Nafarroako Erresuma, Lur Anitza

C M Y CM MY CY CMY K


00

FRANTZIA

ESPANIA

Nafarroak Frantziarekin egiten du muga iparraldean,163 kilometroan zehar. Hegoaldean, Errioxa etaZaragozarekin du muga; ekialdean, Huesca etaZaragozarekin eta, mendebaldean, Gipuzkoa etaArabarekin.Nafarroak 10.421 km2-ko azalera du eta lau eremutanbanaturik dago: Pirinioak, Iruñerria, Erdialdea eta Erribera.620.000tik gora biztanle ditu; eta ia erdiak hiriburuan–Iruñean- eta haren inguruko udalerri handietan bizidira. Beste hiri batzuk Tutera (Nafarroako bigarrenabizilagunetan eta Erriberako hiriburua), Lizarra, Zangozaeta Tafalla dira, azken hiru horiek Erdialdean.

NAFARROAIruña

Kokapena


3

Ongi etorri Ongi etorri Nafarroara, bere antzinakoErresumaren muina gorde duenautonomia erkidegora; anitzaizateagatik da hain zuzen ere lurraldeparegabea; kontrastez beterikolurralde eskuragarri, hurbil, historikoeta naturala.Paseatzeko, entzuteko, atsedenhartzeko eta mahaiko gauza goxoezgozatu eta solasean aritzeko lekuada Nafarroa. Patxadaz begiratzengaituen eta beti zerbait ezkutatzenduen iraganeko aztarnez betetakobazterra da.Nafarroa eskura dago. Pirinioikusgarrietatik Erriberakolautadetaraino 100 kilometro besterikez dago lerro zuzenean. Eta eremugeografiko horiek, Erdialdea etaIruñerriarekin bat, osatzen dutelurraldea.

Ostatu hartzeko leku guztietan,bisitariak ahalegin handirik egin gabeNafarroako bazter guztiak ezagutukoditu.Argitalpen honetan, antzinakoErresuma honen xarma anitza zertandatzan aurkeztuko dizugu. Horretazgainera, Nafarroa ezagutzeko hainbatproposamen ere eskainiko dizkizugu.

Azala

: Ziga

, Baz

tan.

4

Pirinioak: oihanak, mendiak eta ibarrak

Iruñerria: historia, lasaitasuna... eta festa

Pirinioak.

Iruña, Ziudadela eta Baluartea.

Nafarroako iparraldean Pirinioak daude. Eremu menditsu horretatik gerlariak, artzainak, erromesak, errege-erreginak, heroiak eta kontrabandistak igarotzen ziren duela hainbat mendetatik. Pirinioetan gailur garaiaketa ibar sakonak, oihan itzaltsuak eta belar-soro argitsuak, haizpitarteak eta ardibideak daude. Pirinioetakomendikatea ekialdetik mendebaldera hedatzen da. Aragoiko mugatik Kantauri alderaino, klima kontinentalaklima atlantiko bihurtu eta paisaia eraldatzen da. Larrako mendigunearen harkaitz izugarrietatik eta Iratikooihaneko pagadi-izeidi zabaletatik, Orreagako Kolegiatatik igarota, paisaia gozotuz doa Baztan-Bidasoaraeta Aralar, Andia eta Urbasako goi-lautada ikusgarrietara hurbiltzen garen heinean.

Iruña Nafarroako gunea da politikan, administrazioan, ekonomian eta kulturan. Sanferminak eta DonejakueBidea nabarmentzen dira bertan. Antzinako harresi-hiria Arga ibaiaren arroan zehar hedatzen da gaur eguneta, inguruko udalerrietako bizilagunak kontuan hartuta, milioi laurden biztanle barne hartzen ditu.Hirigune historikoaren erakargarritasunez gain, bidaiariak hiri dinamikoa aurkituko du, hirigintzaren aldetikoso aberatsa, gehienbat arkitektura modernoaz jantzia eta burgu zaharretan zaharberritua. Halaber, eraaskotako merkataritza aktiboa, berdegune zabalak.


5

Erdialdea: herriak, gazteluak eta monasterioak

Erribera: Ebroko paisaiak eta baratzeak

Erdialdea

Erribera

Artaxoa.

Errege Bardea.

Erdialdea historia da. Errege-erreginak, abadeak, gotorlekuak, gazteluak, jauregiak. Hemen mendeakigarotzen dira haizearen, hodeien, muinoen, mahats eta labore soroen, eta lurraren artean. Erdialdean,hainbat eskualde daude, ekialdetik mendebaldera Donejakue Bideak zeharkatuak: Zangoza edo MendiBehera, Erriberriko erdiko gunea eta Orbaibar, eta Lizarrerria.Erdialdean, Erdi Aroko jatorria duten hainbat herri daude, Nafarroako Erresuma zaharraren historian izandakogarrantzi handia dela eta, aztarna utzi dutenak.

Erribera alaia eta irekia da. Eremu laua eta arabiarrengan oinarritutako baratze-tradizio handikoa da, makal,sahats eta haltzez beteriko Ebroko ibar-basoei esker. Baratzeko produktuek munduan parekorik ez duengastronomiaren oinarria osatzen dute. Erriberan dago penintsula osoko paisaiarik interesgarrienetakoa:Errege Bardeako natur parkea, UNESCOK Biosferako Erreserba izendatu zuena.Erriberako hiriburua, Tutera. Bertan gaudenean, gogora etortzen zaigu arabiarren, judutarren eta kristauenelkarbizitza, bai eta XII-XVIII. mendeen artean meskita baten gainean eraikitako katedral ederra ere.Erriberako hainbat herritan, hala nola Corellan, arkitektura barroko eta errenazentistako altxorrak daude.


6

Zergatik Nafarroa?


7

ezagutzeaNafarroa

ErresumaLau urtaroen

Erriberriko gaztelua.

Baztan, iratzeak.

Ekiloreak.

Pagadia, udazkenean.

Pagadi elurtua.

Urederra ibaiaren iturburua.

Pamplona, Archivo Real.

Errege Bardea.

Nafarroa Naturan islatzen da etapanpox agertzen zaigu urtarobakoitzean bere jantzirikederrenak jantzita. Lurraldegaraien Nafarroa berdez janztenda udaberrian, berde mina da,satinatua, euriaren ondotik–euria baita bere adiskideminena- guztiz liluragarria.Ahalik eta luzaroen paseatzekogogoa ematen du, lur hezearenusainak liluratu arte edo.Nafarroa festaz festa ibiltzen daudan. Atsedenik gabe bizitzendira Sanferminak, unerik gorena.Udazkenean, Nafarroak okrearenkolore hori-gorriak erabiltzen dituPirinioetako oihan zabalakjanzteko. Behatokiak eta mahats-bilketarako lurrak eskaintzendizkigu. Urtaroen zikloak amaierajotzen duenean, barrurabegiratzen du, isil bihurtzen da,eder haren lasaitasunean.Neguan, Nafarroak suareningurura gonbidatzen ditubisitariak, bertan oso bestelaentzuten dira istorioak. Osodesberdinak dira Pirinioetakogailurrik garaienetako kolorezuria, eta ibarretako koloreberdea. Zapaldu gabe dagoenelurra zapaldu, kolore eta urtaroberriak bilatuko ditugu.

Nafarroa heterogeneoa,historikoa eta naturala da.Sanferminekin eta DonejakueBidearekin lotzen den lekulasai eta anitza da.Nafarroak ongi ezagutzeamerezi du eta, horregatik,bidaiariak behar duen denboraerabili behar du horretarako.Pertsonekin gertatzen denbezala, Nafarroaren nortasunahainbat xehetasun, txoko etapaseoetan ikusiko dugu.Mila aurpegi dituzte: ondarehistorikoa, gastronomia,abegikortasuna, paisaiaanitzak, mendia, lasaitasuna,tradizioa, folklorea,modernitatea...


8

bideakHistoriaren

Tradizioz

Eunateko Andre Maria.

Errege Bardea, Rallako pasabidea.

Uxue, erromeria.

Cortes, "Makil dantza”.

Otsagabia, "Boboa".

beteriko lurraldea

Lodosa, zubi erromatarra.

Bideak komunikatzekobitartekoak dira, bai etahistoriaren eta kulturarenoihartzuna ere.Nafarroatik DonejakueBidearen bi ibilbide handiigarotzen dira: Luzaide etaOrreagatik sartu eta Iruñerantzdoana, eta AragoikoPirinioetatik sartu eta Zangozaeta Leiretik igarotzen dena. Bibideek Garesen, bat egiten duteeta hortik Lizarrako hiri dotore,Los Arcos, Torres del Rio etaVianarantz jarraitzen dute.Errege Ardibidea;transhumantziaren azkenaztarna da eta artaldeakPirinioetako udako larreetatikEbro ibaiaren bazterreraeramateko erabiltzen dira,negua Errege Bardearenestepetan igarotzeko.Nafarroan ehunka ibilbide,txenda, natur bide eta ErregeArdibideak daude, PirinioakBerdeekin lotzen dituztenak.

Nafarroak, tradizioan, musikaeta dantzan du jatorria, Jota,“makildantza”, “zortzikoa”,“ezpatadantza” eta “paloteau”dantzak horren adibide dira:Erlijio tradizioari loturikoospakizunen arteanazpimarragarrienak, XabiereraIbilaldi jendetsuak, ObanoskoMisterioa, erromeriak,Zangozako Erregeen Misterioaeta, debozio handiz bizitzenden Corellako edo CabanillaskoAste Santua. Edo Tuteran,“Volatin” delakoarekin eta“Aingeruaren jaitsierarekin”.Burgin udaberrian ospatzen daAlmadiaren Eguna. Festahauen artean batzuk InteresNazionaleko Festa izendatuakdaude.


9

Jendejator-jatorra

Joalduna.

Leitza, herri kirolak.

Iruña, entzierroa. Lantz, inauteriak.

Festa guztien “festa” Iruñeanizaten da. Uztailaren 6an,Sanferminak hasten dira:entzierroak eta zezenketak,erraldoien konpartsa,senidetasun sentsazioa festagiroko kaos alai baten erdian.Urte osoan, Nafarroan festaaunitz ospatzen dira:inauterietatik hasi, zezenakprotagonista nagusi dituztenfestekin eta herri kirolakinbukatuz.

Nafarroan egunero dirautetradizioaren baloreek: bizimoduaknork bere gain hartu etatransmititzen dira, belaunaldizbelaunaldi, naturaltasun osoz.Bere izaerak historian etalurraldean fideltasun aztarna etajende jator-jatorrarekin egotearensentsazioa uzten du.Bisitariak ez du uste jokatzekomoduan itxurakeriarik dagoenik.Ospakizunak bisitariekinkonpartitzeko nahi hori bizitza edofestari aurre egiteko dutennaturaltasun etaeskuzabaltasunaren beste adibidebat da.

Festagiroa


10

goxoen ErresumaMahaiko gauza

egoteko lekuaGustura

Gazta-ohola (ICANek utzia).

Patxarana (ICANek utzia).

Iruña, San Lorentzo pasealekua.

Iruña, Ikerketa Mediko Aplikatuaren Zentroa (CIMA).

Pikillo piperrak.

Zainzuriak. Iruña, Yamaguchiko parke.

Nafarroa bizi-kalitatekoadierazlerik hoberenetakoakdituen Espainiakoerkidegoetako bat dugu.Hiru unibertsitatek ematendizkiete eskolak mundu osokoikasleei, ikerketa etakongresuak bultzatzeaz gain.Ospitale sistemaren ospeezagunak, osasun erreferentebihurtu du nazioartean.Nafarroa bere natur ondareanitzarekin bakean bizi da.Hiritarrek, erakundeek etaenpresek ingurumenaerrespetatzen dute. Halaerakusten digu energiaberriztagarrien sektoreak.

Nafarroak bisitariei antzinakozaporea itzultzen die, izan ere,lurralde honetan, janaria gizartegertakari bihurtzen duensukaldaritzako tradizioa gorde da.Herri sukaldaritza, Nafarroakopaisaia anitzak ematen dizkionproduktu guztiez hornitzen da.Jatetxeak haratago joan dira etaospe handia lortu dutenazioartean, lehengaien kalitateariesker, besteak beste. Sukaldarinafarrak Sukaldaritza Berrikoospetsuenetakoen artean kokatzendira.Baratzetik, zainzuriak, orburuak,pikillo piperrak eta potxak; bigarrenplatererako, txuletoiak, haragierreak, arrainak eta ajoarriero; eta,postreetan, gaztak, mamiak,kanutilloak, natillak edo esnefrijituak: zoratzeko modukoa.Nafarroako gastronomiak osagarriezin hobea du bere ardo beltz,gorri eta zuriei esker. Nafarroakoeta Errioxako jatorrizko deiturenbabespean.


Nafarroaezagutzeko

proposamenak

11

Errege Bardea.

Pirinioak, Malloak.

12

Nafarroa,aniztasunaren lurraldea

13

Merezi du Nafarroa bisitatzea: helmugalasaia da eta urte osoan gozatu ahalizateko kultur ondarea eta era askotakopaisaiak eskaintzen dizkigu. Eskura dituzukultur eta natur arloko gauza eder guztiak,Nafarroan ez baitago distantzia handirik.

Pagadia.

Otsagabia (Argitalpen Zerbitzuak utzia).

Lehendabiziko proposamen honen bidez,bidaiariari Nafarroa eta haren funtsezkoezaugarriak ezagutzeko aukera eskaininahi diogu.

Lizarra. Ruako San Pedro.

14

EGUNA. Iruña, ErresumakohiriburuaHistoriaz eta bizitzaz betetakoibilaldiak.Sanferminen oihartzuna.

Iruña hiri moderno eta abegikorra da,eta erdi aroko iraganaren aztarnak,itxura zaindua eta eskaintza kulturaleta gastronomiko zabala ditu.Nafarroako hiriburua Donejakue Bideandago, eta, mendez mende, MagdalenaZubian hartu izan ditu erromesak.Horixe bera dugu hiriko harresiaerakutsiko digun ibilbidea hasteko lekubikaina. Frantziako atea gurutzatuondoren, hirigune historikora eta ErregeAndre Maria katedral gotikora iritsikogara. Katedrala XII. eta XV. mendeetaneraiki zuten. Fatxada neoklasikoa

tenplurako sarrera da; barruan, frantsesestiloko klaustro gotikoa nabarmentzenda.Hiriko alde zaharretik ibilbide bateginez, beste eraikin interesgarri batzukikusteko aukera izanen dugu: SanSaturnino eta San Nikolas gotorleku-

elizak; harresi zaharrak eta GotorlekuakInterpretatzeko Zentroa; NafarroakoErrege-erreginen Jauregia, orainNafarroako Artxibo Nagusia dena; SanFermin kapera, San Lorentzo elizan;Pablo Sarasate Museoa; Udaletxea, berefatxada barrokoarekin; Comptos Ganbera,hirian dagoen eraikin gotiko zibil

bakarra; eta Gazteluko Plaza, hiriarenerdigunea den plaza arkupeduna. Azkenhorretan bisitariek terrazetan etalokaletan indarberritzeko aukera izanendute; lokal horietan bat Iruña jatorradugu.Iruñeari eta bertako alde zaharri buruzmintzatzea Sanferminei eta zezenenentzierroari buruz mintzatzea da.Sanferminek, Ernest Hemingwayidazleari esker festaren sinonimobilakatu diren jaiek, mundu osokomilaka pertsona erakartzen dute urtero,uztailaren 6tik 14a bitarte. Urtekoedozein egun egokia da lasterkarieketa zezenek indarrak neurtzeko ibiltzendituzten kaleetan paseatzeko, SantoDomingo, Udaletxe Plaza, Mercadereseta Estafeta, zezen plazara iritsi arte.Iruña zaharretik Iruña modernora jauziaMedia Luna, Taconera eta Gaztelugibelparkeek osatzen duten muga berdetikeginen dugu. Azken hori Ziudadelazaharrarekin loturik dago. EtaZiudadelaren bastioietako bat hartzenzuen orubean Baluarte Batzar Jauregieta Auditorio modernoa eraiki dute.Hiriko gune modernoan, Yamaguchiparkea nabarmentzen da. Bertan, hirikoPlanetarioa dago.Hiria inguratzen duten herriek ere–Iruñerria izenarekin ezagutzen daeremu hori bisitarientzako eskaintzaerakargarria dute. Uharten ArteGaraikidearen Zentroa dago eta AltzuzanJorge Oteiza eskultorearen museoetxea.Iruña, udaletxea.

Eguna1.

Iruña, harresia.

© ana cobo · óscar munárriz diseño gráfico

15

Saenz de Oiza arkitektoak diseinatutakoeraikin modernoa da, eta bertanikusgarri dira eskultorearen lan izugarriaeta hainbat urtez bizileku eta lantokiizan zituen gelak.Iruñerrian erromanikoaren aztarnakgeratzen dira, esate baterako Gazolatzeta Zizur Txikiko elizetan.

GastronomiaIruñean bisitariek Nafarroakogastronomiako produktu tipikoakprobatzen ahalko dituzte. Berezikiaipatu behar dira Iruñerrian hazitakobildotsa eta, Sanferminetan, plazakozezenekin prestatutako platerak.Hiriburuko eta inguruko beste produktutipiko batzuk ditugu txorizoa, “relleno”edo odolki-zuria, kafesne gozokiak,txantxigorri opilak eta koronillak. Ez utzi probatu gabe alde zaharrekotabernetako pintxoak, ardoak etalikoreak. Gozatu “poteo” tradizionalaz,eguerdi eta arratsaldez.

EkitaldiakIruñeari buruz hitz egitea Sanfermineiburuz hitz egitea da, Espainiako festariknazioartekoenari buruz. Entzierroek etazezenketek, peñek, festei hasieraematen dien txupinazoak, santuarenomenezko prozesioak, dianek etaerraldoien konpartsak (harri-kartoizegindako irudiak) Nafarroako hiriburuaetenik gabeko festa bilakatzen dute,uztailaren 6ko eguerdiko 12etatikuztailaren 14ko gaueko 12etara.Inauteriak Iruñerrian eta ingurutanospatzen dira. Nafarroako inauteriguztien artean ezagunena, hedatuenaeta imitatuena Iruñetik 20 km-radagoen Lantz herrikoa da. Ospetsuakdira bertako pertsonaiak, Miel Otxin,Ziripot, Txatxoak, Zaldiko eta Arotzaketa zortziko dantza herrikoia.

Iruña, entzierroa.

Iruña, San Saturnino.

16

Donejakue Bidea I: Orreagatik,Donejakue Bideko ate mitikotik,Iruñera

Nafarroa Donejakue Bidearen atea da.Santiagora joateko Europan daudenhiru bide nagusiak –Podense,Lemovicense eta Turonense FrantziakoIzura herri hurbilean elkartzen dira etaLuzaidetik, mugako herri ederhorretatik, sartzen dira. BideakIbañetako mendatean gora egiten du.Tontorrean, San Salvadorren ermitaberria eta Errolanen oroitarria daude.Oroitarri hori Orreagako batailarenomenezkoa da, bertan baskoiekKarlomagnoren armada garaitubaitzuten 778. urtean.Ibañetatik beheiti, XII. mendearenamaiera eta XIII. mendearen hasieraneraikitako Orreagako Kolegiatara iritsikogara. Multzo arkitektoniko horretanSanta Mariaren kolegio-elizanabarmentzen da. Ama Birjinarenegurrezko tailu gotiko ederra du, etaXVII. mendeko klaustroa, XII. mendekoIzpiritu Santuaren kapera edoKarlomagnoren siloa, eta Santiago eliza.Donejakue Bidea jarraituz, Auritz etaAurizberri kale-herri ederrek hartukogaituzte; bertan etxe handi zainduaknabarmentzen dira.Eta Iruñetik gertu, Arren, erdi arokozubia, basilika eta Trinitatearenospitale-aterpetxea ikusiko ditugu.Hortik, Atarrabia eta Burlata gurutzatuz,

Orreaga, kolegiataren barnealdea.

Eguna2.

17

Iruñeraino iritsiko gara. Bertako aldezaharrera Magdalena zubi ederretik etaFrantziako edo Zumalakarregiren atetiksartzen da, zaharberritutako harresiarenoinetan.

GastronomiaNafarroako Pirinioaren eremu horretanbisitariak oparotasun handikogastronomia dastatzen ahalko du.Bertan nabarmentzen dira ehiza larrikoplaterak, behi eta ardi haragia, pateaketa postreak, esate baterako gazta etamamia.

EkitaldiakLuzaideko tradizioetako bat “Bolantdantza” da. Pazkoko lehendabizikoigandean ospatzen da, eta dantzariek,jantzi ikusgarria jantzita, ehunka urtedituzten aireko dantza ikusgarriakegiten dituzte.

Orreagara egiten dituzten erromeriakXII. mendekoak dira. Igandearekinospatzen dira beti. Kolegiatak, urtero,udaberrian, Luzaidetik, Erroibarretik,Artzibarretik, Orotz-Betelutik, Aezkoatiketa Iruñetik etorritako erromesakhartzen ditu.Auritz eta Aurizberri herriek tradiziozaharrak mantendu dituzte gaur egunarte, horien artean San Joan suak(ekainaren 23an) eta irailekonekazaritzako elikagaien feria.Sorogainen, maiatzean eta ekainean,ganadu markatze tradizionala egitenda. Bertan mugatik bi aldeetakobizilagunak elkartzen dira, festa giroederrean.

Luzaide.

Orreaga, elurtua.

Gaztak.

18

Donejakue Bidea II: Iruñetik Vianara.Gares, bidegurutzea.

Donejakue Bideak Zizur Txikian uztendu Iruñerria eta Erreniaga mendiagurutzatu eta Izarbeibarrean sartzen da.Eunateko Santa Maria eliza Muruzabaludalerrian dago, Obanos eta Garesherrietatik hurbil. Eunate jatorriezezaguneko tenplua da. Oinplanooktogonaleko eraikin erromaniko edereta originala da, tenplutik bereizitakoarku-multzo berezi batek inguratutakoa.Garesen Orreagatik datorren bideak etaSomportetik datorren bideak –Tolosanaedo Egidiana bat egiten dute. BertanGurutzearen eliza bisitatu eta Kale

Nagusia gurutzatu behar dira. Azkenhorretan Santiago eliza dago. DonejakueBideak Arga ibaiaren gaineko zubierromaniko ederretik uzten du herria.Zubi horrek gaztelerazko izena ematendio herriari (Puente la Reina).Lizarrara iritsi aurretik, saihesbide bathartuta, Allozko urtegira iritsiko gara.Bertan uretako zenbait kirol egitendituzte.Lizarrak foru propioa du 1090. urtetik,eta bertan eraikin interesgarri asko bisitadaitezke: Nafarroako Errege-erreginenjauregia, Ruako San Pedro eliza, Lizarrako

Fray Diego etxea, San Migel eliza etaPuyko Andre Mariaren basilika.Lizarratik gertu, Iratxeko monasterioadago. Bertan XII. mendean hasitakotenplu erromanikoa eta XVII. mendekoeraikin herreriano handia nabarmentzendira.Lizarratik iparraldera, Abartzuzatik gertu,saihesbide batek Irantzuko monasterioraeramanen gaitu. XII. mendeko zistertarabadia da eta Urbasa mendiak osatzenduen gune karstikotik oso hurbil dago.Urbasako Soilean museo-etxe bat jarridute, mendiko artzainen eta ikazkinen

Eguna3.

Gares.

19

bizimodu zaharra erakusten duena.Urbasa eta Andiko Natur Parkerakosarreran, Olaztiko errepidetik, parkekoInformazio Zentroa dago.Seinaleztaturiko bide askok harkaitzak,pagadiak, lur azpiko urak eta artzainentxabolak elkartzen dituen eremu horioinez nahiz bizikletaz ibiltzeko aukeraematen dute.Lizarratik hegoaldera, Arellanon,kokatzen da “Las Musas” hirierromatarra.Donejakue Bidera itzulita, Los Arcosherrira iritsiko gara. Bertan harresizaharraren zenbait ate gordetzen dituzte

eta errenazimenduko eta barrokokoeraikinak ditu. Gainera, Andre Mariaeliza ederra eta Nafarroako zirkuituaere bisitatzeko modukoak dira. Sorladan,Los Arcosetik kilometro gutxira, SanGregorio Ostiense basilika dago, landeneta uzten zaindariaren omenezko tenplubarrokoa.Torres del Río herrian Nafarroakoerromanikoaren harribitxietako bat dugu,Hilobi Santuaren eliza. Bertatik errepidebatek Kodesko Andre MariarenSantutegira eramanen gaitu, izen horibera duen mendilerroaren oinetan.Donejakue Bidean Nafarroako azkenekoherria Viana dugu, plaza gotortuko etakale estuko egitura duen herrimonumentala. Bertako eraikuntzariknabarmenena Santa Maria eliza da;tenplu-gotorleku horren atarian CesarBorgiaren gorpua dago.

GastronomiaLizarrerria Nafarroan oparotasungastronomiko handiena dueneskualdeetako bat da. Bertan dastatzenahal ditugu piperrak, zainzuriak,txerrikume errea eta Urbasako gazta(Idiazabal jatorri izenarekin), baitapostreak eta gozokiak ere, esate baterakoespartinak, “rocas del Puy” eta Vianakopastak.Eskualde horretan ardo bikainak egitendituzte, horietako askok Nafarroako etaErrioxako jatorri-izena dute.

EkitaldiakBi urtean behin, udan, ObanoskoMisterioa antzezten dute, “Interesturistiko nazionalekoa” izendatutakofesta. Antzezpen horretan SanGuillermoren eta Santa Feliciarenbizitza eta legenda kontatzen dute,aktore profesionalek eta herriko biztanleaskok antzeztuta.Lizarrako Puyko santutegian, SanGregorio Ostiensean eta Kodesko AndreMariaren santutegian, Torralba delRíon, beste tenplu batzuen artean,erromeria anitz izaten dira urtero.Viana Nafarroan inauterietako “murga”deitutakoak dituen herri bakarra da.XVI. mendetik datorren tradizio horibetez, igande-inautean herriko bizilaguntaldeak mozorroturik ateratzen dira,eta, umorez edo aldarrikapenak eginez,kantuak kantatzen dituzte.

Urbasa mendia.

Lizarra, kapitela.

Torres del Río, Hilobi Santuaren eliza.

20

Iratiko oihana, Europako pagadi-izeidirik handiena.Zaraitzu eta Aezkoa ibarrak

Zaraitzu eta Aezkoa ibarren buruan(Nafarroako Pirinioetako iparekialdean),Iratiko oihana dago, Europako pagadi-izeidirik handiena. Oihan ikusgarrihorrek Irabiako uharka inguratzen dutenibilbideetan ibiltzeko gogoa piztukodigu, Azpegi eremu megalitikora edotaUrkuluko dorre erromatarrera (1.438metro) igotzeko eta animalien lengoaiaeta uraren zurrumurru etengabeaentzuteko gogoa. Iratik badituatsedenerako guneak eta askaldegiakere.Otsagabia, Nafarroako Pirinioetakoherririk ederrenetako bat, Zaraitzu

Iratiko basoa, Irabiako uharka. Otsagabia.

Eguna4.

ekosistema eta bertako bizimodu etatradizioak erakusten dituzte.Otsagabiatik 13,5 kilometrotara,Larrauko errepidean, ipar eskia egitekoAbodiko pistak daude. Pistak Pikatuakoaduana zaharrean hasten dira.Iratiko oihanetik mendebaldera,Orreagatik oso hurbil, Aezkoa ibaratsegin eta dotorea dugu. Bertanmantendu dituzte Nafarroako garairikgehien. Aezkoako herrietan kale, etxeeta txoko eder-ederrak daude, baitaerdi aroko burdinola zahar batengainean eraikitako Orbaizetako armafabrika zaharraren hondakinak ere.

GastronomiaPirinioetako ibar horietako gastronomiabertako bizimoduen adierazle bikainada. Horretan nabarmentzen dira ehizalarriko platerak, behi eta ardi haragiak,perretxikoak, esnez egindako postreaketa gazta.

21

ibarretik Iratiko oihanera sartzeko atariada. Otsagabia xarmaz beteriko tokiada, erdi aroko zubia du, harriztatutakokale zabalak eta Anduña ibaiaren bibazterretan kokatutako baserrizainduak. Herritik 4 kilometrotara,Muskildako Andre Mariaren santutegiadago, XII. mendeko ermita erromanikoa.Herrian bada Naturaren InterpretazioZentro bat ere. Bertan, ibarreko

EkitaldiakMuskildako Andre Mariaren omenezegindako errituzko dantzak, Otsagabian,Nafarroako Pirinioetako erriturikzaharrenetako bat dugu. Urtero egitendituzte, uztailaren 26an (Santa Ana)eta irailaren 8an (Ama Birjinarenjaiotza). Kaskabiloak eta kriskitinakjotzen dituzten eta zuriz jantzitakozortzi dantzari “Bobo” izeneko arlekinbaten inguruan dantzatzen dira.Aezkoako bederatzi herriek urtero,udaberrian, Orreagako Ama Birjineraerromeria egiten dute, Orreagan.Segizioa oso anitza da, bertan izatendira gurutzedunak, doluz jantzitakoemakumeak, loreak eramaten dituztenhaurrak eta alkateak eta ibarreko jantzitradizionalarekin jantzitako gazteak.

Abaurrepea.

Orbaizetako arma ola.Otsagabia, Muskildako ermitako dantzariak.

22

Baztan. Aitoren semeen etabetiereko berdearen eskualdea.Zugarramurdi eta Urdazubiko leizeak

Baztan aitoren semeen lurraldea da,itsasoz bestaldetik itzuli ziren indianoenlurraldea, kontrabandistena, artzainenaeta ibarra gurutzatzen duen beste bidetikSantiagora bidea egiten zutenerromesena. Baztan ibarra berdea dabeti, klima kantabriarra du, eta

Nafarroako udalerririk zabalena osatzendu: 374 kilometro koadro ditu, 15 herrieta hamarnaka baserri, paisaia osoanbarreiatuta. Paisaia hori osatzen duteabereen bazkaleku diren belardiak,laborantzarako larreak eta basoak. Erdiaroko jauregi anitzek Baztango herri

ederrak dotore egiten dituzte. Herriguztietan baserri eder eta zainduakdaude.Arraioz herriak Jauregizarrea jauregiarenirudi harroarekin jasotzen ditu bisitariak.Erdi aroko jatorriko dorrea da, eta goikoaldean egurrezko oholtza du. Zigarako

Baztan.

Eguna5.

23

saihesbidea hartuz, inguruaren ikuspegipanoramiko ederra eskaintzen duenBaztango behatokira iritsiko gara.Baztango merkataritza eta administraziozentroa Elizondo dugu, etxe handi,jauregi eta eraikin monumental etaerlijiosoekin. Baztanen museointeresgarriak baditugu, Jorge Oteizarenmuseo etnografikoa (Elizondo),Santxotena museo eskultorikoa (Arizkun)eta Sorginen museoa (Zugarramurdi).Baditugu ere ibiltzeko txoko ederrak,esate baterako Xorroxin ur-jauzia(Erratzu), Izpegiko trikuharriak eta Erratzu-Aldudeko megalitoak.Mugara eramaten duen bidean,Otsondoko mendatearen azkenekomaldetara daraman lehendabizikosaihesbide batek Urdazubirainoeramanen gaitu. Bertan bisitatzen ahalko

ditugu errota, monasterioa eta Ikaburuleize ikaragarriak. Gidariaren laguntzazegindako bisitaldiak aukera emanendigu estalaktitak eta estalagmitakikusteko, baita Urtxuma leizearenbarnetik dabilen errekatxoarenzurrumurrua entzuteko ere.Urdazubiko leizeak Zugarramurdikoekinloturik daude, errepidearen bidez etaseinaleztatutako bidearen bidez. Azkenhoriek sorgintzari lotu dituzte historiaketa legendak.

GastronomiaBaztanen ere gastronomianabarmentzen da. Bereziki aipatu behardira Elizondoko txokolatea eta gozokiak,ehizakiak, txingarretan erretako

bildotsa, txuri ta beltza (odol betea,Nafarroako bertako odolkia), onddoaketa perretxikoak, patea, likoreak, gaztaeta mamia.

EkitaldiakElizondon ganadu festak eta feriakospetsuak dira, bereziki San Antonegunean ospatutakoak (urtarrilaren17an); egun horretan aurretik herrikokaleetan ibili duten behia zozketatzendute. Ospetsua da baita ere“Baztandarren Biltzarra”, ibarrekosenidetasun festa. Uztailean izaten da,eta bertan orgen desfilea, artisautzaazoka eta mutil dantzak izaten dira.

Urdazubi, leizearen barnealdea.

Arizkun. Santxotena museoa.

Txuri eta beltz.

24

Bertizko Jaurerria, natur parkeederra, eta Bidasoa aldea,etnografiaren paradisua

Bertizko Jaurerria 2.040 hektarea dituennatur parkea da. Bertan haritzen,haltzen, pagoen eta gaztainondoenbasoak dira nagusi. Bada belardi edereta dotore bat, munduko hainbatlekutako espezie exotikoak dituena,baita Naturaren Interpretazio Zentrobat ere, bisitariei bertako ondareaberatsa erakusteko lekua. Gaur egunNafarroako Gobernuarena da etaaisialdirako eta zenbait ibilbide hastekoleku bilakatu da.Bertiz Gipuzkoarekin lotzen duenerrepidea Bidasoa errekaren ondoanibiltzen da, Bidasoaren ubidearenparean. Donezteben Leitzara daramanerrepidea abiatzen da, Ezkurra ubidetikjarraitu eta Elgorriagara iristen da

lehendabizi. Herri hori oso ezaguna daonddo eta perretxiko zaleen artean, etaduela 100 urte izena eman zionbainuetxea berreskuratu dute. Ondokoherrian ere, Zubietan, errota zaharraberreskuratu eta ekomuseo bilakatudute; errota hori 1785. urtean eraikizuten ibaiaren parean. Horren barnean,hiru errota daude oraindik lanean. Garia

eta artoa ehotzen dute. Gainera, badaerakusketa etnografiko bat, eskualdekotresna tipikoak biltzen dituena.Donamarian, Jauregia dorre-etxea

nabarmentzen da. XV. mendeko leinu-dorre tipikoa da, eta egurrezko oholtzadu. Eta Urrotzetik Leurtza urtegien gunenaturalera, pagadi ikaragarri batenerdian eraikitako bi urtegi txikietara,iristen ahalko gara.Frantziarako bidean zenbait herriditugu. Sunbilla, hiru arkuko harrizkozubiarekin; Etxalar, baserri ederreko

herria, uso-ehiza arte bilakatzen duenlekua; Lesaka eta bertako dantzariak,urtero, uztailaren 7an, makil dantzaegiten, Onin errekaren petrilean; eta

Zubietako errota, barnealdea.

Bertiz, jaurerria.

Eguna6.

25

Bera, Baroja familiaren jaiolekua. Herrihorietako gehienak 27 kilometroko bidelau batek elkar lotzen ditu, Bidasoarentrenbide zaharraren ibilbideaaprobetxatuz sortutakoa.

Gastronomia

Bertako gastronomia anitzean pagausoaeta bestelako ehizakiak nabarmentzendira. Bertan dastatzen ahalko dugu,baita ere, Bidasoako izokina, ahate-jakiak, piper-opilak eta Sunbillakokanutillo ospetsuak.

EkitaldiakIturen eta Zubieta herriak Nafarroakoinauteririk jator eta ezagunenetako batenneguko ospakizunak elkartzen ditu.Joaldunek eta beren segizio anitzakizpiritu gaiztoak uxatzen dituzte.Badira beste inauteri ospakizuninteresgarriak ere eremu horretan.Lesakan zaku zaharrak ateratzen dira;Arantzan mozorroak ditugu; eta Beranbuhame eta kauteren konpartsa etaiñude eta artzaien desfilea.Uztailaren 7an, Lesakako sanferminetan,makil dantza egiten dute errekarenpretilean.

Etxalar, eliza eta hilarriak.

Donamaria, Jauregia dorrea.

Joaldunak.

26

Aralar mendia, Leitzaran etaUltzama.Paseoak natura berdean.

Aralar mendi dotorearen oinetanLekunberri dugu. Bertan, izkinetan etaleihoetan harlandua eta fatxadetanarmarriak dituzten etxebizitzatradizional anitz daude oraindik. Herrigunea San Joan Bataiatzailearenparrokiaren inguruan dago. XVIII.mendeko eraikina da, nabe bakarrekoaeta burualde zirkularrarekin.Lekunberritik Plazaolaren Natur Bidera

sar gaitezke. Bide horrek izen hori berazuen eta Iruña eta Donostia lotzenzituen trenaren trenbide zaharraberreskuratu du, eta MugirotikAndoainera bitarte ibil daiteke, oinez,bizikletaz zein zaldiz.Aralar mendira igotzeko errepidea ere

Lekunberritik abiatzen da. Aralar gunekarstiko handia da, Nafarroa etaGipuzkoa artean dago eta bertanmendizaleek txangoak egiteko aukeradute. Astitzen Mendukiloko leizeanabarmendu behar da. Hiru gune ditu,

eta badira estalaktita eta estalagmitaeder-ederrak: horietako batzuk 60metro luze eta 20 metro gora dira.Mendiaren tontorrean, 1.341 metrotan,Aralarko Santutegia dugu. Tenplu txikiada, goialdean hiru abside erdi-zirkulardituzten hiru nabekoa. Kaperan San

Migelen irudi barrokoa eta XII. mendekoerretaula erromanikoa gordeta daude.Azken hori Europako esmaltegintzakoobra nagusietako bat da. Santutegiareninguruan Arakil ibarraren eta Andiamendiaren ikuspegi ederrak ditugu.

Eguna7.

Astitz. Mendukiloko leizea.

Orgiko hariztia.

27

Arakil ibarrean trikuharrien ibilbideezaguna dago, eta bertatik ere, pistabatetik, santutegira iris gaitezke.Leitzarako bidean, Uitzi eta Gorritikoherri gune ederrak eta bertako etxenoble handiak bisitatzea polita izanenda. Eta Leitzan, bertako harrigrisurdintsuko eliza ospetsua, karrapeaeta guzti, ikusten ahalko dugu.Usategietako gainetik abiatzen denmendi-bide batetik, Kornietako parkeeolikora iritsiko gara. Parkeakingurunearen ikuspegi ederra emanendigu, mendi-gainez inguraturiko larre,oihan eta abereekin.Iruñetik N-121-A errepidea hartuta,Ostitzeko saihesbidea hartuz (NA 411),Ultzama ibar berdera iritsiko gara.Bertan, Orgi oihana dago, duela 4.000urte baino gehiagotik bertan dagoen80 hektareako hariztia. Gaur egun,Aisiarako Natur Eremurako egokitudute, aberastasun naturala zaintzeaeta aisialdirako aprobetxamenduauztartzeko helburuz.

GastronomiaAralar inguruko ibarretako produkturiktipikoena ardi-gazta da, Nafarroa etaGipuzkoako Idiazabal jatorri-izenaren

baitan egiten dutena. Badira besteproduktu nabarmen batzuk ere, esatebaterako hestebeteak, ardi eta bildotsharagia eta sagardoa.Ezin dugu Ultzama ibarra utzi ardi-esnez egindako mami bikainak eta,udazkenean, onddo beltza preziatuaprobatu gabe.

EkitaldiakAltsasun, hainbat ospakizun egitendituzte. Horien artean honakoaknabarmentzen dira: Santa Ageda(otsailaren 5ean), gazteak protagonistadituena; inauteriak, momotxorropertsonai tradizionalarekin; San Pedroermitara erromeria (ekainaren 29an);eta iraileko ganadu feria.Uharte Arakilen, abuztuko azkenigandean, Artzai eguna egiten dute.Bertan izaten dira Nafarroako artzain-txakur eta gazta lehiaketak.Leitzan ingurutxo dantza tradizio handiada, herritar guztiek dantzatzen dutebertako festetan, abuztuaren 10ean.Ingurutxoa bikoteka dantzatzen da, etaNafarroako talde dantza nagusia da.Aralar, erretaula.

Kaikua, gaztanbera eta intxaurrak.

28

Zangoza eta inguruak.Xabierko Gaztelua eta LeirekoMonasterioa.Erronkari ibarra.

Zangoza Santiagorako bidea da,bidegurutzeen eta erdi aroko mugazaharren lurraldea. Bertakomonumenturik esanguratsuena AndreMaria elizaren portada erromanikoa da.Nabarmentzekoak dira, baita ere,Santiago eliza, Vianako Printzearen etaVallesantoro jauregiak eta Karmen etaSan Frantzisko komentuak.Zangozatik 8 kilometrotara, XabierkoGaztelua dugu, San FrantziskoXabierkoaren jaiotetxea. San FrantziskoXabierkoa Nafarroako patroi etakristautasunaren misiolarigarrantzitsuenetako bat da: 1541. eta1552. urteen bitartean, Afrika, Asia etaOzeaniako leku askotan ibili zen etaMendebaldearen eta Ekialdearen artekonolabaiteko kultur zubia izan zen.Gazteluak X. eta XI. mendeetaneraikitakoa da, eta azkeneko zahar-berritze bikaina 2005. urtean egin dute.Handik hurbil, uretako kirolen gune denEsako urtegia dago. Gertu dugu, baitaere, Leireko San Salbatore monasterioa,izen bera duen mendi inguruetaneraikitakoa, ikuspegi ikaragarriak dituenbazter eder batean. XI. eta XIV. mendebitartea eraiki zuten, eliza prerromanikozahar baten gainean. Bertan, berezikiaipatu beharrekoak dira kriptaerromanikoa eta Speciosa izena duenatea, XII. mendeko atari bikaina.

Eguna8.

Irunberriko arroila.

29

Irunberrin, Arbaiun eta IrunberrikoArroilen Interpretazio Zentroa bisitatzekoaukera dago. Horri esker uraren eraginezhaitzetan sortutako arroila ikaragarrihorien inguru naturala hobeki ezagutzekoaukera izanen dugu. Batean zeinbestean, bertan bizi diren hegaztiakbehatzeko etenalditxoa egitea merezidu, batez ere sai arreen hegaldi dotoreaikusteko.Iparralderago, Frantzia eta Huescarekinmugan, Erronkari ibarra dago. Zazpi herriederrek osatzen dute, eta bertangordetzen eta ohoratzen dituzte guregeografiako tradiziorik bitxienetako

batzuk. Horiek ezagutzen ahalko dituzueAlmadiaren museoan (Burgi), JulianGayarre tenorearen museoan (Erronkari),Oroitzapenaren Etxean (Izaba) etaGaztaren museoan (Uztarroze) etaNaturaren Interpretazio Zentroan(Erronkari) bisita eginez.Erronkari ibarretik iparraldera Belaguaeta Larrako erreserba ditugu. Bertaniraupen eskia praktikatzen da, eta aukeradago, baita ere, Hiru Erregeen Mahaiko(2.422 m), Auñamendiko (2.507 m) etaUkerdiko (2.248 m) tontorretaraabiatzeko.

GastronomiaZangozan, monumentu arkitektonikoezgain, gastronomia aberatsa ere bada.Aipamen berezia merezi dute “potxa”deitutako babarrunek, etxean egindakohestebeteek eta “glorias de yema”direlakoek.

Erronkari eskuz egindako ardi-gaztareneta ogi mamien paradisua da. Gaztetan,izan ere, jatorrizko izen propioa dute.

EkitaldiakZangozako herritarrek urtero, urtarrilaren6an, ahal duten guztia ematen duteErregeen misterioa antzezteko. HoriEspainian oraindik mantentzen direnlau auto sakramentaletako bat da, etabertan herriko hainbat biztanlek hartzendute parte, batez ere haurrek.Erronkari ibarrean ehunka biztanleelkartzen dituzten bi festa erritualospatzen dituzte. 1992. urtetik,apirilaren amaiera eta maiatzarenhasiera bitarte, Burgin Almadiaren egunaegiten dute. Egun horretan bostkilometroko jaitsiera egiten dute, garaibatean Nafarroako iparraldetik Zaragozaeta Tortosa arte errekak gurutzatzenzituzten ontzi tradizional horietan,enborrez egindakoak.Hiru behien zerga uztailaren 13anospatzen dute, urtero, apenas etenikgabe 1375. urtetik. San Martin harrikomugarrian egiten dute, 1.760 metrotan.Ospakizun horietan, Frantziako Baretousibarreko alkateek, zeremonia bitxi batenostean, hiru behi ematen dizkieteErronkariko agintariei. Hori guztia garaibatean abereentzako larre etaiturriengatik etengabe izaten zirengatazkak konpontzeko hitzarmen batenondorio da.

Burgi, almadiak.

Zangoza, Andre Maria elizaren portada.

Uxue, artzainen ogi-papurrak.

Leireko monasterioa, kripta.

30

Erriberri. Erdi aroko herria, Erdiaroko dinastien altxorra.OIivako monasterioa, gotorlekuaketa harresiz inguratutako hiriak

Nafarroako Erdialdea Nafarroako errege-erreginek arabiarren eta ingurukomonarkien aurrean eraikitako gotorlekueneta gazteluen lurraldea da.Tafalla dugu eskualdeko zerbitzuen etaekonomiaren gunea, eta, handik bostkilometrotara, Erriberri dugu, KarlosIII.-ren garaian Nafarroako Gortearenegoitza izandakoa. Herriko kaleek erdiaroko egitura dute oraindik, etxe handieta jauregi errenazentista etabarrokoekin apaindurik. Erriberrikomonumentu nagusia Errege-erreginenJauregia da; bertako parterik zaharrenaparadore nazionala bilakatu zuten duelazenbait urte. Jauregi Berria, Karlos III.eta Leonor Trastamara errege-erreginenekimenez eraikitakoa, gotiko frantsesestiloan egin zuten, garaiko jauregifrantses onenen handitasun berarekin.Errege-erreginen Jauregiikaragarriarekin eta Santa Maria etaSan Pedro eliza ederrekin batera,Erriberrik badu beste erakargarri bat:Mahasti eta ardoaren erakusketa gunea,XVII. mendeko jauregi bateanegindakoa. Eskualde osoko upeltegieta kooperatibek ateak zabaltzendituzte, urte osoan zehar, bisitaldigidatuak eta dastatzeak eginez.Bidean Uxuerantz eginez gero, SanMartin Unx herrira iritsiko gara. Bertanaurkituko ditugu erdi aroko hiri multzonabarmena eta kripta erromaniko ederraSan Martin de Tours elizan. Uxuen,harriz egindako kale estuko herri gunea

Erriberri, gaztelua.

Eguna9.

31

ikusteko aukera izanen dugu, hainbatestilotan eraikitako Andre Mariarengotorleku-elizaraino gora egiten dutenkaleak. Herritik joan aurretik, bertakoogi mami eta almendra garrapiñatuospetsuak dastatu beharko dira.Hegoalderantz, Pitillasko aintzira dugu.Natur erreserba izendatutako hezegunehandia da, eta bertan hegaztienbehatokia eta material grafikoa etaikus-entzunezkoa ezarri dute. Zenbaitkilometro hegoalderago, Arrada dago.Harresi-barruti bat da, muino batengainean eraiki eta XVI. mendean

suntsitutakoa.Zarrakaztelun, Olivako monasterioangeldialdia egin beharra dago. Multzoarkitektoniko ikaragarria da, XII.mendeko zistertar estiloko elizarekin,klaustro gotikoarekin eta abadia-jauregiarekin.Tafallatik ipar-ekialdera, NA-6030errepidea jarraituz, Artaxoara iritsikogara. Artaxoan, bertako Zerkoa duguezagunena, 1085 eta 1109 urteenartean eraikitakoa. Artaxoako Zerkoangaur egun jatorrizko 14 almenadundorre horietatik 9 daude oraindik, etajatorrizko bi atari ere bai. Barruan, SanSaturnino gotorleku-eliza nabarmentzenda, XIII. mendeko tenplua, portadagotiko ederra duena. 3,6 kilometrokobide balizatu batek Portillo de Enerizeta Farangortea trikuharrietarainoeramanen gaitu. Berbintzanara joateko

urruntzea merezi du. Hantxe Las Eretasaztarnategia, Burdin Aroko herrixkagotortua (K. a. VII. m), bisitatu ahalizanen dugu. Mendigorriaren ondoanaurkitzen dira Andelos hiri erromatarrenaztarnak.Orbaibarrak ere erdi aroaren esentziagorde du. Tafallatik ipar ekialderadagoen eskualde trankila da, tradiziohandiko herri txikiak elkartzen dituena.Horietan mantentzen dira oraindikerromanikoko harribitxiak, harrizkogurutzeak, hilarriak, elizak eta leinu-etxeak ere.

GastronomiaErriberri ardoaren hiriburua eta ArdoarenMuseoaren egoitza da. Eremu osoanmahats uzta bikainak biltzen dira etabisitatzen ahal diren upeltegi ospetsuakdaude.

Ospe handia dute Uxueko almendragarrapiñatuek, bai eta Artaxoako “Royo”turroiak eta Tafallako pinazi gozokiekere.

EkitaldiakArtaxoan laia lasterketa egiten duteurtero, azaroan. Lehiaketa ikusgarriada; bertan, herriko gazteak trebe ibilibehar dira lurra goldatzeko tresnahorien gainean. Laia horiek goldeaerabiltzen hasi aurretik erabiltzenzituzten, XX. mendera arte.Gaur egun Tafallan bi ganadu feria egitendute urtean. Handiena otsaila hasieranegiten dute eta 1419. urtean du jatorri.Abuztuko herriko jaietan ere bisitarianitz biltzen da, Salve tradizionaleaneta zezenekin kaleetan egindakoentzierroetan.Maiatzean Uxuera egindako erromeriak,batez ere Tafallakoa, Nafarroakozaharrenak eta jendetsuenak dira. AmaBirjin beltzaranaren santutegirainoeskualdeko herri askotako jendeakerromesaldia egiten du, udaberrian.Erriberrin, uztail eta abuztuan, AntzerkiKlasikoaren Jaialdia egiten dute, etairailaren hasieran Mahats-bilketarenfesta.

Olivako monasterioa.

Etxanoko San Pedro, Oloritz (Orbaibar).

32

Nafarroako Erribera.Errege Bardea, basamortu irudia.Tutera, hiru kulturako hiria: arabiarra,judutarra eta kristaua.

Errege Bardeako Natur Parkea 42.500hektareako eremua da,erdibasamortuarra, eta UNESCOkBiosferako erreserba izendatu du. Han,higadurak lautada altuek, tontorrek etasakanek osatutako paisaia eratu du.Eta hiru erreserba natural ditu: Rincondel Bu izenekoa, Caidas de la Negraizenekoa eta, eremuaren iparraldean,Eguarasko barrutiaren erreserbanaturala.Bardea oinez, bizikletaz eta motordunibilgailuetan ibil daiteke. Ibilbideguztietan beharrezko seinale guztiakdaude, aukeratutako garraio moduarenarabera. Edonola ere, Bardeakoikuspegi panoramiko ederrenen artekobi Aguilares gainatik eta PilatorenBalkoiko harrapariak ikustekobehatokitik ikus daitezke.Erriberako hiriburua, eta bizilagunetanNafarroako bigarren hiria, Tutera da.Hiria arabiarrek eraiki zuten IX.mendean eta Islamaren menpe izanzen 1119. urtera arte. Urte horretanNafarroako-Aragoiko erresumara sartuzen. Bertan, 400 urtez, arabiarrak,kristauak eta judutarrak elkarrekin biziizan ziren, eta, gaur egun hirianibilbidea eginez, iraganeko kulturaaberats horren aztarna anitz aurkitukoditugu. Jauregi barroko etaerrenazentisten ondoan, katedralanabarmentzen da, monumentu nazionalizendatutakoa. 1180. urtean eraikizuten, meskita zaharraren gainean, eta

kanpoaldean XVII. mende amaierakodorrea eta Ama Birjinaren, AndreMariaren eta Judizioaren portadak ikusdaitezke. Barnealdean, klaustroerromanikoan meskita zaharrarenapaingarriak dira oraindik.Tuteran beste leku interesgarri batzukditugu, Foruen Plaza, Muñoz Sola ArteModernoaren Museoa, UhartekoMarkesaren jauregia eta Magdalenarenzubia eta eliza, San Adriango Markesarenjauregia eta beste.

Erribera hori baino askoz ere gehiagoda. Fiteron monasterio zistertarra dugu,iberiar penintsulan eraikitakolehendabizikoa. Erdi Arokoarkitekturaren harribitxia da, 1931.urtean monumentu nazionalizendatutakoa. Fiterok, gainera, urtermalen balneario ospetsua du.Tarazonicaren Natur Bidea TuteratikTarazonara (Zaragoza) bitarteko 22kilometroak egiten ditu, trenbidezaharra aprobetxatuz.

Barazkiak. Tutera (Tuterako Udalak utzia).

Eguna10.

33

Arguedasen Senda Viva eraiki dute, 50espezie baino gehiagoko animaliakdituen parkea. Animaliak erdi askedaude eta familiako kide guztientzakoatrakzioak eta ikuskizunak daude.Badira beste herri interesgarri batzukere. Horietako bat Corella dugu;herriguneko elizak, komentuak,jauregiak eta jauretxeak liluragarriakdira. Valtierra ere aipatzekoa da; hemenharkaitzetan egindako leizeakberreskuratu dituzte eta landaostaturako eskaintzen dituzte orain.Melida eta Caparroso artean Arradakoharresi-barrutiko gazteluaren etaharresien hondakinak daude, eta horrenaurrean, nagusi, zaharberritutako SanNikolas eliza, XII. mendekoa.

GastronomiaNafarroako Erriberari eta Tuterari buruzhitz egitea gastronomiaz hitz egiteada. Ebro ibaia bertatik pasatzen denez,lurra benetan emankorra da, eta baratzeanitz dago. Nafarroako Erriberanfrogatutako kalitatea duten barazkiakdaude: orburuak, zainzuriak, kardua,kukuluak, espinakak, borrajak, etab.Horiek guztiak jatetxeetan eskaintzendituzte, eta bereziki aipatu behar daplaterik tipikoena, menestra, hainbatbarazkirekin egindakoa.Erriberan badira gozo asko eta jatorriizeneko ardo beltz eta gorri anitz ere.

EkitaldiakInauterietan Erriberan pertsonai tipikoakditugu: zipoteroak Tuteran,zarramuskeroak Cintruenigon etazarrapoteroak Cascanten.Badira bereziki aipatu beharrekoospakizunak ere: Corellako Aste Santukoprozesioa, Volatinaren eta Aingeruarenjaitsieraren zeremonia jendetsuak(interes turistiko nazionaleko festakizendatutakoak) Tuterako Aste Santuan,eta abereen sarrera Pirinioetakoibarretatik Errege Bardeara.Tuterak uztailean egiten ditu herrikofestak, Santiagoren eta Santa Anarenomenez. Ospakizunen programa oso

zabala izaten da, eta horien arteannabarmentzen da La Revoltosa dantzaForuen Plazako kioskoaren inguruan.Erriberan ere dantzak garrantzia handiadu, batez ere “Paloteado” izeneko makildantzak. Cortesen eta beste herriaskotan egiten dituzte.

Errege Bardea.

Tarazonicaren Bide Berdea. Tutera. Aingeruaren jaitsiera.

34

ErresumaLau urtaroen

Irunberriko arroila, almadiak.

Udazkena:Nafarroa okrez jantzitaNafarroari on egiten dio udazkenak, Iratikooihana da horren adibiderik garbiena, etaguztia goren aldian dagoela ikusten daUrbasako altueretatik edo Arbaiungoarroilako begiratokitik. Txangoak egin edoehizatzeko, hala nola leku askotako zizakbildu eta dastatzeko eta Erdialdeko mahats-bilketaren hasiera egunak dira.Udazkenean, ehizatutako uso edobasurdeak saltsa gozoekin prestatzendituzte.

Udaberria:elur urtze berdeaUdazkena, Nafarroan, ´Bideetatik ibili,naturan jarduerak –piraguismoa, rafting,arrantza edo ibilaldiak txirrindulaz– egineta Aste Santuko festez gozatzeko urtaroezin hobea da. Mahaian, menestra, zainzurieta izokinaren aroa da.

Iratiko oihana, pagadia.

35

Hiruzpalau eguneko bidaia bat egin edo gureartean astebete igaro nahi baduzu, Nafarroakgauza eder-ederrak eskaintzen dizkizu udaberri,uda, udazken eta neguan, kolore eta zaporeezberdinetako urtaroetan.

Negua: zapaldu gabedagoen elurra zapaltzea

Eskia Belaguan.

Negua Iraupen edo mendiko eskia eginedo elur erraketekin Erronkari eta Zaraitzunpaseatzeko aroa da. Lantz, Zubieta, Iturenedo Altsasuko inauteriak, tradiziolandatarraren adibide bakarra dira. Neguan,gustu finenek babanabarra gozoak,haragiak, gaztak, postreak, ardoak etaNafarroako likoreak baloratzen jakinendute.

Uda:festen aroa

Sanferminak, zapiak.

Iruñako Sanfeminak aukera ezin hobea dafestaz gozatzeko, uztaileko lehen egunetan.Dena dela, beste herrietan ere alaitasunaeta nafarren abegitasuna dira nagusi.Uda txirrinduz ibili, mendian ibili, igeriegin, zaldi gainean ibili eta, nola ez,monumentuak bisitatu eta kulturprogramazioez gozatzeko aroa da baita ere.Mahaian, entsalada fresko eta Nafarroakogastronomia apartaz gozatzeko unea da.

36

Nafarroan, kultura eta natura,lotu, nahastu eta fusionatzendira. Ezinezkoa da ia bataulertzea bestea kontuan hartugabe.

Opor lasaiak

naturanKultura

Lekaroz.

Jorge Oteiza museoa.

Olivako monasterioa, arrosa-leihoa. Leireko San Salbatore monasterioa.

Masifikaziotik ihesi egin etalasaitasuna aukeratzen dutenpertsonek Nafarroan aurkitudute naturarekiko harremanestuan oinarrituriko bizimodulasai eta atseginez gozatzekoaukera. Pirinio berdeetan,Iruñerrian. Erdialdean edoErriberan, aukeratzen denbazter lasaia aukeratuta, betiegonen da aukera, kiroljarduera lasaietan aritzeko,termalismoaz gozatzeko etagertuko herri, paraje, tenpluedo monasterioak bisitatzeko.

Pirinioetan, OrreagakoKolegiata, Zugarramurdikoleizeak, Aralarko San Migel,edo Aezkoako garaiak.Iruñerriak adierazpengaraikideak eta historikoaknahasten ditu: ArteGaraikidearen zentrotik, JorgeOteizaren museotik edoGazolatzeko elizatik,Nafarroako Museoraino, ArtxiboNagusitik eta katedraletikigaroz. Erdialdean, Zangozamonumentala, Xabierkogaztelua, Leireko monasterioa,Uxue, Eunate, Gares, etaErriberriko Errege JauregiaLizarra eta Irantzuko etaIratxeko monasterioak.Erriberan, Olivako eta Fiterokomonasterioetaz gain, Corellaeta Tutera ikustea merezi du.

37

Donejakue bidea,

Nafarroan barnaDonejakue Bideak bi bidenagusi eta hainbat bidesekundario ditu Nafarroan.Gehien erabili den ibilbidea,Luzaide, Ibañeta eta Orreagakokolegiata mitikotik sartzen denada. Auritz, Erro etaEsteribarretik igaro eta gero,bidea Iruñerrira iristen da.Beste bide nagusia AragoikoPirinioetatik datorrena da etahainbat altxor agerian uztenditu: Zangozako Santa Mariaeliza, Leire edo Eunate.Bi ibilbideek Garesen egitendute bat eta bertako zubierromanikoak Lizarramonumentalerantz zuzentzen

gaitu. Lizarra igarota, Iratxe,Los Arcos, Torres del Rio etaViana.Ibilbide sekundarioen arteanhauexek dira aipagarrienak:Baztangoa, eta Ebro ibaiarena.

Nafarroako landa ostatuakkalitate handikoak eta bereziakdira. Eskaintza gero etaugariagoa eta zabalagoa da,eta horrek egin du Nafarroalidergoan mantentzea luzaroanlandetxeak –etxe osoak edologelaka–, apartamentuak,aterpetxeak, kanpinak,edertasun izugarriko guneetankokaturiko hotel xarmangarriak,nekazalturismoko ostatuak.Nafarroako landa ostatuekbezeroen erosotasun nahiakasetzea dute helburu. Horiegiaztatzen dute turismokalitatearen “Q” ziurtagiriaduten berrogeita hamarestablezimendu inguruk.

Nafarroa,Landa Turismoa

Landetxea.

Orreaga.

Erromesaren monumentua, Erreniega.Auritz.

38

Nafarroa lurralde ezin hobeada biltzarrak eta bilerakegiteko. Horiek egitekoBaluarte Biltzar Jauregi etaAuditorioa dauka –Espainiakohandienetako bat da– Etahorretaz gainera, Nafarroakhoteletan eskaintza zabala,kalitate handiko gastronomiaeta bertako unibertsitateezagunen nazioarte mailakoazpiegitura du.Nafarroaren hurbiltasuna etabere zabalera jomuga ezinhobea da ere promozio bidaiaketa enpresen bilerak egiteko.

Biltzarrak,bilkurak,promozioak

Iruña, Baluarteko Enparantza (Baluartek utzia).

Iruña, Baluarteko aretoa(Baluartek utzia).

Sanferminak, FestaUnibertsala

Sanferminak, mito bat diraErnest Hemingway idazleari –eta, urtero, festen alaitasuneta berezitasunak bultzaturikhurbiltzen diren milioikabisitariri esker. Uztailaren 6anhasten dira festa hauek eta,egun horretatik uztailaren 14rabitarte, entzierroak etazezenketak egunerokoikuskizun bihurtzen dira.Sanferminez gozatzea Nafarroaezagutzeko aukera apartaizaten ahal da aldi berean.Festatik barealdira igarotzeko.

Javier Cigaren kartela, 1920 (xehetasuna).

Sanferminetako entzierroa.

Eta gainera...

39

Xabierko gaztelua.40

Nafarroan kirola egitea naturaezagutu eta harekinerlazionatzea da; paseatzea,mendian ibiltzea, Tourra bostbider irabazi duen MiguelIndurain txirrindulari egin zenbideetan mendiko zeinerrepideko bizikletan ibiltzeada.Urteko edozein arotan egitenahal dira ibilbideak,Nafarroako bidexka ugarieiesker: eskalada egin,parapenten hegan egin edoespeleologia iraupen edo

mendiko eskia praktikatzeaeta Urarekin – loturikokirolak, eta baita zaldiketa,edo golfa ere, naturazinguraturiko zelaiezberdinetan. Jarduera horiekzein beste batzuk egiteko,hala nahi izanez gero,enpresa espezializatuenaholkularitza jasotzen ahalda beti.

Xabierko herriko gorenekokaskoan, Nafarroakoerdialdean, Zangozatik 8kilometrora, XabierkoGazteluaren silueta gailentzenda. 1506. urtean hantxe jaiozen San Frantzisko Xabierkoa,misiolari ezagunenetakoamunduan, Nafarroakozaindaria eta, San IgnazioLoiolakoarekin batera, JesusenLagundiaren sortzailea.Gazteluaren lehenbizikoberriak X. mendekoak dira.Orduan seinale-dorre bat eraiki

zen, Omenaldiaren Dorrea.Oso kokaleku estrategikoanzegoenez, Nafarroako etaAragoiko erresumen artekomugan, gotorleku bihurtu zeneta, pixkana-pixkana, bestezati batzuk gehitu zitzaizkion.Gaztelua behin bainogehiagotan berreraiki da.Azkeneko aldiz 2005eanzaharberritu zen. Babesak etakanoizulo eta gezileihoak atxikidituzten gaztelu bakanetakobat da Xabierkoa.

Kirola, jakina

Nafarroa, San FrantziskoXabierkoaren sehaska

Ardoen lurraldea

41

hariztia, Ikaburu-Urdazubiko,Mendukilo, eta Zugarramurdikoleizeak, eta Plazaolaren NaturBidea Pirinioetan. IruñaBerdea –Arga ibaiaren parkea,Ziudadela eta YamaguchiParkea. Erdialdean El Bordóneta Pitillasko aintzirak.Erriberan, Errege Bardeak etaTarazonicaren Natur Bidea.

Nafarroa paradisu da naturaeta ekoturismoa maitedutenendako. Lurraldearen% 50ek ia naturkatalogazioren bat du. Badirahiru Natur Parkeak, bi Natur-aisiarako eremuak eta beste100 Babesguneak.“Nafarroa naturalaren”ezinbesteko lekuen artean,aipatutako Iratiko oihana,Arbaiun eta Irunberrikoarroilak, Urbasa, Andia etaAralar mendiak, Orgiko

ateak zabaltzen dituzte ardodastaketak kultur ziklo,ibilbide edo bisitekintartekatzeko.

Antzinako Erresumakkalitateko jatorrizko bi deituraditu: Nafarroakoa etaErrioxakoa. Ez da harritzekoa,bada, ardoaren kulturaklurralde honetan sustraisendoak izan eta bisitariamahats-bilketa, ardogintza,enologia eta dastatzearenarteari loturiko jarduerakezagutu eta horiez gozatzeragonbidatzea.Nafarroako ForuKomunitateko upeltegiek

Ekoturismoa, Irunberriko arroila.

Andia mendia, Beriain.

Tempranillo-mahatsa (Nafarroa JDKak utzia).

Señoría de Otazu ardandegiak.

Nafarroa naturala da

Urederra.

42

Hegaztien behaketa

hainbat igarobide, hala nola,Ibañeta edo Etxalar.

Urtero, mundu osoko ikasleaskok aukeratzen duteNafarroa euren ezagutzakzabaldu, eta kultur zeinhezkuntza eskaintza handikoErkidegora hurbiltzeko.Nafarroako UnibertsitatePublikoak, NafarroakoUnibertsitateak eta izenhandiko beste hainbathezkuntza zentrok udakoikastaroak (gaztelaniazkozein euskarazkoirakaskuntza) eta mailahandiko graduatuondokoikastaroak eskaintzen dituzte.

Nafarroa aberastasun handikolekua da hegaztieidagokienez, IberiarPenintsularen barruan. 246hegazti espezie zenbatudituzte eta daudenbehatzaileek horiez gozatzekoaukera dute. Pitillaskoaintzira edo Las Cañas urtegiaeremurik ezagunenetarikoakdira jendearen artean oro har,baina hegazti behatzailerikzorrotzenek ongi ezagutzendute hainbat gunerenpotentzialtasuna: Arbaiungoeta Irunberriko arroilak, eta

Iruña, Nafarroako Unibertsitatea. Iruña NUP, campusa (NUPek utzia).

Iruña NUP, liburutegia (NUPek utzia). Iruña, NUP.

Etxauri, hegaztien behaketa.Antzarak. Koartza.

Nafarroan ikastea

43

Argibideetarako:

© Nafarroako GobernuaKulturako, Turismoko eta ErakundeHarremanetako DepartamentuaTurismo eta MerkataritzaZuzendaritza NagusiTurismoko Marketingaren etaProduktuen Garapenerako ZerbitzuaDiseinu grafikoa:20&02 Otero & Ollo Comunicación, S.L.L.Lege gordailua:NA-699/2015

OSTATU ELKARTEEN WEBGUNEAKTurismo eta Merkataritza Zuzendaritza NagusiaTurismoko Marketingaren eta ProduktuenGarapenerako ZerbitzuaTfno: : 848 426249/[email protected]

NAFARROAKO GOBERNUA

C101

Luis Otermin · Tryon · Larrión & PimoulierJavier Ederra · Xavi Giménez · Patxi UrizJorge Nagore · Alfonso Percaz · Javier AzpilicuetaJavier Ederra~Nicolás Lopez · Foto Mena (Elizondo)Oscar Montero · J. L. Domench~J. AzpilicuetaJ. L. Zúñiga · Adolfo Lacunza · J. M. MartínezJ. I. Moreno · Javier Noáin · Línea Diseño Gráfico

NAFARROAKO GOBERNUARENTURISMO BULEGOAKNafarroako informazioturistikoaTel: 848 [email protected]

IruñaTel: 948 [email protected]

BertizTel: 948 [email protected]

LizarraTel: 948 [email protected]

LekunberriTel: 948 [email protected]

OtsagabiaTel: 948 [email protected]

ErriberriTel: 948 [email protected]

OrreagaTel: 948 [email protected]

ErronkariTel: 948 [email protected]

ZangozaTel: 948 [email protected]

TuteraTel: 948 [email protected]

Argazkiak:Archivo fotográfico del Servicio de Promocióne Imagen Turística Marketing y Desarrollode Productos Turísticos

BIDAIA AGENTZIA HARKORRAKANAVARRA.COMwww.anavarra.com

CR LISTENwww.navarraseleccion.com

DESTINONAVARRAwww.destinonavarra.com

INCOMING NAVARRAwww.incomingnavarra.com

NAVARRA ADENTROwww.navarraadentro.com

OVERTRAILSwww.overtrails.com

PYRENAILS ATLANTICwww.pyrenails.com

SUKARTEANwww.sukartean.com

TURNAVARRAwww.turnavarra.es

Casas Rurales Hiruak-Batwww.baztan-bidasoa.comwww.pirineonavarro.org

Casas Rurales Orreaga-Iratiwww.orreaga.net

Casas Rurales Pirineo Navarrowww.pirineonavarro.com

Casas Rurales de la Ribera Navarrawww.riberanavarra.org

Casas y Apartamentos Rurales Valle Roncalwww.roncal-salazar.com

Casas y Apartamentos de Sakana-Urbasawww.sakanaurbasa.com

Casas Rurales Tierra Estella-Urbasawww.casasruralesdenavarra.net

Casas Rurales la Valdorbawww.alojamientosdenavarra.com

Federación de Turismo Ruralwww.turismoruralnavarra.com

Hoteles de ensueño San Virilawww.sanvirila.com

Hoteles Nobles del Reyno(hoteles con encanto)www.noblesdelreyno.com

Hoteles de Pamplonawww.hotelespamplona.com

Hoteles de Tudelawww.hotelestudela.com

Hoteles Ruraleswww.hotelesruralesnavarra.es

Asociación de albergues Lagun Arteawww.alberguesnavarra.com

Asociación de agroturismos de Navarrawww.agroturismonavarra.org

Asociación de Hostelería de Estella-Lizarrawww.estellaciudadcomercial.es

Asociación de Hostelería del Plazaolawww.plazaola.org

Asociación Navarra de Hosteleríawww.hostelerianavarra.com

Asociación Navarra de Restauración yTurismo Ruralwww.turismoruralsingular.com

Asociación para la promoción de laComarca de Sangüesawww.bajamontana.com

Asoc. Pequeña Hostelería ANAPEHwww.anapeh.com

Asociación Turística de la Zona Mediade Navarrawww.navarrazonamedia.com

Campings de Navarrawww.campingsnavarra.com

Casas con Agroturismo Abelorewww.agroturismosnavarra.com

Casas Rurales Aralar-Urbasa-Andíawww.aralar-urbasa.com

Casas Rurales Comarca de Pamplonawww.irunaldea.com

www.turismo.navarra.esTEL. +34 848 420 420

www.facebook.com/TurismoReynodeNavarra www.twitter.com/TurismoNavarra

Nafarroako Turismo-Appofiziala deskargatu

DOHAINIK

Nafarroako Erresuma, Lur Anitza

Documents

Transcript of Nafarroako Erresuma, Lur Anitza