren bat atera duzuenean, irakur ezazue testu hau, eta saiatu atlas bate-an aipatzen diren tokiak kokatzen. Gauza ugari argituko dituzue:

Bada, faktore askorekin asmatu al duzue? Laburbilduz, ongi legoke eskualde baten biodibertsitateaneragina duten faktore garrantzitsuenen zerrenda egitea.

"Mexikon 239 espezietako sugeak daude; Estatu Batuetan 126 espezietakoak; Kanadan 22espezietakoak. Oihan tropikaleko hektarea batek 40 eta 100 arteko zuhaitz espezie izan ditza-ke; Ipar Amerikako azalera bereko oihan batean 10 eta 30 espezie bitarte aurki daitezke;Kanadako koniferoen oihan batean, berriz, espezie bat eta 5 espezie bitarte. Amerikako inurrienarrastoari jarraituz, Alaskan 7 espezie inguru daudela dakigu; Iowan 73 espezie daude; SaoPauloko estatuan 222 espezie; Patagonian 59 espezie; Suaren Lurraldean 2 espezie baizik ez. Hauda: biodibertsitatea gero eta handiagoa da poloetatik Ekuador aldera goazen neurrian.Eskualde tropikal eta mediterraneoen aberastasuna, neurri batean, faktore historikoei zor zaie.Azken glaziazioan, Europa iparraldea, Amerika eta Asia izotzez estali ziren, eta leku haietan biziziren espezie gehienak galdu ziren. Arazorik larriena Europan gertatu zen; izan ere, gainerako kon-tinenteetan espezie askok hegoalderantz emigratzeko aukera izan zuten; beraz, flora eta faunaaberatsagoa gordetzeko aukera izan zuten. Lurralde epel eta tropikaletan, ordea, klima egonko-rragoa izan zen, eta espezie askok iraun ahal izan zuten hotzaldiaren ondoren haietan ezarri zirenespezieekin batera.Espainian, Europa eta Afrika arteko zubiarena egiten duenez, Europa iparraldeko espezieak–pagoa eta desmana, kasu- eta Afrika aldetik etorritakoak –jujubondoa eta kamaleoia, esatebaterako- bildu ziren.Erliebea da lurralde bateko biodibertsitatea baldintzatzen duen beste faktore bat; izan ere, osogiro desberdinak sortarazten ditu: eguterak, ospelak, haizeetatik babesturiko aldeak, altueradesberdineko aldeak... Giro horietako bakoitzean, espezie desberdinak bizi dira, habitat desberdi-nei egokitutakoak.Iberiar Penintsulako faktore historikoen, klimen eta erliebeen aniztasunaz gainera, giza faktoreaere aintzat hartu beharrekoa da: biztanle gutxi izateak eta Iraultza Industriala eta nekazaritza-ren mekanizazioa berandu iristeak naturgune askoren suntsipena eta espezie askoren galtzeaebitatu dute.

"Biodiversidad" liburutik egokituta2

2. APARISI eta BESTE BATZUK, 1993: Biodiversidad. CENEAM. ICONA.

4. fitxa ZEIN FAKTOREK ERAGITEN DUTE LEKU JAKINBATEKO BIODIBERTSITATEAN?

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


5. fitxa ZERGATIK EZ DUZU BASOILAR BAT AURKITUKOBARDEAN?

"Norbaitek Pirineoan basoilo bat ikusi duela esaten badizu, kanguroak Australian bizi direla eta oihan tropikaletan kaktusik ezdagoela bezain segurua da adar joka ari zaizula. Aurreko jardueran

ikusi dugun bezala, landareak leku bakoitzeko ingurugiro-baldintzetara egokituriko espezieek osatzen dituzten

komunitateetan bizi dira; hartara, ariztiak, pinudiak, abaritzak etaabar osatzen dituzte. Nafarroan, baldintza horiek toki batetik

bestera asko aldatzen direnez, landareen komunitate mota ugariaurki dezakegu".

Orain proposatzen dizuguna egiteko, Nafarroako flora potentzialaren mapa eta arestian erabili duzunmapa topografikoa erabili beharko dituzu. Horietako bat paper begetal batean kalkatu ondoren, jarezazu bata bestearen gainean. Gero, egin ezazu lerro zuzen bat Arguedastik Elizondora. Saia zaiteztxangolari batek zuk markaturiko lerroan barna ibiliz aurkituko lituzteen landare komunitateak islatzentransekto batean. Transekto bat nola egin ez badakizu, galdetu irakasleari.

IRUDI-TESTUA

"Animaliek ere ingurugiro-baldintzetara eta bizidiren tokiko landareetara, beren habitatera,egoitu behar izaten dute. Nafarroan habitat

ugari dagoenez, ugari dira ere hemen bizi direnanimalien espezieak"

Bila ezazu orain basoilarrari eta basoiloari buruzko argibide gehiago, eta saia zaitez esaten orain zer-gatik ez duzun lehenbizikoa Bardean eta bigarrena Pirineoan aurkituko?

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


Irakur itzazu arretaz egunkarietako bi berri hauek:

“Leize-har tza eboluzioarenporr ot bat izan zen”

Zergatik galdu zen dodoa?

Doldoa Maurizio Uhartean bizi zen, Ozeano Indiarrean; 1860urtearen inguruan bukatu zen. Oso hegazti astuna zen, hegalegiteko modurik ez zuena. Asko eta asko izan ziren uharteadeskubritu ondorenean marinelek harrapatu zituzten dodoaleak. Hegazti horiek ez zuten ehiztariekin batera bizitzekoohiturarik, eta mantsoegi alde egiten zuten haiengandik. Horigutxi balitz, errun lur gainean erruten zuen, eta lur gaina ezzen inolaz ere leku zaila gertatuko lehenbiziko itsasontzietanuhartera iritsi ziren zakur edo arratoi gosetientzat.

Orain, gogoeta egin eta zure ikaskideekin eztabaida ezazu ondokoei buruz:

• Zergatik galdu ziren leize-hartza eta dodoa?• Zure ustez, izan al zuen batere eraginik gizakiak bi galtze kasu hauetan?• Ba al zegoen, zure ustez, modurik hori ebitatzeko?• Seguruena, ezaguna izanen zaizu hartz arreak Nafarroan duen egoera eskasa. Hala eta guztiz ere, XVI.mendera arte patsada ederrean ibiltzen zen gure mendietan barna. Zure ustez, hartz arrea PenintsulaIberiar osoan galtzeko arrazoiak antzekoak al dira leize-hartzak jasan behar izan zituenen aldera?• Nolako ondorioak atera ditzakezu espezieak galtzeko arrazoiei buruz?• Ezagutzen al duzu bestelako kasurik galdu ziren edo galtzeko zorian diren espezieena?

Bila ezazu horri buruzko informazioa, eta azter ezazu gainerako ikaskideekin batera kasu bakoitzarenarrazoiak.

6. fitxa ZERGATIK GALDU ZIREN LEIZE-HARTZA ETA DODOA?

Leize-hartza 2 metro altu den anima-lia izugarria da; 300.000 urte bainogehiago bizi izan zen penintsulakoantzinako biztanleekin batera; izanere, biztanle horiek ez zuten baterearriskatu nahi horren arriskutsua zenanimalia bat harrapatzeko. Animaliahauek begetalak eta, noizean behin,animalien hondakinak jaten zituzten.Hartz-harrea ez bezala, ez zekiten ezehizatzen ez arrantzatzen ere. Azkenglaziazioak animalia hauen elikagai

ziren landareen murrizpen handiaekarri zuen berekin. Leize-hartzarenhortzeriak esmalte finegia zeukangaineko aldean, eta ez zegoen inguru-giro-baldintza berri horietarako ego-kitua. Landareetako erroak etatuberkuluak arrankatzen zituenean,lurra eta harea ere mastekatzen zuen,eta hortzak behar baino lehenago gas-tatzen zitzaizkion; horretara, bizitzanjarraitzeko funtsezkoa zitzaion tresnabat galtzen joan zen.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


Espainian, arrano beltza, ugatza edo katamotza galtzeko zorian dauden espezieak dira; are gehiago, zenbait erki-degotan, honezkero, erabat galdu dira: Nafarroako azken katamotza, esate baterako, 1936an ehizatu zuten.Ondoko mapan ikusi ahal izanen duzu katamotzen populazioak nolako bilakaera izan duen Espainian. Koadroan,Nafarroako zenbait espezie bereizgarriren populazioaren bilakaerari buruzko zenbait datu ere ikusi ahal izanendituzu.

• Zer gertatu zaio Espainian katamotzari?

Animalia askoren populazioak izugarri murriztu dira Nafarroan 1950. urtetik aurrera. Gehienetan, ezi-nezkoa da hori demostratzeko daturik ematea; izan ere, urte hori baino lehenago animalien kopurueiburuzko errolda gutxi egiten zen. Hala eta guztiz ere, herriko jendeak ongi daki gero eta zailagoa delazenbait espezie ikustea, eta beste batzuk ia ezin aurki daitezkeela lehen ugari zeuden tokietan ere.Basoiloari eta Bonelli arranoari buruzko erroldak egin ahal izan ditugu.Saia zaitez ondoko galderei erantzuten, eta hitz egin ezazu ikaskideekin haiei buruz:

• Zer ondorio ateratzen dituzu animalia horien populazioei buruzko datuak ikusita? Zure ustez, zer dela--eta gertatu da bilakaera hori?• Uste al duzu, oraindik ere, animalien galtzeak Historiaurreko kontuak direla, edo Amazonetan etaherrialde tropikalean gertatzen diren gauzak direla?• Ezagutzen al duzu Nafarroan galtzeko arriskuan dagoen edo jada galduta dagoen espezieren batiburuzko adibiderik? Ba al dakizu zer dela-eta galdu zen espezie hori?

BONELLIARRANOA 1980 1997

Bikoteak 7 4 1

BASOILOA 1971 1996

Aleak 200 40/45 12/15

Nafarroako zenbait espezieren bilakaera-ri buruzko koadroa

50eko hamarkada

70eko hamarkada

ARRISKUAN DAGOEN FELIDO BAT

Katamotz iberiarra gure herrialdean galtzera kondenaturik dagoen espezieetako batda. Bikote gutxi gelditzen dira Penintsula Iberiarrean; legearen babesa izateko “pri-bilegioa” dute.

BABESTURIKO GUNEAK

MUGARIK GABEKO EHIZA

GALDUTAKO PARADISUA

Laurogeita hamarreko hamarkadan,katamotz iberiarrak bizitzeko toki jakinbatzuk baino ez du.

Hirurogeiko hamarkadan, ospe handiahartu zuen ehizaki bezala; horrek zerae-karri zuen berekin: katamotzen kopuruaizugarri jaistea

XX.mendearen hasieran, katamotzarenpopulazioak ia penintsula osoa hartzenzuen

*Gutxi gorabeherako zenbatekoa daITURRIA: Natura Zaintzeko Zuzendaritza Nagusia

800 ale

5.000 ale

10.000 ale

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


Errepasatu al duzuNafarroan gorrienakikusten ari garenespezieon zerrenda?

Argazkia edo marrazkia Deskribapen orokorra:

Hauxe du habitata: Honela egiten du etxea:

IZENA:

7. fitxa ZER DAKIGU GALTZEKO ARRISKU HANDIENADUTEN GURE ESPEZIEEI BURUZ?

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


Ondokoak jaten ditu: Honela ugaltzen da:

Bizi-asegurua kontratatu du, ondoko arriskuak dituelako:

Bestelako datu interesgarri hauek aurkitu ditut: Espeziea nola dagoen banatuta Nafarroan barna

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


8. fitxa ZERGATIK DAUDE ARRISKUAN ESPEZIE HAUEK?1 e

ta 2

. ibi

lbid

eak

GIZ

AJA

RDUE

RAIK

URRA

*NO

LAKO

ERA

GIN

AK

DITU

EN

* Po

siti

boa

(+) e

do n

egat

iboa

(-)

AURR

ERA

ERAM

ANDA

ITEZ

KEEN

KONP

ONBI

DEA

K

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


3. ib

ilbid

ea

GIZ

AJA

RDUE

RA

Eska

latz

ea–

Heg

azti

ei e

nbar

azu

egit

en d

ie;

erru

nald

iak

gala

razt

en d

itu.

Leku

eta

gar

ai ja

kin b

atzu

e-ta

nH

egaz

tiak

. Har

rapa

riak,

bere

ziki

Debe

kua,

uga

lketa

ald

ieta

n

IKUR

RA*

NOLA

KOER

AG

INA

KDI

TUEN

* Po

siti

boa

(+) e

do n

egat

iboa

(-)

** U

neor

o et

a le

ku g

uzti

etan

du

erag

ina;

bat

zuet

an d

u er

agin

a; z

enba

it le

kuta

n du

era

gina

; era

gin

izug

arria

du,

eta

aba

r.

AUR

RERA

ERA

MA

NDA

ITEZ

-KE

ENKO

NPON

BIDE

AK

KALT

ETUR

IKO

ESPE

ZIEA

KKA

LTEA

REN

ZENB

AIT

EZA

UGA

RRI **

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


9. fitxa ZUHAITZEK HITZ EGINEN BALUTE...

Zenbait zuhaitz ale babesturik daude ez espeziearen populazioa arriskuan dagoelako baizik eta gureinguruneko elementu natural bereziak direlako. Adibide batzuk jarriko ditugu: El Bocal-eko haritza, enboraltuena duen zuhaitza delako; Gardeko intxaurra, Nafarroako kukula handiena duen zuhaitza delako;Errotako uharkako sahatsa, berriz, bere espezieko zuhaitzik zaharrena delako.

ERRIBERRIKO MARZUZONDOAK BERE MEMORIAK ARGITARATU DITU

500 urte zahar izanik, ezin konta ahala gertakariren lekuko izan da. Baina utz diezaiogun berari kontatzeko duena azalt-zen...

"Txikia nintzenean, esan izan balidate historiaren 5 mende nire enbor zaharrean grabaturik geldituko zirela... Hasmenta zai-lak izan ziren, ordea, ez pentsa. Ni gazte nintzelarik, 1512. urtean, zera jakin nuen, Fernando izeneko batek, "Katolikoa" esa-ten ziotela uste dut, Nafarroa inbaditu zuela bere armadarekin. Orduan, bildur handia sentitu nuen nire ernamuinengatik;ikusten duzue, ordea, hemen nago, bizirik, historiako gertakariak gertakari. Izurrite eta goseteen lekuko izan naiz... bai. Urtezinez gaiztoa 1631ko hura!... Bidaiari eta bidazti ugarik kontatu dizkidate beren sekretuak... eta nire kukula azpian negar eginere egin dute. Oraindik ere gogoan ditut zagozar atsekabetu batennegarrak, uholde batek hiria goitik behera hartu eta etxea utzibehar izan zuenean. Uff!, 200 urte baino gehiago dirahori gertatu zela. Beste hura Independentziarenaldeko guda baino urte batzuk lehenagogertatu zen: Espoz y Minak nire etxea,Erriberriko Jauregia, erre zezatela aginduzuen. Eta bakar-bakarrik gelditu beharizan nintzen, hantxe, etxe hondar man-lenkoniatsuak besterik ez inguruan;noizean behin, ordea, haizeak ekarri-tako bibolin baten nota magikoekpozarren jartzen gintuzten. Geroago jakin nuenSarasatek ospe handia irabazi zuela munduan.Halaber, zera ere jakin nuen –izan ere, berria haizeakbela bat bezain azkar ibili baitzen- bazegoela gasolinazmugitzen zen ibilgailu bitxi era zaratatsu bat... Iruñeanikusi zen lahenbiziko automobila, 1894an! Garaihartan, mutu ikusi nuen nola kentzen zituztennire jauregitik gelditzen ziren harriak, jendeakeraman egin baitzituen... Aise irudikatukoduzue nire poza 1925ean Jauregia Nazio Monumentu izendatu eta hura berreraiki behar zela esaten hasi zirenean. Eta nirepena handienetako bat izan zen noizean behin bisita egitera etortzen zitzaidan lagun katamotzak ezin izanen zuela berre-raikitze horren hasiera ikusi. Nafarroan gelditzen zen azken katamotza 1936an harrapatu zuten. Ordurako, ordea, gerra irit-si zen, eta gerra ondokoak izan ziren penarik handienak... ez, ez, kontu triste nahiko aipatu dizkizuet. Aipatu al dizuet PedroZigarena? Nik neronek ez nuen ezagutu, baina asko maite zituen zuhaitzak, eta hainbeste maite zituen non bere Jaurerrianmundu guztiko zuhaitzak jarri baitzituen. 1949an, bere testamentuan, Jaurerria Diputazioari utzi zion, nafar guztiek gozazezaten hartaz, betiere Diputazioak garai hartan zegoen bezala kontserbatzeko baldintzarekin. Han, Bertizen, nire bestelagun bat dago, Naturaren Monumentu hura ere, Libanoko zedro bat. Berak ere mendeak eta mendeak ikusi ditu kontu kon-tari ibiltzeko... agur ezazue nire partetik bisita egiten badiozue, eta eskaiezue, eska iezaiozue zera kontatzeko, nola...

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


Marzuzondoaren istorioa irakurri ondoren, saia zaitezte zuen herriko zuhaitz zaharrena aurkitzen. Erraz asko kalkulatzenahal duzue zenbat urte dituen; eska iezaiozue irakasleari azaltzeko nola egin hori. Gero, bakoitzaren lan gisa, zure herrikohistoriari, zure buruari edo zure familiari buruzko zenbait gertakari aurkitzen eta hautatzen saiatu; hain zuzen ere, gurezuhaitz lagun zaharrak ere bizi izan dituen horietako batzuk.

Bukatzeko, saiatu hautatu dituzun horiek motzondo honen gainean "kronologikoki" kokatzen:

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


10. fitxa ZER DIOZU GURE ETXEKO ANIMALIEI BURUZETA LANDUTAKO ARRAZEI BURUZ?

Nafarroan, badaude bertako zenbait abere-arraza; esate baterako, ardi latxak eta rasa ardiak, Burgeteko zaldiak,Nafarroako behoka eta pottoka, Pirineoko behiak eta behi betizuak. Hala eta guztiz ere, espezie horietako askok galt-zeko arriskua dute. Behi betizuen kasuan, 100 ale baino gutxiago daude Nafarroan. Nafarroak berezkoak zituen bestearraza batzuk, Baztango zerria kasu, galduta daude honezkero. Galtze prozesu horrek berak emaitza bera eman dulandutako landareen kasuan.

Etxeko arrazak eta landutako aldakiak zaintzea zaila izaten da; izan ere, produkzio gutxiago ematen baitute artifi-zialki hautaturiko beste batzuek baino, edo bestela makinek ordezkatu dituztelako nekazaritza arloan lehen zituztenlanetan. Zer esan daiteke, orduan, haien alde? Garrantzitsua iruditzen al zaizu etxeko arraza bat galtzea?

Jarduera honetan etxeko arrazei buruzko eta bertan landutako aldakiei buruzko gauza ugari esaten saiatuko gara.

"TASIOREN, ZIRILAREN ETA KAMILAREN OILATEGIETAKO ABENTURAK ETA DESBENTURAK"

Ikus dezagun zer gertatzen den Iruñerriko hiru oilategitan urte batean zehar. Hiruek baldintza sasi-intentsiboak dituzte;beraz, oiloek pilaturik bizi dira, girotu gabeko nabeetan, nahiz eta noizean behin atera kanpoko patio batera. Errealitatea izu-garri erraztu dizugu oraingoan; izan ere, industri granjetan egoera askoz ere konplexuagoa izaten baita. Errealitatean, kon-tuan hartu ez ditugun faktore askok hartzen dute parte, eta faktore horiek izanen dira produkzio-kostu handiak edo txikiakizatea ekarriko dutenak. Hiru oilategitan honela banaturiko 150 oilo bizi dira:

TASIOREN OILATEGIANafarroako 150 oilo.

ZIRILAREN OILATEGIAKaribe aldeko 50 oilo; Siberiako 50 oilo; Kaliforniako 50 oilo.

KAMILAREN OILATEGIA"Bayer" motako 150 oilo.

"Nafarroako oiloa". 225 bat arrautza erruten ditu urtean. Iruñerriko klimara egokitutadago; izan ere, Iruñerrikoa klima mediterraneoa da, baina heze samarra, Atlantikoarenaldetik heldu diren haizeen ondorioz. Nafarroako oiloak inmunitatea du "oilo zoroen"gaitzaren aurrean; gaixotasun hori eskualdean maiz agertzen den onddo baten sorta-razten du, eta heriotza ekartzen die beste arraza batzuetako oiloei. Nafarroako oiloaindartsua da "mukieria koipetsuaren" aurka. Haragitarako etekin eskasa ematen du.

Giro beroak behar ditu, eta ongi jasaten du hezetasuna; aitzitik, oso sentsiblea da izotz etahotzen aurrean. Errule fina da (tamaina handiko 245 arrautza urtean; 250 ere errun ditza-ke gauez argia jarriz gero). Indartsua da Tropikoko gaixotasunen aurrean. Jateko pentsuaberastuak emanez gero, haragi-produkzio bikaina ematen du.

Hona arraza horietako bakoitzaren ezaugarriak:

Nafarroako oiloa

Karibeko oiloa

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


Siberiako lur hotzetatik heldu da. Negu luze eta gogorrak gainditzeko gauza da. 20 gra-dutik gorako tenperatura izanez gero, hiltzeko arriskua du. Erruten dituen arrautzak ezdira txikiak; hala ere, urtean 260raino jartzeko gauza da. Ezin du "mukieria koipetsua"harrapatu. Elikadura eskasarekin konformatzen da. Haragi kopuru dezentekoa ematendu, nahiz eta muger samarra den.

Siberiako oiloa

Halako "asmakari genetiko" bat da, zenbait arraza nahastu ondoren manipulazio gene-tikoan diharduen enpresa batek sortutakoa. Errule ona da (urtean 245 arrautza).Haren ezaugarri nagusiena, ordea, gaixotasunik ez harrapatzeko duen sendotasuna da.Udan haize girotua duten oilategietan bizi behar du; neguan, berogailuak behar ditu, bal-dintza termiko egokienak lortzeko beti. Merkatura iristen diren aleak antzuak dira.Beraz, abeltzainak laboratorioari zuzenean erosi behar dizkio ale guztiak.

Bayer oiloa

Oso ur gutxi behar du bizitzeko. Giro baldintza onak eta behar den elikadura emanezgero, tamaina handia harrapa dezake, eta gauza da urtean 255 arrautza erruteko.Erruteak askoz ere murritzagoak dira bizitzeko toki gutxi badute. Hezetasunaren aurka,oso ere sentsiblea da; halakorik izanez gero, gutxiago bizi eta gaixotasunak harrapa-tzeko joera handia edukitzen du.

Kaliforniako oiloa

Urte hau nahiko "mugitua" izan da; ondoko gora-beherak ekarri dizkigu, agian "negutegi efektua"ren ondorioz:

• 5 eguneko hotzaldia, Iruñerrian, martxo aldean. Elurte handiak izan ziren.

• "Mukeria koipetsuaren" oldar bat, garaiz kontrolatutakoa; arraza sentsibleen % 40an baino ez zuen eraginik izan.

• Maiatzean uda behar baino lehenago iritsi zen; 35-38º C-etara iritsi ginen, astebetez gainera. Euririk egin gabe jarraituzuen.

• Azaroan lehortea bukatu zen; hilabete osoan etengabe aritu zen euria. Hezetasunaren ondorioz, hezurrak ere bigundu zit-zaizkigun.

• Euriek, hezetasunaz gainera, "oilo zoro"en gaitza ere ekarri zuten; izurritea bezala zabaldu zen.

• Falta zena! Urte berriak pentsuetako prezioen igoera ekarri zuen.

• Beste gaixotasun bat oilategietan: badirudi Nafarroako oiloa eta Kaliforniakoa inmuneak direla.

Eta gero esan eta esan oilaskoa garesti dagoela! Gogoeta egin ezazu aurreko gaiei buruz, "milioi bat"balio duen erantzunari erantzu baino lehen: zure ustez, nola gelditu dira hiru oilategi horiek urtea bukat-zerako?, zein izan da, zure ustez, errentagarriena?, ba al dakizu nola konpontzen diren errealitateanplanteaturiko arazoetako batzuk?, errealitatean hartzen diren neurri horiek ba al dute eraginik inguru-giroan edo kontsumitzaileen osasunean?, ba al dakizu zergatik izaten diren garestiagoak korralekooilaskoak?

MILIOI BAT BALIO DUEN ERANTZUNA:

Ba ote dago arrazoiren bat bertako aldaki eta arrazak desager daitezen galarazteko?

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


11. fitxa IZAN AL DEZAKE BATERE ERAGINIK HEMENGO FLORAN EDO FAUNAN KANPOKO ESPEZIEAK SARTZEAK?

Ba al dakizu zeintzuk diren Nafarroan bizi diren fauna aloktonoen espezieak? Lasai! Ez zara bila ibili beharko. Atzeko aldekolaukian aurkituko dituzu. Laukia osatu bai osatu beharko duzu. Munduko mapan, sartu diren espezieak beren jatorriko eremugeografikoan marraztu. Bila itzazu argibide batzuk haien beharkizunei buruz eta haiek Nafarroan sartzeak ekarri dituenondorioei buruz. Ondorioei buruzko informaziorik aurkitu ezean, saia zaitez horiek aurreikusten. Horretarako, baliagarri gertadakizuke zein baliabide kontsumitzen dituen edo bere habitatean nolako aldaketak egin ohi dituen. Zein espezierekin hasikoda lehian? Zein espeziek jasan beharko ditu haren ohiturak? Zuetako bakoitzak espezie jakin baten gainean lan egiteko mol-datzen bazarete, errazagoa izanen zaizue lan hau, eta askoz ere lan gutxiago egin beharrean egonen zarete.

Ozeano Bareko itsasbelarbatek Espainiako kostal-dea inbaditu du

Jatorriz Japongoa den itsasbelarbat Espainiako kostaldeetara iritsida, ostrak inportatzen ziharduenitsasontzi batean. Bertako giroraegokitzeko gaitasun handia izaneta Espainiako kostaldeak koloni-zatu ditu; gure kostaldeetako zen-bait itsasbelar akabatu ere akabatuditu.

Sueziako amurrainekin eginiko

birpopulazioek espeziearen

hondatze genetikoa ekarri dute

Estokolmoko Unibertsitateko

ikerlari batzuek zera egiaztatu

dute: artifizialki hazitako arrainak

-ibaiak birpopulatzeko erabiltzen

direnak- bertako espezieekin

nahasi eta Sueziako amuarrainen

berezko ezaugarri genetikoak

galtzen dira.

Faisaiek mehatxaturi-ko tximeletak

Azken 25 urte hauetan,Britaniako tximeleta mota gehie-nen populazioa nahikoa murriztenjoan da. Faisaia bezalako ehiza-espezie batzuk askatu izana omenda egoera horren arrazoi nagusie-tako bat. Faisaia XI. mendeansartu zen Britainia Handian, bainaXIX. mendearen bukaera aldeannabarmen handitu da haien kopu-rua.

Espezie exotikoak sartzea da biodibertsitatea galtzeko arrazoi nagusietako bat. Batzuetan, sarturi-ko espezieak hain ongi egokitzen dira lurralde berriak dituen ezaugarrietara ezen haiekin hil alabiziko lehian ere hasten baitira.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


ADARZABALA

ESPEZIE ALOKTONOA ARRAZOIA SARTZEAK EKARRIKO DITUEN ONDORIO EKOLOGIKOAKNOIZ SARTU

DEN

ARRATOI-IGARABA EDOKOIPUA

BISOI AMERIKARRA

FAISAI ARRUNTA

TURKIAKO USAPALA

ZAMOA

URRE KOLOREKO ZAMOA

LIXTURRA

PERKA AMERIKARRA

KATU-ARRAINA

ORTZADAR-AMUARRAINA

KARRAMARRO GORRIA

PAZIFIKOKO KARRAMARROA

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


Nork ez du izan edo ez du sekula izan nahi maskota bat? Ez dizugu betiko talakarik emanen, maskotak ongi zain-du behar direla, baldintza egokietan eduki behar direla... Bai, ordea, aztertu nahi dugu maskotak edukitzeariburuz sekula bururatu ez zaizun kontu bat. Zergatik ezhasi irudian ikusten duzuna deskribatzen?

Testu hauek egunkarietatik atera ditugu; agian, lagunga-rri izanen zaizkizu arazo honi buruz gogoeta egiteko.

12. fitxa MASKOTAK NEGOZIO

Animaliak etxeanHegazti exotikoekin gertatzen den bezala, narrastiaskoren legez kanpoko merkatua egiten da; etxe par-tikularretan, muskerrak, sugeak, dordokak, iguanak,kaiman-kumeak eta abar ikus daitezke. Narrasti ibe-riar guztiak, munduko gainerako ia guztiak bezala,babestuta daude. Haietako batzuk saltzeko eta eroste-ko aukera badago ere, ez da gomendagarria basaespezieak erostea. Ez daude itxirik bizitzeko ohituta,etxeko animaliak balira bezala. Askok etengabekojazarpena jasan behar izaten dute beren inguru natu-ralean, eta gizakiek harrapatu, garraiatu eta biltegie-tan gorde baino lehen asko eta asko dira hiltzendirenak, saldu baino are lehenago. Batzutan, sugandi-la txiki bat erosi eta krokodilo bihurtzen da, edo dor-doka bat erosi eta handik gutxira ez du aquariumeanjarraitzeko tokirik. Zer egin orduan? Jende askokbota egiten ditu animaliak, eta estoldak fauna exotikoarriskutsuaren bilgune bihurtzen hasiak dira.Kaliforniako dordokak izurrite dira jada parke etaurmaheletan, urtxintxak bezala. Batzutan, mendianaskatu eta hain handia da aske dauden animalienkopurua, ezen bertako basa espezieak arriskuan jart-zen baitira.

NEGOZIO IKARAGARRIABasa animalia eta landareen nazioarteko merkatua urte-an, mundu osoan, 5.000 milioi dolar mugitzen dituennegozioa da; batez ere, maskota gisa, larrutarako edomarfila ateratzeko saltzen dira. Diru horretatik zati han-diena bitartekariek eta animaliak inportatzen dituztenherrialdeek eskuratzen dute. Animaliak eta landareakatera diren herrialdeek eskuratzen dituzten etekinak hut-saren hurrengoa dira.

Hegazti tropikalen kargamendua atzeman da

Aduanetako poliziek legez kanpo harrapaturiko hegaztitropikalen kargamendu bat atzeman dute; hegazti gehie-nak bidaia bitartean hilik gertatu ziren, bidaia luzearenbaldintza deitoragarriak direla kausa. Animalien dende-tan ziren saltzekoak.

Maskota exotikoakEspainiako etxeetan

60.000 narrasti eta 100.000 hegazti exotiko ingurubizi dira Espainiako etxeetan, etxeko animalia gisa.

BASA FAUNAREN LEGEZ KANPOKOTRAFIKOAREN AURKAKO KOLPEA

Berriki, Belgikako agintariek Holandako taxi -dermista baten biltegia dekomisatu dute.Barruan milaka gorpu, buruhezur , larru, oskoleta adar aurkitu zituzten, arriskuan daudenanimalien espezieenak. T axidermista berarenbeste lokal batean, elefante txiki baten gorpuosoa ere aurkitu zuten.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


Egin ezazu kontu parlamentario britainiarra zarela. Zein izanen litzateke zure bozka Gobernuaren pro-posamenari buruz? Erronda bat egin dezakezue, nahi izanez gero, Gobernuaren ekimenaren aldekoen etakontrakoen iritziak entzuteko.

Zure ustez, zergatik salbuesten dira zezenketak Legeak beste kasu batzuetarako ezartzen duen debe-kutik? Ba al du horrek antzekotasunik Ingalaterrako kasuarekin? Nafarroako Gobernuak salbuespen horiezabatzeko lege proiektu bat eginen balu, eta zuk horri buruzko bozka eman beharko bazenu, lehen eginduzun bezala, tradizioaren hala babesaren alde emanen zenuke?

13. fitxa BA OTE DUTE ESKUBIDERIK ANIMALIEK?

1. KASUA

"Berriki polemika handia piztu da Britainia Handiko biztanleen artean. Gobernuak entzun ditu azeria-ren ehiza ospetsuaren aurkakoek esateko zutena; izan ere, haien ustez, praktika hori ankerra da etaez da inolaz ere beharrezkoa; animaliei sufriarazten die gizaki batzuk entretenitzeko helburu bakarra-rekin. Hori dela eta, lege proiektu bat landu dute azeriaren ehiza debekatzeko. Ehiza mota hori man-tentzearen aldekoen ustez, oso tradizio errotua da kultura britaniarrean, eta gainera familia askoriogibidea ematen dioten lanpostu asko sortzen ditu. Batzuen eta besteen aldeko indarrak oso pare-an daude, eta ez dago inor gauza denik aurreikusteko zer gertatuko den proposamena parlamentuaneta Lorden Ganbara eztabaidatzen denean".

2. KASUA:

Zenbait pertsonek uste dute gure tradizioak ere ankerrak direla, animaliei tratu krudela ematen zaie-la. Nafarroan, herri askotako festetan, animaliak erabiltzen dira ikuskizunetan edo ongi pasatzekohelburu soilaz: zerri lasterketak, entzierroak, behiak, zezenketak eta abar. Zezenak babesteko ForuLegearen bitartez, animaliak ikuskizunetan erabiltzea debekatuta dago "animaliak sufriarazi edo haieitratu txarrak" emanez gero; hala ere, zezenketak propio salbuesten dira.

TRADIZIO EDO BABESA

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


14. fitxa NOR NAIZ NI?

JOLA

SERA

KO T

XAN

TILO

IA

1.M

orfo

logi

a et

a bi

omet

ria

2. H

abit

ata

eta

bana

keta

3. P

orta

era,

mol

daer

ak e

ta a

bar

I ZENA

NOLA

KOA

DA?1

NON

BIZI

DA?2

ZER

JATE

NDU

?NO

LAKO

ARA

ZOA

KDI

TU?

BES

TELA

KODA

TUA

K3

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


Orain dela 60 urte ikusi zuten Tasmaniako azken otsoa.

Oso pizti berezia zen.

Otsoaren burua, tigrearen marrak eta kanguro baten buztana omen zituen.

Zer moduz espedizio zientifiko bat egitea? Pentsa ezazu Nafarroako esploratu gabeko lekuren bateanzaudela, eta bat-batean ...zas! Gizonak sekula ikusi gabeko animalia bat! Nolakoa da? Horixe da erra-zena.

• Lehenbizi, marraztu ezazu, edo aldizkariren batetik fotokopiatu eta moztu, Nafarroan bizi den anima-liaren baten irudia.

• Hiru zati egin: burua, gorputz-enborraren goiko aldea eta aurreko gorputz-adarrak, eta gorputz-enbo-rraren beheko aldea eta hankak. Tasmaniako otsoari buruzko marrazkian ikusten denaren antzera,gutxi gorabehera.

• Sartu zati bakoitza irakasleak prestatu dituen poltsetan.• Behin zure ikaskide guzti-guztiek hori egin dutenean... utzi zortearen esku! Hartzazu zati bana hiru

poltsetatik. Zer atera zaizu?

Orain, gogora ezazu berriz ere gai honetan ikasitako guztia, eta itxurari erreparatuz, atera itzazu ondo-rioak:• Zer janen du?• Zein habitatan bizi da hobekien?• Nola ibiliko da batetik bestera? Azkarra ala geldoa da?• Nolako babeslekua erabiliko du?• Nola eta noiz ugalduko da?

Bide batez... bataiatu al duzu, honezkero?

15. fitxa TASMANIAKO AZKEN OTSOA

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


Galderak:

• Zure ustez, zer egin behar du Iñigok?

• Aitak aintzat hartu behar al du semearen jarrera? Zergatik?

• Zer da garrantzitsuena aitaren eta semearen arteko harremanean, zure ustez?

• Aita izan beharrean lagun bat balitz, salatuko al zuen? Eta inolako harremanik ez duen auzo bat balitz?

16. fitxa A ZER ZALANTZA!

LANDUTAKO DILEMA: FIDELTASUNA-KOHERENTZIA

Iñigo 16 urteko mutila da, eta izugarri maite ditu animaliak. Egunero ikasten du haiei buruzko gauza berriren bat. Aurten,Naturaren aldeko elkarte batean parte hartzea erabaki du.

Haren aita, Antonio, jatetxe baten jabea da. Aspaldi honetan arrakasta handia izan du "txoritxo frijituak" platerarekin,eskualde osoan bera baita bakarra plater hori prestatzen duena.

Iñigo haserre dago aitarekin, eta gero eta gehiago eztabaidatzen dute plater hori jatetxean eskaini behar den edo ezden eskaini behar. Antoniok beti erantzuten dio Iñigok ikasteko eta animaliei buruzko liburuak, bideoak eta gainerakoakerosteko aukerarik badu, negozioari esker dela.

Iñigok, batzuetan, aitarena elkartean salatzea pentsatu du.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


Asmakari ugari daude landa espezieak eta animalien espezieak babesteko. Eragin buruari eta saia zai-tez aztertu ditugun arazoetako bati konponbidea emateko asmakariren bat.

17. fitxa IRUDIMENA ETA TEKNOLOGIA KONTSERBAZIOAREN ZERBITZUAN

Entseiu bat egiten ari dira animalia basekinerrepideetan izaten diren istripuak saihesteko

Sistemaren oinarria kartoi plastifikatuaz eginiko "tututxo" bat da; tutut-

xoa kotxeetako ispiluetan edo aleroetan jartzen da. Kotxeek 120 km/h

abiadura gainditzen dutenean oreinak eta orkatzak, bereziki. uxatzen

dituen soinu bat egiten du. (Heraldo de Aragón, 97-09-21)

Begira itzazu asmakari hauek:

"Nekatuta iritsita ere,iritsi ahal izateko"

"Soilik beren kasadefendatzen ikasiarte"

"’Zebra pasabideak’, animalientzat"

"Muturrez ez jotzeko"

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


18. fitxa PROIEKTUA: ESPEZIEAK KUDEATZEKO PLAN BAT PRESTATZEA

Aurreko jardueretan, Nafarroan galtzeko arrisku handiena duten espezieak ezagutu ahal izan dituzue, bai eta haiekNafarroan Arriskuan dauden Espezieen Katalogoan sartzeko arrazoiak ere. Halaber, egoera arintzeko har daitezkeen neurribatzuei buruz eztabaidatzeko aukera izan duzue.

Seguruena jakinen duzuenez, Arriskuan dauden Espezieen Katalogoak espezieak babesteko kategoria batzukezarri zituen, hain zuzen ere espezieak arrisku-mailaren arabera sailkatzeko. Espezie bat kategoria horietakoedozeinetan sartzeko, plan bat prestatu beharra dago. Plan horrek, babesaren kategoriaren arabera, izen berezibat izanen du, baina, oro har, BASA ESPEZIEAK KUDEATZEKO PLANA esanen diegu: espezie batek jasatendituen eta bera arriskuan jartzen duten gauzak deusezteko neurri multzo bat bildu beharko ditu planak.

GEHIXEAGO JAKITEKO

Galtzeko zorian

Habitataren aldaketak arris-kuan jartzen ditu

Zaurgarriak

Galdutakoak

Interes berezikoak

Leheneratzeko plana

Habitata kontserbatzeko plana

Kontserbazio plana

Espezieak berriz sarteko plana

Erabiltzeko plana

Bizitzen jarraitzea zaila da egoeraren arrazoiekberen horretan badiraute

Kasu horretan, habitata da arazoak dituena, etahorren ondorioz bertan bizi den espezieak erearazoak ditu.

Aurreko kategorietan sartzeko arriskua dute.

Bertakoak galdu egin dira Nafarroan.

Interesgarriak dira beren balio zientifikoa, ekolo-gikoa eta kulturala direla eta.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


(1) Zer nahi dugun (2) Zer eginen dugun nahi duguna lortzeko (3) Nola lortuko dugun eta zein bitarteko erabiliko ditugun.

Oraingoan Nafarroan arriskuan egon eta zuek aukeratzen duzuen espeziea kudeatzeko plana prestatzea proposatzendizuegu. Egin itzazue zenbait talde, eta zein espezierekin lan egin nahi duzuen aukeratu. Egin beharreko plana idatziz jasot-zeko dokumentazio lan handia egin beharko duzue, espezieari buruzko inguruabar guztiak eta haren arazoak ezagutzeko.Hasteko, hautatu duzuen espezieari buruz ahal duzuen informazio guztia biltzeko gomendatzen dizuegu.

• Nola eta non bizi da?• Zenbat ale dauden egun Nafarroan eta geografikoki nola dauden banatuta, haien habitat potentziala eta egungo bana-keta aintzat harturik.• Nolako bilakaera izan du populazio horrek urteetan zehar?• Espeziearen atzerabideko prozesu horretan eragina duten edo izan duten faktoreak.• Elikadura eta ohiturak.• Haien bizitzak arrisku gehien dituen aldiak eta lekuak (hibernazioa, hazkuntza...)

Behin datu horiek guztiak bildu dituzuenean, Plana idazten hasteko moduan zaudete. Laguntza handia izan daiteke honela-ko plan batek izaten dituen atalak ezagutzea, atal bakoitzean zein alderdi lantzen diren eta horri guztiari buruzko adibidebatzuk ezagutzea; hona laburpen-lauki bat:

Helburua

Aplikazio eremua

Aurkako faktoreak eta arriskuak deuseztea, populazioa bideragarria izan arte eta bere habi-tat potentziala kolonizatu arte.

Naturan nolako banaketa duten. Halakotzat hartu ohi da espeziea elikatzen eta ugaltzen deneremua.

Indarraldia Planek arriskuak gainditu eta espeziea Arriskuan dauden Espezieen Katalogotik kentzekomoduan egon bitartean iraun ohi dute. Egoera urtero-urtero aztertzen da.

Helburuak1 Heriotza ez naturalen arrazoiak deuseztea.Ugalketa tasak gehitzea.Habitataren kalitatea hobetzea, animaliek toki gehiago eta babesleku nahikoak izan ditzaten.Espezieari buruz dakiguna zabaltzea.Jendea sentsibilizatzea espeziearen arazoez eta haiek kontserbatu beharraz.

Neurriak2 Hari elektrikoekin tupust-egiteak, harrapaketak, isileko ehiza eta abar saihestea.Animaliek elikagai nahiko izanen dituztela bermatzea.Bikoteak ugalketa-aldian lasai egonen direla bermatzea, eta ehiztariek, bisitariek eta abarrekenbarazu egin diezaieten saihestea.Landareak eta haien habitaten baldintza naturalak leheneratzea.Urteko erroldak egitea; ale batzuei seinaleak eta irrati-emisoreak jartzea, haien jarraipenaegiteko.Hildako aleak biltzea eta haien heriotzaren arrazoiak argitzea.Sentsibilizazio kanpainiak egitea jedearentzat eta eskolentzat.

Tresnak3 Etengabeko zaintza, batez ere ugalketa eta hazkuntza aldi kritikoetan.Betiko, edo behintzat aldi kritikoetarako, zenbait jarduera debekatzea.Zenbait jarduera debekatzea plana aplikatzen den eskualde guztietan edo eskualde batzue-tan.Ikertzea eta azterlanak egitea.Espeziea kontserbatzeko ekintzak egiten dituzten norbanakoei edo elkarteei dirulaguntzakematea.Jendeari planari buruzko informazioa ematea.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


Zuen lanaren plangintza egiten hasi baino lehen, lanak banatzea eta plana klaseko gainerako kideei nola azalduko diezuenazaltzea. Kontuan hartu lanaren aurkezpenak erakargarria izan beharko duela; hori lortzeko, erabili grafikoak, irudiak, mapak,taulak eta abar. Plana erakutsi ondoren, eztabaida ezazue, guztion artean, planari buruz, haren bideragarritasunari buruz,plana aplikatzeak ekarriko lituzkeen arazo sozialei buruz, neurrien eraginkortasunari buruz, bestelako alternatibei buruz etaabarrei buruz.

Arriskuan dauden espezieak babesteko bestelako bideak ere badaudela jakin beharko zenuke.

ZER EGIN DAITEKE ETORKIZUNEAN NAFARROAKO ZENBAIT ANIMALIA ETA LANDARE ARGAZKIEN BIDEZ ERAKUTSIBEHAR IZATERA EZ IRISTEKO?

Basa flora eta fauna kontserbatzeko ahaleginen ardatz nagusia haiek beren habitat naturaletan bizi daitezen lortzea da.Hala eta guztiz ere, batzuetan arrisku larriko egoerak ere gertatzen dira zenbait espezierekin; ondokoa da gal ez daitezensaihesteko modu bakarra: haiek toki itxietan hazteko programak egitea. Zientziaren garapenak haziak edo enbrioiak zentroberezietan kontserbatzeko aukera ere ematen digu; hain zuzen ere, bide hori erabiliko da, bereziki, edozein arrazoi dela medioespezie baten habitat naturala galdu denean.

Kaliforniako kondorea, Europako bisontea edo Atlaseko lehoia, esate baterako, itxian hazi direlako libratu dira betiko galt-zetik. Hala ere, ezin da ahaztu, animalia bat toki itxietan hazteko edozein programaren amaierako helburua dela aleak itxianhaztea soilik espeziea aske bizitzeko arriskuen sorburuko arazoak konpondu arte; horrela eginez gero, animalia horiek, gero,habitat naturalean berriz sartu beharko dira.

Zenbait zoologikok betebehar garrantzitsua izan dute espezie babestuak kontserbatzeko garaian. Hiru dira gaurko zoobatek bete behar dituen oinarrizko ezaugarriak: ikerketak egiteko erraztasunak ematea, arriskuan dauden espezieak kont-serbatzeko laguntza ematea eta haiek hazten laguntea. Zoritxarrez, berriki ADENA elkarte kontserbazaleak eginiko txos-ten baten arabera, Espainiako zoo gehienek ez dituzte betetzen erakusten dituzten animaliak gatibu egotea justifikatzekogutxieneko baldintzak.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


19. fitxa HARTZA ITZULI DA

Aurreko jardueran Nafarroan estuasun handian dagoen espezie batKontserbatzeko Plana egin duzue. Zer egin daiteke garai batean gure paisaje-ko zati bat izan eta egun galdu diren espezieekin? Legearen arabera, espeziehoriek dagokien alderdietan berriz sartzeko planak egin daitezke. Horretarako,betiere, delako espeziea galtzea eragin zuten arrazoiek deuseztuta egon behar-ko dute, eta haien habitataren zati nahikoa leheneratu beharko da espeziea bizieta ugal dadin. Katamotza, otsoa eta basahuntz pirinearra dira gaur arteNafarroan galdu diren espezieak. Otsoa ere galdutzat eman daiteke, Pirineoaldeko ale bakarren baten noizean behingo bisitak alde batera utzita.

Hala eta guztiz ere, espezie bat bere lehengo habitatean berriz sartzeko arazoelkologikoez gainera, gizarte mailako arazoak ere gerta ohi dira. Adibidez, gora-beherak izan dira berriki, Pirineoetako Frantzia aldean askaturiko hartz ale bat-zuekin.

Aran Ibarreko abeltzainak Pirineoan hartzak askatzearen aurka

Espainia eta Frantzia elkarren aurka hartzak askatzea dela-eta

Pirineoko biztanleak ez datoz bat hartza askatzeak onura edo kaltea ekarriko dien

Fitxaren atzeko aldean hartza berriz sartzeko programa dela-eta agertu diren jarrerei buruzko labur-pena egin dugu; luze eta zabal aztertu dira kontu horiek bertako egunkarietan. Hala ere, saia zaitezinformazio hori zabaltzen. Aldeko eta kontrako iritziak bildu, eta saia zaitez haietan datu edo egiazta-turiko egitateak bereizten. Gero, labur azaldu zein den zure iritzia. Hau bezalako eredu bat edo besteedozein erabil dezakezu.

ALDEKO IRITZIAK AURKAKO IRITZIAK

NIRE IRITZIA

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


"Melba hartza 1997ko urtarrila eta otsaila bitartean erditu zen. Hura jarraitzeko ekipoak horren proba bat aur-kitu du: hartz-kume baten arrastoak hartz helduaren arrastoen ondoan"

"...zenbait hilabetetik hona salatu ditugunak gauzatzen ari dira orain. Beti esan izan digute hartz-eme horiek ezzirela kaltegarriak gure abereentzat; aurkakoa egiaztatu da orain", esaten dute behin eta berriro eskualde horre-tako abeltzainek. ‘Melba’k 13 ardi hil ditu honezkero."

"’Vincent’ askatzearekin hiru dira honezkero sartu diren animalia-aleak; horiei Pirineoa bertako sei hartzak gehi-tu behar zaizkie. Horrela, bada, espezie hori mendi horietan berriz sartzearen bideragarritasuna balioestekolehen aldi bat burututa izanen dugu; hala ere, hartzen asentamenduari buruzko balantze positiboa ikusirik, hartzgehiago askatuko direla aurreikus daiteke"

"Pirineoko hartzaren aldeko taldearen iritziz, gehiengo isil bat hartz arrea berriz sartzearen aldeko da; abeltzaineta ehiztarien gutxiengo batek, ordea, hartzak sortarazten dituen kalteak arintzeko diru-ordain handiagoakeskatu dituzte"

"21 urteko ehiztari batek "Melba" hartz-emea ehizatu zuen, postu finko batean basurdeen pasoaren zain ari zene-an. Adituen ekipo batzuk hartz-eme horren hiru kumeen bila ari dira. Zalantzazkoa da bizirik jarraituko duten"

"...berdin zaigu kume berria dagoen edo ez dagoen; behin baino gehiagotan esan dugu ez dugula ezer jakin nahihartzak berriz sartzeko programari buruz. Kalteordainak ordain diezazkigutela, eta azkar, hori besterik ez dugueskatzen"

"...hartzak abelburu bat hiltzen badu, Ingurugiro Departamentuari jakinarazi eta haiek eginen dituzte izapide guz-tiak; berehala, ongi eta azkar kobratuko duzu merkatuko prezioan"

"...zoritxarrez ezinezkoa da hartz arrea Nafarroan leheneratzea; beraz, diru publikoa xahutzen ari da, eta ez daki-gu noren onurarako... eta hartzaren eta gizonaren artean, ekologiaren ikuspuntutik, askoz ere gehiago intere-satzen zait gizona. Eta ez zait batere interesatzen guk ordaintzen ditugun zergak haiekin xahutzea"

"Zera da hartzaren gaia Nafarroan: ezinezkoa den proiektu baterako ematen diren dirulaguntza errazak esku-ratzeko kontu bat".

"Erakunde ekologisten ustez, hartzak gizakiek duten eskubide bera du bere habitat naturalean bizitzeko, hartzagure mendietan berriz sartzea ezinezkoa da teknikoki, eta ez dago inolako arriskurik jendearentzat. Gainera,abeltzainen onerako da hartza; izan ere, Europako Batasunak laguntza ekonomikoak ematen ditu mendiko abelt-zaintzarako, hartzak bizi diren tokietan".

"Abeltzainek eta ehiztariek uste dute hartza askatzeak kaltea eginen diola eskualdeari; turismoan ari direnenpresarioek, ordea, uste dute hartzaren irudia lagungarria izanen dela eskualdea sustatzeko, lekuak berez duenedertasuna eta aberastasun naturala oinarri".

93


Baliabideak

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

95Baliabideak

1. jarduera KONTAIDAZU ZER DAKIZUN HONI BURUZ: ...(I)

Gaur, Nafarroan arriskuan dauden landare eta animalia espezieekin zerikusia duten zenbait gai planteatuko ditugu.

Osa ezazu hurrengo taula, gurutze batez dagokion laukia betez.

Zenbakiek ondokoa esan nahi dute:

1= Ez dakit 2= Zerbait badakit 3= Ongi dakit 4= Nire lagunei azaltzen ahal diet

1 2 3 4

Zein dira Nafarroan arriskuan dauden espezieak?

Nola eragiten duten gizakiaren jarduerek animaliengan eta landareengan?

Zergatik daude arriskuan?

Zer egin dezaket nik laguntzeko?

Gai horiei buruz gauza askorik ez badakizu ere, lasai. Oso jarduera interesgarriak eginen ditugu haiei erantzun ahal izateko.

Gai horietaz gainera, bestelako zein gauza ikasi nahi dituzue? Adieraz itzazu hemen:

Eta, zer ikasi nahi zenuke Nafarroako florari eta faunari buruz?

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

96 Baliabideak

1. jarduera KONTAIDAZU ZER DAKIZUN HONI BURUZ: ...(II)

Gaur, arriskuan dauden espezieei buruzko zenbait gai planteatuko ditugu.



1= Ez dakit 2= Zerbait badakit 3= Nahiko ongi dakit 4= Ongi dakit 5= Nire lagunei azaltzen ahal diet

21 3 4 5

Zer da biodibertsitatea?

Ba al dakizu zergatik animalia eta landare batzuk toki batean bizidiren eta beste espezie batzuk bestelako tokietan?

Ba al dakizu zergatik zenbait tokitan animalia eta landare desberdinasko bizi diren eta beste batzuetan, ordea, oso gutxi?

Ba al dakizu zergatik dauden arriskuan?

Ba al dakizu zer egin daitekeen horiei laguntzeko?

Ba al dakizu zein diren Nafarroan arriskuan dauden espezieak?

Horiexek dira unitate honetan landuko ditugun alderdietako batzuk. Haiei buruz askorik ez badakizu, ez zaitez kezkatu. Oso jar-duera interesagarriak eginen ditugu haiei erantzuteko.

Gehitu hemen jakin nahi zenituzkeen bestelako gauza batzuk:

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

97Baliabideak

1. jarduera KONTAIDAZU ZER DAKIZUN HONI BURUZ: ...(III)

Hasteko, Nafarroan arriskuan dauden espezieei buruzko zenbait gai planteatuko ditugu.



1= Ez dakit 2= Zerbait badakit 3= Nahiko ongi dakit 4= Ongi dakit 5= Nire lagunei azaltzen ahal diet

21 3 4 5

Ba al dakizu zein diren Nafarroan arriskuan dauden espezieak?

Ba al dakizu zergatik dauden arriskuan?

Ezagutzen al duzu Nafarroako elkarte kontserbaziozaleren bat?

Ezagutzen al duzu Nafarroako Gobernuak animaliak eta landareakbabesteko eginiko jardueraren bat, edo horretan aritu den pertso-naren edo elkarteren bat?

Ba al dakizu zergatik espezie batzuk babesteak arazo sozialak sorta-razten dituen?

Basa espezieez gainera, ba al dakizu beste landareren edo animalia-ren bat arriskuan dagoen?

Ezagutzen al duzu arriskuan dauden espezieen egoera hobetzekokonponbideren bat?

Ezagutzen al duzu ezpezieak beren habitataz kanpo babesteko etakontserbatzeko lanetan ari den zentroren bat?

Gai horiei buruz gauza askorik ez badakizu ere, lasai. Oso jarduera interesgarriak eginen ditugu haiei erantzun ahal izateko.

Gai horietaz gainera, bestelako zein gauza ikasi nahi dituzue?

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

98 Baliabideak

3. jarduera NIK USTE DUT...

GALDERA

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

1: Ados gaude 2: Ez dugu argi ikusten 3: Ez gaude ados

1. TALDEA 2. TALDEA 3. TALDEA 4. TALDEA 5. TALDEA

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

99Baliabideak

12 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

1718

1920

21

22

23

24

25

26

27

28

29

3031

3233

343536373839404142434445464748

49

50

51

52

5354

5556

57 5859 60 61 62 63

64

65

66

67

6869

70

Bide estua

zabala

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

100 Baliabideak

Lur, Ibai, Odei eta Tximist lau bisoi europar txiki dira.Europan galdutako espezie batekoak dira. PenintsulaIberiarrean, Euskal Herriko mendebaldeko zenbait tokitanbaizik ez dira bizi. Apirilaren bukaeran jaio eta gozo-gozo biziizan dira; beti jolasean ibili dira beren gurasoak bizi zirenerrekako ur gardenetan. Amak bularra ematen zien bitartean,hamabigarren astea bitarte, ugaztun txikiak, anfibioak etakarramarroak ehizatzen ikasi zuten; batzutan, arrainak etauretako zomorro zein hegazti despistaturen bat ere harrapa-tu izan dituzte. Baina uda heldu da, hazi dira eta beren kasabizitzan hasi behar dira. Gurasoak beren bidea egiteko esandiete. Bihar 10 Km_ inguruko lurralde bat bilatu beharko dutebizitzeko. Ez da erraza bideratu, drenatu edo kutxatu gabekoerreka, errekasto edo aintzira bat, inguruan leku eta landare-dia nahikoa duena, aurkitzea. Ikerlari talde batek haien aben-tura jarraituko dute belarriaren atzean jari dizkieten igorletxiki elaktroniko batzuei esker. Lortuko al du lauetako inorkbehar duena aurkitzea?

Materiala: dado bat eta kolore desberdinetako 4 fitxa.Zenbat jokalari: 1 eta 4 bitarte.Jolasteko arauak: Antzara-jokoarenak.

Laukitxoen ezaugarriak:

5. Zure txandaren zain gelditu, trafiko gutxiago izan eta kot-xeren batek harrapatu gabe pasatzeko modua izan arte.

7. Nafarroako Gobernuak Basa Animaliak LeheneratzekoZentro bat sortu du. Hartan, zaurituta aurkitu dituzten basaanimalia guztiak hartu, sendatu eta beren habitatera itzultzendituzte. Hori egiterik ez badago, haiek itxian hazten saiatu etahaien kume sanoak askatuko dituzte.

11. Ehiza aldia. Espezie babestua bazara ere, eskopetari zen-baitek mugitzen den orori egiten diote tiro. Zauritu zaituzte.Naturazale batek Basa Fauna Leheneratzeko Zentrora eramanzaitu. Itzul zaitez 7. laukira, eta zain gelditu hiru txandatan,sendatu arte.

13. Bidegurutzea: bide estuak erreka, heskai edo zuhaiztienbarna eramanen zaitu. Errazagoa izanen zaizu jatekoa aurkit-zea, eta babestuago egonen zara. Bide zabalak gizaki askobizi diren toki bat zeharkatzen du: askoz ere laburragoa da,baina arrisku ugari dago. Zerorrek asmatu.

Bide estua:

20. Basa faunarentzat eraikitako paso berezi batek autobideazeharkatzeko aukera ematen dizu.

22. Beste ehiztari bat. Ikusi zaitu... baina aurrera jarraitzendu. Legea ezagutu eta errespetatzen duenetakoa da.

24. Hezeguneetako kutsadura dela eta, gero eta harrapakingutxiago dituzu dietan. Denbora gehiago hartu behar duzujatekoaren bila ibiltzeko. Txanda bat galdu duzu.

26, 38, 43, 52, 56. Errekak eta bere landaredia naturalakbatetik bestera segurtasunez ibili eta elikagaia bilatzeko auke-ra ematen dizu. Zoaz erreka eta bidea elkarrekin gurutzatzendiren hurrengo puntura.

30. Kutsatutako aintzira. Zerbait txarra jan eta plastiko pux-keta bat irentsi duzu. 7. laukiko Leheneratze Zentrora eramanzaituzte.

Bide zabala:

15. Autobidea: ezin gaindituzko langa. Ezin duzu kontatzenjarraitu. Sei bat lortuaz baizik ezin izanen duzu salto egin 16.laukira. Itxaron sei bat atera arte.

17. Azeriak harrapatzeko lakio batean erori zara. Akabo zureabentura.

21. A ze atsedena, babesgune natural txiki bat! Lastimahorren txikia izatea eta bertan gelditzeko baliabide nahikorikez izatea. Leku egokiago baten bila jarraitu behar duzu, bainakontuan hartu Babesgunearen inguruan alorrak daudela, etahaietan ez duzula ez harrapariengandik non babestu eta ezelikagairik aurkitzeko modurik ere. 4, 5 edo 6 bat atereaz soi-lik lortuko duzu babesgunearen inguruko basamortu horizeharkatzea.

22. Erraz izanen zaizu zuhaitz husturen bat aurkitzea, edoerreka bazterrean ala zuhaiska edo lezken artean zulo bat egi-tea, egunez gordelekua eduki eta atsedena hartu ahal izateko.Zain egon txanda bat, gaua izan eta ehizatzera ateratzekomodua izateko.

4. jarduera BIZIRIK IRAUN

23. Nekazaritza intentsiboko eskualdea. Karraskari pila batdago, baina pestizidek kutsatuta daude, eta zeure gorputzerapasatuko dira jaten badituzu. Bota dadoa: 1, 2 edo 3 aterazgero, pestiziden mailak heriotza ekarriko dizute; berriz hasibeharko. 4, 5 edo 6 ateraz gero, gutxigatik libratu zara.

41. Ehiza aldia bukatu da. Arrisku bat gutxiago.

45. Eper zaporetsu hori basapiztientzako amu pozoitua zen.Tripak erretzen dauzkazu, begiak lauso... a zer mina!... agurmundu anker honi. Berriz hasi beharko.

49. Kontserbazaleen talde batek babesgune natural bat sortudu, baina zure nitxo ekologikoan bisoi amerikarren bestefamilia bat dago. Zu baino askoz ere indartsuagoak dira, etaez dirudi beren jana zurekin partitzeko gogo handirik dutenik.Ezin zara haiekin borrokan hasi! Itzul zaitez 44. laukira.

64. Arrano beltz bat gosari bila dabil. Dadoa bota: 1 edo 2ateraz gero, harrapatu zaitu; 3 eta 6 bitartean ateraz gero,gordelekua garaiz bilatu duzu.

61. A zer erreka ondo ederra! Baina ezin zara janari bila atera;jende ugari dago kanpatuta, xerrak erretzen dituzte, piraguanibiltzen dira, 4x4ak dituzte... Hiru txandatan zain egon behar-ko duzu, asteburua bukatu arte.

69. Eureka! Urbildu garden txiki eta sakon bat aurkitu duzu;jateko ugari (bertako karramarrorik ere badago!)... eta, gai-nera, otsaila alderako, arraldirako, heldua naizenerako badaere, apotatzeko eme baten usaina somatu dut. Espero dutgizakiei ez bururatzea urbildua lehortu eta etxeak eraikitzea,errepide bat egitea edo zerbait landatzea.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

101Baliabideak

8. jarduera ZERGATIK DA HORREN HANDIA BIODIBERTSITATEA NAFARROAN?

Iturria: “Euskal Herriko zuhaitz eta zuhaisken gida”

LITOLOGIA ALTITUDEAK ETAISURIALDEAK

Eskistoak, kuartzitak, granitoak

Hareharriak

Kararriak

Flysch-ak

Margak

Legarrak, hareak, limoak

Igeltsuak

Buztinak

KLIMARENEZAUGARRIAK

AURKI DAITEKEENLANDAREDIA

> 2.000 l/m2

1.500-2.000 l/m2

Alpinoa

Pagadia

Hariztia

Artadia

Ametz ilaunduna

Erkameztiak

Karraskadia

Txaraka

Ibai bazterreko landaredia

1.000-1.500 l/m2

500-1.000 l/m2

<500 l/m2

Urtarrileko isotermak

Uztaileko isotermak

1.400-2.000 m.

800-1.500 m.

400-800 m.

200dik behera-400 m.

Kantauri aldeko eta Mediterraneoaldeko isurialdeen banalerroa

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

102 Baliabideak

Nafarroak aniztasun handia du erliebean eta kliman; beraz, lurraldearen tamaina txikia gorabehera (10.410 Km2), ingurugiroa-ren baldintza desberdinetara egokituriko landare eta animalia espezie ugari daude.

Erliebeak gora-behera asko ditu. Iparraldea menditsua da, eta ekialdeko muturrean, Pirineoetan, daude mendirik altuenak (HiruErregeen Mahaiak 2.428 m ditu); hortik hasi eta mendebalderantz joz gero, mendiek behera egiten dute: mendebaldeko mutu-rrean gutxitan aurkituko dituzu 1.500 metrotik gorako mendiak. Hegoaldean eskualde laua dago. Lehenbizikoaren eta bigarre-naren artean erdibideko eskualde bat dago, non mendiak suabeagoak diren Ebroko Sakonuneko zelaietara hurbiltzen garenneurrian.

Lur motak ere ugari dira. Iparraldeko mendi aldeetan, silizea eta kararriak aurkituko ditugu zoruetan; baita margak edo flysch-a bezalako kare-formazioak ere. Hala eta guztiz ere, hegoaldean aurki daitezke maizen material sedimentarioko zoruak, berrikisortutakoak: buztinak, limoak eta, neurri txikiagoan, igeltsoak.

Eta zer esan klimari buruz. Euriei dagokienez, alde nabarmena dago: iparraldean 2.000 l/m2 baino gehiago izaten dira; hegoal-deko leku lehorrenetan 300 l/m2 baino gutxiago biltzen dira. Tenperatura, berriz, epela da, oro har; dezente aldatzen da, denaden, ekialdetik mendebaldera: suabeagoa izaten da Kataurialdean, non gutxitan izaten baitira izozteak iparraldeko leku goiene-tan baino; izan ere, azken horietan neguak latzak izaten dira oso. Hegoaldean, uda beroak eta negu hotzak izaten dira.

Klimaren eta geografiaren aniztasun horrek paisajeen mosaiko aberatsa osatzen dute: toki batetik bestera aldatzen diren espe-zie ugariek osatzen dituzten animalia eta landare komunitateak aurki ditzakegu, eskualdearen inguru-baldintzen arabera.

Liburu honetatik egokitua: "Euskal Herriko zuhaitz eta zuhaisken gida"1

1. AIZPURU I. eta BESTE (1996): “Euskal Herriko zuhaitz eta zuhaisken gida”. Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Zentrala. Gasteiz.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

103Baliabideak

11. jarduera NOLA DAGO GURE ANIMALIEN ETA GURE LANDAREEN OSASUNA?

* Zarboa, Kantauriko isurialdean soilik

A: Autoktonoak Al: Aloktonoak G.Z.: Galtzeko zorian daudenak H.A.: Habitataren aldaketak arriskuan jartzen dituenakZ.: Zaurgarriak I.: Interes berezikoak G.: Galduak

5. taula: Ornodunen espezie babestuak eta haien kategoriak

Guztira A Al G.Z. H.A. Z. I. G. %

Arrainak 27 21 6 - - - 6* - 22

Anfibioak 17 17 - - 2 - 5 - 41

Narrastiak 26 26 - - 1 - 6 - 27

Hegaztiak 236 234 2 11 12 12 48 - 35

Ugaztunak 78 75 3 5 1 5 12 3 33

ERREGISTRATURIKO ESPEZIEAK BABESAREN KATEGORIAK

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

104 Baliabideak

8. jarduera ZER DAKIGU ARRISKU HANDIENA DUTEN GURE ESPEZIEEI BURUZ?

96ko negua: Zeinen ongi nengoen kobazulo babestu etaezkutu hartan. Zoragarria izaten zen neguan hotza pasatzea,lotan, inork molestatu gabe.

Hartz Arre jaunaren argazki-albuma

96ko udaberria: Inurrien eta beste zomorro batzuen bila nabilharri azpietan. Nolako gosea sentitzen dudan neguko lotatikesnatzerakoan!

97ko uda: Nire lehenbiziko "ligea": Ordura arte probatu eregabe nengoen. Artean ez nintzen heldua. Hartz ar baten bizit-za bakartian, gustora egoten dira besteren konpainian, unebatzutarako bada ere; izan ere, urteko une bakarrak: hartz-kumeak amak heziko ditu.

Izugarri gustatzen zait udazkena. Enpo egin arte jaten ditutfruitu lehorrak eta baiak; haiei esker, negu luzea berriz lotanpasatzeko behar ditudan energia guztiak hartzen ditut.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

105Baliabideak

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

106 Baliabideak

A. DESKRIBAPENA:

Irudian, ingurugirorako, oro har, eta bereziki animalien eta landare-en espezieentzako kaltegarri diren afektzio multzo bat ikusiko duzu.Ahal izan ditugun afekzio guztiak bildu ditugu, eta arreta handia jarridugu Nafarroan bereziki gertatzen direnak jasotzeko.

Irudiaren goiko aldean, Nafarroako Mendialdea ikus daiteke; eskui-naldean, Pirineoa, bere gailurrak eta guzti; ezkerrean, itsasaldekoNafarroa hezea dago, menditsua bera ere, baina leunagoa eta ezaurrekoa bezain malkarra. Irudiaren beheko aldean, berriz, estepakopaisajea, labore-alorretakoa, ikus daiteke: Bardeak dira; Erriberaaldean, artadiak eta sosegu handiko ibaiak ikus daitezke. Aipatu bialde nagusi horien erdian, Nafarroako erdialdeari dagokion trantsi-zioko paisajea dago: trokak, oihanak, lasterrago doazen errekak etaabar.

Egia bada ere Nafarroako eskualde desberdinak ikuspegi geografi-kotik irudikatu nahi izan ditugula, horietako baikoitzean aurki daitez-keen afekzioak ez dira ez bereziak eta ez berezkoak ere:gehien-gehienetan, beste puntu batzuetan ere afekzio berdinak aur-kituko ditugu.

B. AFEKZIOAK: (zenbakien arabera)

1. Oihanetako suteak.

Propio eragindakoak nahiz interesen bat dela medio eragindakoakizan daitezke; abereentzako larreak sortzeko edo labore-alorrak dau-den eskualdeetan galondoak erretzerakoan eragindakoak izan dai-tezke...

2. Oihan landaketak.

Pinuak birlandatzeak garrantzi handia du zuraren industriarako,lurralde batean zeuden zuhaitzak ordezkatzeko. Lehengo zuhaitzhoriek galtzeak (bota direlako nahiz erre direlako) edo birlandaketakegiteak zera ekarri ohi dute berekin: lur horiek abeltzaintzarakonahiz nekazaritzarako erabiltzea.

3. Itxiturak.

Lurretan, maiz askotan, abereek bazkalekuak dituzten alorrak itxitaegoten dira. Hesi horiek arrisku handia izaten dira basa faunarako;izan ere, askotan, ikusten zailak dira. Berroak jar zitezkeen haienordez, helburu bera betetzeko; azken horiek ez dute batere arrisku-rik sortzen, eta bizidun askok haietatik edo haietan bizitzeko moduabilatuko lukete.

4. Bildumazaletasuna.

Animalien eta landareen espezie asko eta asko bildumazaleek buka-tu dituzte: berezi askoak edo/eta eder askoak (nahiz edertasunhorrek oso gutxi iraun, lore ugarirekin gertatzen den bezala) direla-ko; bestela ere, zerbait apaintzeko helburuarekin (eguberrietangorostiarekin gertatzen den bezala); "hezitzeko" helburuarekin edohelburu zientifikoekin (gogora ditzagun ikastetxeetan ikasleei egina-razi izan dizkieten landare-bildumak edo animalien bildumak); azke-nik, besterik gabe, animalia txiki askoren (zomorroak) edo osodeigarriak ez diren landareen kasuan, badirudi gizakiok edozeingauza egiteko eskubidea-edo dugula.

5. Isileko ehiza eta arrantza.

Nafarroako iparraldean nahi hegoaldean ezkutuko ehiza eta ezkutu-ko arrantza egiten dira. Espezie askok bizirik jarraituko badute, funt-

sezkoa da, besteak beste, debekualdiak eta ezarritako barrutiakbegiratzea, eta ehizakoak ez diren espezieekiko errespetua izatea.

Zehapen ugari eta larriak izanda ere, gaur egun ere ezkutuko ehizaeta arrantza kasu argiak daude, jendaurrekoak; horietaz gainera ereasko eta asko dira zehapenik jarri gabe gelditzen direnak. Kasuhorietan guztietan, ez dugu bakarrik animalia ospetsuenez (hartza,arranoak, izokinak...) oroitu behar; gogora ditzagun ere "txoritxoen",igel gorrien eta beste askoren ehizak nolako kalteak egin dituen.

6. Naturan egiten diren kirolak.

Naturan egiten diren kirol ugari dago. "Abentura"ko kirolak deitu izanzaie, eta egun punta-puntakoak dira. Jarduera horiek (rafftigna,eskia, windsurfa, eskalatzea, "ala-delta" esaten zaiona eta abar) ino-lako arau edo kontrolik gabe egiten badira, kalte zuzena egin deza-kete ingurugiroan eta espezieengan; bestela ere, zaharkako kalteaksortarazten dituzte iristen zailak izaki kontserbazio egoera ezinhobea duten lekuetan.

7. Lur-orotako ibilgailuekin zirkulatzea.

Aurreko puntuan azaldutako arrazoien antzekoak diren beste bat-zuengatik, argi dago kirol-, turismo- eta aisialdi-jardueretan erabilt-zen diren lur-orotako ibilgailuak oso ere kaltegarriak izaten direla.Faunari enbarazu egin, landarea galaraztea, bide berriak eginaraztea,ongi kontserbatutako lekuetara iristeko modua izatea...

8. Oinez egiteko ibilbideak, xenda berriak erabiliz.

Xendazaletasuna da ingurugiroan, eta horrenbestez hartan bizi direnespezieengan, eragin txikiena duen jardueretako bat da. Hala etaguztiz ere, ohiko bidetik irten eta bide berriak egiteak kalte handiaegin dezake, eskualde bat zanpatze hutsarengatik; eragin handiaizan dezake landare eta animalia espezieak bizi diren mikrohabitate-tan.

9. Kontrolik gabeko kanpaldiak.

Azken urte hauetan, toki ugari prestatu dira kanpaldiak egiteko, jar-duera hori dela eta gertatzen diren behar premiazkoei erantzuteko;hain zuzen ere, behar horiei erantzunik ez ematea da ingurugiroankalte gehien sortarazten duena, kontrolik gabeko kanpaldiak egitenbadira: zakarrrak biltzea, zerbitzu sanitarioak eta osasun zerbitzuak,edateko ur ona izatea, hondakin urak...

10. Urbanizazioak eta paisajean txertatu gabe dauden azpiegitu-rak.

Ugari dira kokatuta dauden lekuko paisajea eskaintzeko egin direnurbanizazioak, eski-estazioak edo ostatu-zerbitzuak. Hala eta guztizere, dauden tokiarengatik edo eraikuntza mota berarengatik ere,azpiegitura horietxek dira paisajeari kalte handiena egiten diotenak,alde batera utzita zenbat toki hartzen duten eta haien mantenimen-duak sortarazten dituen eragin negatiboak: gas-instalazioak, urak,basabideak, haietara iristeko errepideak...; halaber, ezin dugu ahaz-tu gero eta gehiago direla toki horietara joan eta haien ekipamen-duez baliatzen diren pertsonak. Lurraldea ongi antolatuta egonezgero, azpiegitura horiek egitea saihestu beharko litzateke.

11. Habiak hurrupatzea eta basa hegaztiak itxita edukitzea.

Merkataritza helburuak nahiz ezkutuko ehiza direla-eta, asko dirahurrupatzen diren habiak. Maiz askotan ere, batez ere herrietakogiroetan, basa hegaztiak itxita eduki ohi dira arrazoi estetikoengatikedo ehiza-teknika jakin batzuetan amu gisa erabili ahal izateko.

12. Komunikabideak.

Errepideak eta autobideak gaindiezinezko banalerro izan ohi diraanimali askorentzat. Ezin dugu ahaztu animalia askoren kanpalekuakzabalak direla, eta errepideek bizigune horien halako zonifikazioasortarazten dutela eskualdeetan; errepideak direla eta, handia daanimaliek ibilgailuren batek harrapatuta izateko duten arriskua. Obratxiki batzuk eginda "faunarentzako pasabideak" egin daitezke, hainzuzen ere haientzat oztopo direnak kentzeko migrazioaren joan-eto-rrietan, jateko bila dabiltzanetan eta estalketa edo ugalketagariaetan; halaber, halakoak eginez, habitatak, populazioak eta abarbereiztea ere ebita daiteke.

13. Oihanak botatzea.

Zuraren industriek zuhaitzak neurriz gainetik botatzea, kontuanhartu gabe oihanaren berezko birsorketa edo oihan horien iraupenabermatuko duen birlandaketak egin gabe.

14. Obra hidraulikoak.

Gai honetan, ondokoak izan ohi ditugu gogoan, besteak beste: urez-taketak egiteko, elektrizitatea sortzeko, gizakien kontsumorako urte-gi handiak. Hala eta guztiz ere, urtegi txikiak ere aipatu beharrekoakdira; izan ere, errepide txikiak bezala, zenbait espezietarako oztopoeta banalerro sueratzen baitira. Adibidez, izokinek izugarrizko arazo-ak dituzte ibaietan gora joan eta iturburuetara iristeko. Uharka horie-tan aldaketa txiki batzuk eginda (igotzeko pendiza gutxiago dutenarlanpak), modu honetako arazo asko gaindi daitezke.

15. Uren kutsadura.

Ez soilik lurrazalekoak; lur azpikoen kutsadurak ere garrantzi handiadu. Horretarako arrazoi aunitz dago: industrietatik eta gizakion kont-sumotik heldu diren urak, ibilgailuak garbitzea, hildako abelburuakbotatzea, hondakin solidoak eta abar.

16. Ibai bazterretako landarediaren suntsipena.

Oro har, lurzoru horiek nekatzaritza lanetan erabiltzeko. Horrela,bada, habitat bat erabat suntsitzeaz gainera, urak lurrazala higatze-ko duen gaitasuna asko handitzen da urtzaldietan eta ur-etorriakdauden aldietan, eta, horrenbestez, lur emankorrak ere eramanenditu.

17. Nekazaritza intentsiboa.

Ondoko arazo guztien arrazoi nagusia da: habitat ugari galtzea, eko-logiaren eta paisajeen aniztasuna galtzea, lurrak eta urak kutsatzeaproduktu kimikoak erabiltzeagatik (irudian fumigazio-lanetan ari denhegazkina ikusten da), zoruen protuktibitatea gehiegi ustiatzea etahigaduraren handitze nabarmena (mendotz lekuko esaten zaizkie-nak, edo irudian agertzen diren goi-lautadak), merkaturako interesaduten espezie aloktonoak erabiltzea eta abar. Horiek guztiek eraginzuzena duten landareen eta animalien espezieengan. Irudian zera

ikus daiteke: arrano-kume zenizo bat bere habitatetik iheska dabile-na, hura uzta-garaian gizakiek suntsitu baino lehentxeago.

18. Abeltzaintza intentsiboa

Granja askotan, animalien bizi-baldintzak eta duintasuna produkzio-aren interesen menpe gelditu ohi da (eremu mugatuak, garbitasunbaldintzak, hausnarkarien atal edo organo batzuk gehiegi garatzea).Hori guztia haiek garraitzeko nolako bitartekoak erabiltzen direnkontuan hartu gabe, ia mugitzeko ere betarik eman gabe; argi geldi-tu da horrek eragiten dien tentsioa eta trauma.

Beste aldetik, artzaintza intentsiboak larreak mantendu beharraedo/eta larreak egiteko oihanak suntsitu behar izatea; hori dela eta,ezin dugu ahaztu tokian tokiko espezieak (autoktonoak) galtzendiren bitartean, espezie aloktonoak gero eta ugariagoak direla.

19. Hezeguneak lehortzea.

Hauen arrazoi nagusia nekazaritza eta abeltzaintza alorretako intere-sak dira: hezegune asko kaltetu dira edo erabat galdu. Ez duguahalztu behar, biologiaren ikuspegitik, hezeguneak direla espezieaskoren habitatak, eta garraintzia handia dutela espezie hibernatzai-le, habia-egile eta migratzaile ugarirentzat.

20. Elektrizitate-hariak.

Hegazti askoren heriotza ekartzen dute, haien aurka tupust egitendutelako edo/eta haietan elektrokutatzen direlako. Seinale txikibatuzk jarrita (koloretako zintak nahiz mundilak), hobeki ikustendira; bestela, lur azpiko elektrizitate-hariak erabil daitezke.

21. Faunari enbarazu egitea.

Zaratak egiteak (irratiak, motorrak eta abar) enbarazu egin diezaiekeanimaliei; askotan kalte handirik egiten ez badute ere, bestebatzutan –aldia zein den- oso kaltegarriak izan daitezke. Hegaztiaskok beren habiak umaldian uzteko arriskua dago.

22. Pozoiak.

Animalien espezie asko hil edo gaixotzen dira nekazaritzan edoindustrietan erabiltzen diren produktu kimikoen eta pozoien ondo-rioz; izan ere, produktu horietako asko giroan gelditzen baitira, ego-era estarian. Adibidez, karraskari asko pozoien ondorioz hiltzen dira;gero, harrapari batek karraskari horiek jaten baditu, bera ere pozoi-tu eginen da.

23. Espezieen trafikoa.

Oraingoan, moda-modan dagoen zerbait aipatu nahi dugu: legezkanpo eta baldintza penagarrietan beste herrialde batzuetatik ekarri-tako maskotak (papagaioak, muskerrak eta abar) izatea; askotanguregana ekartze hutsak heriotza dakarkie. Urtean milaka milioimugitzen ditu merkatu horrek, eta guztiz debekatuta dago.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak107Baliabideak

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

109Baliabideak

17. jarduera IZAN AL DEZAKE BATERE ERAGINIK HEMENGO FLORAN EDO FAUNAN KANPOKO ESPEZIEAK SARTZEAK?

NAFA

RROA

KO

ESPE

ZIE

ALOK

TONO

AK

ADAR

ZABA

LA

NOIZ

SART

UZI

REN?

1956

an s

artu

zen

Naf

arro

anEh

izaM

edite

rran

eoko

es

kual

deet

akoa

da

, Af

rikak

oIp

arm

ende

bald

ea

eta

Asia

Tx

ikia

ba

rne.

Nafa

rroa

n sa

rtu z

iren

anim

alia

k An

dalu

ziatik

eka

-rr

i zitu

zten

Balo

ratu

gab

e. A

le g

utxi

dag

o.

ZERG

ATIK

?NO

NDIK

HELD

UZI

REN?

ERAG

INEK

OLOG

IKOA

K

KOIP

UA19

78tik

dag

o Na

farr

oan,

guk

dak

igul

aLa

rru-

indu

strie

tara

ko

lan

egite

ndu

ten

gran

jeta

tik a

lde

egin

zut

enHe

goam

erik

akoa

da

. Na

farr

oan

daud

en

alea

kFr

antz

iako

Heg

oald

eko

gran

jeta

tik i

hes

egin

daet

orri

ziren

, Bid

asoa

ibai

a er

abili

z

Zenb

ait k

alte

sor

tara

zten

om

en d

itu n

ekaz

aritz

an.

Bene

-ben

etan

ez

daki

gu o

ngi

zer

erag

in d

uten

.Ha

zten

doa

n es

pezie

a da

.

BISO

IAM

ERIK

ARRA

50ek

o ha

mar

kada

ren

buka

era

alde

an h

eldu

zen

Espa

inia

ra. E

z da

go a

rgi g

ure

kom

unita

tean

ale

-rik

da

goen

(e

z du

em

aten

Le

karo

zko

eta

Arro

nizk

o gr

anje

tatik

ihes

egi

n du

teni

k)

Larr

u-in

dust

rieta

rako

la

n eg

iten

dute

n gr

anje

tatik

ald

e eg

in.

Ipar

ram

erik

atik

et

orri

zire

n Es

pain

iara

, la

rru-

indu

strie

tara

ko la

n eg

iten

dute

n gr

anje

tara

.Ba

lora

tu g

abe

daud

e. E

z di

rudi

Naf

arro

an u

gald

udi

reni

k.

TURK

IAKO

USAP

ALA

Naf

arro

an

ezag

utu

genu

en

lehe

n ug

altz

ea19

83ko

a da

.Ek

iald

eko

Euro

paBa

lora

tu g

abe.

Haz

ten

doan

esp

ezie

a da

.

FAIS

AIAR

RUNT

AEz

dag

o da

turik

. Eg

un,

noize

an b

ehin

sar

tzen

ditu

zte.

Ehiza

Sartz

en d

ituzt

en a

leak

gra

njet

atik

eka

rri d

ituzt

e.Ba

lora

tu g

abe.

Ale

gut

xi d

ago.

LIXT

URRA

Ez d

ago

Ebro

n, T

uter

an, 1

966a

n ta

196

8an

egi-

niko

birp

opul

azio

ei b

uruz

ko d

atur

ik.

Arra

ntza

Has

iera

n ba

nake

ta

zirk

unpo

larr

a iz

an

zuen

.Ip

arra

mer

ikan

bar

na e

ta E

urop

a et

a As

iako

kon

ti-ne

ntea

n ik

us d

aite

ke.

Best

e ar

rain

kom

unita

te b

atzu

k ja

ten

ditu

.

ORTZ

ADAR

--A

MUA

RRAI

NA

Joan

de

n m

ende

aren

bu

kaer

an

zaba

ldu

zen

Peni

ntsu

lan.

Sale

rosk

etan

ari

dire

n ar

rain

-haz

-te

giet

atik

ald

e eg

in z

uten

.Ip

arra

mer

ikak

o Ka

lifor

niak

o ko

stal

detik

he

ldu

dira

Noize

an

behi

n ag

ertz

en

da,

ihes

eg

iten

duen

arra

in-h

azte

gitik

hur

bil.

Ez d

irudi

ber

tako

am

ua-

rrai

nare

kin

ugal

tzen

den

ik.

URRE

KOLO

REKO

ZAM

OA

Uste

z, e

rrom

atar

ren

gara

ian

sartu

zen

Eur

opan

.Ar

rant

zara

ko e

ta a

pain

tzek

o.As

ian

eta

Erdi

alde

ko E

urop

an b

arna

age

rtzen

da.

Ez d

akizk

igu.

KATU

ARRA

INA

Peni

ntsu

la

Iber

iarr

ean,

m

ende

ha

sier

an.

Nafa

rroa

n, b

adak

igu

duel

a 15

edo

20

urte

dag

o-el

a.

Arra

ntza

/ Ip

arra

mer

ika

Norte

amér

ica

Berta

ko

arra

inek

in

borr

okat

zen

du

jate

koar

enbi

la. B

erta

ko e

spez

ieen

arr

autz

ak e

ta a

le tx

ikie

nak

jate

n di

tu.

Hare

n bi

zkar

rezu

rra

hala

ko e

zpi

bat

beza

la l

uzat

zen

da e

ta h

aren

har

rapa

ri na

tura

lade

n ig

arab

a jo

ta it

ozen

du,

ezt

arria

n tra

bes

gel-

ditz

en b

aitz

aio.

ZAM

OAEu

ropa

n,

erro

mat

arre

n ga

raia

n sa

rtu

zen;

Espa

inia

n, b

erriz

......

.. Ar

rant

zara

ko e

ta a

pain

tzek

o.Er

dial

deko

As

ian

eta

Itsas

o Be

ltzea

n,

Azov

Itsas

oan,

Kas

pio

Itsas

oan

eta

Aral

Itsa

soan

bizi

da.

Balo

ratu

gab

e.

PERK

AAM

ERIK

ARRA

Duel

a 3

edo

4 ha

mar

kada

Ar

rant

zaN

atur

an,

Esta

tu

Batu

etak

o Ek

iald

ean

eta

Hego

alde

an e

ta M

exik

oko

Ipar

rald

ean.

Best

e ar

rain

kom

unita

te b

atzu

k ja

ten

ditu

.

KARR

AMAR

ROGO

RRIA

ETA

PAZI

FIKO

KO

KARR

AMAR

ROA

70ek

o ha

mar

kada

n, k

arra

mar

ro g

orria

; be

ran-

duag

o, 8

0ko

ham

arka

dan,

Paz

ifiko

ko k

arra

ma-

rroa

.

Arra

ntza

Mis

siss

ippi

ald

eaAf

anom

ikos

ia e

do k

arra

mar

roar

en iz

urria

tran

s-m

ititz

en d

u.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

Baliabideak110

19. jarduera NAFARROAKO ELKARTE KONTSERBAZIOZALEAKETA BABESZALEAK

Grupo Ecológico Cultural de Allo La Balsa z/g. AlloAsociación Garoa Pilotalekua plaza, 3 1a C AltsasuNaturaleza y Evolución Osinaga z/g., Petrisenea ArantzaAresoko Herritarren Elkartea Udal Etxea AresoAsociación Cultural y Ecológica Amezti Plaza Nagusia z/g. AritzkurenAsociación de Amigos de las Betizu Ramorena AritzuNatura actividades Foruen Plaza 13, behea BarañainBiólogos sin Fronteras-Navarra Iruñeko Etorbidea, 16 1aB BarañainAmalur San Agustin, 3-behea BerriozarAsociación Naturalia Santa Elena z/g. Ezkirotz (Galar)Asociación Ecologista de Estella Lizarrako Merindadea z/g. LizarraGrupo de Defensa de la Naturaleza Foruen Plaza z/g. LarragaAsociación Alnus Espainia Plaza z/g. MarcillaProtectora de animales-plantas Navarra Abejeras, 11, 16.postua IruñaAsociación Ornitológica Naturalista Ezkaba Plaza z/g. IruñaAsociación Naturista de Navarra Merkaderes, 16 3a IruñaSociedad de C.C.N.N. Gorosti Kaldereria, 34 behea IruñaAgrupación Navarra de Amigos de la Tierra Kale Nagusia, 21 1a-esk. IruñaFundación para los animales salvajes y especies protegidas San Juan de la Cadena Plaza, 2 behea IruñaAsociación Naturalista de Navarra Orvinako 2. etxesaila, z/g. IruñaEuskadiko Antinuklear eta Ekologistak Nabarreria, 6 1a IruñaGurelur. Fondo Navarro para la Protección del Medio Ambiente Manuel de Falla, 8 behea IruñaEguzki Kale berria, 4 1a IruñaAsociación Española de Mosca y Salmónidos Estafeta, 17 behea IruñaColectivo Zakarda Urdazubiko Monasterioa, 36 2º A IruñaCentro de documentación, investigación y educación Haizea Nabarreria,15 1.a ezk. IruñaAsociación Landare Virgen del Perdón 3 behea IruñaAsociación Orrea Sto. Domingo,39 4.a ezk. IruñaClub Bonsai Marcelo Celayeta IruñaEconavarra Campana,13 3.a IruñaLubari, Asoc. de Agricultura Ecológica de la U.P.N.A. Arrosadiako Campusa (NUP) IruñaEcoturismo sin fronteras Iñigo Arista, 1 4.a C IruñaColectivo Sorgiñak Arantzadi ingurubidea, B IruñaAgencia de Investigación Ambiental Behe Nafarroa Etorbidea, 32 IruñaAsociación Ongaiz Alfontyso Borrokalaria, 2.a D ZangozaAgrupación Navarra de Amigos de la Naturaleza Tubal, 19 Kultur Etxea TafallaAsamblea para la Defensa del Medio Ambiente de la Ribera Alfaroko Errepidea 4, 2.a A TuteraLandazuría Trinketea 1, solairuartea TuteraAsoc. Europea para la Protección del Medio Ambiente. Díaz Bravo,1 9.a G TuteraFondo de Información sobre el Ecosistema Pirenaico Erreniega, 14 3.a A Zizur NagusiaAsociación de hibridadores y silvestristas de Navarra Erreniega, 31 3.a ezk.. Zizur NagusiaAsociación Ugatza Santa Cruz, 49 11.ezk. Zizur Nagusia

NAFARROAKO ELKARTE KONTSERBAZIOZALEAK ETA BABESZALEAK

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

111Baliabideak

20. jarduera BA AL DUTE ANIMALIEK ESKUBIDERIK?

Ez dut uste gaur goizean ezer txarrik egin dudanik... Guztiakoso urduri zeudela iruditu zitzaidan. Korriedoreetan gora etabehera zetozen, elkarri txiri eginez. Neskak mutilaren amarioihuka ari zitzaion, eta bi haurrak, eskuak bete gauzak, gura-soen logelan sartzen ziren, nik debekatu dudana. Txikia –nirelaguna dena– bizpahiru aldiz tupust egin zuen nirekin. Nikbegiak aurkitu nahi nizkion, horixe batia haiek ulertzeko nikdudan modurik onena: begiak eta eskuak. Gorputzaren gai-nerako atalak badakite menperatzen, eta nahi badute, zuengainatzea eta baita elkar egainatzea lor dezakete; ez, aldiz,eskuek eta begiek. Hala eta guztiz ere, nire txikitxoak ez nin-duen begiratu nahi. Haren atzetik luzaro ibili ondoren ordea,ohikoa ez zen harat-honat hartan, halaxe esan zidan: "Drake,ez nazazu urduri jarri. Ez al duzu ikusten udako oporretaragoazela eta ekipajeak egin gabe daudela? Baina ez ninduenukitu, ezta begiratu ere.

Nik, inori enbarazurik ez egiteko, nire txokora joan nintzen,nire burusiaren gainean etzan eta lo nengoelako itxurak eginnituen. Niri ere ilusio handia egiten zidan bidaiak. Egun asko-tan entzun nien itsasoaz eta mendiez hizketan. Ez nekien ongibietatik zein aukeratu zuten: baina argi ikusten dut oporretan–eta are gehiago opor hauetan, beste biak baino luzeagoakbaitira- nire txikitxoak nirekin egun guztian egoteko moduaizanen duela. Eta oso ongi pasatuko dugu, gauden tokiangaudela ere, betiere elkarrekin egonez gero... Hiru ordu beharizan zituzten abiatzeko. Maletak, paketeak, jatekoa –usaiparegabea zuen- eta azken orduko gauzak jaisten ibili ziren.Nik eskaileran gora eta behera korrika ibiltzeko beharra nuen,baina agoantatu egin nintzen. Atea ixtekotan zirela, nire buru-sia bota nuen faltan. Haren bila sartu nintzen; haren gaineaneser; baina gizonak oso haserre deitu zidan –"GoazenDrake!"- eta ez nuen hari jarraitzeaz beste aukearik izan.Jaisten ari nintzela zera bururatu zintzaidan, joatekoak ginenleku horretan beste burusi bat egonen zela. Haiek beti arra-zoi.

Hiru nagusiak, nire txikitxoa, haren anaia eta ni... Zaila izanenzen kotxe horretan sartzea, gauzen pila izugarri harekin; bainaongi geunden, estu-estu elkarren ondoan. Ni atzeko parteankukubilkatu nintzen, haurren oinen azpian. Mutilaren amamutur batean eseri zen, horixe izaten baitu tokia; neskarenahotsak ezin ahazturik egonen zen, ez baitzuen ezer ere esa-ten; kristaletik kaleak eta argi indartsua begiratu besterik ezzuen egiten... Haurrek elkarrekin borrokatzen zuten edozeinaitzakiarekin; oso urduri zeuden goiz hartan. Nik lasaitasunezjaso nintuen haien ostikoak: banekien horrek ez zuela irau-nen, eta gainera oporraldiaren hasiera zen. Bat-batean, muti-koak kankateko bat eman zion nire txikitxoari; nik, ordea,maitasunez milizkatu nizkion hankak; baina berak zartako bateman zidan, kankatekoa nik eman izan banio bezala. Begiratu

egin nion, bere begiek kontrakoa esaten ote zuten. Hark, niretxikitxoak diot, ez zidan begiratzen.

Hiria bistatik galdu genuenean gertatu zen. Gizona alde bate-ra joan eta kotxea geldiarazi zuen. Aurreko aldean zeudenak,biak ala biak, oihuka ari ziren; ez dakit diskutitzen ari zirelakozen edo zergatik zen. Mutilaren amak ez zuen ezer esaten;lehenago zerbait esaten hasia zen, baina neskatoak modutxarrez moztu zion. Haurrek ere ez zuten ezer esaten... Gizonakotxetik jaitsi eta ateari danbateko handia emanez itxi eginzuen; haurrak zeuden aldeko atea ireki zuen, eta lepokotikheldu ninduen. Nik ez nuen ulertu. Agian, nik pis egitea nahi-ko zuen, baina nik pis eginda nengoen, zuhaitz batean, gau-zak kargatzen eta antolatzen ari ziren bitartean. Gogor eginnuen, piska batean, baina bera, haserre bizian eta oihuka, tiraegiten zidan. Lepoan min egin zidan. Kotxetik jaitsiarazi nin-duen. Atea indarrez bultzatu, eta berriz ere eseri zen bolantea-ren aurrean. Motorearen zarata entzun nuen. Eskuaklehiatilara altxatu eta kristalean bermatu nintzen. Gizonarenatzetik nire txikitxoaren aurpegia ikusi nuen, begiak borobil-borobil; ezpainek dardar egiten zioten. Kotxea abiatu etamuturrez aurrera erori nintzen. Haren atzetik joan nintzenkorrika, ez baitziren konturatu ni ez nengoela barruan; bainahainbeste azeleratu zuen ezen gelditu behar izan bainintzen,bihotza ahotik ateratzeko zorian neukala... Alde batera eginnuen, kontrako ibilbidean zetorren kotxe batek ia harrapatubaininduen. Errepidearen alde batean gelditu nintzen, itxaro-ten eta begiratzen: seguru nengoen nire bila itzuliko zirela...Hain tematuta nengoen haiek desagertu ziren aldera begirat-zen, ezen distraitu eta kotxe beltz batek harrapatu egin nin-duen... ez da asko izan: bat-bateko kolpe batez ezpondarabidali ninduen... eta hemen nago. Ezin naiz mugitu. Lehenbizihaiek noiz itzuliko zain nagoelako; bigarrenik, hanka hau ezindudalako erabili. Agian kotxe beltzarena ez zen nik ustebezain gutxi izan... Hankak min egiten dit milizka arinahizenean ere. Guztiak egiten dit min... Laster etorriko danire txikitxoa, eta maite-maite eginen dit, eta begietara begi-ratuko nau. Nire txikitxoaren begiek eta eskuek ez nauteengainatuko. Hemetxe egonen naiz... Ur piska bat izanenbanu sikiera. Bero izugarria dago, eta lo egiteko beharra dau-kat... Ezin dut lorik egin. Esna-esna egon beharko dut beradatorrenean... Beste inor baino bakarrago sentitzen naizmundu honetan... Hementxe egonen nahiz bueltan hartzennauten arte. Laster etorriko ahal dira.

Antonio Gala.

EL PAIS SEMANAL, 1991ko uztailaren 21ean.

HISTORIA KOMUN BAT

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

112 Baliabideak

AITZINSOLASA

Aintzat harturik animalia guztiek eskubideak dituztela.

Aintzat harturik eskubide horiek ez ezagutzeagatik edo bazteruzteagatik gizonak Naturaren eta animalien aurkako gaztake-ria handiak egin dituela. Aintzat harturik gizakiek mundukogainerako espezieek existitzeko duten eskubidea aitortubehar dutela.

Aitzat harturik gizakiak egin dituen genozidioak, eta bestebatzuk egiteko arriskua dagoela.

Aintzat harturik gizakiak animalienganako duen errespetuabat datorrela bere berdinei zor dien errespetuarekin.

Aintzat harturik hezkuntzak haur-garaitik erakutsi behar duelaanimaliak begiratzen, ulertzen eta maitatzen.

ONDOKOA ALDARRIKATU NAHI DUGU

1. artikulua:

Animalia oro berdin jaiotzen da bizitzaren aurrean, eta existit-zeko eskubide bera du.

2. artikulua:

a) Animalia orok du errespetatua izateko eskubidea.

b) Gizakia animali espezie bat da, eta ezin du bereganatu gai-nerako animalia guztiak akabatzeko eskubidea, ez eskubidehori urratuaz haiek ustiatzeko eskubidea ere. Gizakiak bereezagutzak animalien zerbitzuan jartzeko betebeharra du.

c) Animalia guztiek dute gizakiek atenditzeko, zaintzeko etababesteko eskubidea.

3. artikulua:

a) Ezin izanen zaio tratu txarrik eman animalia bati, ez etaharekin egintza ankerrik gauzatu ere.

b) Animalia baten heriotza beharrezkoa bada, heriotz horrekbat-batekoa, minik gabekoa eta larritasunik sentiarazi gabe-koa beharko du izan.

4. artikulua:

a) Basa espezie bateko animalia guztiek beren ingurune natu-ralean, lurrean, airean edo uretan, libre bizitzeko eta ugaltze-

ko eskubidea dute.

b) Animaliei askatasuna kentzea, hezitzeko helburuarekinbada ere, eskubide honen aurkakoa izanen da.

5. artikulua:

a) Gizakiaren ingurunean tradizioz bizi izan diren espezieeta-ko animalik orok bere espezieari dagozkion erritmoan eta bizibaldintzetan bizitzeko eskubidea du.

b) Sal-erosteko helburuarekin erritmo edo baldintza horiekaldatzeko gizakiak egin dezakeen ahalegin oro eskubidehonen aurkakoa da.

6. artikulua:

a) Gizakiak lagun gisa hautatu duen animalia orok bizitzaNaturak ematen dion bezain luzea izateko eskubidea du.

b) Animalia bat abandonatzea egintza anker eta degradatzai-lea da.

7. artikulua:

Lan egiten duen animalia orok eskubidea du bere lanak arra-zoizko iraupena eta intentsitatea izateko, behar duen guztiajateko eta behar besteko atsedena izateko eskubidea du.

8. artikulua:

a) Animaliekin sufrimendu fisiko edo psikologikoa eragitenduten esperimentuak egitea ez dator bat animaliaren eskubi-deekin, edozein dela ere harekin egiten den esperimentumediko, zientifiko, komertziala edo bestelakoa.

b) Ordezpen-teknikak erabili eta garatu behar dira.

9. artikulua:

Animakoak elikagai izateko hazten direnean, hark ez antsieta-terik ez minik ez sentitzeko moduko elikadura, aterpea,garraioa eta heriotz-modua eman behar zaio.

10. artikulua:

a) Ez da inolako animaliarik esplotatuko gizakia libertitzeko.

b) Animalien erakustaldiak haiekin prestaturiko ikuskizunakez datoz bat haien duintasunarekin.

ANIMALIEN ESKUBIDEEN AITORPENA

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

113Baliabideak

11. artikulua:

Beharrik izan gabe animalia baten heriotza ekartzen duenegintza oro biozidioa da, hau da, bizitzaren aurkako krimena.

12. artikulua:

a) Animalia multzo handi baten heriotza ekar dezakeen egint-za oro genozidioa da, hau da, espeziearen aurkako krimena.

b) Ingurugiro naturala kutsatzeak eta suntsitzeak genozidioaekartzen dute berekin.

13. artikulua:

a) Hildako animalia oro errespetuz tratatu behar da.

b) Animaliak biktima diren bortxakeria-eszena oro bai zine-man eta bai telebistan debekatu behar dira, salbu-eta haienhelburua animalien eskubideen aurkako atentatu bat demos-tratzea bada.

14. artikulua:

a) Animaliak babesteko eta gordetzeko antolamenduekgobernu mailako ordezkaritza eduki behar dute.

b) Legez babestu behar dira animalia baten eskubideak, giza-kienak babesten diren bezalaxe.

Testu hau Animalien Eskubideen Aldeko Nazioarteko Ligak eta nazio mailan hartan afiliaturiko ligek behin betiko erabaki dute, AnimaliarenEskubideen aldeko Nazioarteko Hirugarren Biltzarrean (Londres, 1977ko irailaren 21-23). Nazioarteko Ligak eta egintza horretara bildu zirenpertsona fisiko eta moralek 1978ko urriaren 15ean aldarrikatu zuten aitorpena; UNESCOk eta Nazio Batuen Elkarteak ere onetsitakoa da.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

114 Baliabideak

Zer moduz moldatzen zara inkesten bidez datuak biltzeko? Inkesta eredu hau erabil dezakezu, baina gogoan izan informazioerreala eta osoa lortzeko, adin, sexu, lanbide eta abar desberdina duten pertsonak elkarrizketatu behar dituzula. Aurrera...ea galderak nori egin aurkitzen duzun!

INKESTA

PERTSONARI BURUZKO DATUAK

Adina: Lanbidea: Bizilekua: Herria Hiria

Gizona EmakumeaSexua:

Bai Ez

Bai Ez

Animaliak gustatzen zaizkio:

Bai

Bai

EzBadu animaliarik etxean:

Bi kasuetan: Zein mota edo espezietakoa?

Zein animaliarengan du eragina?

Ezagutzen al duzu animaliak gaizki tratatzeko kasurenbat?

Zeintzuk? Bai Ez

Bai Ez

Eta animalien duintasunaren aurkako kasurik?

Salatuko al zenuke animalia bati tratu txarrak ema-teko kasuren bat?

Zeintzuk?

Jakinen al zenuke nora jo?

Bat Ez

Ez

Erantzuna ezezkoa bada,edukiko al zenuke bat?

Ezagutzen al duzu animaliak babesteko legeren bat?

Uste al duzu beharrezkoak direla animaliak babesteko legeal? Zergatik?

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

115Baliabideak

ETZAZU SEKULA LANIK EGIN GIZAKIEKIN

Hitz egin dezagun Keikoren sufrimenduez; Keiko "Aska ezazue Willy" filmeko protagonista den 3.500 k-ko orka da. Behin fil-mazio lanak bukatutakoan, Keiko berriz ere bidali zuten Mexiko D.F.ko atrakzio-parkean arrantzatu zuten tangara, nahiz etatanga hori izan filman salatzen diren depositoak baino are okerragoa. Bere bainontzi txiki eta nazkagarrira itzuli zenean, Keikoberriz ere bere kaken artean igeri egiten hasi behar izan zen, ura filtratu ere ez zutelako egiten; handik gutxiera, soriasisa harra-patu eta larriki gaixotu zen. Warner Bros etxeak "Aska ezazue Willy" filmaren etekin izugarriak biltzen hasia zenerako, Keikok,depresioak jota, bere lehengo tanga herldoilduan gira-bueltaka ibiltzea beste erremediorik ez zuen.

Eskandalua argitara eman zenean, filmako produktoreak, Richard Donnerrek, komunikabideek egindako galdera nagusiariixkintxo egin zion: Zergatik ez askatu Keiko ozeanoan, Willyrekin egin zen bezala? Donnerren hitzetan, zoritxarrez, Keiko zaha-rregia zen aske bizitzeko. Donnerren aburuz, Keikorentzako tokirik egokiena filmak krudeltasun handienaren eredu jartzen zuentokiaren antzeko beste ur-parke bat zen. Azenik, "Aska ezazue Willy" Fundazioa sortu zen, eta Warner etxeak eta fimeko pro-dukturak 2 milioi dolar eman zituzten, tanga bat egiteko eta hartara balea hartara eramateko 10 milioi beharko zirela kalkiula-tu zen arren. Filmarekin 153 milioi dolar irabazi zituztela aintzat harturik –kontuan eduki gabe 11 milioi bideo-kopia saltzearenondorioz irabazitakoa-, egin zezaketen gutxienekoa zen. Azkenik Keikok bizitzeko behar zuen tanga egin zuten.

Eta "Aska ezazue Willy 2" filma? Warner etxea hain nazkaturik gelditu zen animaliekin, ezen pelikulan agertzen dena plastikoz-ko larrua duen robot bat baita.

"Animalia aktoreek", bai publizitate-iragarkietakoek (ez dezagun ahatz zenbat animalia agertzen diren telebistan edo aldikzarie-tan), bai filmetakoek, abusu fisiko eta psikologiko ugari jaso behar izaten dituzte. Horietako askok estresa, traumak edo heriot-za ere sufritu behar izan dute. 1939an, "Jessi James" western filme ezaguna egiteko, benetako zaldi bat behartu zutenamildegiaren ertzean jartzera, eta gero handik bota zuten: 20 m airean egin ondoren, erreka baten ur lasterretan erori eta hilzen. Berrikiago, Tom Cruiseren "Dias de Trueno" filmearen pelikulan, kaio multzo bat harrapatu zituzten hondartza batean gra-batzen ari ziren pertsekuzio batean, haintzat jatekoa amu gisa jarri ondoren. "Reeds" pelikulan, alanbreak jarri eta zangotrabaegiten zitzaien zaldi batzuei: "Los gritos del silencio" pelikulan, idi bati lepoa moztu zioten; "Apocalipsi Now" filmean, bufalo batgarbitu zuten aihozkada soil batez; "Abyss" pelikulan, arratoiak likido oxigenatu batean murgilarazi eta itota hil ziren.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

116 Baliabideak

Egungo abeltzaintza arrautzen produkzio handiagoa etagizentze gero eta azkarragoa ditu adatz nagusi. Animaliakleku girotuetan bizi dira, non jatekoen nahasketa monotonobat ematen baitzaie. Animalia hauek "bizitzeko" dituzten bal-dintzengatik, gaixotasun eta epidemiak harrapatzeko joeraareagotzen die; horrelakorik ez gertatzeko, antibiotiko dosihandiarekin osatzen dituzte haien dietak. Maiz askotan, bizidiren kubikuluetako tamaina hain da eskasa ezen mugitzekobetarik ere ez baitute izaten: beraz, jan eta kaka egin baizik ezdute egiten hiltzen dituzten arte. Horietako bakar batek ere ezdu belarra probatzeko aukera izan; hain zuzen ere sekulan ezdute belar ale bat ere ikusiko. Ikusten duten belardi bakarra,hiltegira eramaten dituen kamioiko aireztapen zulotik ikustendena da. Gutxitan sentitu dute amaren maitasunak ematenduen segurtasuna; ez dute sekula aire librean egoteko auke-rarik izan. Ez zaie betarik ematen bere espeziekoen jokaeranaturalak garatzeko.

Zerriek are egoera okerragoa dute. Oso animalia argiak dira,jakinmin eta afektu handikoak. Horietako askok zirkulazio-arazoak dituzte, gizonak eginiko hautaketa artifizialaz bihotztxikiegia baitute; izan ere bihotzak ez baitu apenas balio. Horidela eta, ematen dizkieten botika guztiak hartu behar izatendituzte.

"Proyecto para un Planeta Verde" liburutik egokitua2.

Animalia bat baldintza duinetan hazteko, leku gehiago, langehiago eta elikadura naturalagoa behar dira. Horrek guztiakprodukzio kostuak handitzen ditu. Prest egonen zinake gehia-go ordaintzera arrautzak, esnea, haragia eta lortzen diren ani-maliei bizitza duina eta minik gabeko heriotza emanezlorturiko beste edozein produktu erosteko orduan?

2. SEYMUR J. ETA GIRARDET H. (1987): “Proyecto para un Planeta Verde”. Blume argitaletxea. Madrid.

GRANJA INDUSTRIALAK

225Oiloek libre mu-gitzen dira kan-poaldean; jateko-aren zati batberen kasa bilt-zen dute.

235Oiloak edifizioe-tan sarturik dau-de, baina noizeanbehin aukeraematen zaie kan-poraateratzeko.

245Oiloek lastozestalitako patiobatean ibiltzekoaukera dute.

245Oiloak lastoz edozur-txibilez estali-tako lur batengainean pilaturikbizi dira.

250Kota bertikalakerabiltzeak auke-ra ematen du edi-fizio batean oilogehiago sartzeko

260Sistema automa-tiko honetan, oilo-ak kaioletan dau-de; kaiola batean5 oilo ere egondaitezke

Aske

Erdi-intentsib

oa

Urt

ean

zeha

r ze

nbat

arr

autz

a

Lastozko

patio batean

Ohe sako

na

Hegaztientza

ko le

kua

Bateria

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

Joan den azaroaren 28an epaiketa bat izan zen FrantziakoAuzitegi Gorenean. Saioa bero-beroa izan zen, jende ugaribertaratu baitzen. Azkenean, igelak harrapatzea eta igel-han-ken sal-erosketa egitea debekatu ziren. Parisen daukagunkorresponsariak, Federico Tuyak, eztabaidei eta geroko epaia-ri buruzko informazioa eman digu.

EPAILE NAGUSI JN.: Epaimahaikideak. Gaurkoan gai osolarri bati buruz erabaki behar duzue. Baso-Igel Gorri eta Ur-Igel Arrunt andreek, Ur-Igel Arrunten eta Baso-Igel GorrienSindikatu Batasunaren izenean, kerella bat aurkeztu duteFrantziako Igel-Hanken Moztaileen Elkarteko buru denRAMASSEUX jaunaren aurka. (Akusatuari zuzenduz). Zu alzara Victor Ramasseux, ustezko genozidioa egin duzulakoanakusatuta, utzikeriaz jokatu izateagatik kerella aurkeztu duenpertsonaren aurka, eta debeku-aldian ehizatzeagatik, debeka-turiko arteak erabiliz eta gauez arituta?

RAMASSEUX JN.: Bai Epaile Nagusi jauna.

EPAILE NAGUSI JN.: Eta aitortzen al duzu, zure gaizkideekinbatera eta esku-argia erabiliz, inori kalterik egin gabe, ugalt-zeko xedez, errekan gora zihoazen milaka igel harrapatu zeni-tuela?

RAMASSEUX JN.: Bai aitortzen dut.

EPAILE NAGUSI JN.: Ba al zenekien Ehizari buruzko Legeakbaso-igel gorriak harrapatzea debekatzen duela? Ba al zene-kien debekaturik dagoela, gainera, igelik arrantzatzea lizent-ziarik eduki gabe, eta eskuz harrapatzea eta eguzkia sartu etaordu erdi beranduago harrapatzea, eta lege horiek urratzea-gatik 2.000 eta 15.000 PTA bitarteko isuna jar daitekeela?

RAMASSEUX JN.: Ah!, Ba, ez... ez nekien. Nik ez nekienhorrelakorik.

EPAILE NAGUSI JN.: Lastima da, baina legea ez ezagutzeakez du kentzen legea bete beharra.

RAMASSEUX JN.: Baina... jende guztiak harrapatzen ditu eta!Baita baso-zainek ere... (aretoan barreak eta zurrumurrakentzun dira).

EPAILE NAGUSI JN.: Ixo! Bestela, jendea ateratzeko agindu-ko dut. Ikus dezagun zein den akusaziorik larriena: genozi-dioa. LABILUCHE legelari jaunak du hitza, IGEL andreenizenean.

LABILUCHE LEGELARIA: Epaile Nagusi jauna. Epaima-

haikideok. Badakizue nire bezeroek, baso-igel gorriek, otsail--martxoaren bukaera aldean joan ohi direla negua pasa dutenputzuetako lokatzetatik. Arrautzak jarri aurretik, noski, elkarernalarazi egin behar dute; horretarako, ur-bideetatik gorajoan ohi dira eta gero larre hezeetan elkarrekin bildu, kopuruhanditan. Eta hara non, herritar prestu guztiak lo daudenorduetan, Ramasseux jauna eta haren gaizkideak hortxe jart-zen diren, pote eta esku-argiak hartuta, haiek noiz etorriko.Larritasun gutxiago izanen luke honek, igelek elkar ernalaraziarte itxaron izanen balute. Ez da hori ere. Horiek horrela, nolaez da ba jaitsiko urtetik urtera nire bezeroen kopurua?

RUBBAN-DASSIER LEGELARIA: Epaile Nagusi jauna, hitzaeskatu behar dizut.

EPAILE NAGUSI JN.: Defentsak du hitza.

RUBBAN-DASSIER LEGELARIA: Labiluche jaunak egin duenakusazioa guztiz onargaitza da! Haren azalpena entzunda,zera ondoriozta daiteke: igelak arrautzak jartzeko aldia bainolehen harrapatzea dela anfibio maitagarri horiek galtzearenarrazoi nagusia. Baina, jaun-andreok! ehiza mota hau (legea-ren aurkakoa da; hori onartzen dut) duela pila bat urte erabi-li dute gure gurasoek, aiton-amonek eta haien arbasoek ere...Eta triskantzarik egin gabe. Eta era galdetu beharrean nago:egun animalia horiek galtzen ari badira, ez al litzaieke horrenerantzukizuna eskatu behar beste batzuei eta ez nire bezero-ei?

LABILUCHE LEGELARIA: Horixe, nire lankide maitea. Argidago igelek Ramasseux jaunaz gainera bestelako etsaiak erebadituela. Adibidez, hezeguneak lehortzen dituztenak, edoputzu eta aintzirak lurrez betetzen dituztenak. Badakit hori.Baina nirekin bat etorriko zara aitortzeko akusatuen basake-riak ez duela batere laguntzen arazoa gainditzeko. Gainera, ezdut uste etikoa denik antzinako praktikak eta gaurkoak alde-ratzea. Antzinean, izozkailurik ez zegoen, eta herrietako jen-deak agitz ongi zekien otordu ederra egiteko adinaharrapatzen. Egun, gizakion populazioa asko hazi da; igelakharrapatzeko zaletasuna dutenak alde guztietatik etortzendira, eta aurkitzen duten guztia jo eta harrapatzen dute...badaude jatetxeak hornitzen dituztenak ere. Akusatua, urru-nago joan gabe, kotxeko atzeko eserlekuak kendu zituenbidoiak sartu ahal izateko...

RAMASSEUX JN.: Nik... zera pentsatu nuen... nik harrapat-zen ez baditut, beste bat etorriko da hauek guztiak eramate-ra. Hobe guztiak niretzat eta ez beste inorentzat izatea.

117Baliabideak

25. jarduera HANKA-MOZTAILEEN AURKAKO EPAIKETA

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

118 Baliabideak

LABILUCHE LEGELARIA: Beste zerbait adierazi nahi nuke:harrapatzen diren igelak nolako ankerkeriaz erabiltzen diren.Ongi dakizue guztiok gastronomiaren ikuspegitik igelarenatzeko hankak direla interesa dutenak. Bada, kasuen % 60an,hil ere ez dituzten egiten. Azkarragoa da igelak zatibitzea bizi-rik daudela. Eta zera da okerrena: atzeko hankak trenkatutaere bizirik jarraitzen dutela igelek. Horrelakorik eginen bage-nu etxeko animaliaren batekin...! Bada, zergatik onartzen dahorrelakorik egitea basa animaliekin? Gainera, ezin da ukatu,epaimahaikide jaun-andreok -eta honekin bukatuko dut-,udaberriro milaka igel akabatzeak ondorio izugarri kaltega-rria duela Naturaren orekarako, eta bereziki gizakion nekaza-ritzarako (ez dut hemen gogoratu behar zenbat marraskilo,bare eta bestelako animalia txiki harrapatzen dituzten gureigel adiskideek...) Eta, azaldutako guztiaren ondorioz, EpaileNagusi jauna, epaimahaikide jaun-andreok, nire bezeroent-

zako BABES INTEGRALA eskatzen dut, eta legea zorrotz apli-ka dadila Ramasseux jaunaren eta bere gaizkideen kasuan.

EPAILE NAGUSI JN.: Defentsak du hitza.

RUBBAN-DASSIER LEGELARIA: (baldarki jaiki da, egoeradeserosoan egoteko itxurarekin, listua irentsi du...)Epaimahaikide jaun-andreok, Epaile Nagusi jauna: erantzuki-zun eza aipatu beharrean nago: nire bezeroak eroaldi bateanburutu zituen azaldu diren egintzak. Errazkeria bat izanen da,baina ez zait besterik bururatzen. (Eseri da, izerditan etagorri-gorri)

EPAILE NAGUSI JN.: Ados. Akusatuak gehitzeko ezer ezbadu... (ez). Saioa eten da. Epaimahaikideak deliberatzerajoan daitezke.

AUZITEGIAREN EPAIA

Kerella-jartzaileei ezinukatuzko interes publikoa aitorturik... Haien kopurua larriki jaitsi dela ikusirik... Aintzat harturik"Frantziako Hanka-Moztaileen Elkartea"ren jarduerek horren errua dutela, Auzitegi honek ERABAKI DU: Ur-Igel Arrunt etaBasa-Igel Gorria andreei babes integrala ematea, haien espezieko kopuruak egonkortzen diren arte; DEBEKATURIK gel-ditzen da igelak saldu edo erostea. Akusatuari eta bera partaide den elkarteari honako ZIGORRA ezartzen diet: 2.000.000PTAko isuna ordaintzea. Diru horrekin, hezeguneak eta babesleku naturalak sortuko dira. Gainera, Elkarteko kideek, berenaisialdian, 700.000 marraskilo eta bare akabatu beharko dituzte; hain zuzen ere, haien delitua dela medio, Naturan gerta-tu den desoreka berdintzeko adina.

Iturria: “El Cárabo” aldizkaria, 9.zk.

119


Informazio dosierra

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

1.- OINARRIZKO INFORMAZIOA1.1.- NAFARROAKO DIBERTSITATE BIO-LOGIKOA

Nafarroako lurraldean mota anitzeko topografiak eta ezauga-rri bioklimatikoak ditugu. Altitudeari erreparatzen badiogu,Bidasoa ibaiak 20 metro baino ez ditu eta Hiru ErregeenMahaiak 2.430 metro. Baditugu klima hezeko eskualdeak,urtean 2.200 mm-tik gorako prezipitazioak jasotzen dituzte-nak, eta bai 400 mm jasotzen ez dituzten eskualde idorrakere. Biogeografiari dagokionez, eremu atlantikoaren, pirenai-koaren eta mediterraneoaren elkargunean gaude.Horrexegatik dira hain joriak gure lurraldeko landare eta ani-malia komunitateak, faktore biotikoak eta abiotikoak1 lotutadaudelako, hain zuzen.

1.1.1.- Zer da dibertsitate biologikoa?

Dibertsitateaz mintzatzen garenean, oro har, sistema ekologi-ko batean bizi diren izaki bizidunen askotarikotasunaz etaaldakortasunaz ari gara. Beste era batera esateko, dibertsita-te handia dagoenean espezie bateko indibiduoak askotariko-ak dira, komunitate bateko espezieak asko dira etakomunitateen habitatak askotarikoak dira.

Dibertsitate biologikoa Ekologian erabiltzen den kontzeptuada, izaki bizidunen komunitateak osatzen dituzten espezieeta-ko indibiduoen multzoa koantifikatzeko erabili ere.Indibiduoek eta espezieek beste izaki bizidunekin eta inguru-nearekin loturak dituztenez, zenbat eta espezie gehiago egonhainbat gehiago izanen dira loturak. Horregatik, dibertsitatebiologikoa edo biodibertsitatea2 neurri gisara erabiltzen da,ekosistemak espazioan eta denboran nola antolaturik daudenjakiteko eta zenbateraino diren helduak eta egonkorrak neurt-zeko. Egia da espezie asko dituen ekosistemaren dibertsita-tea espezie gutxi dituen ekosistemarena baino handiagoadela, baina espezieen kopurua ez da nahikoa ekosistemarenkonplexutasuna eta antolamendua bere osoan ulertzeko.Espezie kopuru bereko ekosistema biren artean alde handiakegon daitezke. Gerta liteke batean espezie gutxi batzuk nagu-si izatea eta gainerakoak oso urriak, eta bigarrenean espeziebakoitzetik gutxi gora-behera indibiduo kopuru bera egotea.Horregatik, gehien erabiltzen diren dibertsitate-indizeetanespezieen kopurua eta espezieen ugaritasun erlatiboa edoheterogeneotasuna elkartzen dira. Eta kontuan izan behardugu ekosistema orekan dagoenean maila trofiko jakin bate-ko espezieetako indibiduoen kopurua, guztira, aurreko maila-ko indibiduoen kopurua baino txikiagoa dela beti.

1-Testuan letra lodiz dauden terminoen definizioak txostenaren amaierako glosategian ema-ten dira.2-Egile batzuek bi kontzeptuok bereizi egiten dituzte, baina zabalkundean biak erabiltzen diraadiera berarekin eta horrela erabiliko ditugu txosten honetan.

1.1.2.- Eta... zergatik da hain handia Nafarroan?

Hainbat dira Nafarroako ekosistemen ezaugarriak moldatudituzten faktoreak; beraz, ekosistema horietan bizi diren iza-kien komunitateen banaketa eta osaera ere hainbat faktorerenondorio dira. Historia geologikoan gertatu diren aldaketak,erliebea, litologia eta klima dira faktore horietako batzuk.Horiei, jakina, lurraldean hedatu diren gizakien eragina gehi-tu zaie. Gizakiaren jardunak ekosistemak aldarazi ditu gauregungo egoerara ekarri arte.

Nafarroa kontraste handiko lurraldea da. Lurraren itxura pix-kana-pixkana aldatzen da iparralde heze eta menditsutikhegoaldeko eremu zabal eta idorretaraino. Iparralde etahegoaldearen artean trantsizio-aldea dugu, NafarroakoErdialdea. Nafarroako lurraldearen erdia baino gehiago 200--600 m-ko altitudean dago, heren bat 600 eta 1.000 m bitar-tean, eta lurraldearen zati txikiak 200 m baino beherago(%1,03) eta 1.000 m baino gorago (%8). Erriberan etaErdialdean maldak txikiak dira, %10etik beherakoak, etaharan hezeetan eta Pirineoetan, berriz, %20-30ekoak edo arepikeagoak (1. irudia).

Nafarroako harri sedimentarioek garbi erakusten dute beraiekeratu zirenean bi jalkiera-ingurune zeudela erabat desberdi-nak: itxasokoa eta lehorrekoa. Itsasoan eratutako harri sedi-mentarioek osatzen dute gehienbat Mendialdeko substratua,eta bai Mendialdearen eta Erdialdearen arteko mugaldekosubstratua ere. Erriberan eta Nafarroako Erdialdeko zatirikhandienean, aldiz, harri sedimentarioak lehorrean eratu ziren.Litologiaren aldetik, eta gauzak asko sinplifikatuz, esan gene-zake Nafarroan hiru eremu ditugula: silizeoa, kararritsua etabuztintsua (2. irudia).

Geologiaren aldetik Nafarroan material sorta handia dugu,Ordovizikotik hasi (duela 500 milioi urte) eta Koaternariorabitartekoak (duela milioi bat urte). Zaharrenetatik berrieneta-ra, gutxi gora-behera, iparretik hegora banaturik daude. Gurelurraldearen egungo itxurak historia geologikoaren berriematen digu: mendi-multzo zaharrak, Aro Tertziarioan altxatuziren mendilerroak eta Tertziarioko jalkitze-arroak, hurrenezhurren, lehen aipatu ditugun Nafarroako eremu silizeoan,kararritsuan eta buztintsuan egokitzen dira.

Erliebearekin eta litologiarekin batera, klima da beste faktoregarrantzitsua; klimak ere badu zerikusia landare eta animaliaespezieen banaketan eta, ondorioz, izaki bizidunen komunita-teen osaeran. Nafarroako kliman hiru gauzak dute eragina:

121Informazio dosierra

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

latitudeak, penintsularen iparraldean egoteak eta ezaugarridesberdinak dituzten bi itsasoren erdian egoteak. Hala, hiruklima mota ditugu gure komunitatean, pirenaikoa, ozeanikoaeta mediterraneo kontinentala. Klima mota horiek leku bat-zuetan konbinatu egiten dira eta horrela tarteko klimak sort-zen dira (3. irudia).

Horren guztiaren emaitza dira Nafarroako flora eta landaretzaoparoak. Biogeografiaren aldetik, Nafarroa barne hartzendituzte Europa hegoaldeko bi eskualde biogeografikoek(eurosiberiarra eta mediterraneoa). Bien arteko mugak erdi-tik zeharkatzen du Nafarroa, Mendialdea eta Erribera banat-

zen dituela. Eskualde eurosiberiarrean ditugu flora eta landa-retza ugarienak. Landaretza potentziala edo klimazikoa, giza-kiaren eraginik gabe eratuko litzatekeen landaretza, 4. irudianageri da. Nafarroan badugu landaretza atlantikoa (haritza,pagoa, iratzea, belardiak) iparmendebalde hezean eta Pirineoeta inguruko mendietako ospeletan. Iparrekialdeko mendigain hotz eta elurtsuetan landaretza alpinoa eta subalpinoaditugu (mendi-pinua, larreak). Landaretza submediterraneoa(pinu gorria, ametz ilaunduna, erkametza eta ezpela) aurrepi-rineoan, eta azkenik, Nafarroako eskualde lehorrean landaret-za mediterraneoa dugu: artea, txaparroa eta Aleppo pinua.

122 Informazio dosierra

1. irudia: Nafarroako erliebearen mapa

1.500-2.000 m.

800-1.500 m.

400-800 m.

200dik behera-400 m.

Kantauri aldeko eta Mediterraneoaldeko isurialdeen banalerroa

Espezie Babestuak

Ingurugiroa


3. irudia: Nafarroako mapa klimatikoa

2. irudia: Nafarroako mapa litologikoa

Eskistoak, kuartzitak, granitoak

Hareharriak

Kararriak

Flysch-ak

Margak

Legarrak, hareak, limoak

Igeltsuak

Buztinak

> 2.000 l/m2

1.500-2.000 l/m2

1.000-1.500 l/m2

500-1.000 l/m2

<500 l/m2

Urtarrileko isotermak

Uztaileko isotermak

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

1.2.- MINTZA GAITEZEN ESPEZIEEZ

Oraindik asko ikertu behar da Nafarroako lurraldean bizi direnlandare eta animalia espezie guztien zerrenda osatu arte.Batez ere, zenbait ornogabe talde eta behe-mailako landaremota, likenak kasu, gutxiegi aztertuta daude.

Orain artean Ornodun Animalien Erregistroa eta NafarroakoLandareen Katalogoa egin dira; bigarrenean landare baskula-rrak (iratzeak eta loredun landareak) baizik ez dira bildu. Betibezala ornogabeak dira ezezagunenak. Iruñean badagoBiologia Fakultatea, animalia ornogabeetan espezializatuaden Zoologia Sailarekin; horren eskutik egin diren tesi etaikerketa ugariek animalia talde hori hobeto ezagutzen lagun-du digute eta inoiz deskribatu gabeko espezie ugari aurkitudira. Nafarroako faunari buruzko Legean oraingoz ez dagoanimalia talde horren aipamen berezirik, baina dagoenekoemanda dago Nafarroako Ornogabeen Katalogoa egitekoagindua.

Erregistro horiek gure biodibertsitatearen balioaz ohartzenlaguntzen digute, Foru Komunitateko espezieen ugaritasunazenbatesteko bidea ematen dutelako. Hala ere, ez diguteespezie horien populazioen kontserbazioaz informaziorik

ematen, ezta epe laburrean eta luzean irauteko duten ahalbi-deaz ere.

1.2.1.- Gure basa landareez

Nafarroan 2.650 iratze eta loredun landare espezie aurkitudira. Landare baskularren (iratze eta loredun landareen) taxo-nen kopurua Espainian 8.000 eta 9.000 bitartean dago,Europako Batasuneko kopuru osoaren %80-90, etaNafarroan landare baskularren espezie eta subespezieenkopuruak, gutxi gora-behera, Espainiakoaren %33 da etaEBkoaren %20 egiten du, Espainiako lurraldearen %2 bainoez den eremuan.

1. taula. Landare baskularrak

Taxonen kop.

Europako B. 13.500

Espaina 8.000

Nafarroa 2.650

Gure komunitatean soilik bizi diren landare motak bi baino ezdira: kruziferoen familiako bi subespezie endemiko aurkitudira, Cochlearia aragonensis subsp. navarrana eta Iberis car-nosa subsp. nafarroana.


4. irudia. Landaretza potentzialaren mapa

Alpinoa

Pagadia

Hariztia

Artadia

Ametz ilaunduna

Erkameztia

Aleppo pinudia

Karraskadia

Txaraka

Ibai bazterreko landaredia

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

Nafarroako Landareen Katalogoak gure komunitateko landa-re baskularrak biltzen ditu. Oraindik argitara eman gabe dago,baina Nafarroako Gobernuko Ingurugiro, LurraldearenAntolamendu eta Etxebizitza Departamentuan kontsulta dai-teke. Gainera, landaretza-serieen mapak egin dira 1:50.000eta 1:200.000 eskaletan.

1.2.2.- Eta gure basa animaliez

Nafarroako Ornodunen Erregistroa egin da, martxoaren 5eko2/1993 Foru Legeak, animalia basatien eta haien habitatenbabes eta kudeaketari buruzkoak, 15. artikuluan xedatutakoagaratzeko. Erregistro horretan bildu dira Nafarroan bizi direnornodun espezie, subespezie eta populazioak, galdu direnespezie autoktonoak eta baimenarekin ekarri diren espeziealoktonoak. Aipatu Legeak definizio hauek ematen ditu:

Fauna basatia: Nafarroako lurraldean bizi diren basa anima-lien espezie, subespezie eta indibiduoen multzoa.

Fauna autoktonoa: Nafarroako ekosistemetan betidanik bizieta ugaltzen diren espeziak; gure lurraldea beraien banaketa-eremu naturalean edo migrazio bidean dago. Definizioakbarne hartzen ditu negua igarotzera etortzen diren espezieak,espezie igaroleak, eta mota horietakoren batekoak izanikNafarroan gaur egun galduta dauden espezieak.

Fauna aloktonoa: Kanpotik ekarri eta Nafarroako jatorrizkoespezieen habitatetan bizi diren animalia espezieak.

Dagoeneko Erregistroan jaso dira Nafarroako 27 arrain espe-zie, horietatik 6 (lixturra, ortzadar-amuarraina, urre kolorekozamoa, zamoa, arrain katua eta perka amerikarra) aloktono-ak; 17 anfibio, 26 narrasti eta 236 hegazti, espezie aloktono-ak diren usapal turkiarra eta faisai arrunta tartean. Gainera,78 ugaztun daude erregistroan; horien artean otsoa,basahuntz pirinearra eta katamotz iberiarra iraungitzat jotzendira eta adarzabala, bisoi amerikarra eta koipua aloktonoakdira. Guztira 381 animalia espezie bizi dira gaur egunNafarroako lurraldean. Horrenbestez, gure komunitateanbaditugu Espainiako ornodun espezie guztien %60 etaEuropako Batasuneko espezieen %39.

Dibertsitate biologikoa neurtzeko erarik errazena espezieenugaritasuna, hau da, espezieen kopurua neurtzea dugu.Nafarroako ornodun espezieen ugaritasuna 2. taulan agerida.

2. taula. Ornodunen ugaritasuna

ARRAINAK ANFIBIOAK NARRASTIAK HEGAZTIAK UGAZTUNAK GUZTIRA

EBan guztira* 150 ( 180 ) 500 150 980

Espainian** 68 25 56 368 118 635

Nafarroan 27 17 26 236 75 381

% EB (1) 18 ( 24 ) 47 50 39

% Espainia (2) 40 68 46 64 64 60

* Corine/Biotopos 1991 EUR 13231 Eginbidean. ICONA Hispanat proiektua 1995 MAPA** González J.L.; Blanco, J.C., 1992 Libro Rojo de los Vertebrados Españoles. Sail tek-nikoa, ICONA(1) Nafarroako ornodun espezieen portzentaia Europako Batasuneko espezieen kopuruosoaren aldean(2) Nafarroako ornodun espezieen portzentaia Espainiako espezieen kopuru osoarenaldean

Baina eremu jakin batean bizi diren espezieen kopurua neurt-zeak biodibertsitatearen neurri partziala emanen digu, ezdugulako kontuan hartuko espezieen banaketa-eremuen aza-lera. Badago indize erraz bat bi lurraldetako biodibertsitateaalderatzeko; indize hori lortzeko, espezieen kopurua (ugarita-suna) zati aztergai dugun eremuaren azaleraren logaritmoaegin behar dugu. Kalkulu horren bitartez ikusten ahal dugunola Nafarroako ornodunen dibertsitatea Espainiakoarenparekoa den eta Europako Batasuneko herrialdeetakoa bainohandiagoa.

3. taula. Ornodunen dibertsitatea (espezieen kop./Azaleraren lg)

ARRAINAK ANFIBIOAK NARRASTIAK HEGAZTIAK UGAZTUNAK GUZTIRA

Nafarroan 7 4 6 59 17 95

Espainian 12 4 10 65 21 111

4. taula. Ornodunen dibertsitatea (arrainak kontuan hartu gabe)

HERRIALDEA DIBERTSITATEA

Alemania 62

Belgika 59

Danimarka 53

Espainia 99

Frantzia 74

Grezia 79

Holanda 57

Irlanda 36

Italia 76

Luxenburgo 60

Portugal 65

Erresuma Batua 53

Nafarroa 88

Iturria: ICONA Hispanat proiektua 1995 MAPA


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

1.3.- NAFARROAKO ESPEZIE BABESTUAK

1.3.1.- Espezie basatiak eta etxekotuak

Nafarroan legeak babestu egiten ditu animalia espezie guz-tiak. Animalia basatien eta haien habitaten babes eta kudea-ketari buruzko Legeak neurri batzuk ezarri ditu espeziebasatien eta haien habitaten biodibertsitatea babeste aldera.Etxeko animalien eta fauna aloktonoaren babesa animalienbabesari buruzko Legean arautzen da. Hitz gutxitan, anima-liek duintasunez bizitzeko eta minik gabe hiltzeko eskubideadutela dio lege horrek.

1.3.2.- Zein da espezie horien egoera gure komunitatean?

Lehenxeago esan dugunez, oso handia da gure komunitate-ko landare, animalia eta habitaten dibertsitatea. Baina espe-zieen ugaritasuna edo biodibertsitate-indizea zenbakizkoirizpideak besterik ez dira; ez dira aski populazioak ongi edogaizki kontserbaturik dauden jakiteko. Espezieen kopuruazenbatzen denean espezie bakoitza baden ala ez den baino ezda kontuan hartzen; ez dira kontuan hartzen, adibidez, popu-lazioen tamaina, egonkortasuna, gehitzeko edo gutxitzekojoera. Espezieen banaketa biogeografikoa ere ez da aintzathartzen, nahiz eta Nafarroa bazterreko lurraldea izan zenbaitespezierentzat; eta ez da begiratzen Nafarroan zenbat espeziebizi diren eta zenbat gehiago bizi litezkeen. Izan ere,Nafarroan arriskuan dauden espezieen Katalogora jotzenbadugu konturatuko gara biodibertsitatea hain handia izanarren nolabaiteko arriskuen pean daudela gure ornodunespezieen arteko 126 (otsoa, katamotza eta basa-ahuntz piri-nearra albora utzita, jadanik iraungita baitaude), hau da, hiruespezietatik bat, eta landare baskularren 53 espezie, eta arris-kuan dauden horietatik zenbait laster galduko direla arrisku-faktoreak berehala desagertzen ez badira.

Ez dira ordea espezie basatiak arriskuan dauden bakarrak.Nafarroako etxabere arraza anitz galdu dira edo galzoriandaude, abereek lehenago egiten zuten lana orain makinekbetetzen dutelako edo arraza zaharren ordez beste batzukaukeratu direlako, kanpotik ekarritakoak sarritan, ekoizpenarieta merkataritzari begira bakar-bakarrik.

Nafarroako eta inguruetako abere arrazak

Zaldi-azienda Ardi-azienda Behi-azienda

* Pottoka * Latxa * Pirineoetakoa

* Aurizkoa * Rasa * Betizua

* Zaldi txiki nafarra

Nafarroan orain dela 40 bat urte Baztango zerria ugaria zeneta gaur iraungita dago. Gaur egungo arrazen artean ere zalditxiki nafarra eta pottoka galbidean daude. Beste horrenbestegertatzen zaio gizakiarengandik erdi aske bizi den betizu behiarrazari. Etxeko kontsumorako erabiltzen da, eta noizeanbehin jokoetarako herri eta auzoetako jaietan. Errolda ofizia-lik ez badago ere, 1995ean Nafarroako betizu populazioa100en bat abelburuk osatzen zutela kalkulatu zen.

Zail da etxabere arraza autoktonoak kontserbatzea, are zaila-go merkataritzako ekoizpenerako erabiltzen ez diren arrazakbadira, haien mantenimenduak kostu handia dakarrelako,abereetan ekoizkortasuna lehenesten delako, eta, onerakoedo txarrerako, arrazaren bat galduta ere espeziea ez delagalduko argudiatzen delako. Zer esan daiteke, bada, haienalde? Erreserba genetiko baliotsua izateaz gainera, hemengoabereak hobeki moldaturik daude gure lurraldeko giroanbizitzeko, gogorragoak dira gaixotasunen aurrean eta gurenekazaritza lurretako paisajearen berezko osagaiak dira. Eta,F. Orozcok dioen bezala, "azkenean beti bururatzen zait geurearrazak kontserbatzeko arrazoi nagusi bat: gutxi-asko, guz-tiok pozten gara abere hauek bizirik ikustean, atsegin zaigunaturatik hartu eta geure erara moldatu ditugun izakiak zaint-zea, geure artelanak direla esan liteke. Arbasoek sortu zituz-ten arraza hauek eta guk ez ditugu galdu nahi".

1.3.3.- Nafarroan arrisku larrienean dauden basa animaliak

NAFARROAN GALZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK

Hegaztiak:

* Txori zezen arrunta * Eper grisa

* Ugatza * Basoiloa

* Bonelli arranoa * Ganga azpizuria

* Naumann belatza * Okil ertaina

* Eper zuria * Okil gibelnabarra

* Basoilarra

Ugaztunak:

* Bechstein saguzarra

* Arratoi-belarri txikia

* Ferra-saguzar mediterraneoa

* Hartz arrea

* Igaraba

Ornogabeak

* Ibai-karramarro autoktonoa


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

Hartza: Nafarroan 1989an azaldu zen azken aldiz.Pirineoetako mendebaldean 1993an 8-10 hartz bizi ziren,horietarik 1-2 mugaren hemengo aldean.

Igaraba: igaraben populazioa izugarri murriztu da 70ekohamarkadatik hona. Nafarroan 20 baino gutxiago zenbatudira eta populazio hori elkarrekin harremanik ez duten bi tal-detan banaturik dago.

Basoilarra: Nafarroako bi gunetan bizi da, Erronkari etaAezkoa ibar-buruetan. 1989an 24-30 basoilar bizi zirenNafarroan.

Ugatza: Nafarroako populazioa 1994an zenbatu zen: 5 biko-te ugalkor eta beste hamarren bat indibiduok osatzen zuten.

Eper zuria: Pirineoetako populazioa subespezie endemikoada. 80ko hamarkadan Nafarroako populazioa 4 bikotek osat-zen zuten.

1.3.4.- Babesaren kategoriak

Naturguneen eta flora eta fauna basatien kontserbazioariburuzko 4/89 Legean babes-kategoriak ezarri ziren, espezie-ek jasaten duten arriskuaren larritasunaren araberakoak.Hona hemen Nafarroako legerian ezarri diren kategoriahoriek:

* Galtzeko zorian dauden espezieak: espezie hauek ziur askigaldu eginen dira arriskuan jartzen dituzten faktoreek irautenbadute.


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

* Habitataren aldaketak arriskuan jartzen dituen espezieak:haien habitatak hondatzeko zorian, arras murriztuak edo zati-katuak daude edo oso eremu txikiak dira.

* Espezie zaurgarriak laster aurreko bi taldeetan sartukodira, baldin eta faktore kaltegarriak zuzentzen ez bazaizkie.

* Espezie iraungiak (animaliak bakarrik) espezie autokto-noak dira, Nafarroan iraungita daude baina beste lurralde bat-zuetan badiraute eta berriro sar litezke.

* Interes berezikoak ez daude aurreko kategorietan sailka-turik baina arreta berezia behar dute, zientzia, ekologia edokulturaren aldetik aparteko balioa dutelako edo bakanak dire-lako.

1.3.5.- Arriskuan dauden Espezieen Katalogoa

Nafarroan Arriskuan dauden Espezieen Katalogoa 1995. urte-an egin zen. Orotara 105 ornodun espezie biltzen ditu; horie-tatik 3 iraungita daude eta 17 galzorian. Hegazti espezieakdira ugarienak goian deskribatu ditugun kategorietan: erre-gistratutako 236 hegazti espezieetatik 83 daude kategoriahorietan sailkaturik, baina portzentaietan anfibioak hegaztienaurretik daude, anfibio espezieen %41 baitaude arriskuan (5.taula).

1996an sartu zen Katalogoan lehenbiziko ornogabea, orainarteko bakarra: ibai-karramarro autoktonoa, "galzorian" kalifi-kazioarekin. Hala ere, azpimarratu beharra dago Nafarroakoornogabe espezie asko nazioarteko hitzarmenen bidez babes-turik daudela, adibidez, koleopteroen taldeko arkanbelea(Lucanus cervus), Cerambyx cerdo eta Rosalia alpina, edoMaculinea arion eta Graellsia isabelae lepidopteroak, guztira17 espezieko multzoa osatu arte.

1.3.6.- Katalogoan sartzeko baldintzak eta kontserbaziora-ko planak

Normalean, espezie bat arriskuan dagoen eta katalogoansartu behar den ala ez erabaki behar denean hainbat ingurua-bar hartzen dira kontuan, ez dagoelako baterako irizpiderik.Hala eta guztiz ere, gure espeziak arriskuan egotearen seina-letzat hartu ohi diren inguruabar jakin batzuk aipa ditzakegu:

* Espeziearen populazioa oso txikia izatea (hartza, eper zuriaedo okil ertaina)

* Gizakiaren eraginaren aurrean zaurgarria izatea (saguzarespezie anitz)

* Habitat naturala guztiz degradaturik egotea (basoiloa edoganga)

* Populazioa bakarturik egotea (okil gibelnabarra edo eskin-ko bostatza)

* Habitata oso mugatua izatea (Naumann belatza)

* Helduetan heriotza-tasa handia egotea (Bonelli arranoa)

* Dietan janari mota gutxi izatea (ugatza)

* Habitata zatikaturik egotea (desman pirinearra)

* Habitata edo habia egiteko lekuak galdu izana (txori zeze-na, Tengmalm hontza)

* Janari urria (arrano sugezalea, hontza)

* Isileko harrapaketa (eper nabarra)


5. taula: babespean dauden ornogabe espezieak eta haien kategoriak

ERREGISTRATUTAKO ESPEZIEAK BABESAREN KATEGORIAK

Guztira Autoktonoak Aloktonoak G.Z. H.A. Z. I. G. %

Arrainak 27 21 6 - - - 6* - 22

Anfibioak 17 17 - - 2 - 5 - 41

Narrastiak 26 26 - - 1 - 6 - 27

Hegaztiak 236 234 2 11 12 12 48 - 35

Ugaztunak 78 75 3 5 1 5 12 3 33

* Zarboa, Kantauriko isurialdean soilikG.Z.: Galtzeko zorian; H.A.: Habitataren aldaketak arriskuan jartzen dituenak; Z: Zaurgarriak; I: Interes berezikoak G.: Galduak

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

Edonola ere, espezie bat goian aipatu ditugun babes-katego-ria horietako batean sailkatzen denean haren LeheneratzePlana idatzi behar da (galzorian dauden espezieentzat) edoHabitata Kontserbatzeko Plana (habitataren aldaketak arris-kuan jartzen dituen espezieentzat), edo Kontserbazio Plana(zaurgarrientzat) edo Erabilera Plana (interes berezikoentzat),edo Nafarroan iraungitako espezieak Berriro Sartzeko Plana,horretarako erarik badago.

Gaur egun Nafarroan ugatza, hartz arrea, ibai-karramarroautoktonoa eta Bonelli arranoa leheneratzeko planak garatzenari dira. Ondoren labur azalduko ditugu plan horien helbu-ruak:

Ugatza: Planaren xedea faktore kaltegarriak ezabatzea da(ugatzek jo ditzaketen elektrizitate-hariak, janariaren urritasu-na, kirol, jolas edo ehiza jarduerek eremu kritikoetan edougaltze sasoian sortzen dizkieten eragozpenak), faktorehoriek espeziearen gainbehera eragiten baitute. Horrela, epeluzean, iraunkorra izateko adinako populazioa osatuko da etaugatza berriro hedatuko da bere habitat potentzialaren eremuosora.

Bonelli arranoa: Planaren bidez espezie honen populazioakontserbatu eta handitu egin nahi da harik eta NafarroanBonelli arrano ugalkorren kopurua eta haien banaketa-ere-muaren hedadura espeziearen populazio mediterraneoko gai-nerako kideekin bat egiteko adinakoak izan arte, espeziearenepe luzeko bideragarritasun genetikoa eta demografikoa ber-matzeko.

Hartz arrea leheneratzeko Planaren bidez hartz arreaNafarroan gero eta urriagoa izatea eragin duten faktore kalte-garriak deuseztu nahi dira, espeziea bera eta beraren habitatnaturalak kontserbatu ahal izateko. Planaren helburuak, bes-

teak beste, erabilera tradizionalak eta jolas-erabilerak hartza-ren habitataren babesarekin bateragarri izan daitezen lortzeaeta hartzaren kontserbazio, leheneratze eta hobekuntzarakoneurri eraginkorrak jartzea dira.

Azkenik, ibai-karramarro autoktonoa leheneratzeko planarenbidez espeziearen gainbehera eragin duten faktore kaltega-rriak ezabatu nahi dira (kanpotik ekarritako karramarroeninbasioa, karramarroaren izurria, isileko harrapaketa...).Horrela, epe luzean karramarroaren populazioa iraunkorraizateko adina haziko da eta berriro kolonizatuko ditu bera-rentzat habitat egokiak diren ibai-tarteak.

Aurrekoez gain, habitataren aldaketak arriskuan jartzendituen espezieen kategorian katalogatutako 17 espezieentzat,basoilo txikiarentzat izan ezik, Habitataren KontserbaziorakoPlanak egiteko kontratazioa arestian burutu da. Arlo horretanNafarroa aitzindari dugu autonomi erkidegoen artean.

1.3.7.- Nafarroan Arriskuan dauden Landareen Katalogoa

Floraren babesari dagokionez, gure komunitatean lehendabi-zi babespean jarri zen espeziea gorostia da (Ilex aquifolium),Eguberrietan apaingarri jartzeko gero eta gorosti gehiagobiltzen ari zirelako. Nafarroan Arriskuan dauden LandareenKatalogoa duela gutxi egin da. Bertan basa landare baskula-rren espezie multzoa bildu da, espezie horiek berehalakobabesa behar dutelakoan. Horietatik 16 "habitataren aldake-tak arriskuan jartzen dituen" espezietzat jo dira eta beste 37"zaurgarri"tzat. "Interes bereziko" espezieen katalogazioageroko utzi da. Katalogoa egiteko oinarritzat hartu zen azter-lanaren arabera, 59 landare espezie interes berezikotzat hartubehar dira populazio urria dutelako, beren banaketa-eremua-ren mugan daudelako edo endemikoak direlako.

129Dossier Informativo

´

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

Katalogoa egitea lehen urratsa izan da. Bide beretik jarraituz,Katalogoko espezieen bilakaera aztertzeko programak eginbehar dira, espezie guztien ezaugarriak eta bakoitzari etorki-zunerako iragartzen zaizkion arriskuak kontuan hartuz, haienpopulazioen dinamika arautzen duten mekanismoak ezagut-zeko. Orduan jarriko dira abian kontserbazio-planak, etahauen barnean, arriskuak kontrolatu eta murrizteko jarduke-tak eta kudeaketa-neurriak, hala nola, berezko populazioaksendotzea, erreserbak sortzea (zenbait espezierentzat aintzathar liteke mikroerreserbak sortzeko aukera ere) eta lurrenjabeekin hitzarmenak egitea beren lurretan laborantzako ohi-tura jakin batzuk bertan behera utz ez ditzaten eta inguruneazaindu edo hobetu dezaten.

Bestalde, Nafarroako naturguneei buruzko legeak "Monu-mentu natural" izeneko figura erantsi dio katalogoari.

Estatuko arauditik hartutako figura da, eta badu bere babes--erregimen berezia. Hala, monumentu naturaltzat jotzen dirainteres berezia duten zuhaitzak, hots, zuhaitz bakanak edokulturan nahiz paisajean garrantzi handia dutenak. Nafarroanbadira 31 zuhaitz Monumentu Naturaltzat jo direnak (ikusi 5.irudia). Hemengo nahiz kanpoko espezieetako zuhaitzak dira,gehienak apaingarriak; antzina landatu zituzten eta gaur egungure inguruneko elementu berezitzat dauzkagu. Zuhaitzak bihelburu nagusi lortzeko sartzen dira monumentu naturalenkatalogoan: alde batetik onuragarritzat jotzen da horrelakozuhaitzak kontserbatzea, arrisku orotatik babestuz berez hilt-zen diren arte; bestetik, jendeak zuhaitz aparteko horiek eza-gutu eta maite ditzan eta bidenabar zuhaitz guztiak, basoaketa, oro har, Natura errespeta dezan lortu nahi da.


2427

1413 18

19 2311

122128

29

226

89

10

15

3026

25

15

18

20

23 7

17

4

11

1. Encina de Eraul. Eraul.2. Encina de las Tres Patas. Mendaza.3. Encinas de Cábrega. Cábrega.4. Encinas de Corella. Corella.5. Quejigo "El Centinela". Zudaire.6. Quejigo. Rala.7. Quejigos. Learza.8 y 9. Dos ejemplares separados de roble común. Jaunsarás.10. Roble común. Elzaburu.11. Roble común. El Bocal. Fontellas.12. Roble albar. Garayoa.13. Haya de los Tres Brazos. Orbaiceta.14. Haya. Navala. Valle de Aezkoa.15. Haya "Paraguardasol. Lakuntza.16. Avellanos. Rasos de Orión. Orbaiceta.17. Álamos. Lodosa.18. Sauce blanco. Presa del Molino.19. Arce Campestre. Rasos de Orión. Orbaiceta.20. Morera del Castillo de Olite. olite.21. Espino blanco. Azparren.22. Nogal. Garde.23. Abeto blanco. Paraje Austeguía. Ochagavía.24. Abetos de Leizalarrea. Leiza.25. Sequoia del Palacio de Diputación. Pamplona.26. Sequoia de la Escuela de Magisterio. Pamplona.27. Cedro del Líbano. Señorío de Bértiz.28. Enebro. Caserío de Equiza. Equiza (Arce).29. Pinos de Surio. Uztárroz.30. Tejo. Otxaportillo. Sierra de Urbasa.31. Tejo. Paraje Austeguia. Ochagavía.

5. irudia: zuhaitz bakanen mapa

1. Eraulgo artea. Eraul.2. "Tres Patas" artea. Mendaza.3. Cábregako artea. Cábrega.4. Corellako arteak. Corella.5. "El Centinela" erkametza. Zudaire.6. Erkametza. Errala.7. Erkametzak. Leartza.8 eta 9. Bereiz dauden bi haritz. Jauntsarats.10. Haritza. Eltzaburu.11. Haritza. El Bocal. Fontellas.12. Haritz kandugabea. Garaioa.13. "Tres Brazos" pagoa. Orbaitzeta.14. Pagoa. Nabala. Aezkoa Ibarra.15. "Paraguardasol" pagoa. Lakuntza.16. Hurritzak. Oriongo Landak. Orbaitzeta.17. Makalak. Lodosa.18. Sahatsa. Errotako Uharka.19. Astigar arrunta. Oriongo Landak. Orbaitzeta.20. Erriberriko Jauregiko marzuzondoa. Erriberri.21. Elorri zuria. Azparren.22. Intxaurrondoa. Garde.23. Izei zuria. Austegia. Otsagabia.24. Leitzalarreko izeiak. Leitza.25. Diputazioaren Jauregiko sekuoia. Iruña.26. Irakasle Eskolako sekuoia. Iruña.27. Libanoko zedroa. Bertizko jaurerria.28. Ipurua. Ekizako baserria. Ekiza (Artzi).29. Surioko pinuak. Uztarroze.30. Hagina. Otxaportillo, Urbasa mendilerroa.31. Hagina. Austegia. Otsagabia.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

1.4. DIBERTSITATEA KOLOKAN

Dibertsitate biologikoan eragin txarra duten prozesu eta jar-duerak batzuetan naturalak dira, besteetan gizakien ekintzarilotuak edo bi mota horien arteko konbinazioak. Ondorioakzuzenak edo zeharkakoak izan daitezke.

Ingurugiro eta Etxebizitzarako Estatu-Idazkaritzak dibertsitatebiologikoaren kontserbaziorako eta luzaroan eusteko modu-ko erabilerarako Nazio Estrategia idatzi du. Agiri horretan bio-dibertsitatean eragin txarra duten prozesu nagusiakdeskribatzen dira eta prozesu horiek zein sektoretan burutzendiren azaltzen da, Iberiar Penintsularen eremuan (1. koa-droa):


Biodibertsitatean eragin txarra duten prozesuak Arloak* Gizarteak naturaren balioak gutxiestea Gizarteko portaerak* Kontsumo-ohituretan baliabide bizidunen kontserbazioa ez errespetatzea* Natur ingurunearen iraupena eragozten duten edo kontuan hartzen ez duten jokabideak

* Lurraren erabileren aldaketa atzeraezinak Lurraldearen antolamendua* Ekosistemak zatitu, aldatu eta hondatzea* Biztanlegune handiak eratzea* Eragin txarra duten azpiegiturak eraikitzea

* Baliabide biologikoak gehiegi ustiatzea Industria* Lurra, ura eta airea kutsatzea* Ekosistemak aldatu eta hondatzea* Industriagune eta biztanlegune handiak eratzea* Baliabide abiotikoak gehiegi ustiatzea* Eragin txarra duten azpiegiturak instalatzea

* Baliabide biologikoak gehiegi ustiatzea Nekazaritza* Lurra, ura eta airea kutsatzea* Lurraren erabilerak eta nekazaritzako ohiturak aldatzea* Nekazari herrietako biztanleek hirira alde egitea* Ekosistemak aldatu eta hondatzea* Lurraren higadura* Nekazaritzako ekoizpena gehitzea

* Itsasertzeko inguruneak hondatzea eta aldatzea Arrantza* Itsasertzeko ura kutsatzea* Arrantza-baliabideak gehiegi ustiatzea eta arriskuan dauden espezieak oharkabean harrapatzea* Akuikulturan espezie exotikoak sartzea (nahita edo oharkabean)

* Natur baliabideen ekoizpen eta eskariaren arteko orekarik eza Merkataritza* Arriskuan dauden espezieen salerosketa* Kanpoko barietateak inportatzea1. koadroa: Biodibertsitatean eragin txarra duten prozesuak. Iturria: MOPTMA, 1995

1.4.1.- Zeintzuk dira Nafarroako basa biziaren kontrakomehatxu larrienak?

Zenbait espezie oso urriak edota endemikoak izatea, eta zen-bait biotoporen hauskortasuna, normalean gizakiaren hainbatjarduerak arriskuan jartzen baitituzte, horiek dira nonbaitNafarroan arriskuan dauden landareetan gehien eragitenduten faktoreak.

Arrisku batzuk berez sortzen dira; adibidez, espezieen popu-lazioak oso txikiak direnean edo bakarturik daudenean popu-laziook erraz-erraz honda daitezke ezbehar, ingurunekoprozesu edo prozesu demografikoen ondorioz. Baina gizakiokgara geure ekintzaren bidez Nafarroako landareei arriskurikbiziena sortzen diegunak. Nekazaritza intentsiboko praktika

batzuk galgarriak dira hainbat espezierentzat; esate baterako,heskai, soro-ertz eta eremuak luberritzea, lurzatiak baterat-zea, gatz-lurrak luberritzea edo aintzirak lehortzea. Azkenik,espezie banaka batzuek bestelako erasoak jasaten dituzte:jendeak edo abereek hankapean zapaltzea, belar edo fruitubilketa, abeltzaintza intentsiboa eta mendi gainetan kokatzendiren instalazioak edo jarduerak.

Nafarroako faunak, berriz, askotariko arriskuei egiten dieaurre, kausak ere askotarikoak dira eta:

** Nekazaritzako praktikak aldatu egin dira. Lurra ustiatzekometodo intentsiboek, makinen erabilerak eta pestizidak erruzbotatzeak habitat askoren hondamena ekarri dute. Ezkai etasoro-ertz, lugorri, hezegune eta eremuak luberritu egin dira

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

eta ur-lasterrak kutsatu. Horrela kolokan jarri da hainbat espe-zieren biziraupena. Adibidez, basoiloa, apoarmatu istilzaleaedo gailurretako uhandrea arrisku bizian daude; azken horrekgero eta zailago du ugalketarako zingiraren bat aurkitzea.

* Errepide eta basabideak, elektrizitatearen hariteriak eta bes-telako azpiegiturak habitatetan barrena hedatzen dira, zatituegiten dituzte, eta populazioak bakarturik geratzen dira.Gainera, bideak irekitzen ari dira orain artean iristezinak zirenlekuetaraino eta animalia asko hiltzen da ibilgailuek zapaldu-rik edo elektrokutaturik. Elektrokuzioa da Nafarroako arranobeltzen heriotzen kausa nagusia.

* Beste espezie batzuentzat kirol jarduerak dira arriskutsuak:eskalatzea, ehiza, mendiko turismoa, eta jendea inguruetanibiltzea umeak dituztenean (ugatza), negurako elikagaiak bilt-zen ari direnean (hartz arrea) edo hibernatzen daudenean(saguzarrak).

* Abeltzaintza estentsibo eta transhumantea abeltzaintzaintentsibo bihurtu denetik, abere hilak jaten dituzten espeziesarraskijaleek elikagai gutxiago aurkitzen dute.

* Urtegi, presa eta minizentralek ibaien goi-arroetako habita-tak hartzen dituzte eta ur-ingurunearen beharra duten hainbatespezieri oztopo gaindiezinak ezartzen dizkiete.

* Espezie exotikoak zabaldu dira (egun 11 espezie exotikobizi dira gure lurraldean), batzuk berariaz (adarzabala) etabeste batzuk axolagabetasunagatik, arrain-haztegietatik edolarrugintzarako haztegietatik ihes eginda (ortzadar amuarrai-na, bisoi amerikarra eta koipua). Kanpoko animalia horiekhemengo espezieei nola eragiten dieten ez dago oraindikbehar bezala azterturik; edonola ere, badakigu kalte hauekegiten dizkietela: harraparitza, baliabideak eskuratzeko lehia,habitataren aldaketa, gaixotasun eta parasitoen kutsapena(gogora dezagun ibai-karramarro amerikarraren kasua) etahemengo espezieekiko hibridazioa.

Nafarroako ornodunek jasaten dituzten arrisku larrienak laburbildurik ageri dira 2. koadroan, haiek sortarazten dituzten jar-dueren arabera multzokaturik. Arriskuok gehien ukitzendituzten animalia taldeak ere ageri dira.


2. KOADROA: NAFARROAKO ORNODUNEK JASATEN DITUZTEN ARRISKUAK

ARRISKU NAGUSIAK ARRAINAK ANFIBIOAK NARRASTIAK HEGAZTIAK UGAZTUNAK

NEKAZARITZA / INDUSTRIA / BASOGINTZA

* Pestizidak, landare-osasuneko produktuak

* Ur-lasterrak kutsatzea • • • •

* Hezeguneak lehortzea •

* Ibaien ibilgu eta ertzak eraldatzea • • •

* Habitatak suntsitzea • •

* Basoko bideak •

* Zaratak eta eragozpenak •

EHIZA ETA ARRANTZA

* Isileko ehiza eta arrantza • • • •

* Habietatik arrautzak ostea •

* Ehiza-eremuetako hesiak •

KIROLA / AISIA / TURISMOA

* Eragozpenak ugaltze garaian • •

* Kirol jarduerak labarretan •

AZPIEGITURA LINEALAK

* Populazioak banatzea (autobiak, autobideak...) •

* Hari elektrikoak •

BESTELAKOAK

* Ibilgailuek zapaltzea • •

* Bioinbasioak •

* Izurriak, gaixotasunak •

*Hondakindegi tradizionalak desagertzea

* Elikagai dituzten espezieak urritzea • •

* Gizakiaren jazarpena • • • •

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

1.4.2.- Zergatik babestu behar dugu dibertsitate biologikoa?

Baditugu biodibertsitatea kontserbatzeko funtsezko arrazoietiko, estetiko eta ekonomikoak:

- Espezie guztiak milioika urtetako bilakaeraren emaitzadira. Gero eta jende gehiagok onartzen du bizia duenizaki orok bizirik irauteko eskubidea duela bere eboluzioprozesuaren azkenera iritsi arte, giza espeziearentzatbaliagarria izan nahiz ez. David Ehrenfeld biologoarenhitzetan, espezieak kontserbatu egin behar dira "izanbadirelako, eta izate hori neurrigabeko antzinatasun etahanditasuna duen prozesu historiko bukatugabe batenoraingo agerpena besterik ez delako. Naturak, aspaldi-aspalditik dirauenez gero, gehiago irauteko eskubideukaezina du".

- Espezie eta ingurune naturalei begira egotea hain da poz-garria jende askorentzat ezen mundua haiek gabe ez bai-litzateke hain ederra eta atsegina izanen. Hartza, igarabaedo basoilarra desagertuko balira jende askok somatukoluke bere bizi-kalitatea kaxkartu egin dela, espezie horie-kin batera Lurrean bizitzeko aukerarik gehiago ez dagoe-lako. Norbaitek azpimarratu duen bezala, izaki bizidunguztiak diseinuaren edertasunaz horniturik daude, gut-xienez ere.

Eta gure bizi-kalitatea eta osasuna hobetu ez ezik (paisa-je naturalak ikustea gauza lasaigarria eta osasungarriada), Naturari esker irabazpide berriak sortu dira ekono-mia gainbeheran duten eskualdeetan, turismo berde dei-tuaren inguruan jarduera ekonomiko berriak garatubaitira.

- Biosferako material genetiko oparoaren galera saiheste-ko gaur egun daukagun bide bakarra espezieen kontser-bazioa da..

- Izaki bizidun askok elikagaiak, sendagaiak eta oinarrizkobeharrizanak asetzeko eta kontsumorako gauzak egitekolehengaiak ematen dizkigute.

- Beste batzuek, azkenik, dirutan ezin neur daitezkeen onu-rak ematen dizkigute, Lurrean bizi ahal izateko beharrez-koak ditugun elementuak: beste hainbat gauzaren artean,CO2 hartu eta oxigenoa edo lurraren ongarriak ematendituzte, polinizazioa gauzatzen dute, uraren edo materia-ren zikloei eusten diete.

Biodibertsitatea ezinbestekoa da izaki bizidunen jardunerako,ingurunean gertatzen diren aldaketei aurre egiteko behardituzten elementuak eskaintzen dizkielako espezie, populazioeta ekosistemei.

1.5. ZER EGIN DEZAKEGU?

Biodibertsitatea kontserbatzeko estrategia nagusiak biodi-bertsitatea berezko ingurunean, "in situ" kontserbatzen saiat-zen dira, espezie eta populazioak babespean jarriz, espezieakleheneratu, kontserbatu eta erabiltzeko planak eginez etahabitatak babestuz. Ildo horretan behar-beharrezkoa daNafarroako Naturgune Babestuen Sarea gehiago hedatzea,naturguneak erabili eta kudeatzeko bitarteko egokiak garatuz,harik eta naturguneen sare horrek barne hartu arteNafarroako habitat mota guztiak eta espezie bakoitzarenpopulazio iraunkorren bat, gutxienez. Izan ere, eta adibide batematearren, habitataren aldaketak arriskuan jartzen dituenespezietzat katalogatu diren 16 landare espezieetatik 5 baizikez dira aurkitzen sare horretako naturguneetan.

Espezie batzuek gaur egun ez dute beren habitat naturaleanirauteko ahalbide handirik. Espezie horientzat "ex situ" kont-serbazio-programak egin behar dira, kontserbazio-zentrobereziak behar baitituzte; esate baterako, germoplasma ban-kuak, lorategi botanikoak, hazi bankuak edo animaliak espa-rru itxietan hazteko programak. Aldi berean, bizirik irauteaeragozten dieten arriskuak "in situ" ezabatzeko programakantolatu behar lirateke. Behin faktore kaltegarriak deuseztatuzgero espezie horiek berriro sartuko lirateke beren habitatetan.Hala, bada, "ex situ" kontserbazioak "in situ" kontserbazioarenordezkoa ez, baizik eta osagarria izan behar du; aseguru gisa-koa izanen da, naturan dibertsitate genetikoaren edo espezie-en dibertsitatearen galerarik gertatuko balitz ere, eta mintegiaere bai, populazio basatiak berriro zabaltzeko edo indarberrit-zeko.

Hain zuzen ere, Nafarroan badugu basoko zuhaitz eta zuhais-ka autoktonoen hazien bankua (49 zuhaitz espezie eta 65zuhaiska espezie). Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu etaEtxebizitza Departamentuaren ardurapean dago. Gainera,I.T.G. erakundeak Betizu eta Zaldi Txiki Nafar arrazen jatorriz-ko ezaugarriak kontserbatzeko bi zentro kudeatzen dituNafarroako Gobernuaren finka banatan.

Dibertsitate biologikoaren osagaiek luzaroan iraun behardute, inoiz agortu gabe, oraingo eta geroko belaunaldiek era-


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

bili eta ustiatuko badituzte, eta iraupen hori ziurtatzekomoduan eta erritmoan erabili behar dira. Produkzio-sektoreguztietan ustiapenerako metodo egokiak ezarri behar dirahori lortzeko. Hona adibide batzuk: nekazaritza eta abeltzaint-za estentsiboetako ohiko metodoak erabiltzea, baliabidehidrikoak zentzuz erabiltzea, "neurriko arrantza" egitea,Ingurugiroaren gaineko Eragina kontuan hartzea azpiegiturakegiten direnean, teknologia garbiak eta energi iturri berrizta-garriak hobestea, produkzio-prozesuetako aldi guztietan hon-dakin gutxiago sortzea, eta herritarrak kontserbazio arazoezohartaraztea.

Besteak beste, neurri hauek hartu behar lirateke:

* Ingurugiroaren gaineko Eragina ebaluatzeko prozeduraegokiak ezartzea biodibertsitatearen kontrako ondorioak izanditzaketen jarduera eta proiektu guztietarako.

* In-situ kontserbazioa:

- Nafarroako biodibertsitatearen adierazgarri diren natur-gune babestuen sistema sendotzea eta haiek erabili etakudeatzeko bitarteko egokiak garatzea, baliabide biologi-koak naturgune "babestu"etatik kanpo ere zainduko dire-la bermatuz.

- Landare eta animalien katalogoak bukatzea eta espezieenbabesa arautzea.

- Pasabide ekologikoen sarea osatzea, populazio basatienarteko truke genetikoa errazteko. Ildo horretan, abelbidezaharrak berreskuratzea aurrerapausoa litzateke.Nafarroako Gobernuak onetsi berri duen eta lasterParlamentuari aurkeztuko dion lege-proiektu baten bitar-tez, besteak beste, Foru Komunitatean zehar doazenAbelbideen Sarea eratu nahi da.

- Habitat natural degradatuak beren onera ekartzea etaarriskuan dauden espezieak indarberritzea, arriskuandauden espezieak leheneratu, kontserbatu eta erabiltzekoplanak eginez eta garatuz eta hemengo ekosistema, habi-tat eta espezieentzat kaltegarriak diren espezie exotikoensarrera eragotziz edo kontrolatuz.

* Ex-situ kontserbazioa:

- Arriskuan dauden baliabide zoo eta fitogenetiko autokto-noak biltzeko eta ex-situ kontserbatzeko teknika kaltega-beak garatzea.

- Landare eta animali espezieak ex-situ kontserbatzekoinstalazioak ezarri eta artatzea.

- Germoplasma banku, lorategi botaniko, suspertze zentroeta horrelakoen ahalbideak gehitzea.

* Baliabideak agortuko ez diren eran erabiltzeko metodoakprodukzio-sektore guztietara eramatea.

* Biodibertsitatea kontserbatzea eta agortu gabe ustiatzeaxede duten ikerketak bultzatu eta sustatzea.

* Informazio ugari eskaintzea biodibertsitateaz, haren kont-serbaziorako metodoez eta kontserbazioak ekarriko lituzkeenonurez.

* Heziketa programei buruzko informazio publikoa garatu etasustatzea eta zabalkunderako kanpainak egitea.

* Espezieen kontserbazioaren inguruko jardueretan gizartea-ren partehartzea areagotzea.


Glosarioa

Faktore biotikoak: izaki bizidunei loturik dauden faktoreak

Faktore abiotikoak: faktore bizigabeak, hala nola, klima, lurra etab.

Espeziea: elkarrekin gurutzatu eta indibiduo ugalkorrak sortzeko gai diren edo gai izan daitezkeen indibiduoen multzoa

Populazioa: toki berean bizi eta espezie berekoak diren indibiduoen multzoa

Komunitatea: toki jakin bateko espezieetako populazioen multzoa

Espeziearen habitata: ziklo biologikoaren aldi guztietan edo aldiren batean espeziearen bizilekua den ingurunea, faktore biotiko eta abiotiko espezifikoek definitua

Germoplasma: landare berriak sortzeko gai diren haziak eta ehunak

Abelbideak: abereen joan-etorrietako oraingo eta lehengo bide tradizionalak. Honela sailkatzen dira: errege altxonbideak, zeharbideak, pasabideak eta adarrak.

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

2.- LEGEAK ETA NAZIOARTZEKOHITZARMENAK

2.1.- NAFARROAKO LEGEAK

2.1.1.- Espezieen babesa

- 2/1993 Foru Legea, martxoaren 5ekoa, basa animalien etahaien habitaten babes eta kudeaketari buruzkoa (ekainaren21eko 8/1994 Foru Legearen bidez aldatua)

Legearen helburuak hauek dira: Nafarroako basa animalienbiodibertsitatea eta habitatak babestea eta gizakiak zentzuzustia ditzakeen espezieen ehiza eta arrantza arautzea. Helburuhoriek betetzeko, legeak ondokoak egin ditu:

* Basa animalien eta haien habitat naturalen babesa arau-tu (ez dira basa animaliatzat jotzen laguntzarako etxekoanimaliak, produktuak ekoizteko hazten direnak, zama--abereak, nekazaritzako lanetarako abereak eta laborato-rioko esperimentuetan erabiltzen diren animaliak);

* haien ustiapena antolatu, gizakiaren zenbait jarduerarimugak eta debekuak jarriz;

* babes premia handiena duten espezieak kontserbatzekoneurriak ezarri, Basa Animalien Erregistroa, arriskuandauden espezieen Kataloagoa eta Babes Aldeen Sareasortuz;

* ehiza eta arrantza arautu, eta

* arau-hausteak eta zehapenak arautu, bai basa animalieneta haien habitaten babesaren arlokoak eta bai ehiza etaarrantzaren arlokoak.

- 80/12/10eko Erabakia, baso-igelaren babesari buruzkoa

- 84/12/4ko F.A., Foru Komunitatearen lurraldean gorostiababespean dagoela adierazten duena

- 165/1991 F.D., apirilaren 25ekoa, Nafarroako zenbait zuhaitzbakan Monumentu Naturalak direla adierazten duena

- 1/1992 F.L., otsailaren 17koa, basa animalia migratzaileenbabesari buruzkoa

- 162/1993 F.D., maiatzaren 24koa, Nafarroako Basa AnimaliaOrnodunen Erregistroa arautzen duena

- 0209/1995 F.A., otsailaren 13koa, zenbait espezie etasubespezie Nafarroako basa animalia ornodunen erregistro-an inskribatzen dituena

- 563/1995 F.D., azaroaren 27koa, basa faunako zenbaitornodun espezie eta subespezie Nafarroan Arriskuan daudenEspezieen Katalogoan sartzen dituena

- 142/1996 F.D., martxoaren 11koa, ibai-karramarro autokto-noa Arriskuan dauden Espezieen Katalogoan sartzen duena"galzorian" kalifikazioarekin.

- 94/1997 F.D., apirilaren 7koa, Nafarroan Arriskuan daudenLandareen Katalogoa sortu eta Katalogo horretako basa lan-dareak kontserbatzeko neurriak ezartzen dituena

2.1.2.- Espezieak leheneratu eta erabiltzeko planak

- 130/1991 F.D., apirilaren 4koa, Nafarroan ugatzaLeheneratzeko Plana onesten duena

- 95/1995 F.D., apirilaren 10ekoa, ugatza Leheneratzeko II.Plana onesten duena

- 143/1996 F.D., martxoaren 11koa, ibai-karramarro autokto-noa Leheneratzeko Plana onesten duena

- 144/1996 F.D., martxoaren 11koa, Nafarroan ibai-karrama-rro aloktonoak Antolatzeko Plana onesten duena

- 15/1996 F.D., urtarrilaren 15ekoa, Nafarroan Bonelli arranoaLeheneratzeko Plana onesten duena

- 268/1996 F.D., uztailaren 1ekoa, hartz arrea LeheneratzekoPlana onesten duena

- 1882/1997 Ebazpena, Nafarroan Arriskuan daudenEspezieen Katalogoko zenbait ornodun espezierentzat lehe-neratze planak egiteko lanak kontratatzeko ("habitataren alda-ketak arriskuan jartzen dituen espezie"tzat katalogatutakozenbait espezieren habitatak kontserbatzeko planak eta "zaur-


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

garri"tzat katalogatutako zenbait espezie kontserbatzeko pla-nak)

2.1.3.- Beste batzuk

- 1988ko martxoaren 7ko F.A., Nafarroan uretako animaliaespezieak baloratzeko Baremoa ezartzen duena

- 1988ko uztailaren 20ko F.A., Nafarroan ehizatzen direnespezieak baloratzeko Baremoa ezartzen duena

- 91/8/5eko F.A., Foru Komunitatean esperimentuetarako etahelburu zientifikoetarako erabiltzen diren animalien babesariburuzkoa

- 129/1991 F.D., apirilaren 4koa, instalazio elektrikoei buruz-ko arau teknikoak ezartzen dituena hegaztiak babesteko

- 107/1993 F.A., maiatzaren 5ekoa, basa animalia espezieakbaloratzeko Baremoa ezartzen duena

- 7/1994 F.L., maiatzaren 31koa, animalien babesari buruzkoa(etxeko animaliak eta animalia aloktonoak)

- 86/1995 F.D., apirilaren 3koa, Hegaztien Babes AldeBerezien (HBAB) barneko zenbait gune Basa Animalien BabesAldeak direla adierazten duena

- 16/1996 F.D., urtarrilaren 15ekoa, Etxauriko harkaitza BasaAnimalien Babes Aldea dela adierazten duena

2.2.- ESTATUKO LEGEAK

- 4/89 Legea, martxoaren 27koa, Naturguneen eta BasaLandare eta Animalien Kontserbazioari buruzkoa.

Naturgune Babestuei buruzko 1975eko maiatzaren 2ko Legezaharraren ordez egin zen. Basa landare eta animalien espe-zieen kontserbazioa bermatzeko beharrezko neurriak ezarrizituen, espezie autoktonoei arreta berezia emanez.Lehentasuneko helburuetako bat Espainiako lurraldean dau-den ekositema eta eskualde naturalen sare ahalik eta adieraz-garriena eratzea da. Hala, babestu beharreko ondasun etabalioen arabera, Naturgune Babestuak kategoria hauetakobatean sailkatu behar dira: Parke Naturala, Natur Erreserba,Monumentu Naturala eta Paisaje Babestua. Lege honek bitar-

teko berriak ekarri zizkion Espainiako antolamendu juridikoa-ri: natur baliabideak antolatzeko planak eta gidalerroak, hainzuzen ere.

Halaber, arriskuan dauden espezieen Nazio Katalogoa sortuzuen eta Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioarenardurapean jarri. Autonomi erkidegoek ere beren lurralde-eremuetan arriskuan dauden espezieen katalogoak sortzenahal dituzte. Arriskuan dauden espezieak lau kategoria haue-tan sailkatzen dira: galzorian daudenak, habitataren aldaketakarriskuan jartzen dituenak, zaurgarriak eta interes berezikoak.

2.3.- EUROPAKO LEGEAK

- EEEren Kontseiluaren 74/409 Zuzentaraua, hegazti basatienkontserbazioari buruzkoa.

Hegaztien biotopo eta habitatak babestu, kontserbatu etaleheneratzeko neurri zehatzak jarri zituen. Estatu kide guztiekantzeko neurriak hartu behar dituzte espezie migratzaileakbabesteko. Zuzentarauak ondokoak ezarri zituen bere laueranskinetan:

* Zenbait espezie oso zaurgarritzat jotzen dira; haien habi-tatak babesteko neurri bereziak hartu beharra dago

* Beste espezie batzuen ehiza zilegi da, baldin eta kontser-baziorako neurriak zapuzten ez badira.

* Ehizarako metodo batzuk debekaturik daude

* Espezie batzuetako animaliak saldu egin daitezke, horieklegezko eran hil, eskuratu edo harrapatuz gero.

- Kontseiluaren 92/43/EEE Zuzentaraua, maiatzaren 21ekoa,Habitat Naturalen eta Basa Animalia eta LandareenKontserbazioari buruzkoa.

Helburua biodibertsitatea bermatzea da, eta horretarako habi-tat naturalak eta basa animalia eta landareak kontserbatubehar dira Estatu kide guztien lurraldeetan. Hartu beharrekoneurrien xedea hauxe da: Elkartearentzat interesgarriak direnhabitat naturalak eta basa animalia zein landare espezieenhabitatak kontserbatu edo leheneratzea.

Horretarako sortu zen "Natura 2000" sarea, Europako kont-serbazio alde berezien sare ekologikoa. Alde berezi horiekZuzentarauaren I. eta II. eranskinetan aipatzen diren moteta-ko habitat naturalak eta espezieen habitatak eduki behar


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

137

dituzte (Elkartearentzat interesgarriak diren Habitat naturalenmotak (I) eta Animalia eta landare espezieak (II), horiek zaint-zeko kontserbazio alde bereziak eratu beharra baitago).Estatu bakoitzak Natura 2000 sareari egin beharreko ekarpe-na bere lurraldean goian aipatu ditugun habitat motek dutengarrantziaren araberakoa da.

Zuzentarauaren hirugarren eranskinean, berriz, irizpideakezarri ziren Elkartearentzat garrantzia duten lekutzat sailkadaitezkeen lekuak aukeratzeko eta kontserbazio alde bereziakdirela adierazteko.

- Kontseiluaren 93/626/EEE Erabakia, 1993ko urriaren25ekoa, Rio de Janeiron 1992ko ekainaren 3an sinatu zenDibertsitate Biologikoari buruzko Hitzarmena EEEren izeneanonesten duena.

2.4.- NAZIOARTEKO HITZARMENAK

- RAMSARko Hitzarmena (Nazioarteko Garrantzia duten AldeHezeei buruzkoa)

Hitzarmen horren bidez hezeguneak urritzea eta arian-ariangaltzea eragotzi nahi da eta ziurtatu egin nahi da hezeguneaketa beraietan bizi diren landare eta animaliak kontserbatukodirela, nazioen politika babesleak eta nazioarteko ekintzakoordinatua direla bide.

- CITES hitzarmena (Washingtongo Hitzarmena, galtzekoarriskuan dauden basa landare eta animalien nazioartekosalerosketari buruzkoa)

Munduko animalia eta landareak legezaurkako merkataritza-tik babestearren hiru multzo handitan banatu ziren eta erans-kin banatan sailkatu:

* I. eranskina: merkataritzaren erruz galtzear dauden espe-zieak

* II. eranskina: nazioarteko merkataritza mugatzen ez badaarriskuan egon litezkeen espezieak

* III. eranskina: herrialderen batek bere lurraldean arris-kuan dauden espezietzat sailkatu dituen espezieak

- BERNAko Hitzarmena (Europako Basa Biziaren etaIngurugiroaren Kontserbazioari buruzkoa)

Basa landare eta animaliak eta haien habitat naturalak kont-serbatuko direla bermatu nahi da hitzarmen horren bidez;batik bat, hainbat herrialdetako estatuek lankidetzan kontser-batu beharreko espezie eta habitatei begira egin zen. Laueranskin ditu eta bertan multzo hauek definitzen dira: babesberezia duten landareak, herrialdeek landare horien suntsipe-na eragotzi behar baitute; galtzeko arrisku larrian dauden ani-maliak; arreta berezia ematen ez bazaie galtzeko arriskuanegon litezkeen animaliak; eta debekaturik dauden ehiza-meto-doak eta beste jarduera batzuk.

- BONNeko Hitzarmena (Basa Animalia MigratzaileenKontserbazioari buruzkoa)

Hauek dira hitzarmenaren helburu nagusiak: espezie migrat-zaileak kontserbatzea, animaliak babestuz eta haien habitatakkontserbatuz; arreta berezia ematea gaizki kontserbaturikdauden espezieei, eta espezie migratzaileei buruzko ikerketaksustatzea eta horietan laguntzea. Bestalde, herrietako lege-rien arteko aldeak direla-eta animalia migratzaileek ondoriotxarrik jasan ez dezaten bermatu nahi da. Espezie migratzai-leak bi taldetan sailkatzen ditu: galtzear dauden espezieak etagaizki kontserbaturik dauden espezieak, eta herrialdeek bitalde horiek kontserbatzeko zer egin behar duten zehaztendu.

- Dibertsitate Biologikoari buruzko Hitzarmena. Rio deJaneiro

Hauek dira hitzarmenaren helburuak, labur bildurik:

* Dibertsitate biologikoa kontserbatzea

* Dibertsitate biologikoaren osagai diren baliabideak neu-rriz erabiltzea

* Baliabide genetikoen erabilpenak dakartzan onurak zuzenbanatzea, baliabide horiek eskuratzeko eta erabiltzekoirispide egokiak, teknologien transferentzia aproposa etafinantzabide egokiak ezarriz.

Informazio dosierra

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

3.- BIBLIOGRAFIA

3.1.- IRAKASLEENTZAT

- ROJERO F. (1994): "Huella". Oso Pardo fundazioa.Santander.

- NAVES J. eta G. PALOMERO (1991): "El oso en la escue-la". Asturiasko Printzerriko Argitalpen Zerbitzua. Oviedo.

3.2.- IKASLEENTZAT

- ADENA (1996): "No te lleves lo que no debes". EuskoJaurlaritzako Industria, Nekazaritza eta Arrantza Saila(espezieen legezaurkako salerosketari buruzko liburuxka,dohainik banatzen da).

- APARISI A. et alt., 1993: "Biodiversidad". CENEAM.ICONA.

- ARAUJO J. (1991): "Todavía vivo". Calenda Editorial.

- ARAUJO J. eta VARELA J. (1991): "Las especies protegi-das". PENTHALON arg.

- ASUNCIÓN, M. (1989): "Cómo proteger la naturalezadesde nuestra casa". ADENA/WWF. Madril.

- *BELLAMY D. eta DANN P. (1994): "¿Quieres ser unbuen ecologista?. Ediciones B.

- BLANDIN P. (1992). "El gran libro de la naturaleza enEuropa. Flora, fauna y paisaje". El País/Aguilar. Madril.

- *CHARMAN A. (1997): "El dodo desapareció". "Me pre-gunto por qué" saila. Everest argitaletxea. León.

- CUELLO J. (1996): "Mi amiga la naturaleza". TodolibroEdiciones. Bartzelona.

- DEON P. EL CÁRABO aldizkaria, 9, 26-27 eta 30. zk.QUERCUS arg.

- DURRELL L. (1986): "Gaia. El futuro del Arca". Blumearg. Madril.

- HARLOW R. eta MORGAN S. (1996): "Biblioteca de losexperimentos y hechos ecológicos". Everest. León.

- HUERTA A. eta RODRIGUEZ J.L. (1988): "S.O.S. por lafauna española. 100 especies en peligro de extinción".Ediciones Fondo Natural. Madril.

- JAMES B. (1996): "Lo que tú debes saber sobre los dere-chos de los animales". Lóguez arg. Salamanca.

- LEAN G. eta HINRICHSEN D. (1992): "Atlas del MedioAmbiente". Algaida arg. Sevilla.

- MONTORO J. eta BESTE BATZUK (1989): "Fauna amena-zada". ANAYA taldea, Madril.

- MYERS N. (1985): "El atlas Gaia de la gestión del plane-ta". Blume arg. Madril.

- *ROSELL J. eta LÓPEZ X. (1992): "Es tu tierra.¡Cuídala!". Ediciones B. Bartzelona.

- SEO-BirdLife eta ADENA (1996): "Colección NaturalezaAmenazada". Banco Central Hispano arg. Bezeroentzakoargitalpena.

- VAN DEN BERG, E. (1996): "Amigos de Dodo en Europa"eta "Amigos de Dodo en la Península Ibérica". La Galera,Bartzelona.

* Lehen Hezkuntzako bigarren ziklorako.

3.3.- KONTSULTA OROKORRETARAKO

- AIZPURU I. et ALT. (1996): "Guía de los árboles y arbus-tos de Euskal Herria". Aranzadi Zientzi Elkartea arg.Gasteiz.

- AMIGOS DE LA TIERRA: "Interpretando la naturaleza enEspaña para su conservación".

- BLANCO J.C. eta GONZALES J.L. (1992): "Libro Rojo delos vertebrados de España". ICONA arg. Madril.

- BLANCO, J.C. (1994): "Conservación de los vertebradosen España". ECOSISTEMAS aldizkaria, 9-10 zk.


Espezie Babestuak

Ingurugiroa

139

- BERGERANDI A. (1987): "Especies protegidas y veda-das". Panorama saila, Nafarroako Gobernua, Hezkuntzaeta Kultura Dept.

- DEL REGUERO M. (1990): "Ecología y consumo".Mondadori. Madril.

- EHRLICH P. & A., 1993: "Biodiversidad: la gran extin-ción". GAIA aldizkaria, 1. zk.

- ELÓSEGUI J. eta BESTE BATZUK (1986): "Navarra, natu-raleza y paisaje". Nafarroako Aurrezki Kutxa, Iruña.

- ELÓSEGUI J. eta BESTE BATZUK (1980): "Navarra. Guíaecológica y paisajística". Nafarroako Aurrezki Kutxa,Iruña.

- FLORISTÁN, A. (1996): "Geografía de Navarra I". Diariode Navarra-Nafarroako Aurrezki Kutxa.

- FOLCH R., 1995: "Biodiversidad: flecos y residuos". ECO-SISTEMAS aldizkaria, 16. zk. MultiMedia Ambiental.

- GOMEZ-CAMPO C. eta ALT., 1987: "Libro rojo de espe-cies vegetales amenazadas de España peninsular e IslasBaleares". ICONA. Madril.

- GUZMAN, D.; GOÑI, D.; CATALÁN, P.; VILLAR, L. (1997):"Medidas de conservación para la flora vascular navarra".Quercus, 132. zk.

- LOIDI, J.; BASCONES, J.C. (1995): "Memorias del mapade series de vegetación de Navarra", N.G., Ingurugiro,Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza Dept.

- MOPMA, 1995: "Estrategia nacional para la conservacióny el uso sostenible de la diversidad biológica".Monografías saila. MOPMA. Idazkaritza Orokor Teknikoa.Argitalpen Zerbitzua.

- MOPTMA, 1992: "Textos y documentos. Río 92". 1. libu-rukia. MOPMA. Idazkaritza Orokor Teknikoa. ArgitalpenZerbitzua.

- PURROY F.J. (1974): "Fauna navarra en peligro de extin-ción". Diario de Navarra bilduma. Iruña.

- ROSAS G. et ALT. (1992): "Invertebrados españoles pro-tegidos por convenios internacionales". ICONA. Madril.

- RUIZ OLMO, J. (1994): "El futuro de los carnívoros espa-ñoles". GAIA aldizkaria, 5. zk.

- SAINZ OLLERO H. et ALT. (1996): "Estrategias para laconservación de la flora amenazada de Aragón".Aragoiko Diputazio Nagusia, 1996.

- VILÁ M., 1996: "Biodiversidad: algo más que un listadode especies". QUERCUS aldizkaria, 126. zk.

Informazio dosierra

Espezie Babestuak

Ingurugiroa

4.- BALIABIDE DIDAKTIKOAK

4.1.- UNITATE DIDAKTIKOAK

- Corellako ALHAMA B.H.I.: "Las especies en peligro".95/96 ikasturtea.

- Ablitasko JOSÉ LUIS ARRESE I.P.: "Las especies ame-nazadas de nuestra Comunidad". 95/96 ikasturtea.

- Corellako ALHAMA B.H.I.: "La defensa de las especiesnaturales de la Comunidad de Navarra". 96/97 ikasturtea.

- Ablitasco JOSÉ LUIS ARRESE I.P.: "La defensa de lasespecies naturales". 96/97 ikasturtea.

- Zangozako ANTONIO ESLAVA B.H.I.: "La defensa de lasespecies naturales de nuestra Comunidad". 96/97 ikas-turtea.

4.2.- BIDEOAK

- OSO PARDO FUNDAZIOA: "El oso".

- ARAGOIKO GOBERNUA: "El aguilucho cenizo".

- NAFARROAKO GOBERNUA: "El salmón del Bidasoa".

- NAFARROAKO GOBERNUA: "El oso en Navarra: biologíay hábitat".

- NAFARROAKO GOBERNUA: "El oso en Navarra. Las acti-vidades humanas".

- NAFARROAKO GOBERNUA: "El quebrantahuesos".

- NAFARROAKO GOBERNUA: "Las aves carroñeras enNavarra".”

4.3.- EKIPAMENDUAK

- Vianako Las Cañas edo Salobre Urtegiko "El Bordón"Hegazti Behatokia.

Nafarroako Gobernua. Tel.: 989 70 64 06. Ikasleentzakoordutegia: 10:00etatik 14:00ak arte

Urtegiaren inguruetan ibilaldiak egiten dira behatokitik abia-tuta, hango gidari-begiralearen eskutik. Hegaztiei so egiteazgainera, bisitariek fitxa batzuk betetzen dituzte. Irakasleekaldez aurretik urtegiaren ezaugarri nagusien berri ematenduen txosten tekniko laburra eskatzen ahal dute txangoaprestatzeko. Oraingo gidari-begiralea prest dago ikastetxee-tara joateko aintzirako paisajearen, hegaztien edota ezaugarrifisikoen diapositibak jartzera, hala eskatzen badiote... etabehatokian bisitarik ez duen orduan.

- Pitillasko Aintzirako Hegazti Behatokia. Pitillasko Udala -Nafarroako Gobernua. Tel.: 619 46 34 50.

Ikasleentzako ordutegia: 10:00etatik 14:00ak arte.

- Natura Interpretatzeko Zentroa. Bertiz.

Nafarroako Gobernua. Tel.: 948-592013. Ikasleentzako ordu-tegia: 10:00etatik 14:00ak arte eta 16:00etatik 18:00ak arte.

Begiraleek gidatutako jarduerak: ibilaldiak basoan zehar, etabisita gidatua Natura Interpretatzeko Zentroan. Gidaririkgabeko jarduerak ere eskaintzen dira Lorategi Botanikoan.

- Natura Interpretatzeko Zentroa. Erronkari.


Zentroko begiraleek gidatutako jarduerak: ibilaldiak inguru-etan eta bisita gidatuak Zentroan. Hartza da N.I.Z. honenaztergai nagusia, baina gure komunitateko espezie babestuaskori buruzko informazioa ere ematen du.

- Natura Interpretatzeko Zentroa. Otsagabia.



Espezie Babestuak

Ingurugiroa

Zentroko begiraleek gidatutako jarduerak eskaintzen dira: ibi-laldiak inguruetan eta bisita gidatua Zentroan. Ugatza eta har-kaitzetako espezieak dira N.I.Z. honen aztergai nagusiak.

- Fauna Babestua Leheneratzeko Zentroa. Ilundain.

Tel.: 900 200 330

Jabea: Nafarroako Gobernua.

Kudeatzailea: GURELUR. Natur Ingurunea BabestekoNafarroako Fondoa.

Tel.: 15-10-77. Harremanak: Antonio Munilla.

Zentro honetan espezie babestuetako animalia zaurituakzaintzen dituzte: ibilgailuren batek zapalduta, elektrizitateharia jota, norbaitek tiro eginda edo pozoituta aurkitzen direnanimaliak. Elikadura arazoengatik oso ahuldurik daudenkumeak ere zaintzen dituzte.

Ezin da Zentrora joan, bertan dauden animaliek lasaitasunabehar dutelako. Hala ere, GURELUR erakundeko kideak esko-letara joaten dira eta hitzaldiak egiten dituzte, leheneratzezentroa, migrazioak, hegaztiak oro har, babes-kanpainak etabeste hainbat gai jorratuz.


Nafarroako espezie babestuak

Documents

Transcript of Nafarroako espezie babestuak