HIRIEN PIZKUNDEA8. GAIA DBH 2

HIRIEN PIZKUNDEA EUROPANXI. mendetik aurrera (Mendebaldeko Europan)Gerrak urrituBakea eta egonkortasun politikoaNekazaritzak garapen handia (uzta onak = elikadura hobetu)Biztanleriak goraMerkataritza eta hiriko bizitza suspertuBurgesia indartu (gizarte-klase berria)

Nekazaritzaren garapenaBiztanleriaren hazkundea = laborantza-lur gehiago landatu behar (nekazaritzaren errendimendua handitu)Laborantza-lur gehiagoren beharra = Nekazaritzako ekoizpenaren eta produktibitatearen gorakada XII-XIII.mBasoak moztuLeku zingiratsuak drainatuItsasoari lurrak kenduLaborantza teknika berriak:Hiru urteko txandaketa (lugorria)Ongarrien erabileraUreztaketa (mediterraneo aldean)

Berrikuntza teknikoakGolde gurpildunak eta berridunakGurdi-abereakHaize-errotak eta errota hidraulikoakLanabes berriakBiztanleriaren hazkundeaNekazarien elikadura hobetu = Ez hain erraz gaixotzea (bizitza luzeagoa, haur gutxiago hil)Biztanleria izugarri hazi

ERDI AROKO HIRIAKHirien pizkundeaXI. Mendetik aurrera aberastasunak sortu nekazaritzagatik = merkataritza-trukea sustatuBurgu izeneko auzoak sortu ziren eskulangile eta merkatariekSuspertutako hiri horietako biztanleei burgesak deitzen zitzaien

Hirietako gobernuaBurgesen helburuak:a)Hiriak antolatzea eta gobernatzeab)Jaun feudalen agintetik askatzeac)Bidaiatzeko, negozioak egiteko eta merkataritza aritzeko askatasunad)Ondasunak edukitzea, jarauntsi izatea eta ezkotzeko askatasunaPribilegio-gutunakMonarkek botere feudala murriztu nahi zutenBurgesen alde egin = pribilegio-gutunak eman (frankizia-gutunak/foroak)Askatasunak finkatu eta jaun feudalarekiko menpekotasunetik askatzen zituztenTruke giriak zerga batzuk ordaintzen zizkion erregeari

Hirietako bizitzaHiri gehienak harresiz inguratutaHiriak elizaren eta azoka-plazaren inguruan antolatuHiriak:a)Planifikaziorik gabeakb)Kale estuakc)Etxeak elkarren ondoan eta oso txikiak (herri batzuetan)Burgesen etxeak:BiltegiaLantegiaPatioaBaratzaEtxeak zurezkoak ziren+elkarrengandik hurbil = sute askoHiriko biztanleek auzoak sortu (lanbidearen edo jatorriaren arabera normalean)Harresietatik kanpoko auzoak = aldiriakKaleak:Ez zeuden harriztatuta ezta espaloiekinZikinakEstolda gabeGaixotasunak erraz zabaldu

HIRIA: MERKATARITZA-GUNEAXII-XIII. MendeanNor bizi zen hirian?Gizarte-talde berri bat = burgesia = pertsona askeak = eskulangintza eta merkataritzan1. Burgesia txikia (eskulangile eta merkatari txikiak) = apala2. Goi-burgesia (merkatari aberatsak eta bankariak)Noble latifundistak = udal-politikanHirietako biztanleak:1. Ikastunak2. Mirabeak3. Lanbiderik gabekoak4. Eskaleak5. Txiroak

Gremioak eratu1. Produktuen kalitatea bermatzeko2. Lan egiteko metodoak kontrolatzeko3. Erakundeko eskulangileei laguntzeko4. Beren interesak babestekoMerkataritza = asteroko azokak + feriak (garrantzi handia)Merkataritza sustatu = lonjetan1. Merkataritza-teknika2. Itsas merkataritza

FEUDALISMOAREN AMAIERARANTZXIII. mendetik aurrera = aldaketa ekonomiko + sozialakNoble feudalek boterea gutxituErregeek boterea hazi = erresumak sortu1. Lurralde gehiago2. Burgesiaren laguntza3. Erromatar zuzenbidea berreskuratu (aginte gorena justifikatu)Erakunde berriak:1. Errege-kontseilua = erresuma gobernatu + administratu (laguntza)2. Batzak legegileak = hiru estamentuek osatu, erregeak bakarrik batzarrerako eskubidea

XII. Mendetik aurrera, lurralde gehiago + gerra ugariEhun Urteetako Gerra (1337-1453) = Frantzia Ingalaterraren kontra (Frantziak irabazi)Gurutzadak (Kristautasunaren sinboloa) = XI. mendean turkiarrek Jerusalem konkistatzean hasiAita Santuak Lur Santua askatzeko deia egin

ERDI AROKO KRISIALDIAXIV. mendean (landa eremuan) = uzta txarrak (lehorteak + eurite handiak)Gosetea + desnutrizioa = osasuna makaldu = gaixotasunak+epidemiak hedatzeko errazaIzurriak:1. Izurri bubonikoa: arratoien odolean. Sukarra + hanturak (egun gutxitan hil)2. Izurri pneumonikoa: arnasketaren bidez kutsatu (bi egunetan hil)3. Izurri septizemikoa: Odoljarioak eta odolaren infekzioak (ordu batzutan hil)1347an Izurrite Beltza: Krimeatik itsasontzia kutsatuta

Izurritearen hedapenaren faktoreak:1. Hirien hazkunde kaotikoa = biztanle asko2. Merkataritzaren hedapenaBiztanleriaren herenak iraun bakarrikLanda eremuan bizitza:1. Eskualde asko biztanlez hustu2. Laborantza-lurrak landu gabe = elikagaien ekoizpenak behera3. Zergak gehitu = nekazariak lursailetan gelditzera behartu4. Bizi-baldintzak txartu5. Haserrea nekazarien artean = jaun feudalen aurkako matxinadak

Hirietan bizitza:Bizi-baldintza txarrakJanari gutxi = produktuak garestiakEkonomia-jarduerak gutxitu = asko lanik gabe geratuJendeak landara ihes egin = biztanle gabekoetaraLapurretak + arpilatzeak erraztuHirietako matxinadak

KULTURA HIRITARTUAXII-XIII. mendean hirien garapenak bultzadaMerkataritzaren goraldia = burgesek hezkuntza + prestakuntza hobeaXIII. mendean hezkuntza-gune berriak sortu (biztanle gehienak analfabetoak):1.Katedraleko eskolak1. Apezpikuak kontrolatu2. Nobleen + burgesen seme-alabak ikasteko3. Triviuma (gramatika/erretorika/dialektika) erakutsi4. Quatrivium (aritmetika/geometria/astronomia/musika) erakutsi5. 19 urtera arte2.Unibertsitateak1. Apezpiku + udalaren menpe (irakasle+ikasle elkarteak)2. Goi-burgesiaren seme-alabak ikasteko soilik = oso garestiak3. Teologia/kontabilitatea/zuzenbidea/arteak/medikuntza/zientzia esperimentalak/matematika4. Denborarekin teologia kentzen5. Anatomia ikasten hasi6. 16-35 urte bitartean

Aurrerapen zientifikoak EkialdetikZenbaki arabiarrakTaula astronomikoak +zeruzko mapakLehen erloju mekanikoakItsasoan orientatzeko baliabideak: iparrorratza, itsas mapak

ARKITEKTURAXII. mendearen erdian (XVI. mendera arte toki batzuetan)Frantzian sortuHiriguneetako ekonomiarekin+politikarekin erlazioaErakin zibil garrantzitsu asko:Jauregi handiakUdaletxeakOspitaleakLonjakKatedrala = hiriaren aberastasun + boterearen sinbolo

360ko bistak

Katedral gotikoaren ezaugarriak (bertikaltasun handia):Erromanikoa bainogaraiagoa/altuagoaArinagoakKonplexuagoaargitasun handiagoaGehienek hiru ateArrosa-leiho beiradun handiakEskulturazko dekorazioak + apaingarriak garrantzitsuakGehienetan fatxada nagusiak dorreakElementuak:Arku zorrotzaGurutze-gangaArbotanteakPilareakHorma-bularrakLuzetarako oinplanoa

BUTROIKO GAZTELUA XIII

ARTEAGAKO GAZTELUA XV

ESKULTURA ETA PINTURAErlijio-gaiak ziren nagusiEskulturaren ezaugarriak:NaturaltasunaErrealismoaDotoreagoakLirainagoakZurruntasun gutxiagoPertsonaia gizatiarrago (sentimenduak adierazi)Katedraleko fatxadetan + dorreetan + tinpanoetan + arkiboltetan

Pintura:Erlijio-eszenen erretaulak ugaritu (elizetako aldareen atzean)Eskuizkribuak edertzen zituzten miniaturakEzaugarriak:AdierazkorragoakNaturalagoakMargolanen hondoan paisaiak eta elementu figuratikoakErrealitatea erakutsi nahi

ANDRE MARIAREN KANTIGAKXIII. MENDEA

ERRETAULABUONINSEGNAKO DUCCIOLA MEST, SIENA