EgileakBadihardugu Euskara Elkartea, Eibar

LiburuaMarrazkiak. Eider Eibar ©

Testua. Idoia Etxeberria

Argazkiak. Badihardugu

DVDaAdinekoen grabazioak. www.ahotsak.eus

Umeen grabazioak. Haizea Odria, Iker Ugalde, Marta Lopez, Idoia Etxeberria

Bideoen edizioa. Haizea Odria, Iker Ugalde, Marta Lopez

Marrazkiak. Eider Eibar ©

Maketazioa eta inprimaketa:Gertu Inprimategia, Oñati

ISBN: 978-84-606-6711-7

L.G.: SS-1218-2017

5

Aurkibidea

HASIERAN BI HITZ..............................................7

JOLASAK...........................................................9

Txafos ................................................................111

Zapiaren jolasa...................................................112

Tren txartelen jolasa.............................................113

Txapa lasterketa ..................................................114

Asto katea ..........................................................115

Txirikiletan ..........................................................116

Potxoloka ...........................................................118

Kastorrean edo krinketean ....................................220

Punta ala buru.....................................................222

Orratzetan..........................................................223

Tortolosekin jolasean ......................................24

Tortolosak hartzea ............................................225

Tortolosak jiratzea ............................................226

Txingoan jolasean..........................................28

Txingoka edo harri-harrika.................................229

Txingor-gainean edo txindurrika .........................330

KANTA-JOLASAK ................................................31

Keinuka egitekoak..........................................33

Binbili-bonbolo .................................................334

Txakurtxua.......................................................335

Katarramixon ...................................................336

Arre arre mandako ...........................................337

Kukurruku ........................................................338

Esku-jolasak ..................................................41

Maru-marutxo ..................................................442

Atxia-motxia.....................................................443

Atzamarren jolas-ipuina ....................................444

Lehenengotxo hori ............................................445

Marigorringo ...................................................446

Txalo pin txalo .................................................447

Antontxu zara zu..............................................448

Dingilin-dangolon .............................................449

Egurretan.........................................................550

Kukuarena txaloka............................................51

6

Sokasaltokoak ...............................................53

Haria mataza ..................................................54

Libiri-labero......................................................55

Txantxurrillo edo Txantxibiri ..............................56

Zotz egitekoak...............................................57

Arriola Marriola ...............................................58

Don Don Kikilikon.............................................59

Dona Dona Katona...........................................60

Mugimenduzkoak...........................................61

Goazen baratzera............................................62

Andra Joxepa tronpetan ....................................63

Kukuarena dantzan ..........................................64

Horra hor goiko ...............................................65

Andre Madalen................................................66

Alpargatak urratuta ..........................................67

Kiskilla-miskilla .................................................68

Arbolatik arbolara ............................................70

Artalataiko.......................................................72

ABESTIAK ..........................................................73

Txikitxo polit hori .................................................75

Bonbolontena......................................................76

Urte berri-berri ....................................................77

Joles eta joles......................................................78

San Juan Portaletaña............................................80

San Juanetako kanta-esaera..................................81

Markesaren alaba ...............................................82

IKASTETXEETAN JOLASEAN .................................86

BUKAERAKO HITZAK ..........................................89

7

Hasieran bi hitz

Gure aurreko belaunaldiei jasotako kanta eta jolasak be-rreskuratu eta biziberritzea da lan honen helburua: be-rriz gure artean izan daitezen, jira-jira bueltan!

Zer daukat eskuartean?

Betiko 14 jolas, 30 kanta-jolas eta 7 abesti.

Liburuxka (azalpenak) eta DVDa (bideoak).

Zein adinetako umeentzat?

0-12 urte, baina batez ere 4-10 urte bitartekoentzat.

Norentzat da aproposa?

Umeekin jolastu nahi duen edonorentzat, baina berezikiguraso, irakasle eta hezitzaileentzat.

Euskal Herriko Ahotsak, AAhotsak.eus, proiektua ahoz-ko ondarea jaso eta zabaltzeko sortu zen. Badihardu-gu euskara elkartearen proiektu nagusia da. Batik batadineko pertsonen testigantzak jasotzen ditugu, bideo-an. Jasotako ondare aberats hori sutondotik ikasgeletaraeramateko asmoz, 2011. urtean hezkuntzako proiektua

jarri genuen abian. Liburuxka-DVD hau ibilbide horrenemaitzetako bat da.

51 kanta eta jolas landu ditugu guztira, guregana ahozaho iritsi direnak. Adineko 60 lekuko baino gehiagorentestigantzetan oinarritu gara kanta eta jolas hauek pro-posatzeko. Gehienak 4-10 urte bitarteko umeentzat diraaproposak, nahiz eta tartean badauden ume txikiago-ekin eta handiagoekin egiteko modukoak ere.

Deba eskualdeko lau udalen babesa izan dugu proiek-tu honetan: Eibar, Elgoibar, Eskoriatza eta Aretxabale-ta. Guztira 9 ikastetxetako 300 haur baino gehiagok har-tu dute parte, Haur Hezkuntzakoak zein Lehen Hez-kuntzakoak. Adinekoen testigantzak kontuan izanda, kan-tak eta jolasak bere egin dituzte. Ondoren, gu umeakgrabatzera joan gara.

Liburuxka honetan bildutako kanta eta jolasei buruzkoinformazio gehiago eta ikastetxeetan erabiltzeko fitxak,Ahotsak Ikasgelan webgunean:

http://ikasgelan.ahotsak.eus/fitxak/

J O L A S A K

TXAFOSBi talderen arteko harrapaketa jolasa

Zer behar da?

Espazio zabala. Klariona edo itsas-ten den zinta, lurrean marrak egi-teko.

Nola jolastu?

1. Lurrean lau marra paralelo egin.Alde batean bi, elkarrengandiknahiko gertu (2-3 pausora), etahandik 8-10 pausora beste biak.

2. Umeak bi taldetan banatu. Tal-dekideak aukeratzeko, zotzegin. Bi taldeek kide kopurubera izango dute, eta talde ba-koitzari jolastokiaren alde bategokituko zaio (etxe bat). “Epai-lea” ere izendatuko da.

3. Bi aukera daude: aldiko bi jo-kalarik egitea korrika (ikus ma-rrazkian), edo denek batera(ikus argazkian). Txandaka: le-henengo alde batetik eta hu-rrengoan bestetik. Beste taldeko

umeei (bisitariari) abantailaemango zaie korrika hastekogaraian: 2-3 pauso aurreragoegongo dira, aurreko marran.“Epaileak” seinalea ematean,korrika hasiko dira. Etxekoa bi-sitaria harrapatzen saiatuko da,eta hura, berriz, bere etxera iris-ten.

4. Etxekoak bisitaria harrapatzenbadu, bisitaria jolasetik kanpogeratuko da. Ez badu harrapa-tzen, berriz, etxekoa geratukoda kanpoan. Beste aukera bat:inor ez kanporatzea, eta ha-rrapatutakoa taldez aldatzea.

5. Taldeetako bat jokalaririk gabegeratzean amaituko da jolasa.

Iturria

“Txafos” jolasa Itziar Ajuria eta Mi-ren Vallejo elgoibartarren ahotanjaso dugu.

11

ZAPIAREN JOLASAZapi batekin egiten den harrapaketa jolasa

Zer behar da?

Zapi bat eta jolasteko leku zabal bat.

Nola jolastu?

1. Bi marra edo marka marraztuko di-tugu lurrean. Marren arteko distan-tzia (adibidez, 8 pauso) izango dajolaslekua. Erdibidean (adibidez, bialdeetatik 4 pausora) ipiniko da za-piduna.

2. Zapia eutsiko duena izendatu oste-an, gainerako umeak bi taldetan ba-natuko dira. Talde bietako kideen ko-purua bera izango da, eta jokalaribakoitzak zenbaki bat izango du: 1,2, 3…

3. Talde bateko kideak marra/markabaten atzean jariko dira eta beste-ak parean, beste marraren atzean.Zapidunak zenbaki bat esango du,eta zenbaki hori duten bi joka -lariak -talde bakoitzetik bat- zapia-ren bila abiatuko dira.

4. Helburua: zapia hartu, eta bueltantaldekideei eramatea. Bidean doa-la beste taldekoak harrapatuz gero,zapia bestearentzat izango da. Za-pia lortzen ez duena jolasetik kan-po geratuko da, eta bere zenbakiabeste taldekide batek hartuko du.

5. Taldeetako bat jokalari gabe gera-tzean amaituko da jolasa. Beste au-kera bat: inor ez kanporatzea, etapuntu kopuru jakin batera iristean bu-katzea jolasa.

Jolasteko modu alternatiboak

• Zenbakiak esan beharrean, batu-ketak eta kenketak esatea. Adibidez:12 ken 8 esanez gero, 4 zenbakiadutenak irtengo dira.

• Zenbakiak banaka esan beharrean,binaka eta hirunaka ere esatea. Bi-naka esanez gero, zenbaki horiekdituzten bi pertsonak bata bestearengainean, bizkarrera igota, joangodira zapi bila. Hiru zenbaki esanezgero, berriz, “erreginaren aulkia”-n: bik elkarri eskuak eman, eta hi-rugarrena beso gainean eseritaeramango dute.

Iturria

Elgoibarren jaso dugu; han “bandere-tara” jolastea esaten zioten.

12

TREN TXARTELEN JOLASATxartelak hormaren kontra jarrita egiten den jolasa

Zer behar da?

Klariona edo itsasten den zinta (mar-karik uzten ez duena). Eta tren txar-telak, kromoak edo kartoizko lauki-zuzenak.

Nola jolastu?

1. Horman marra horizontal bategin, lurretik metro batera (umeenaltuera kontuan izan).

2. Ume bakoitzak txartel kopurubera izan behar du. Adibidez, 5.Laukizuzenak umeek beraiek moz-tu ditzakete, jolasten hasi aurretik.Aukera bat: txartel bakoitzari pun-

tuak, zenbakiak edo koloreak jar-tzea (adibidez, urdinek 3 puntu,horiek 2 puntu eta gorriek puntu1 balio dezakete).

3. Umeak hormara gerturatuko dira,banaka, eta aldiko txartel bat ja-rriko dute marraren parean, hor-maren kontra, eta handik etortzenutzi. Lehendik lurrean zeuden bes-te txartelen gainera eroriz gero,bota duen txartela eta lurrekoa,biak berarentzat izango dira. Ezbada hala, berea ere lurreanutziko du.

4. Txartel edo puntu gehien lortzendituenak irabaziko du.

Iturria

Miren Vallejo elgoibartarrak eta harenlagunek egiten zuten tren txartelen jo-lasa. Sasoi batean umeek jostailu gu-txi zuten eta dena baliatzen zuten jo-laserako, baita garraio txartelak ere.

13

TXAPA LASTERKETAIbilbidea marraztu eta txapekin lasterketa egitea

Zer behar da?

Klariona, bidea marrazteko, eta boti-len txapak.

Nola jolastu?

1. Txapak prestatu. “Dotoretu” egin di-tzakegu: pintatu, koloretako paperaedo argazkiren bat itsatsi...

2. Ibilbidea prestatu. Txapa lasterke-ta hasi aurretik, lurrean ibilbideamarraztu, klarionarekin, errebueltakdituena... Hasiera eta Helmugaizango ditu. Talde bakoitzak (4-5 la-gun) bere ibilbidea egin dezake.

3. Jokalari bakoitzak ibilbidearen ha-sieran jarriko du bere txapa. Ha-tzarekin jo behar da txapa, aurre-ratzeko. Txandaka jolastuko dugu,aldiko batek ukitu bat emango diobere txapari. Ibilbidetik atera denaberriro hasiko da, eta marra zapal -tzen geratu baldin bada ere Ha-siera-ra bueltatuko da. Beste aukerabat: beste baten txapa joz ge ro,hura Hasiera-ra bidaltzea.

4. Helmuga-ra lehenengo iristen denakirabaziko du.

Ume oso txikiekin bideak nahiko zu-zena izan behar du eta zabal sama-rra. Aukera bat: bi sokarekin egitea bi-dea; horrela, txapak ez dira bidetikhain erraz aterako. Handiagoekin,zigi-zagatsuagoa izan daiteke. Posibleda oztopoak jartzea ere (zubiak, tu-nelak…).

Iturria:

Bereziki Eibarko eta Arrasateko adi-nekoen testigantzak izan ditugu kon-tuan. Kanikekin ere posible da laster-ketak egitea, baina errazago ateratzendira bidetik.

14

15

ASTO KATEAAstoarena egiten jarri eta gainetik salto egitea

Zer behar da?

Espazio zabala, katea osatzeko lekua.

Nola jolastu?

1. Saltagina izan ezik, gainerakodenak astoarena egiten jarriko

dira, ilara bat osatuz. Makurtu,eta eskuak belaunetan jarriko di-tuzte; burua, berriz, barrurantzsartuta. Astoen artean tarteaegotea komeni da, saltaginakon do salto egin ahal izateko.

2. Saltagina asto ilararen hasieran ja-rriko da, eta asto denen gainetiksaltoka hasiko da, banan-banan.Eskuak astoaren bizkar gainean ja-rri, eta hankak ondo zabaldukoditu, astoa hankarekin ez ukitzeko.Bukaerara heldutakoan, bera ja-rriko da asto moduan.

3. Ilarako lehen astoa zutitu, eta sal-tagin bihurtuko da. Astoen gaine-tik salto egingo du. Horixe egingodute denek, txandaka. Etenik ga-bekoa dirudien katea osatuko dute.

4. Aurreikusitako ibilbidea amaitzeanbukatu daiteke jolasa (adibidez:plazari buelta osoa ematean).

Iturria

Aramaion, Arrasaten eta Aretxabale-tan jasotako testigantzetan oinarritugara. Antzinako jolasa da, EuskalHerrian ez ezik munduko beste hain-bat herrialdetan ere egiten dena. As-toka egiteko modu asko daude: denakasto moduan jarrita, bakarra jarrita, bi-naka, taldeka... “Txorro-morro” dahorietako bat.

TXIRIKILETANTxirikila ahalik eta urrutien jaurtitzea

Zer behar da?

Espazio zabala. Eta bi makila. Bata 20zm ingurukoa, puntak zorroztuta di-tuena: txirikila. Bestea metro erdi in-gurukoa: galderoia edo mazetia. Txi-rikila puntaduna izatea nahi ez ba-dugu, beste aukera bat lurrean egurtxokarratu bat jartzea da, eta txirikila ha-ren gainean (ikus argazkian).

Nola jolastu?

Txirikila airean hartzen saiatzea (jo-lasteko modu tradizionala) arriskutsuagerta daiteke. Istripu arriskurik ez iza-teko, gure proposamena txirikila jaur-ti eta ondoren jaurtiketa neurtzea da.

1. “Epailea” izendatuko da eta tal-deak osatuko dira. Nola? Bi-hirumetrora marra bat marraztu lurre-an (edo makila bat jarri). Bi lagu-nek txirikila jaurtiko dute, galde-roiarekin jota. Txirikila marratikhurbilen uzten duenak taldekideakaukeratuko ditu.

2. Talde bakoitzeko ordezkariek ba-nan-banan txirikila jaurtiko dute(hiru aukera izango ditu bakoitzak),eta gero epaileak distantzia maki-larekin neurtuko du (adib. 6 gal-deroi). Aldiro pertsona bakarraizango da txirikileroa (txirikila jaur-tiko duena). Jaurtitzera doanean,oihu egingo du: “Kalderon!”. “Jo

eta bertan egon!” erantzungo dutegainerakoek. Hala, adi egongodira (eta istripuak ere saihestukodira).

Bi pauso ematen dira jaurtiketan:makila luzearekin (galderoia edomazetia) makila txikia (txirikila) jo-tzen da, puntan, eta, txirikila aire-an dagoenean, berriz jotzen zaiogalderoiarekin. Txirikila hegan ate-ratzen da.

3. Txirikila ahalik eta urrutien bidaltzeada helburua. Puntu edo galderongehien lortzen dituen taldeak ira-baziko du.

1616

17

Jolasteko modu tradizionala

1. Lurrean biribil bat marraztuko dugu:torria; hortik jaurti behar da txirikila.

2. Lehenengo taldeko lehenengo jo-kalaria hasiko da (hiru aukeraditu).

3. Jokalariak ez badu txirikila jaurti-tzea lortu, taldeko hurrengoarentxanda da. Lortu badu, berriz, bes-te taldekoak txirikila hori hartzensaiatu behar dira. Airean hartuzgero (gonan, jertsearekin, eskue-tan...) jaurtitzailea kanporatuta ge-ratuko da. Lurretik hartuz gero, dau-den tokitik mugitu gabe jaurti behardute, eskuarekin, biribilerantz. To-rrera sartzen bada, talde aldaketaegongo da. Txirikila torrera sar ezdadin, jaurtitzaileak torria galde-roiarekin defenda dezake: maki-larekin jo, eta txirikila aldendu.

4. Txirikila ez bada biribilean/torriansartu, jaurtitzaileen taldeak puntu

bat lortuko du, eta taldeko hurren-go jaurtitzailearen txanda izangoda. Taldekide denek jaurti dutene-an, talde aldaketa egingo da. Horibai, txirikila torrian sartu bada, tal-de aldaketa une horretan bertanegingo da, eta puntua beste taldeaklortuko du.

5. Puntu gehien lortzen dituen taldeakirabaziko du (adibidez, 10 puntu).

Iturria

Adineko hainbat lagunen testigantzakizan ditugu kontuan. Besteak beste he-rri hauetakoak: Eibar, Aretxabaleta, Es-koriatza, Legazpi eta Urretxu. Debabailarako jolasteko modua ekarri duguhona. Legazpin, jaurti aurretik jaurti-tzaileak “kalderon!” egiten zuen oihu,eta beste aldekoek “jo eta bertanegon!” erantzun; Deba bailaran ez du -gu esaera hori batu, baina kontatu di-gute kalderonka aritzen zirela eta po-lita iruditu zaigu oihu hori ere berres-kuratzea.

Txirikiletan jolasak beste izen batzukere baditu: txirikilan, txirikolan, txiko-lan, estrinka, pitxeka, kalderonka, kal-deronketan… Makila labur punta-zo-rrotzari txirikila edo txikola esatenzaio; luzeari, berriz, galderoia, ma-zetia edo mazia. Oso jolas ezagunazen sasoi batean, neska-mutikoek ba-tez ere Garizuma garaian jolasten zu-tena.

TXIRIKILETAN

POTXOLOKA

Zer behar da?

Klariona, lurrean marra egiteko. Eta bo-robilak diren objektu txikiak (intxaurrak,hurrak, kanikak, gerezi hezurrak…) etazulo bat: “potxoloa”. Txapela ere era-bil daiteke zulo moduan (ikus argaz-kian).

Nola jolastu?

Potxoloka jolasteko hainbat modu dau-de. Hona hemen sinpleenetako bat:

Kaniketan bezala: intxau-rrak/hurrak lurrean egin-dako zuloan sartzen saia-tzea, hatzarekin bultzatu-ta edo airean jaurtita. Sar-tuz gero, beste jokalari ba-tzuei bidean geratutako in-txaur/hurrak irabaztenditu. Txandaka egiten da,aldiko intxaur/hur banajaurtitzen.

Beste jolas bat, pixka batkonplexuagoa, ume handixeagoen-tzat:

1. Txapel/txano bat erabil dezakegu“potxolo” moduan; lurrean jarrikodugu, eta hurrak bertara jaurti. Za -ku forma eman, hurrak errazagosar daitezen.

2. Jokalari denek hur kopuru beraizango dute hasieran: adibidez 15hur. Nahi beste jokalarik parte hardezakete.

3. Marra bat marraztu, potxolotik 2-3 pausora. Txandaka jaurtiko di-tuzte hurrak jokalariek handik po-txolora (jaurtialdi bakoitzerako hus-tu egingo da). Hurrak esku baka-rrarekin jaurti behar dira, eskuka-da batean. Ez da beti hur kopurubera jaurtiko.

Hauxe da araua: potxolora pareka sar-tu behar dira hurrak (2 edo 4); beste-la, jokalariak bi hur galduko ditu (pol-tsa batean sar ditzakegu). Lehenengo,

1818

Intxaurrak edo hurrak ‘potxolo’ edo zulo batera sartzea

bi hur jaurtiko dituzte jokalariek. Gero hiru, ondoren lau…Bostera iristean, berriro birekin hasiko dira. Jaurti aurretik,abisua emango dute:

Bi-bi! (2 hur jaurti eta 2 sartu behar dira potxoloan)

Hiru-hiru! (3 hur jaurti eta 2 sartu)

Lau-lau! (4 hur jaurti eta 2 edo 4 sartu)

Bost-bost! (5 hur jaurti eta 2 edo 4 sartu)

4. Jaurti beharreko hur kopurua ez duen jokalaria erretiratuegingo da. Jokalari bakarra geratzen denean amaitukoda jolasa: hura da irabazlea, eta baita hur gehien di-tuena ere! Aukera bat: hurrak zuritu eta denen arteanjatea. Iturria

Hainbat lekukok eman digute jolas honen berri, besteak bes-te Eskoriatzan, Eibarren, Bergaran, Antzuolan eta Oñatin.Bereziki Elorrioko Pantxi Treviñoren azalpenak hartu dituguaintzat jolas hau proposatzeko. Intxaur eta hur sasoiko jo-lasa da: umeek “potxolo” bat egiten/bilatzen zuten, eta harajaurtitzen zituzten. Jolas honek hainbat izen ditu, herrian he-rri desberdinak: potolo, potxola, txolo, potxi, botxo, potxo,txitxilinpotxo, txikotxa... Eskoriatzan potxolo jaso dugu, po-txoloka jolastea. Intxaurrak eta hurrak kaniken aurrekariakdira.

POTXOLOKA

19

KASTORREAN EDO KRINKETEAN

Zer behar da?

Intxaur mordoxka eta hurra bat. Eta klariona, lurrean ma-rrak marrazteko.

Nola jolastu?

1. Bi marra zuzen marraztu lurrean, bi errail, klarionare-kin. Elkarren para lelo izan behar dute. Bi marren arte-an bi-hiru pausoko tartea egon daiteke.

2. Hasi aurretik, intxaurrak banatu behar dira. Jokalari de-nek intxaur kopuru bera izango dute (demagun, 5).

3. Jaurtitzen nor hasiko den erabakitzeko, lurrean ma-rraztutako marra erabili. Jokalari denek intxaur bana jaur-tiko dute, eta marratik ahalik eta gertuen geratu behar-ko da intxaurra, baina pasatu gabe. Gertuen uzten due-na izango da jaurtitzen lehena.

4. Intxaurrak ilaran jarri, marraren gainean. Ilararen erdianKastor jartzen da, hurra bat; aldamenetan intxaurrak. El-karrengandik nahiko gertu egon behar dute intxaurrek,baina elkar ukitu gabe. Jokalari bakoitzak intxaur bat ja-rriko du (joka lari gutxi badira, bakoitzak bi).

Intxaurrak lurrean ilaran jarrita egiten den jolasa

2020

5. Jokalariak beste marraren atzeanjarriko dira, eta intxaur bana jaur-tiko dute, txandaka. Helburua ila-rako intxaurrak jo eta marratikkanpo uztea. Hala, jokalariak ma-rratik ateratako intxaur hori iraba-ziko du (bestela, jaurtitako intxau-rra galduko du: lurrean geratukoda). Kastor (hurra) marratik aterazgero, ilarako intxaur denen jabeegingo da. Berriro jarri beharkodira intxaurrak ilaran (bakoitzakbana edo bina).

6. Intxaur denak galtzen dituen joka-laria erretiratu egingo da. Aurkarigabe geratzen denak edo intxaurgehien dituenak irabaziko du. Pun-tuetara ere jolas daiteke: ilaratik ate-ratako intxaur bakoitzeko puntu bat;Kastor (txikia) ateraz gero, hiru pun-tu. 10 puntura iristen dena irabazle.

Iturria

Birla edo bolo jokoaren antzeko jola-sa. Antzuolan egindako mahaingurubateko lekukotasunak izan ditugu kon-tuan, eta Amorebieta-Etxano, Muxikaeta Aulestiko adinekoen testigantzakere bai.

Jolas honek hainbat izen ditu: krinke-tian (Antzuola), kastorrera (kistorrera,kastorran, kastorrian...), txistiñera, txis-torrera, intxaurreta... Erdiko fruitutxoa,txikiena (hurra normalean): kastor, kis-tor, kaixtor, txistor, katxine, txakiña, txis-tiñe, kiskiñe, katxorra... Toki batzuetanintxaur handi borobilenek, ustez pilo-ta lanerako onenak direnek, ere izenadute: Antzuolan tartakaiñua esatendiote. Beste fruitu batzuekin ere jolas-tu daiteke, eta baita fruituen hezurre-kin ere.

KASTORREAN EDO KRINKETEAN

21

Koloretako burudun orratzak eskuan gordetzea

Zer behar da?

Koloretako burua duten orratzak.Orratzen ordez egurrezko txotxakerabiliz gero (punta bat margotuta),txikiagoentzat ere egokia da (3 urte-tik aurrera).

Nola jolastu?

1. Umeak binaka jarriko dira. Umebakoitzak orratz kopuru bera izan-go du (adibidez 5).

2. Umeetako batek orratz bat gorde-ko du eskuan, ukabila itxita, etabesteak orratza nola dagoen as-matu behar du: gora begira ala be-hera begira (punta ala buru).

3. “Punta ala buru?”, galdetuko duukabila itxita duenak. Eta asmatubehar duenak bietako bat esangodu: adibidez, “Punta!”. Eskua ire-kitzean orratzak punta gora begi-ra baldin badauka, asmatu du. Be-rarentzat da orratza.

4. Bi jokalarietako bat orratzik gabegeratzen denean bukatuko da jo-lasa.

Posible da beste jolas batzuk egiteaere: orratza bi eskuetako zeinetandagoen asmatu behar izatea. Edo al-diko orratz bat baino gehiago ezkutatu,eta zenbat gorde dituzten asmatzeaedo orratz horiek “punta ala buru” dau-den asmatzea.

Iturria

Elgoibarko Miren Vallejoren azalpe-netan oinarritu gara. Garai batean ohi-koa zen arropa etxean jostea, eta etxeguztietan izaten ziren orratzak. Kolo-retako burua zutenak erakargarriak zi-ren umeentzat, eta jolasak asmatzekobidea ematen zuten.

22

PUNTA ALA BURU?

23

ORRATZETANOrratzei hatzarekin bultza eginez egiten den jolasa

Zer behar da?

Koloretako burua duten orratzak.Orratzen ordez txotxak erabiliz gero(ikus argazkian), ume txikiagoekinere egin daiteke (3-4 urtetik aurrera).

Nola jolastu?

1. Umeak binaka jarriko dira.Zotz eginda egin ditzakete bi-koteak; ikus Arriola-marriolakanta-jolasa.

2. Lurrean egiteko jolasa da (mahaibaten bueltan eserita ere egin dai-teke). Bakoitzak orratz bat ipini-ko du lurrean (edo mahai gai-nean). Ume bakoitzak orratz ko-puru bera izango du (adibidez5).

3. Lortu behar dena: orratzen pun-tak gurutzatzea. Nola? Kanikekinbezalaxe: hatz batekin bultzaeginda, txandaka. Puntak guru-

tzatzea lortzen duenarentzatizango dira bi orratzak (txotxekin,berriz, aski da puntak punta uki-tzea).

4. Noiz bukatzen da jolasa? Biumeetako bat orratz gabe gera-tzen denean.

Iturria:

Bereziki Eskoriatzako Mari KarmenPagaldairen eta Elgoibarko Miren Va-llejoren azalpenak izan ditugu kon-tuan. Jolas honi orratzetan egitea esa-ten zaio, eta baita orratz-orrazka edoalfilerka ibiltzea ere.

TORTOLOSEKIN JOLASEAN

Tortolosak arkumeen hanketako hezu-rrak dira: bakoitzak bi ditu, atzeko be-laun bakoitzean bana; ardiarenakedo ahariarenak ere izan daitezke.

Dadoen aurrekariak dira, lau alde des-berdin dituztelako. Oso antzinatik jo-lasten da tortolosekin, munduko toki as-kotan. Antzinako Grezian eta Erroman,esate baterako. Grezian astragaloi dei-tzen zieten, eta etorkizuna iragartzekoere erabiltzen zituzten (astragalo-mancia).

Tortolosetan jolasteko, pilotatxo bat edokanika bat erabiltzen da. Pilotatxoagora bota eta berriz hartu behar da,baina bitarte horretan tortolosekin jo-lastuz.

Guk bi proposamen ditugu, zailtasunmaila diferentekoak (umeen adinarenarabera):

Tortolosak hartzea. Pilota airean da-goen bitartean, tortolosak hartzea,banan-banan.

Tortolosak jiratzea (zailagoa). Pilotaairean dagoen bitartean, alde jakin ba-tera begira dauden tortolosak hartzea,eta besteak jiratzea, tokatzen den al-dera begira jartzeko.

Tortolosek hainbat izen dituzte. He-rriaren arabera, desberdin deitzenzaie: tortolisak, tortolatxak, asakasak,sakak, sakaponak, sakalaponak, apo-nak, txarpak, kaloak, kaioak, uneta-koak, kurkuluxak, tabak (gaztelaniatikhartua)...

Hauek dira Debako bailaran jaso di-tugun izenetako batzuk: Aretxabaletantortolosak esaten zaie: tortoliska ibil-tzea. Eibarren, Tortolisak edo aponiak

(baita asajietan egitea ere). Elgoibarrensakaponak izena ere jaso dugu. Arra-saten eta Aramaion asakasak, Oñatinsakaponak...

Tortolosen aldeen izenak ere aldatu egi-ten dira toki batetik bestera.

Gaur egun plastikozko tortolosak sal-tzen dituzte, koloretakoak. Horiek era-bil ditzakegu jatorrizko hezurren ordez.

Aldeen izen hauek erabiliko ditugu guk

24

25

TORTOLOSAK HARTZEAPilotatxoa airean dagoen bitartean tortolosak hartzea

Zer behar da?

Pilotatxoa (edo kanika) eta torto-losak, betikoak edo plastikozkoak;harritxo borobilduak ere erabildaitezke.

Nola jolastu?

1. Lau-bost pertsonako taldeakosatu, eta lurrean eseri, biribi-lean.

2. Bost tortolosarekin/harritxorekinjolastuko dugu. Lehenengo jo-kalariak tortolosa denak hartu,eta dadoen modura botakoditu lurrera. Ondoren, pilota-txoa gora bota, eta airean da-goen bitartean esku horrekin tor-tolosa bat hartuko du eta segi-dan bueltan datorren pilota. Pi-lota berriz bota, eta bigarrentortolosa hartuko du. Eta berdinhurrengoekin ere.

3. Huts egiten badu, hurrengo jo-kalariaren txanda izango da.

4. Tortolosa guztiak hartzea lor-tzea da erronka. Denak ez di-renez esku bakarrean kabi-tzen, posible da behin tortolo-sa hartuta, beste eskura pasa-tzea.

Hartzeaz gainera, tortolosen jola-serako jiratzea ere ezinbestekoada. Ikus hurrengo jolasa.

Iturria:

Hainbat lekutako adineko emaku-meek eman digute tortolosei bu-ruzko informazioa. Besteak besteArrasate, Eibar, Antzuola, Mañaria,Durango, Orio eta Hernani.

TORTOLOSAK JIRATZEAPilotatxoa airean dagoen bitartean tortolosak jiratu eta hartzea

Zer behar da?

Tortolosak (plastikozkoak saltzen di-tuzte) eta pilotatxoa (edo kanika).

Nola jolastu?

1. Jokalari denak lurrean eseriko dira,biribilean, talde txikiak osatuta.

2. Bost tortolosarekin jolastuko dugu.Tortolosek lau alde dituzte:

Saka (etzanda, zuloarekin)Pon (etzanda, zulo gabe)Kulo (tente, zuloarekin)Karne (tente, zulo gabe)

Tortolosen aldeen ordena zehaz-tuko da: zein aldetara jarri beharditugun tortolosak. Horretarako,tortolosa bat bota: zein aldetara ge-ratzen den, horrelaxe jarri behar-ko dituzte tortolosa denak.

3. Lehenengo jokalariak bost tortolo-sak hartu, eta dadoen modura bo-tako ditu, erabakitako aldearen ize-na (adibidez “Kulo!”) esatearekinbatera. Zein aldetara geratu direnbegiratu, eta aurrez erabakitako al-dera begira jarri beharko ditu de-nak (adibidearekin jarraituz: denakKulo aldera). Horretarako, pilota-txoa gora bota, eta airean dago-en bitartean, esku horrekin tortolosabat mugituko du, alde egokira be-gira jartzeko. Pilota berriz bota, etagauza bera egingo du oker daudenbeste tortolosekin, banan-banan. Ji-ratzeko ahalegin bakoitzean, tor-tolosak zenbatzen joango gara:

Kulo (edo dena delakoa: Pon, Saka, karne) bat!Kulo bi!Kulo hiru!Kulo lau!Kulo bost!

2626

27

TORTOLOSAK JIRATZEA

4. Huts eginez gero, hurrengojokalariaren txanda izangoda.

5. Tortolosa denak aurrez eraba-kitako aldera begira jarri on-doren, bukatzeko, denak ba-nan-banan hartu. Ikus aurrekojolasa: Tortolosak hartzea. De-nak jiratu eta hartzea lortzenduena txapeldun!

Beste aukera batzuk, tortolosekintrebatzen doazenentzat:

Tortolosak lau aldeetara begirajarri, aurrez erabakitako hurren-keran (adibidez, 1. Kulo, 2. Saka,3. Pon eta 4. Karne. Lehenengo de-nak Kulo aldera jarri; hori lortuzgero, denak Saka bihurtu, ondorenPon eta bukatzeko Karne).

Hauxe da modu tradizionala, ohi-ko jolasteko modua. Tortolosaklau aldeetara begira jartzea (au-

rreko aukera) baina aldi berean ji-ratuz eta hartuz: bat jiratu, eta au-rrez jiratutako beste bat hartu, pi-lota airean den bitartean.

Iturria:

Hainbat herritako emakumeen tes-tigantzak izan ditugu aintzat: Arra-sate, Antzuola, Aretxabaleta, Le-gazpi, Aulesti, Durango, Mañaria,Lezo...

Tortolosen lau aldeek ez dituzteizen berak toki guztietan. Deba-goienean bertan izen desberdinakjaso ditugu: Saka edo Asakas, Ponedo Pones, Aldar, Kuku edo Kuloeta Karne edo Karnes. Ezagunenakiruditu zaizkigunak aukeratu ditu-gu. Eibarren, aldeen izenak ho-nakoak dira (Eibar aldeko hizte-gia): Putzasaje, Bixak, Hirurak etaErregiak.

TXINGOAN JOLASEAN

Txingo, txingoan edo txingoka ibiltzea: oin bakar baten gai-nean saltoka ibiltzea, bestea airean edukita. Hiztegietan da-tozen sinominoak (Labayru, UZEI eta Harluxet): txangika, xin-gilka, oinka-oinka, kisketean, intxintxorrean, trinkitin, xingilikaeta xingili.

Txingoka egiten diren bi jolas jaso ditugu AAhotsak.eus proiek-tuan. Bietan zenbakiak eta laukiak marrazten dira lurrean,baina jolas bakoitzak bere berezitasunak ditu:

• Harri-harrika: Txin-go jolas ezagunena.Objektua -harri txikibat, normalean- es-kuarekin jaurtitzen dalauki barrura: lehe-nengo 1 zenbakira,gero 2.era, ondoren3. era... horrela zen-baki guztiak igaroarte. Txingoan joan-da batu behar da ha-rritxoa, aldiro-aldiro,eta bidean ezin diralaukietako marrak oi-

narekin zapaldu. Lurrean marraztutako laukiek gurutzeforma hartzen dute, eta gurutzea sortzen den lekuan bi

hankak jartzen dira lurrean: lauki bakoitzean oin bat.Buelta emateko lekuan atseden-lekua egon daiteke.

• Txingor-gaineanedo txindurrika:Objektua -kaxa bi-ribil zapal bat, nor-malean- 1 zenba-kian ipintzen da,eta handik aurreraostiko txikiak ema-nez eraman beharda, zenbakiz zen-baki. Kaxa ezin damarren gaineangeratu, eta oinare-kin ere ezin da marrarik zapaldu. Lurrean marraztuta-ko laukiek ez dute gurutze formarik, eta bukaeran atse-den-lekua dago, buelta ematen den tokian.

Hainbat izen erabiltzen dira txingo jolasak izendatzeko.Deba bailaran txingoka edo txingoan izenez gainera, hauekere jaso ditugu: Aretxabaletan harri-harrike eta txantxikur-ke, Elgoibarren txingor-gaiñian (edo txingorriñian), Berga-ran txindurrika eta txantxirrika, Eskoriatzan txantxitxuske, An-tzuolan txintxurruska, Arrasaten losa-losaka eta hanka-kos-koka...

2828

29

HARRI-HARRIKA EDO TXINGOKAHarritxo bat jaurti eta txingoka egiten den jolasa

Zer behar da?

Klariona eta harritxo bat.

Nola jolastu?

1. Klarionarekin laukiak marraztu lu-rrean (gurutze bateko edo biko egi-tura osa daiteke, lauki gehiago edogutxiago jarrita; ikus 28 orrikomarrazkia). Lauki bakoitzari zen-baki bat jarri.

2. Harri bat jaurti, eta marra jakin ba-tetik gertuen uzten duena izango dajolasten lehenengoa.

3. Txingoka (hanka bakarrarekin)egin beharreko jolasa da. Banaka

egiten da, txandaka. Lehenengo jo-kalariak harritxoa lehenengo lau-kitxora botako du. Harria laukitxobarruan geratzen bada (marrarikukitu gabe), jokalari hori hasiko dajolasten.

4. Hanka baten gainean taulaz taulasaltoka joango da jokalaria, txin-goka (gurutzea sortzen den tokianizan ezik: han hanka bakoitzazenbaki batean jarriko du) etamarrarik zapaldu gabe. Bueltako bi-dea egitean, bigarren laukian da-goenean, makurtu eta harria har-tuko du 1.go laukitik, hanka baka -rrarekin betiere.

5. Bide guztia ondo eginez gero, jo-kalariak harria bigarren laukirabotatzeko aukera izango du. Etaharri hori hartzea lortuz gero,3.era jaurti eta hura hartzekoa.Zenbaki guztiekin egin beharko dugauza bera. Harria ez bada da-gokion laukian erori, hanka gai-nean ibiltzean marrak zapalduz

gero edo txingo egiteari utziz ge -ro, txanda hurrengo jokalariarenaizango da.

6. Zenbaki denak egiten dituenakirabaziko du, ibilbidea osatzealortzen duenak.

Iturria:

Txingo jolasik ezagunena da. Txingo-ka diogunean, normalean jolas honi bu-ruz ari gara. Besteak beste Aretxaba-leta, Aramaio eta Arrasateko adine-koen testigantzak izan ditugu kon-tuan.

30

TXINGOR-GAINEAN EDO TXINDURRIKAObjektu bat zenbakiz zenbaki eramatea, txingoan

Zer behar da?

Klariona eta objektu bat. Kaxa zapalbiribil bat da egokiena, baina harrizapal bat ere erabil daiteke. Kaxakpisu pixka bat izatea komeni da.

Nola jolastu?

1. Klarionarekin laukiak marraztulurrean (ikus 28 orriko marrazkia).7 edo 9 lauki izan daitezke. Lau-ki bakoitzari zenbaki bat jarri.

2. Objektua lehenengo laukitxoanipini, 1 zenbakian.

3. Txingoka (hanka bakarrarekin)egin beharreko jolasa da. Bana-ka egiten da, txandaka. Jokalariakobjektuari ostiko txikiak emangodizkio, eta laukiz lauki eramangodu.

4. Objektua ez bada dagokion lau-kian geratu (edo tarteko marra ba-ten gainean geratu bada) edo jo-kalariak txingo egiteari utzi badio

(hanka lurrean jarri badu), txan-da hurrengo jokalariarena izangoda. Buelta emateko tokian, atse-den-lekuan, posible da bi hankaklurrean jartzea.

5. Ibilbidea osorik egiten duenak ira-baziko du.

Iturria:

Txingo jolas hau ez da harri-harrikabezain ezaguna, baina hala erehainbat herritan jaso dugu. Elgoiba-rren eta Bergaran, esaterako. Herribatzuetan bietara jolasten zuten. El-goibarren txingor-gainian edo txin-gorriñian esaten zioten jolas honi etabaita Primeretan ere (izan ere, gaz-telaniaz A primeras esaten zioten);Bergaran, berriz, txindurrika aritzea.Lustre edo betun kaxak erabiltzen zi-tuzten, lurrez beteta (arinegiak ez iza-teko). Zapatei distira emateko era-biltzen zen betuna, eta umeek kaxahutsa gorde egiten zuten.

K A N T A J O L AS

A

K

K E I N U K A

Ume txikiekin egiteko kanta-jolasak bildu ditugu atal

honetan, keinuetan oinarritzen direnak. Jolas hauek

urtebetetik gorako umeekin erabil daitezke, haiek al-

tzoan hartuta. Kanta-jolasa ikasten dutenean, beraiek

bakarrik egin dezakete: abestia kantatu, eta keinuak

egin.

Lau kanta-jolas jaso ditugu, eta lauretan animaliak

aipatzen dira: idia, ahuntza, txakurra, azeria, oiloa,

txakurra, katua... keinuak egiteko aproposak denak

ere.

BINBILI-BONBOLOAnimaliak aipatzen dituen haur kanta

Binbili bonbolosendo loakerra Frantzian balegoakerrak kanta,idiak dantza,ahuntzak danbolina jo!

34

Nola erabili?

Ume txikiekin abesteko moduko abestia da, kei-nuak egiteko aukera ematen duena. Abestuahala, umeek keinuak egin ditzakete: “idiakdantza” esaten denean besoak jaso, dantzanbezala, eta “danbolina jo” esaten denean, eskubatean danbolina eta bestean makila balute be-zala egin.

Ume guztiek batera abes dezakete, eta elka-rri begira keinuak ere errazago ikasiko dituz-te.

Ume txikia altzoan hartuta edo sehaska kantamoduan ere erabil daiteke.

Iturria:

Kanta herrikoia da. Besteak beste Arrasaten,Elgoibarren eta Bergaran jaso dugu. Abestia-ren bigarren lerroko hitzak bi eratara jaso di-tugu: “Zein da lo?” eta “sendo lo”. “Binbili-bonbolo” onomatopeia ere bada, zabukaedo kulunkan esan nahi duena. Kanta hau se-haska kanta moduan ere erabiltzen da.

35

TXAKURTXUAUmea altzoan hartuta edo keinuka egin daitekeen kanta

Txakurtxua txau-txau-txauTxerritxua kurrin-kurrinTxilibitutxua txiruliruliA ze neskamotza/mutilmotza nauan ni!

Nola erabili?

2-3 urtetik gorako umeek abestia kanta-tu eta keinuak egin ditzakete, kanta ho-nek horretarako aukera ematen du eta:txakurra, txerria eta txilibitua keinuka eginditzakete.

Txikiagoekin, altzoan hartuta egin daiteke(helduak umeari kantatu).

Iturria:

Donostiako Xerafina Iriarteri jasotako kan-ta da, antzinakoa; umetan Iruran biziizan zen, eta han ikasi zuen kanta.

36

KATARRAMIXONLaztanak emanez egiten den elkarrizketa erako kanta

-Katarramixon-Nun ixen?-Gaztelun-Zertan?-Gaztaia ta ogixa ekartzen-Nun itzi?-Bentanan-Nork jan?-Katuak-Niri bapez!Xapi-xapi-xapi-xapi!

Nola erabili?

Umeak txikiak direnean, altzoan hartuta egin daiteke (umeaaurrera begira jarrita). Hasieran, umeak ikasi arte, helduakumearen eskuak hartzen ditu eta eskutxoekin aurpegia laz-tantzen dio, abestia kantatuz. “Xapi-xapi-xapi” esaten denean,katuarena egiten da: aurpegian hatzekin laztandu, baina le-hen baino azkarrago.

Behin umeak kanta ikasten duenean, heldua eta umea parezpare jar daitezke (umea altzoan, helduari begira), eta nor-berak bere aurpegia laztandu abestia jarraituz.

Ume handixeagoek binaka jarrita egin dezakete. Denek ba-tera kanta dezakete abestia, eta batak besteari aurpegia laz-tandu.

Iturria:

Arrasateko Begoña Arregiri jasotako kanta-jolasa da.

ARRE-ARRE MANDAKOAltzoan salto eraginez egiten den kanta

37

Nola erabili?

Umea altzoan hartuta egiteko jolasa da, kantatuahala umeari salto eragitekoa; heldu batek (ala umenagusiago batek) txikia altzoan hartuko du, etakantatu egingo dio, belaun biak saltoka mugituz.Batzuek altzoan izan beharrean hanka bakarrarengainean ipintzen dute umea, esku bietatik helduta,eta oin bat gora eta behera mugitu.

Umeak berak panpin batekin ere egin dezake,handixeagoa denean: berak kantatu, panpinaaltzoan hartuta edo oinaren gainean jarrita, goraeta behera mugituz.

Iturria:

Arrasateko Ana Mari Axperen azalpenak izan ditugukontuan, baina kanta-jolas hau oso ezaguna da, etahainbat herritan jaso dugu: Aramaion, Oñatin, An-tzuolan, Elgoibarren, Eibarren, Andoainen, Elo-rrion... Aldaera denak antzekoak dira. “Zapata etagerriko” esan beharrean, “zapata eta soineko” erejaso dugu. Donostiako Xerafina Iriartek beste buka-era bat ematen dio kantari, umearen izena esan be-harrean: “Altza, altza, Periko!”

Arre-arre, mandakoBixar TolosarakoEtzi IruñarakoHandik zer ekarriko?Zapata ta gerriko!Norendako?Norendako?Mikelendako! (umearen izena) / Gure umetxuendako!

KUKURRUKUElkarrizketa erako kanta-jolasa

-Kukurruku!-Zer duzu?-Buruan min!-Zeinek egin?-Azeriak-Azeria non?-Errotapian-Zertan?-Garia biltzen-Garia zertarako?-Oiloari emateko-Oiloa zertarako? -Arrautzak jartzeko-Arrautzak zertarako?-Frijiduta jateko!

Nola jolastu?

Ume txikiekin (2-3 urte), altzoan hartu eta umea gora etabehera erabili, kantatu bitartean.

Handiagoekin (5 urtetik aurrera), umeak bi taldetan bana-tu eta elkarrizketa egin dezakete, parez pare jarrita. Elka-rrizketa hori antzeztu egingo dute, keinuak eginez, eta goraeta behera mugi daitezke (orain zutik, orain makurtuta; hiz-ketan daudenean, zutik).

38

39

Iturria:

“Kukurruku” kanta-jolasa antzinakoa da, eta hainbat aldae-ra ditu. Herri askotan jaso dugu: Eskoriatza, Arrasate, Antzuola,Bergara, Andoain, Amasa-Villabona… Jolasteko bi modu dau-de, umeen adinaren araberakoak:

1. Ume txikiak altzoan hartuta kantatzen zuten (normalean hel-duek), umea gora eta behera mugituz. Arrasateko Aran-txa Iregiri eta Bergarako Bittori Aranbururi jasotakoen ar-teko nahasketa bat egin dugu guk, eta kutsu erlijiosoa ken-du diogu.

2. Umeek gurdi gainera igota egiten zuten jolasa ere bazen,baserri girokoa. Ume bat pertikara igotzen zen, eta bes-teak azpian egoten ziren, burkoltzan, kontrapisua egiten.Elkarrizketa izaten zuten, pertika gora eta behera zera-biltela. Gero, beste ume bat igotzen zen pertikara. Jolasarriskutsua izan zitekeen pertika gainekoarentzat, jolasarenbukaeran gurdia denek batera kolpera uzten zutelako, etabaserri batzuetan debekatu egiten zieten gurdian jolastea.

Elkarrizketa luzeak zein laburrak, denetik jaso dugu. ArrasatekoBegoña Arregiren baserrian aldaera hau erabiltzen zuten:

- Kukurruku! (pertika gainekoak)- Zer behar duzu? - Txokolatea (pertikan zegoenak

nahi zuena erantzuteko aukera zuen)- Norentzako? - Mikelendako (pertikakoak gurdian

zegoen ume baten izena esaten zuen, eta hura zen pertikara igotzen hurrengoa).

KUKURRUKU

ESKU-JOLASAK

Atal honetan eskuekin egiten diren jolasak batu ditu-

gu, txaloka egiten diren jolasak ez ezik baita beste-

lakoak ere: atzamarren izenak ikasteko kanta-jolasa,

eskuak mugitzekoak... Izan ere, eskuek eta hatzek jo-

laserako aukera handia ematen digute, ume-umetatik.

Lau txalo-jolas proposatzen ditugu. Jatorrian ez ziren

esku-jolasak, antzinako kantak baizik; ikastetxeko jo-

lastokian bihurtu dituzte esku-jolas, biziberritzeko. Be-

harra ikusten baitzuten: umeek zerabiltzaten txalo-jo-

las gehienak gaztelaniazkoak ziren.

MARU-MARUTXOEskuak mugituz egiten den kanta-jolasa

Maru-marutxoEragiozueskutxo horriBehin batari tabehin bestiari

Nola jolastu?

Umea oso txikia denean, helduak kan-tatuko dio, eta umeak eskutxoa mugi-tuko du. Kanta ikasten duenean, ume-ak berak kantatuko du, eskutxoak mu-gituz: lehenengo bata eta gero bestea.

Iturria:

Kanta hau antzinakoa da. Guk Elgoi-barko Miren Vallejori jasotakoa erabilidugu. Lezoko Mari Tere Pagolari an-tzeko beste aldaera bat jaso diogu:

Eragiozu eskutxoari, eskutxo eder galant horri. Behin batari eta gero besteari, eragiozu eskutxoari

42

ATXIA-MOTXIAElkarri hatzak harrapatzeko jolasa

Atxia-motxia, pirulin pan,nere semie errotanErrota txikiñien klin-klanBotikario, kalendario,hemen etxien zenbat hatz?X (zenbaki bat, batetik hamarrera) hatz!Kosk ala min?

Nola jolastu?

1. Umeak binaka jarriko dira, lurrean ese-rita. Umeetako batek bi eskuak lurreanjarriko ditu: zabalik, esku-ahurra be-heratz begira.

2. Umeek abestia abestuko dute,batek besteari banan-banan atza-marrak ukitzen dizkion bitartean(bestea geldi egongo da).

3. Abestiaren bukaera aldera, “he-men etxien zenbat hatz?” galde-tuko dio hatzen jabeari. Eta harkzenbaki bat esan beharko du,1etik 10era, nahi duena. Adibi-dez, “hamar hatz!”. Orduan, ha-tzak kontatzen hasiko da besteumea, banan-banan ukituz. 10zenbakira iristen denean, besteumeari hatzen bat edo eskua ha-rrapatu beharko dio, horixe bai-ta jolasaren helburua.

4. Hatzen bat harrapatuz gero,“Kosk ala min?” galdetuko dio ha-tzaren jabeari, eta hark bietakobat esan behar du. “Kosk” esatenbadu, kopetan kolpe txiki bat ja-soko du, eta “min” esaten badu,esku gainean atximurkada.

Umeak badira elkarrekin jolasean da-biltzanak, 4. puntua kendu egin dai-teke. Ume txikiarekin jolasean dabi-lena heldua denean, berriz, ez dago“Kosk ala min?” egiteko arazorik, hel-duak bere indarra ondo neur baite-zake. Umeek sustoa hartzen dute, mi-nik ez, eta hori gustatu egiten zaie.

Iturria:

Debagoienean jaso dugu. Izenakberak aldaerak ditu: Atxien-motxieneta Atxia-mutxian ere deitzen diote.Letra ere pixka bat aldatzen da herribatetik bestera. Arrasateko LeandraOtxoari jasotakoa erabili dugu guk.

43

ATZAMARREN IPUINAArrautzaren jolas-ipuina

Nola jolastu?

3 urtetik aurrerako umeek beraien kasa egin dezakete. Ume guz-tiek batera konta dezakete arrautzaren ipuina, hatzak erakutsiz.Lehenengo hatz txikia, gero nagia, segidan luzea, ondoren era-kuslea eta azkenik lodia. Hatzen izenak ikasteko ere baliatu dai-teke jolas hau.

Ume txikiagoekin ere egin daiteke, umea altzoan hartuta eta harihatzak ukituz, umeak berak ikasi eta bere kabuz egitea lortu arte.

Iturria:

Atzamarren jolas hau aspaldikoa da, eta hainbat aldaera ditu,denak ere antzekoak. Guk bereziki Arrasateko Bixente Pagoa-ga eta Faustina Galdosen aldaerak izan ditugu kontuan.Arrautza erosi eta jan bitartekoak kontatzen dira beti ipuinean.Hona beste aldaera bat, Andoaingo Ixiar eta Kristina Mendikuteahizpei jasoa:

Honek txotxak bildu,honek sua piztu,honek arraultza prejitu,honek pixka bat probatu / honek gatza bota,eta honek dena jan! Dena jan!

44

Honek arrautzia ekarri (hatz txikiari heltzen)honek sua egin (hatz nagia, bigarrena)honek zartaginian ipiñi (hatz luzea)honek probau (hatz erakuslea)ta honek, txarri tripionek/potoluonek,dana jan! (hatz lodia)

LEHENENGOTXO HORIAtzamarren izenak ikasteko kanta-jolasa

Nola jolastu?

Ume guztiek batera kantadezakete, hatzak erakutsiz: le-henengo hatz txikia, geronagia, segidan luzea, ondo-ren bizkorra eta azkenik lo-dia.

Ume txikiagoekin ere egindaiteke, umea altzoan hartu-ta eta hari hatzak ukituz,umeak berak ikasi eta berekabuz egitea lortzen duenarte.

Iturria:

Elgoibarren eta Bergaran jasodugu. Jatorrizko bi aldaerakhitanoz daude (“duk hori”),eta guk zutanoz jarri dugu(“da hori”); hitanoz egin nahiizanez gero, txandaka egindaiteke: hatz batekin tokaeta hurrengoarekin noka.

Lehenengotxo hori, punta bihatz hori, beste guztien artian txikia da hori. Larala lara... Bigarrentxo hori, punta bihatz hori, beste guztien artian nagia da hori. Larala lara... Hirugarrentxo hori, punta bihatz hori, beste guztien artian luzia da hori. Larala lara...

Laugarrentxo hori, punta bihatz hori, beste guztien artian bizkorra da hori. Larala lara... Bosgarrentxo hori, punta bihatz hori, beste guztien artian lodia da hori. Larala lara...

45

46

MARIGORRINGOEguraldia iragartzeko jolasa

Marigorringo, zurigorringo/Amandre Gorringobihar zer egingo?Eurixa ala eguzkixa egingo?

Zer behar da?

Paperezko amona mantangorri bat. Ez da erraza beneta-koak topatzea eta, gainera, ume hain txikiekin arriskuanegongo lirateke. Horregatik, hobe paperezkoak egitea. Pa-per gorriarekin egin ditzakete, puntu beltzak margotuta.

Nola jolastu?

Ume bakoitzak esku gainean papertxo gorri bat jarriko du(amona mantangorri baten itxura baldin badu, hobeto); lis-tu apur batekin itsasi dezakete esku gainera. Behatz pun-tan jartzea da beste aukera bat.

Kanta kantatuko dute, eta gero putz egin. Papertxoa heganateratzen baldin bada, eguzkia egingo duen seinale. Bes-tela, ba euria dator.

Iturria:

Aspaldiko sinesmen baten arabera, amona mantangorriekeguraldia iragar dezakete. Umetako antzinako jolasa da ani-maliatxo hori esku artean hartu, eta eguraldiaren berri gal-detzea. Amona mantangorriari hainbat eratara deitzen zaio:marigorringo, amona gonagorri, katalingorri, marigorri, ma-txingorri/matxingorringo, amandre gorringo… Arrasaten ja-sotakoa da proposatzen dugun kanta-esaeratxoa. Beste al-daera hau ere jaso dugu, Hernanin:

Amona mantangorri, zeruan zer berri?Zeruan berri onak, orain eta beti!Aide mantangorri!

TXALO PIN TXALOTxalo joz egiten den kanta-jolasa

Nola jolastu?

Kanta-jolas hau ume txikiekinegiten da. Helduak altzoanhartuko du umetxoa (aurrerabegira), eskuak hartuko diz-kio eta kanta kantatzearekinbatera eskuekin txalo egi-naraziko dio. Umeak berakkanta ikasi edo bere kabuztxalo egiten duenean, berekasa utziko du. Orduan, hel-duari begira jarriko du umea(altzoan edo beste nonbaiteserita), eta biek batera egin-go dute txalo.

Ume handixeagoekin auke-ra bat umeak binaka jartzeada, eta ume batek bestearitxalo eginaraztea (umeakparez pare jarri daitezke,belauniko, edo bestela batabestearen atzean).

Iturria:

Guk aintzat hartu dugun al-daera Arrasateko Ana MariAxpek kantatutakoa da, eza-gunena, baina aldaera askodituen antzinako kanta da.Beste aldaera bat:

Txalo, txalo, txalo pin txalo Txori txikiakaiolan dago Txalo, txalo,txalo ta txaloTxakur txikiabegira dagoTxalo!

47

Txalo, txaloTxalo pin txaloKatutxuamizpira gainian dagoTxalo, txaloTxalo pin txaloTxalo!

ANTONTXU ZARA ZUTxalo-jolas bihurtutako antzinako kanta

Nola jolastu?

Umeak binaka jarriko dira, eta kantatu bitartean eskuekinegingo dute jolas, txaloka. Umeek beraiek asma deza-kete jolasa (heldu baten laguntzarekin).

Iturria:

Bergaran jaso dugu kanta hau, Maria Luisa Alberdiri.Baita Mañarian eta Erandion ere.

Antontxu, Antontxu zara zukuartillo ta erdigaittikohia saldu dozuAitta datorrenian, ianAma datorrenian, ianetxetik kanpora bialduko zaittu!Aitta datorrenian, ianAma datorrenian, ianetxetik kanpora bialduko zaittu!

48

49

DINGILIN-DANGOLONTxalo-jolas bihurtutako antzinako kanta

Dingilin-dangolon mariñabeti honela bagiñaBeti honela izaterakopoltsia dugu ariña

Nola jolastu?

Umeak binaka jarriko dira, eta kantatu bitartean eskuekinegingo dute jolas, txaloka. Umeek beraiek asma dezaketetxalo-jolasa (heldu baten laguntzarekin).

Iturria:

Arrasateko Faustina Galdosi jaso genion. Bergarako Pau-la Alberdik beste aldaera baten berri eman zigun, oso an-tzekoa:

Tringulo-trangulo mariña, beti honelan bagiña.Beti honelan izatekopoltsia dago ariña.

EGURRETANTxalo-jolas bihurtutako antzinako abestia

Aittitte ta amume bixak egurretanAizkoria galduta, bixak errixetanAi ai ai mutila, txapela gorriaAi ai ai neskatxa, pañelo txuria

Nola jolastu?

Umeak binaka jarriko dira, etakantatu bitartean eskuekinegingo dute jolas, txaloka.Umeek beraiek asma deza-kete txalo-jolasa, helduren ba-ten laguntzarekin.

Iturria:

Ondarroako Antigua Urbietarijasotako aldaera da propo-satzen duguna. Beste herribatzuetan ere jaso izan da.Bergarako Paula Alberdiri ja-sotako aldaera:

Aittaitta ta amamajuan ziran mendira,aixkoria galduta hasarretu ziran.

Aittaittak amamari kopetatik tira,amamak aittaittari belarritik tira.

50

51

KUKUARENA TXALOKATxalo-jolas bihurtutako antzinako abestia

Nola jolastu?

Umeak binaka jarriko dira, eta kantatu bitartean eskuekin egin-go dute jolas, txaloka. Umeek beraiek asma dezakete txa-lo-jolasa, helduren baten laguntzarekin.

Iturria:

Donostiako Arantxa Lasari jaso genion kanta hau. Larrabe-tzuko Maria Elosegiri ere jaso diogu. Kanta herrikoia da, bes-teak beste Imanol Urbieta abeslariak kantatu izan duena.

Aita/ama, nun egiten du kukuak kabia?Txantxangorri kabian, lapurtuz tokia.Tralalala, lapurtuz tokia.Tralalala, lapurtuz tokia.

SOKASALTOKOAKSokasaltoa antzinako jolasa da, eta

mundu osoan ezaguna. Soka bat iza-

tea aski da sokasaltoan jarduteko. Ba-

karka eragin diezaiokegu sokari, soka

laburra baldin bada, eta bi lagunen ar-

tean luzea denean.

Jaso ditugun sokasaltoko kanta-jolasak

ez dira asko, bi arrazoirengatik: elka-

rrizketatu ditugunetako asko umetan

gazteniaz ibiltzen ziren sokasaltoan; es-

kolan jolasten zuten, atsedenaldian, eta

ez zieten euskaraz egiten uzten. Beste

lekuko batzuek, berriz, ez zuten abes-

ten sokan saltoka zebiltzanean. Zen-

bakiak esaten zituzten, salto bakoitze-

ko bat: bat, bi, hiru, lau, bost... Gehien

irauten zuenak irabazten zuen.

54

HARIA MATAZASokasaltorako antzinako abestia

Zer behar da?

Soka luze bat eta leku zabal bat.

Nola jolasten da?

Bi lagunek sokari eragingo diote, eta guztiek batera kantatukodute. Umeek txandaka egingo dute salto sokan, eta ahal dengehien iraun beharko dute saltoka.

Abestiaren bukaeran “haria” hitza errepikatzen da, eta so-kari azkarrago eragingo zaio orduan, saltaginak huts eginarte.

Iturria:

Sokasaltorako abesti hau aspaldikoa da. Guk ErrenteriakoBegoña Lizasoren ahotan entzun genuen, eta Lezoko Xe-bastiana Agirrek ere erabiltzen zuen, umetan. “Loria” hitzareninguruan, uste dugu “lodia” izango dela esanahia (toki ba-tzuetan hala esaten da) eta ez “lorea”: hari mataza lodia.

Haria, mataza, loria Haria, mataza Haria! Haria, mataza, loriaHaria! Haria! Haria!...

55

LIBIRI-LABEROGanaduzain egoten ziren umeek zerabilten kanta

Lai laberoLibiri ta laberoNun da ganauzaina?Ganaua laboretan eta eperra kantetanUsue landetanX (umearen izena) Etxeberrikojira-jirabueltan!

Zer behar da?

Soka luze bat eta leku zabal bat.

Nola jolasten da?

Bi lagunek sokari eragingo diote, eta guztiek batera kanta-tuko dute. Umeek txandaka egingo dute salto sokan, eta abes-tia bukatu arte iraun beharko dute saltoka, sokan trabatu gabe.

Abestiaren une batean saltoka ari den umearen izena esa-ten da, eta une horretan umea jiratu egin behar da, salto egi-teari utzi gabe. Jiratu eta sokatik aterako da, abestiaren bu-kaera da eta.

Iturria

Debagoienean jaso dugu baserri giroko kanta hau, gana-duzain egoten ziren umeek elkarri abesten ziotena. Jatorrianez zen sokasaltorako. Behiren batek ihes egingo ziola ohar-tarazteko erabiltzen zuten, eta elkarri adarra jotzeko ere bai,ondoko zelaikoa erdi lo edo despistatuta ikusten zutenean.Hainbat aldaera jaso ditugu. Arrasateko Faustina Galdosi ja-sotakoa da proposatzen duguna, bukaera aldatuta. Hauxeda jatorrizko bukaera:

Pedro Etxebarrikok (umearen izena eta baserriarena)kaka fraketan!

TXANTXURRILLO EDO TXANTXIBIRIKanta tradizionala, besteak beste sokasaltorako erabiltzen dena

Txantxurrillo kamiñerok / Txantxibiri Kaminok ez dauka dirurikHiru alaba dauzkaezkondu gaberikLaugarrena semia,kapote zaharrakin,Konejua dirudibere bizarrakinTxantxibiri-txantxibiri!...

56

Zer behar da?

Soka luze bat eta leku zabala.

Nola jolastu?

Bi lagunek sokari eragingodiote, eta guztiek batera kan-tatuko dute. Umeek txandakaegingo dute salto sokan, etaabestia bukatu arte iraun be-harko dute saltoka, sokantrabatu gabe.

Beste aukera bat: abestiarenbukaeran “txantxibiri” hitzaesatea behin eta berriz, etasokari azkarrago eragitea,umeak huts egin arte.

Umeen adinaren arabera, jo-lasa konplexuagoa ere egindaiteke. Abestiaren une ba-tzuetan soka gelditu egin dai-teke, eta saltagina makurtuegin beharko da; gero, sokariberriz eragingo zaio eta sal-toka jarraituko du; saltagi-

nak arreta handia jarri behar -ko du, noiz salto egin eta noizmakurtu jakiteko. Adibidez,bukaerako “txantxibiri” esatenhasten garenean, soka geldituegin daiteke eta umea makur -tu; eta ondoren, nahi dugu -nean, sokari berriz eragin, eta“txantxibiri” esaten jarraitu,baina sokari gero eta azka-rrago eraginez, saltaginakhuts egin arte.

Iturria

Antzinako abesti honek hain-bat aldaera ditu. “Txantxurri-llo Kamiñero” aldaera Tolosanjaso genuen, Maria EugeniaUriarteren ahotik; sokasalto-rako erabiltzen zuten, umetan.Mañariako Luzia Inzunzak,berriz, “Txotxo Arratixako”moduan ezagutzen zuenabesti hori bera. “TxantxibiriKamino” moduan ere erabil-tzen da.

ZOTZ EGITEKOAK

Askotan izaten da zerbaiterako zotz egi-teko beharra: zerbait egin behar due-na aukeratzeko (ona den zerbait baldinbada, hobeto), sariren bat edo opari-txoren bat banatzeko, liburuxka hone-tako jolasak egiteko (nor hasi erabaki-tzeko, rolak banatzeko, taldeak egite-ko)… Horrelako egoeretan erabil dai-tezke atal honetan batu ditugun zotz egi-teko kanta hauek. Besterik gabe jolasmoduan ere bai. Zotz eginda aukera-tutako umea biribilaren erdian jar dai-teke, eta horrela txandaka, ume guztiekparte hartu arte.

Zotz egiteko kanta-jolasak gauza posi-tiboetarako erabiltzea komeni da, inorkanpoan uzteko baino gehiago. Ga-rrantzitsua da umeek jolasarekin etaondo pasatzearekin lotzea, eta ez baz-tertua izateko arriskuarekin.

58

ARRIOLA MARRIOLAZotz egiteko antzinako abestia

Arriola marriolaorratza zorrotzaPunta gaitzahari txarraTira-birazirrin zarraneta zast!

Nola jolastu?

1. Asko baldin badira, umeekbiribil bat osatuko dute (zu-tik ala lurrean eserita) etaume bat erdian jarriko da.Umeak gutxi baldin badira,berriz, nahikoa da elkarrenondoan jartzea, eta besteumea haien parean, aurrezaurre.

2. Ume denek kanta kantatu-ko dute, eta umeetako ba-tek gainerako umeak ba-nan-banan hatz erakusle-arekin seinalatuko ditu,abestiaren erritmoa jarrai-tuz. Abestia bukatzen de-nean, “zast” esatean, sei-nalatzen ari den ume horiizango da aukeratua. Zer-tarako? Biribilaren erdianjartzeko, adibidez.

Iturria:

Antzinako kanta da. Guk Arra-sateko Arantxa Iregiri jasota-koa hartu dugu oinarri mo-duan. Hori bai, Antzuolan bes-te aldaera hau ere jaso dugu:

Arriola, marriola, kutxa lakama Pipia torria zerzelin, Kandelak kontuak errebikin, Piñua pin, San Juakin,Karatxo damatxo txiki ta piiin!

59

DON DON KIKILIKONZotz egiteko antzinako abestia

Don Don KilikikonHortxe dator Don RamonSaltsa pikatortolikaPatinean korrika!

Nola jolastu?

1. Asko baldin badira,umeek biribil bat osatu-ko dute (zutik ala lurreaneserita) eta ume bat er-dian jarriko da. Umeakgutxi baldin badira, be-rriz, nahikoa da elkarrenondoan jartzea, eta bes-te umea haien parean,aurrez aurre.

2. Umeak kanta kantatukodu, gainerako umeakbanan-banan hatz era-kuslearekin seinalatuz.Edo bestela denek kan-ta dezakete, eta umeakabestiaren erritmora sei-nalatu. Abestia buka-tzen denean, “ka” esa-tean, seinalatzen ari denume hori izango da au-keratua.

Iturria

Antzinako kanta da. GukArrasateko Begoña Arregi-ri jasotakoa hartu dugu oi-narri moduan, baina buka-erak berri usaina daukalairuditzen zaigu: jatorrizkobertsioan ez zela patinikagertuko, alegia. Kanta ho-nen hainbat aldaera daude.

Beste aukera bat Antzuolanjasotako aldaera hau era-biltzea da:

Din-don,TrikilikonSaltsa fika, tortolikaDeusonAittona Martzelonkrisk eta krask etaKaxkamelonHara bera tronpetahara kirikon

60

DONA DONA KATONAZotz egiteko antzinako abestia

Nola jolastu?

1. Asko baldin badira, ume-ek biribil bat osatukodute (zutik ala lurreaneserita) eta ume bat er-dian jarriko da. Umeakgutxi baldin badira, be-rriz, nahikoa da elkarrenondoan jartzea, eta bes-te umea haien parean,aurrez aurre.

2. Umeak kanta kantatukodu, gainerako umeak ba-nan-banan hatz erakus-learekin seinalatuz. De-nek batera ere kanta de-zakete. Abestia bukatzendenean, “ra” esatean,seinalatzen ari den umehori izango da aukera-tua. Zertarako? “Kanpo-ra” esaten du abestiak,eta ume hori biribiletikkanpo geratuko litzateke.

3. Ume kantariak kantatzenjarraituko du, eta banaka-banaka umeak kanpora-tzen joango da. Ume ba-karra geratzen denean,horixe da jolasa irabaziduena.

Sariren bat edo opariren batbanatu behar denean erabildaiteke kanta hau. Seinala-tutako umea biribilaren er-dian ipintzea izan daitekebeste aukera bat. Hala, umegehienak jarriko dira biribi-laren erdian kantuan, txan-daka.

Iturria

Oso kanta ezaguna da: zotzegiteari ‘dona-dona egitea’ere esaten zaio, abesti honeneraginez. Guk ArrasatekoArantxa Iregiri jasotako al-daera da proposatzen du-guna.

Dona Dona KatonaSutondoan aitonaLepotik behera kutunaA ze neska/mutil tuntunaZu kanpora!

MUGIMENDUZKOAKAtal honetan mugimendu gehien duten

kanta-jolasak batu ditugu: harrapake-

takoak, elkarri helduta edo biribilean

egitekoak, eta baita dantza-jolasak

ere. Psikomotrizitatea lantzeko onak dira

denak ere. Kanta-jolas hauek egiteko es-

pazio zabala behar da, eta parke zein

jolastokietarako dira aproposak.

62

GOAZEN BARATZERAIlaran jarrita egiten den kanta-jolasa

Nola jolastu?

1. Haurrak ilara bat osatuzjarriko dira, elkarri esku-tik ala bizkarretik heldu-ta.

2. Kanta abesten egingodute aurrera. Guztiek ba-tera abestuko dute.

3. “Mirua zer da: hilik alabizirik?”galdera iristendenean, azkenengodoan umeak erantzunbeharko du. “Bizirik!”erantzuten baldin badu,berriro kantatuko duteabestia. “Hilik!” esanezgero, berriz, bukatu dajolasa.

Ume talde bat toki batetikbeste batera mugitzeko era-bil daiteke, baina baita bes-tela ere, jolasteko.

Iturria:

Arrasateko Arantxa Iregirijasotako kanta-jolasa da. Be-rak, irakaslea izanik, ikaste-txean erabiltzen zuen hau-rrekin, gelatik jolastokira jo-ateko garaian, baina etxeanikasi ei zuen, eta alpaldikokanta dela dio. Goazen, goazen baratzera

Han mirua ikusteraPerejila janda eta mirua etzandaJan ta jan ta jan...-Atzeko marikitaaaa-Zer nahi duzu, nagusi? -Mirua zer da: hilik ala bizirik? -Bizirik! (berriz kantatzen da) / Hilik! (bukatu da jolasa)

63

ANDRA JOXEPA TRONPETAN Biribilean eta elkarri eskutik helduta kantatzeko kanta

Andra Joxepa tronpetanZein da baserriko onena?Gure ortuan zer dago?Azaburua loratzen!Aitatxo ta amatxo!Urra-urra, Pepetxo!A la kinkiñera, a la samurrera(umearen izena) Plazaberriko, jira beste aldera!

Nola jolastu?

1. Ume denak biribilean ja-rriko dira, eskutik helduta,eta alde bateratz mugitzenhasiko dira, abestiaren errit-mora.

2. Abestian taldeko baten ize-na esaten denean (adibi-dez, “Miren Plazaberriko,jira beste aldera”) umehura jiratu egingo da, etaatzera begira jarriko da.

3. Umeek korroan bueltaka ja-rraituko dute, abestia behineta berriro abesten, umeguztiak atzeraka begiragelditu arte.

Iturria

Antzinako kanta-jolasa da, ko-rroan egitekoa. “Ala kinkirri-ñera” bezala ere ezaguna da.Arrasateko Bixenta Agiriano-

ri eta Bergarako Bittori Aran-bururi jasotako aldaerak erabiliditugu guk, baina zati haukenduta (erlijiosoa delako):

Kristoren zoragarrijarri belaunbikoAdora Jesukristo

Debagoienean lekuko gehia-gori ere jaso diegu kanta hau,antzeko aldaerak. Andoainenjasotako hau pixka bat des-berdina da:

Korruan korruanerazunzunera(Umearen izena) Plazaberrikojira hadi beste alderaJarri belaunikoadora JesukristoGure baratzan zer dago?Azaburua loretanAitatxo, amatxopurra-purra txitxotxo

KUKUARENA DANTZANDantza-jolas bihurtutako ume kanta

Aita/ama, nun egiten du kukuak kabia?Txantxangorri kabian, lapurtuz tokia.Tralalalai, lapurtuz tokia.Tralalalai, lapurtuz tokia.

Nola jolastu?

1. Umeak biribilean jarriko dira, guztiak batera abesten. Gal-dera egiteko unean, umeetako batzuk (bitik bat) erdigu-nerantz joango dira eta hanka altxatuko dute. Ume ho-riek biribilera bueltatzean, erantzunaren unean, gaine-rako umeak joango dira erdigunera, hanka jasotzera.

2. Ondoren (“tralalalai” hasten denean) denak eskutik hel-duta bueltaka hasiko dira, biribilean, abestia bukatu arte.

Iturria

Kanta herrikoi hau Donostiako Arantxa Lasaren ahotik jasodugu, eta baita Larrabetzun ere. Kanta-jolas bihurtu zuten Are-txabaletako Kurtzebarri ikastetxean. Esku-jolas moduan ereegin daiteke (ikus “Kukuarena txaloka”).

Kukuak bereak ez diren habietan jartzen ditu arrautzak sa-rritan, txori txikiagoen habietan. Txantxangorriaren ha-bian, adibidez. Hala, txori txikiek hazten dituzte kukuarenkumeak.

Txantxangorria etakukua

64

65

HORRA HOR GOIKOBiribilean egiteko jolas bihurtutako abestia

Horra hor goikohariztitxo batenkukuak umiakegin dittu aurtenKukuak egin Amilotsak janHuraxe kukuaren zoritxarra zan!Lalalaralarala

Nola jolastu?

1. Umeak korroan ipiniko dira, biribilean elkarri eskutik hel-duta, eta denek abestia kantatuko dute, alde baterantzmugitzen doazelarik (erlojuaren orratzen norabidean, adi-bidez. Behin baino gehiagotan kantatuz gero, beste al-derantz mugi daitezke ondoren: txandaka batera eta bes-tera).

2. Abestiaren bukaeran, “lalalaralarala” hasten denean,umeek dantza egingo dute, besoak altxatuta eta jira-buel-taka.

Iturria:

Hainbat egoeratan kantatzeko moduko abesti herrikoia da.Bi bertsio jaso ditugu: Arrasateko Bixente Pagoagarena se-haska kanta da. Aramaioko Felisa eta Margarita Aranak kan-tatutakoa, berriz, dantzarako aproposagoa.

Amilotsa eta kukua, biak dira txoriak. Kukuari amilotsak ja-ten omen dizkio kumeak. Kukua, berriz, arrautzak beste txo-ri txikiagoen habietan jartzen dituelako da ezaguna! Ho-rregatik ez ditu bere habian jarriko, amilotsak ez diezazkionjan?

Amilotsa

Kukua

Nola erabili?

Umeak biribilean jarriko diraeta dantza egingo dute.“Andre Madalen” kantarendoinuak bere dantza dauka,fandangoa, eta horixe egindezakete. Posible da mol-datzea ere, eta pauso be-rriak asmatzea.

Aldi berean kantatu eta dan-tzatzea ez denez erraza, au-kera bat honakoa izan dai-teke: ume taldetxo batekkantatzen duen bitartean,gainerakoek dantza egitea,eta ondoren alderantziz.

Iturria:

Usurbilgo Joxe Mari Soroa-ren etxean umeak loarazte-ko erabiltzen zuten, sehaskakanta gisa, baina fandan-goa dantzatzeko doinu mo-duan ere oso ezaguna da.

66

ANDRE MADALEN Fandangoa dantzatzeko aproposa den kanta

Andre Madalen, Andre Madalen,laurden erdi bat olioAitak jornala ekarritzian,amak pagatuko dioAmak pagatzen ez baldin badu,aitak pagatuko dioAitak pagatzen ez baldin badu,hor konpon eta adiyo!

ALPARGATAK URRATUTADantzarako aproposa den kanta herrikoia

duen bitartean, gainerako-ek dantza egitea, eta ondo-ren alderantziz.

Iturria

Donostiako Xerafina Iriarterijasotako aldaera proposa-tzen dugu. Beste aldaerabat ere jaso dugu, Debagoie -nean ezagunagoa dena;Bergarako Paula Alberdikabestutako aldaera hau, hainzuzen ere:

Abarketak urratutazapatarik ez,Bermeon gelditu nintzanoiñeko miñez.Hauxen da egia,zortziko berria,hiru txikin ardorekinlibrako ogia

Alpargatak urratuta,zapatarik ezErnion gelditu nintzanoiñeko miñezHauxe da nekiahorrela ibiltziaZextua ere galdu zaigukapoiz betia!

Nola jolastu?

Umeak biribilean jarriko diraeta dantza egingo dute. “Al-pargatak urratuta” kantarendoinuak bere dantza dauka:azeri dantza; koreografia ho-rixe egin dezakete. Posible damoldatzea ere, eta pauso be-rriak asmatzea.

Aldi berean kantatu eta dan-tzatzea ez denez erraza, au-kera bat honakoa izan daiteke:ume taldetxo batek kantatzen

67

Zenbakiekin jolas egiteko kanta

Hiru ta hiru seihiru bederatzihamar hemeretzibat hogeiKiskilla ta miskillahirurogei!

Zer behar da?

Objektu txiki bat: giltzak izan daitezke, pilota bat, kaxatxobat… Eta leku zabala.

Nola jolastu?

1. Ume denak, bat izan ezik, lurrean eserita jarriko dira,biribil bat osatuz. Zutik dagoenak objektu bat izango dueskuetan.

2. Lurrean eserita dauden haurrek kanta abestuko dute, be-giak itxita eta eskuak begien aurrean jarrita. Bitartean,biribiletik kanpora dagoen umea kanpoko aldetik buel-taka ibiliko da, eta abestia amaitu aurretik eskuetan duenobjektua lurrean utzi beharko du, umeren baten atzean.Eta bera ere han geratuko da, zutik, objektuaren ondoan.

KISKILLA-MISKILLA

68

KISKILLA-MISKILLA

3. Kanta amaitzen denean, ume guztiek begiak irekiko di-tuzte, eta atzera begiratuko dute, objektuaren bila. Bereatzean objektua ikusten duen umea jaiki egingo da, etaobjektua jarri dionaren atzetik hasiko da korrika: ha-rrapatu egin beharko du.

4. Objektua jarri duen umeak egin behar duena: biribila-ri bi buelta eman, eta hutsunea geratu den tokian ese-ri, beste umeak bera harrapatu aurretik. Bitarte horretanbeste umeak harrapatzen baldin badu, zutik geratukoda berriro, objektua jartzen. Ez baldin badu harrapa-tzen, berriz, beste umearen txanda izango da.

Iturria:

Amorebieta-Etxanoko Josebe eta Mila Ibaibarriaga ahizpeijasotako antzinako kanta da, kanta-jolas bihurtua. Aldae-ra gehiago ere badira. Ramon Maria Azkuek jasotakoan,esaterako, “miskilla eta miskilla” esan beharrean “talo ta biz-kaino” esaten da.

Antzinako esaera-kanta hau zenbakiak ikasteko aproposada, eta ume txikiekin erabiltzen da. Kantatu egin daiteke,beste barik, baina jolasaren bidez errazagoa da umeek kan-ta ikastea, behin eta berriz errepikatuko delako. Sokasal-torako ere aproposa izan daiteke. Lehenengo, abestia kan-ta daiteke, eta bukaeran kontatu: 1, 2, 3, 4, 5… saltaginakhuts egin arte.

69

Zer behar da?

Espazio zabala, eta, ahal dela, zuhaitzak dau-den toki bat. Toki perfektua: lauki bat osatzenduten lau zuhaitz izatea (hiruki bat osatzen du-ten hiru ere izan daitezke edo laukizuzen batosatzen duten sei). Ezin bada, arbolen ordez bes-te zerbait erabil daiteke: lau zutabe, adibidez.

Nola jolastu?

Aulki-jokoaren antzeko jolasa da hau, baina aul-kien ordez zuhaitzak erabiltzen dira.

1. Lau zuhaitz aukeratu (lekuaren arabera, 5edo 6 ere erabil daitezke), eta, jolasten hasiaurretik, zuhaitzak zein hurrenkeran “ken-duko” diren erabaki (hor jarraituko dute, nos-ki, baina ez dute “etxe” moduan balioko).

2. Jokalari kopurua zuhaitz kopurua gehi batizango da: zuhaitzak 4 baldin badira, 5 la-gun. Eta ume batek abestu egingo du. Ho-rrenbestez, guztira 6 ume izango lirateke.

3. Ume bat erdiko puntuan jarriko da (zuhai-tzek osatzen duten laukiaren edo laukizu-

70

ARBOLATIK ARBOLARAZuhaitz batetik bestera joanez egiten den jolasa

Txirrin bat eta txirrin bi, hiru txirrin eta lau txirrin, bost txirrin eta sei txirrin...Txirrin, txirrin, txirrin, txirrin...

71

ARBOLATIK ARBOLARA

zenaren erdian), eta kantatu egingo du, besteak bereinguruan bueltaka dituen bitartean. Posible da umeakarbolatik arbolara ibiltzea ere, ume horren inguruan izangabe.

4. Kantatzen dagoen umeak zenbakiak esateari uzten dio-nean, eta, “txirrin-txirrin-txirrin” esaten hasten denean,beste umeak zuhaitzak ikutzera joango dira (beste au-kera bat: kantari dagoena isiltzen denean joan beharizatea zuhaitz bila). Zuhaitz gabe geratzen den umeajolasetik kanpora geratuko da.

5. Zuhaitz bat “kenduko” da, jada ez da “etxea” izan-go. Eta berriz abestuko du umeak. Lau jokalari egon-go dira, eta hiru zuhaitz. Hurrengoan bi zuhaitz eta bu-kaeran bat.

6. Jokalari bakarra geratzen denean bukatuko da jolasa.

Iturria:

Elgoibarko Miren Vallejok umetan jolasten zuen modua har-tu dugu guk oinarri moduan kanta-jolas hau proposatze-ko. “Txirrin” kanta erabiltzen zuten. Arbolatik arbolara jo-lasean, aulki-jokoan bezalaxe, edozein kanta erabil dai-teke.

ARTALATAIKOEskutik helduta eta saltoka kantatzeko kanta

Artalataiko, artalataiko, artalataiko bolua. Beria duala, beria duala mundu guztiko jentia.Artalarun andriaSoiñua jo ta dantzatu!

Nola jolastu?

Kantatu bitartean eskutik helduta eta saltoka ibiltzeko abes-tia da. Umeak biribilean jar daitezke, ala ilaran ere bai, el-karri helduta, eta betiere mugimenduan egongo dira, dan-tzan.

Kantaren bukaeran, “soinua jo ta dantzatu!” esaten dene-an, eskuak altxa ditzakete. Toki batetik bestera joateko era-bil daiteke kanta hau, denak ilaran joateko.

Iturria

Arrasateko Faustina Galdosi jasotako kanta-jolasa da.“Artolak deuko” kantaren aldaera bat dirudi.

72

A B E S T I A K

TXIKITXO POLIT HORIUmeei lokartzeko abesten zaien sehaska kanta

Txikitxo polit hori, zeu nere laztana,katiatu ninddazun libria nintzana.Libriak libre dira, zu ta ni katigu,biok biziko gera zuk gura badozu.

Nola erabili?

Haur jaioberriekin, sehaskakanta gisa. 2 urtetik aurrera-ko haurrek helduekin baterakanta dezakete. Handixea-goek, 3-4 urtetik aurrerakoek,panpinak altzoan hartuta kan-ta dezakete abestia, beraienkabuz.

Iturria:

Arrasateko Leandra Otxoarijasotako aldaera erabili dugu.Hori bai, antzinako sehaskakanta hau hainbat lekutanjaso dugu. Beste aldaera bat,Bergarako Paula Alberdiri ja-soa:

Txikitxo polit hori zeu nere laztana,katigatu ninduzunlibria nintzana.Libriak libre dira, zu ta ni katibu,librerik hobe dana guztiok dakigu.Nere maiterik ederrenen honiusakumiak ekarribeste guztiri bana edo biña,Arkaiztxori (umearenizena) hamabi.

75

76

BONBOLONTENAUmeei lokartzeko abesten zaien sehaska kanta

Bonbolontena, ene laztana,ez egin lorik basoan,azeritxuak eruango zaituerbia zeralakoan.

Nola erabili?

Lotarako abestia da, eta ume jaioberriekin edo handixea-goekin erabil daiteke. 3-4 urtetik aurrerakoek beraiek kan-ta dezakete abestia, panpinak altzoan hartuta.

Iturria:

Arrasateko Ana Mari Axperi jasotako aldaera erabilidugu. Azeriak jan dezakeena “erbia” da kasu horretan, bai-na jaso ditugun beste aldaera batzuetan “bildotsa zariela-koan” eta “oiloa zarelakuan” ere esaten dute. Besteak bes-te Zamudion, Lekeition, Mañarian eta Bergaran jaso duguantzinako kanta hau.

77

URTE BERRI-BERRIGabonetako eske-kanta

Urte berri-berritxarri belarridakanak ez dakanarinik ez daukat eta neriKantaretan batkantaretan biEkatzu aginaldo, Jaungoikoagatik!Aginaldo, aginaldo,gaztainak bota eta isildukooo!

Kutsu erlijiosoa kendu nahi bada, au-kera bat: “Jaungoikoagatik” hitzarenordez “poltsia zabalik” esatea.

Nola erabili?

Gabonetan kanta-eskean erabiltzeaizango litzateke politena, ohitura be-rreskuratzeko. Guraso talde bat ume-ekin, adibidez.

Ikastetxean bertan erekanta daiteke; sasoihorretan umeak opo-rretan egoten direnez,aukera bat hauxe izandaiteke: umeak esko-lara bueltatzen direnegunean kanta-eskeaegitea. Umeek denekbatera kantatu, eta ira-kasleek intxaur, hurra edogoxoki bana eman die-zaiekete. Urteroko ohitura bihur dai-teke.

Beste aukera bat: kanta esku-jolasbihurtzea. Umeek beraiek asma de-zakete, heldu baten laguntzarekin.

Iturria:

Sasoi batean, herri batzuetan urte ha-sieran neska-mutikoak kanta-eskeanateratzen ziren. Intxaurrak, hurrak etatxanponak ematen zizkieten. Guk El-goibarren jaso dugu eskerako kanta

hau, Itziar Ajuriari eta Miren eta Mai-te Vallejo ahizpei, baina badakiguDeba eskualdeko beste herri batzuetanere egiten zutela (Eibarren eta Arra-saten, adibidez). Bizkaian ere bai(Lekeitio, Bermeo, Erandio, Derio…).Hona hemen beste aldaera bat, Arra-sateko Patxi Goikoleari jasoa:

Urte barri barri, daukanak ez daukenari, nik ez daukat eta niri, niri emuten ez dostena, txarri belarri!

78

JOLES ETA JOLESSanta Ageda eskeko koplak

Joles ta joles etxekotxuaknik joten dizut atia,nik joten dizut atia etakonsolatzeko jentia.

Etxeko Andra Marixaesango dizut egixa:etxe hontako oilo pintanaksapaixan dauka habixa.

Nola erabili?

Santa Ageda egunean (otsailak 5) edo bezperan kantatzekoaproposak dira. Santa Ageda eskean kantatzea da apro-posena, kalean, etxerik etxe, baina ikastetxean edo etxeanere kanta daitezke.

Iturria:

Elgoibarko Maria Ormaetxeari jasotako bi kopla dira, El-goibarko umeek ikasi dituztenak. Asko dira Santa eskekokantak eta koplak. Herritik herrira aldatu egiten dira. Askotaninprobisatuak ere izaten baitira, adibidez tokian tokiko etxe-ko andreari, jaunari edo alabari eskainiak.

Etxez etxe Santa Ageda eskean joateko ohitura aspaldikoada. Sasoi batean mutilak bakarrik ateratzen ziren eskean;soldadu joan aurreko agur modukoa izaten zen. Jatekoa ema-ten zieten eta baita diru pixka bat ere, eta afari ederra egi-ten zuten horrekin. Azken hamarkadetan ohitura aldatuz joanda, eta gaur egun neskek ere parte hartzen dute.

79

JOLES ETA JOLES

Hona hemen Andoainen jaso dugun beste kopla polit bat:

Dios te salve bakailo jaleBost eta sei hamaikaTxorixorikan ez baldin badaberdin zaiola lukainka

Ezer ematen ez zuten etxeetan kantatzen zuten kopletakobat:

Atso mondrongo-mondrongoHik ez don asko emongoHik emondako limosniakinEz xonau asko edango

Hori bai, Santa Ageda kopla ezagunenak beharbada haue-xek izango dira:

Zorion, etxe hontako denoi!Oles egitera gatoz,aterik ate ohitura zaharraaurten berritzeko asmoz.Ez gaude oso aberats diruz,ezta ere oinetakoz.Baina eztarriz sano gabiltza,ta kanta nahi degu gogoz.

80

SAN JUAN PORTALETANÑASan Juan bezperan kantatzen den abestia

San Juanetan Portaletaña,larunbat arratsaldian,hamalau atso tronpeta jotenmotroillo baten gaiñian.Urra, urra, urra, San Juanetan!dantzan egingo du ifar haizetan. Ju, ju, ju, San Juanera goaz gu!Ju, ju, ju, San Juanetik gatoz gu!

Nola erabili?

San Juan bezperan kantatzea izango litzateke egokiena. Sua-ren bueltan kantatzeko abestia da. Ikus San Juanetako kan-ta-esaera ere; biak batera abes daitezke.

Polita izango litzateke ikastetxeetan ere kanta hau berres-kuratzea, eta San Juan eguna gerturatu ahala umeekin kan-tatzea.

Ume txikiekin keinuka egin daiteke, eta baita biribilean ja-rrita eta dantzan ere, koreografia txikiren bat asmatuta.

Iturria

Antzinako kanta da, San Juan bezperan kantatzen zena, bes-teak beste Debabarrenean. Elgoibarko Miren eta Maite Va-llejo ahizpen ahotik jasotakoa hartu dugu guk oinarri mo-duan. Beste herri batzuetan ere jaso ditugu kanta honen an-tzeko aldaerak: Bermeon, Amorebieta-Etxanon, Markina-Xemeinen… Jatorrizko izena “San Juan de la Portaletaña”dela uste dugu, “Sanjuanetan Portaletaña” eta “Sanjuane-tako Portaletaña” ere jaso ditugun arren.

81

SAN JUANETAKO KANTA-ESAERASan Juan bezperan erabiltzen den esapidea

San Juan, San Juanarraultza bi kolkuan,beste bi altzuan.Sorgiñek eta lapurrek erre-erre!Artuak eta garixek gorde-gorde!Biba San Juan!

Nola erabili?

Kanta-esapide hori San Juan bezperan egiten den sua-ren bueltan erabiltzeko da. Izpiritu txarrak uxatzeko erri-tual modukoa da.

Egin daitekeena: papertxo ba-tean nahi ez ditugun gauzakidatzi, eta esapide hori esate-arekin batera San Juan surabota. Ikus “San Juanetan Por-taletaña” kanta ere. Biak bateraabes daitezke, San Juan gaue-an. San Juan dantza ere ikasdezakegu, eta dantzatu.

Iturria:

Hainbat lekutan jaso dugu SanJuanetako esapidea: Eskoria-tza, Arrasate, Durango, Ma-ñaria… Jatorri paganoa duenantzina-antzinako tradizioa daudaren etorrera ospatzea, bai-na Erdi Aroaz geroztik, kris-tautasunak bere egin zuenetik,San Joan Bataiatzailea san-tuaren izena darama. San Juanegunaren (ekainak 24) bezpe-ran egiten den sua da ospaki-zunaren puntu gorena. Eta sua-ren bueltan esaten den esapi-

deak izpiritu txarrak uxatzekoeta uzta ona izateko balio du.Hona hemen beste aldaerabat, Amorebieta-Etxanokoa:

San JuanSan Juan doniandresGure soluen lapurrik bezsorgiñik pezbadago begoerre beittez!San Juanarrautze bi kolkuanbeste bi ahuanSan Juan, San Juansorgiñek guztixekerre deittezela! Lapurrek guztixek be bai!

1 NarratzaileaMarkes baten alaba interesatuamarinero bategazenamoratua,deskubritu gaberikberan sekretua,amoriua zebanbarrena sartua.

2 Narratzailea + Mar-kesaren alaba (Juanita)Egun senaile bat zangoguan hartzeko,esan ziola horreketxera joateko,-Desio dedan hitzakmanifestatzeko:Ai Antonio zuregaznago izateko.

3 Marinela (Antonio)-Zela esaten didazu Juanita hitz hori?Tentatzen ai zeralatraza badirudi,ez zait zure graduriktokatutzen neri,ez ixozu egin burlarikmarineruari.

4 Juanita-Eruki dezakezuongi sinistuaaspaldian naualani zuri gustaua,ez zaitut nik utziko desanparatua,hala egiten dezugaur juramentua.

5 NarratzaileaKonformatu ziradenalkarren artianezkonduko ziralahurrengo urtian,eskolak ikastekobien bitartianberaren herritikanguztiz apartian.

6 NarratzaileaHola disponiturikjarri ziran biakkartaz entenditzekoalkarren berriak,formalidadiakinjartzeko egiakbaiña lo ez ziran egon ama horren begiak.

7 NarratzaileaEzin egon zan amahitz hori sufritzenberihala hasia zankartak detenitzen,intenzio haundiazezkontza galdutzen,Juanitak holakorikez zeban pentsatzen.

8 Juanita-Alferrik izango dirahaserre gureanez naute mudatukoeternidadean.Esposatu nahi nukekariño oneanAntonio Mariaetortzen denean.

82

MARKESAREN ALABAEzinezko amodio bati buruzko antzinako bertso-sorta

9 Juanitaren ama-Utzi alde baterahorrelako lanakez ditut nik ikustenzu bezala damak.Nahi badituzu hartuonra eta famakgiatuko zaituzteaitak eta amak.

10 Juanita-Ama ez niri esanhorrelakorikanez dut nik besteenganaamodiorikan.Ezin alegre leikenere barrenikankomenientzia onaizanagatikan.

11. NarratzaileaAmaren malizia! korreora juan daAntonio hil zala egin zuen karta;Juanitaren tristura, maitia izanda,engainatu du beste gezur bat esanda.

12. Narratzailea + Juanitaren amaAmak esaten dio: -Juanita neria,galdu da diotenez Antonio MariaNik bilatuko dizut beste bat hobiamaiorazko, interes askoren jabia.

13. NarratzaileaDenpora kunpliturik galaia abianzer pasatu ote zan haren memoriankartarik hartu gabe joan dan aspaldianinozente sartu zan jaio zan herrian.

14. Narratzailea + AntonioHau da lehendabiziko esan zenduena:-Zer da musikarekin honrratzen dutena?-Markesaren alaba kalian barrenaesposariua zala hark bihar zuena.

15. NarratzaileaDesmaiaturikan egin zuan ordubetegero nobia eske hitz bi egin arteinguratu zitzaion makina bat jentebigarren ordurako hil da derrepente.

16. NarratzaileaGaba pasatu eta hurrengo goizianentierrua zuen bigarren klasian.Markesaren alaba guzien atzian;Zer pena izango zan haren bihotzian?

83

MARKESAREN ALABA

84

MARKESAREN ALABA

Nola erabili?

Kanta ikasi, eta kantatu egin daiteke, besterik gabe. Ume-ei erakargarriagoa gertatzeko, antzezlan txiki bat presta dai-teke: bertso-antzerkia. Nahi izanez gero, erdi mozorrotutaegin dezakete.

Taldetxoak sortu eta lanak banatu (beraiek erabaki dezatelanola).

Pertsonaiak:-Narratzailea(k)-Juanita (Markesaren alaba)-Antonio (marinela)-Juanitaren ama

“Markesaren alaba” kantak 21 bertso ditu, baina 16 ber-tso datoz hemen (gure ustez bizienak eta politenak). Besteaukera bat: 10-12 bertso aukeratzea (istorioaren zentzuamantenduta) eta horiekin egitea bertso-antzezlana.

Iturria:

Kanta herrikoa da, belaunaldiz belaunaldi ahoz transmiti-tu dena. Besteak beste Elgoibarko Maria Ormaetxeari jasodizkiogu. Lekuko askok esan digute gaztetan “Markesarenalaba” kantatzen zutela (Arrasate, Oñati, Aretxabaleta, An-doain, Donostia, Hondarribia, Urnieta, Errenteria, Muniti-bar…). Besteak beste lanean zebiltzan bitartean kantatzenzuten: josten, arropa garbitzen, artoa aletzen…

Deba bailarako 9 ikastetxetan landu dituzte liburuxka honetan proposatzen ditugun kanta eta jolasak. Bideoan grabatugenituen, eta lanketak DVDan datoz. Liburuko argazkiak ere ikastetxe horietan ateratakoak dira:

• Aretxabaleta. Kurtzebarri ikastetxea. • Eibar. Aldatze ikastetxea, Arrateko Andra Mari ikastetxea, Mogel ikastola eta San Andres ikastetxea.• Elgoibar. Elgoibar ikastola eta Elgoibarko herri eskola. • Eskoriatza. Arizmendi ikastola eta Luis Ezeiza herri eskola.

Txafos. Elgoibar ikastolan 5 urtekoumeekin landu zuten, herrian jasotakojolasa berreskuratzeko. Ume guz-tiak aldi berean korrika jarri zituzten,bi taldetan banatuta (gorriak eta ur-dinak) elkar harrapatzen.

Zapiaren jolasa edo banderetara.Elgoibarko herri eskolan landu zuten,5 urteko umeekin.

Tren txartelen jolasa. Elgoibarkoikastolan landu zuten, 5 urteko hau-rrekin.

Txapa lasterketa. Bi ikastetxetanlandu zuten: Elgoibarko herri eskolan,HHko 5 urteko umeekin, eta Aretxa-baletako Kurtzebarri ikastetxean,LHko 2. mailan.

Tortolosen jolasa: hartzea eta ji-ratzea. Aretxabaletako Kurtzebarriikastetxean landu zuten, LHko 3.mailan.

Txirikiletan. Aretxabaletako Kurtze-

barri ikastetxean landu zuten, LHko 6.mailan.

Potxoloka. Aretxabaletako Kurtze-barri ikastetxean landu zuten, LHko 4.mailan.

Kastorrean edo krinketean. Are-txabaletako Kurtzebarri ikastetxeanlandu zuten, LHko 4. mailan. HHrakoere aproposa da; 4-5 urtetik aurre-rako umeekin egin daiteke.

Orratzen jolasak. AretxabaletakoKurtzebarri ikastetxean landu zuten,LHko 1. mailan, 6 urteko umeekin.Orratzen ordez txotxak erabili zi-tuzten, punta margotuta, umeek minikhar ez zezaten.

Harri-harrika edo txingoka. Jolashau Aretxabaletako Kurtzebarri ikas-tetxean landu zuten, LHko 1. mailan,6-7 urteko umeekin. HHko azken ur-terako ere aproposa izan daiteke.

Txingor-gainean edo txindurrika. El-

goibarko herri eskolan landu zuten,LHko 1. mailan, 6-7 urteko umeekin.

Asto katea. Aretxabaletako Kurtze-barri ikastetxean landu zuten, LHko 6.mailan.

Binbili-bonbolo. Eibarko Mogel ikas-tolan landu zuten, HHko 4-5 urtekoumeekin.

Txakurtxua. Elgoibar ikastolan landuzuten, HHko 3 urteko umeekin.

Katarramixon. Elgoibar IkastolanHHko 4 urteko umeekin landu zuten,binaka ipinita.

Arre arre mandako. Eibarko Mogelikastolan HHn landu zuten, 2 urtekoumeekin. Ume bakoitzak panpin batzeukan magalean, eta hari kantatubehar zion.

Kukurruku. Elgoibar ikastolan landuzuten, HHko 5 urteko umeekin.

Maru-marutxo. Elgoibar ikastolanlandu zuten, HHko 3 urteko umeekin.

Atxia-motxia. Eibarko Mogel ikas-tolan landu zuten, HHko 3-4 urtekoumeekin. Ez zuten jolasaren “Kosk alamin?” zatia egin, umeek elkarri minikez egiteko.

Atzamarren jolas-ipuina. Elgoibar-ko herri eskolan landu zuten, HHko4 urteko umeekin, eta baita Eskoria-tzako Luis Ezeiza ikastetxean ere,HHko 5 urtekoekin.

Lehenengotxo hori. Elgoibarko he-rri eskolan landu zuten, HHko 4 ur-teko umeekin, eta baita Eibarko Mo-gel ikastolan ere, HHko 3 urteko ume-ekin.

Amandre Gorringo. Eibarko Alda-tze ikastetxean landu zuten, HHko 2eta 5 urte bitarteko ume guztiekin.

Txalo pin txalo. Eibarko Arrateko An-dra Mari ikastetxean landu zuten,HHko 4 urteko umeekin, eta Esko-riatzako Luis Ezeiza ikastetxean erebai. Eibarko ikastetxekoek zatitxo hau

Ikastetxeetan jolasean

86

87

gehitu zioten guk proposatutakokantari: Badago bego/ txalo ta txa-lo/ zapatatxo berriei begira dago.

Antontxu zara zu. Jolas hau Ei-barko Mogel ikastolan landu zuten,HHko 4 eta 5 urteko haurrekin.Kanta esku-jolas bihurtu zuten.

Dingilin-dangolon. Eibarko Mogelikastolan landu zuten, HHko 5 ur-tekoekin, esku-jolas bihurtuta.

Egurretan. Aretxabaletako Kur-tzebarri ikastetxean landu zuten,LHko 2. mailan, esku-jolas bihur-tuta.

Kukuarena txaloka. Eibarko Mo-gel ikastolan landu zuten, HHko 5urteko haurrekin. Esku-jolas bihur-tu zuten. Kanta berarekin beste lan-keta bat egin zuten Aretxabaleta-ko Kurtzebarri ikastetxean: ikus KKu-kuarena dantzan.

Haria mataza. Eibarko Mogelikastolan landu zuten, HHn.

Libiri-labero. HHn landu zuten, Ei-barko ikastolan, sokasaltoko kan-ta bihurtuta.

Txantxurrillo edo Txantxibiri. Ei-barko Mogel ikastolan landu zuten,HHn, eta Are-

txabaletako Kurtzebarri ikastetxe-an LHko 3. mailan.

Arriola Marriola. Elgoibar ikas-tolan landu zuten, HHko 5 urte-koekin.

Don Don Kikilikon. Elgoibarko he-rri eskolan landu zuten, HHko 5 ur-teko umeekin.

Dona Dona Katona. Elgoibarkoherri eskolan landu zuten, HHko 4urteko umeekin.

Goazen baratzera. Eibarko Mo-gel ikastolan HHn landu zuten.

Andra Joxepa tronpetan. Eibar-ko Mogel ikastolan landu zuten,HHko 4 eta 5 urteko umeekin.

Kukuarena dantzan. Aretxaba-letako Kurtzebarri ikastetxean lan-du zuten, LHko 1. mailan. Be-raiek asmatu zuten dantza-jolasa.Ikus KKukuarena txaloka.

Horra hor goiko. Eibarko MogelIkastolan kanta-jolas bihurtu, etaHHko 4-5 urteko umeekin landu zu-ten.

Andre Madalen. Eibarko Mogelikastolako haurrekin landu zuten,HHko 4 urtekoekin. Eta Aretxa-baletako Kurtzebarrin ere bai,LHko 4. Mailan; han, soinua etapanderoa erabili zituzten: lehe-nengo kantatu egin zuten, eta on-doren dantzatu.

Alpargatak urratuta. Eibarko Mo-gel ikastolako HHko 5 urteko hau-rrekin landu zuten. Eta Aretxaba-letako Kurtzebarri ikastetxean erebai, LHko 5. mailan. Han, soinuaeta panderoa erabili zituzten. Le-henengo, soinuaren erritmora dan-tzatu eta ondoren kantatu (dan-tzariz jantzita).

Kiskilla-miskilla. Elgoibar ikastolanlandu zuten, HHko 4 urtekoekin.

Arbolatik arbolara. Elgoibarko he-rri eskolan landu zuten, HHko 5 ur-teko umeekin. Lau zuhaitzen ordez,bi zuhaitz eta bi zutabe erabili zi-tuzten.

Artalataiko. Eskoriatzako LuisEzeiza ikastetxean landu zuten,HHko biume talderekin. Lehenen-goan, ikastetxean bertan grabatuzituzten umeak bideoan, kantuan.Handik pare bat urtera, beste tal-de batekin erabili zuten: eskutik hel-duta dantzatu eta kantatu zuten.Txistua eta danbolina ere jo zituenirakasleak.

Txikitxo polit hori. Eskoriatzako biikastetxetan landu dute sehaska,HHn: Luis Ezeiza ikastetxean etaArizmendi ikastolan, 5 urteko ume-ekin. Luis Ezeizakoek beraiek gra-batu zituzten bideoan umeak.

Arizmendin umeek panpinak har-tu zituzten altzoan.

Bonbolontena. Eibarko San An-dres ikastetxean landu zuten, HHko5 urteko umeekin.

Joles eta joles. Elgoibarren jaso-tako bi kopla horiek Elgoibar ikas-tolan ikasi zituzten 4 urteko ume-ek. Santa Ageda kanta-eskeko ar-gazkikoak ere ikastola horretakoumeak dira.

Urte berri, berri. Elgoibar ikasto-lan HHko 4 urteko umeekin landuzuten kanta hau.

San Juan Portaletaña. Elgoibarikastolako HHko 5 urteko umeekinlandu zuten.

San Juan kanta-esaera. Aretxa-baletako Kurtzebarri ikastetxeanLHko 6. mailako ikasleekin landuzuten. Esapidea ikasteaz gainera,San Juan eguneko dantza ere ika-si zuten.

Markesaren alaba. Aretxabale-tako Kurtzebarri ikastetxeko LHko3. eta 4. mailako ikasleek bertso-antzerkia egin zuten.

Ikastetxeetan jolasean

89

Bukaerako hitzak

Euskal Herriko Ahotsak, AAhotsak.eus, proiektuan jasotako 60tikgora lekukoren testigantzak erabili ditugu lan hau egiteko. Adi-nekoak dira gehienak eta Deba eskualdekoak, beste herri ba-tzuetakoak ere badauden arren. Grabazio batzuk berariazproiektu honetarako egin ditugu, baina gehienak ez: aurretikgenituen jasota, eta hainbat lanetarako egindako elkarrizke-ten emaitza dira. AED elkartearekin elkarlanean egindako“Arrasateko Haur Kantak eta Jolasak” proiektua (2005), esa-te baterako, oso baliagarria gertatu zaigu.

Liburuxka honetan bildutako kanta eta jolasak lekuko hauei es-ker jaso ditugu, besteak beste:

Amorebieta-Etxano: Santi Villareal, Josebe eta Mila Ibaiba-rriaga. AAntzuola: Josefa Iparragirre, Maria Aranguren, JoxepaAranzabal, Joxepa Lizarralde. AAramaio: Kontxi Garaitonandia,Luzia Arrizabalaga, Felisa eta Margarita Arana. AAretxaba-leta: Miren Zuazabeitia, Patxi Abasolo, Xabier Zubizarreta,Leandra Elizburu, Jesusa Lasagabaster. AArrasate: Bixenta Agi-riano, Lorentza Altuna, Miren Abarrategi, Isabel Aranburu-zabala, Begoña Arregi, Ana Mari Axpe, Faustina Galdos, Pa-txi Goikolea, Arantxa Iregi, Leandra Otxoa, Pedro Zumelaga,Espe Lizarralde, Bixente Pagoaga. AAulesti: Cresen Urkidi. BBer-

gara: Luis Aranzabal, Bitori Aranburu, Celestina Oteiza. DDo-nostia: Xerafina Iriarte, Arantxa Lasa. DDurango: Teresa Jaio,Isidro Ugarte, Feli Uribe. EEibar: Mari Karmen Agirre, Julita Arre-gi, Felix Barrutia, Serafin Basauri, Mertxe Ugarte, Benigna Sa-rasketa. EElgoibar: Itziar Ajuria, Miren Vallejo, Maite Vallejo,Nati eta Agurne Muguruza, Maria Ormaetxea. EElorrio: Pan-txi Treviño. EErrenteria: Begoña Lizaso. EEskoriatza: Rufino Se-gura, Esteban Arrieta, Mari Karmen Pagaldai. HHernani: En-riketa Aranburu, Valentina Ugalde. LLegazpi: Jesusa Zabala.Lekeitio: Jesusa Akarregi. LLezo: Bitoriana Artola, Arantxa La-rrea. MMañaria: Luzia Inzunza. MMuxika: Fernando Alegria. OOn-darroa: Antigua Urbieta. OOñati: Pilar Barrena, Rosario Kor-tabarria, Eugeni Olalde. OOrio: Karmele Esnal. TTolosa: MariaEugenia Uriarte. UUrretxu: Pakita Errasti. UUsurbil: Joxe Mari So-roa.

Mila esker proiektuan parte hartu duten ikastetxeei eta uda-lei ere: AAretxabaleta, Eibar, Elgoibar eta EEskoriatza. Beraiekgabe ez zen posible izango.

Mila esker guztioi!