hhiikk hhaassii - Hik Hasilantzen, baldin eta adin bakoitzean gauzak ulertzeko dauzkagun ahal-menak...

hhiikk hhaassii

Heriotzaheziketanmonografikoa

2003

ko

UD

AZ

KE

NA

12.

“BIZItzarako hezi:HERIOtzarako hezi”

Heriotzaheziketan

Patxi IzagirrePsikoterapeuta

Ekintza ikastolako psikologoa

2003ko uztaila HHeerriioottzzaa hheezziikkeettaann • 5

Argitaratzailea:

XANGORINErrekalde hiribidea 59,Aguila eraikina 1. solairua20018 DONOSTIAGIPUZKOATel: 943/ 371 408Fax: 943/ 372 [email protected]

Lege Gordailua: SS-1001/95ISSN: 1135-4690

hik hasi Udako TopaketenKoordinatzailea:Izarne Garmendia

Erredakzio burua:Ainhoa Azpiroz

Maketazioa, fotomekanika:hik hasi

Inprimategia:ANtzA S.A.L.

Azaleko argazkia:hik hasi

HHeezzkkuunnttzzaa,, UUnniibbeerrttssiittaattee eettaaIIkkeerrkkeettaa SSaaiillaakk OOnneettssiiaa2003/IX/30

Kopurua: 4.000 ale

“BIZItzarako hezi: HERIOtzarako hezi”

Heriotza hezkuntzan

8 Sarrera

10 Lehen Sorospenen gida

13 Eduki teorikoak

15 Helburuak

16 Nerabeak eta galerak

18 Baliabide psikopedagogikoak

22 Proposamen didaktikoak

- “Gutuna” ipuina

- “Milaurte jauna” ipuina

- “Sekula loratu ez zen arrosa” ipuina

- Galeran eta atsekabean kontsolatu eta lagundu

- Heriotzari buruzko iritziak

- Disko foroa

- Antzerki foroa

- Mozarten Requiemaren entzunaldia

- Heriotzarekiko beldurra: Epikuro

36 Maleta didaktikoa

44 Bibliografia

Babesleak:Eusko JaurlaritzaGipuzkoako Foru AldundiaDonostiako Udala

2.001eko uztaila HHeerriioottzzaa hheezziikkeettaann • 7

Heriotza heziketanU d a 2 0 0 3

ik hasi Udako TopaketaPedagogikoen laugarren edizioa2003ko uztailaren 1, 2 eta 3anospatu genuen.

Guztira 30 ikastaro egin ziren, gai etaarlo anitzen ingurukoak: teorikoak, tek-nologia berrien ingurukoak, espresioa

lantzekoak, hizkuntzen ingurukoak, gai espezifikoeiburuzkoak, zehar lerrokoak... “Heriotza heziketan: galerakzentzu hezitzailean” izan zen ikastaro horietako bat.

Gaurkotasun eta garrantzi handia duen gaia da, kezkahandia sortzen duena eta gutxi lantzen dena, hala hez-kuntzan nola gizartean.

Ildo horretatik, monografiko honetan aipatu ikastaro-an parte hartu zuten hizlarien ekarpenak bildu dira; iri-tziak, hausnarketak, proposamenak, informazioa, irado-kizunak eta abar. Hori guztia agertzea eta biltzea ondo-rengo lanetarako lagungarri izango dela uste dugu etahorixe da monografiko honen xedea.

Bide batez, eskerrak eman nahi dizkiegu PatxiIzagirreri, Maria Antonia Plaxatsi eta MirenAkordagoitiari, beraien lanari esker izan baita posibleesku artean duzuen material hau argitaratzea.

h

h i t za u r r e a

8 • hhik hhasi Udako Topaketa Pedagogikoak

Sarrera

Patxi IzagirrePsikoterapeuta

Ekintza ikastolako psikologoa

Ongi etorriko litza-

teke heriotzari

buruz jende gehia-

gok hitz egitea bizitzaren

berezko zatitzat hartuta,

beste haur baten espe-

roan dagoenaz hinki-han-

karik gabe hitz egiten

den bezala.

Elisabeth Kübler-Ross


Desadostasun handia dago gauregun heriotzari eskolan (eta orohar gizartean) eskaintzen diogunarretaren eta haurrak ematen dio-naren artean. Denok, haurrak etagazteak barne, kontura gaitezkeheriotzaren ezkutatzeaz. Gurasoakzein irakasleak nahiko desinforma-tuta gaude gai honetaz. Galerarenbat izaten dugunean edo beste nor-baitek horrelako egoera bat jasatenduenean egoera horri aurre egitekotresnak falta zaizkigu. Eta are zai-lagoa egiten zaie haurrei eta nera-beei.

Zergatik aztertzen da sexuarengaia, adibidez, eskolan, eta ezheriotzarena edo, oro har, galere-na? Sufrimenduarekin, galerekin,heriotzarekin eta doluarekin lotu-tako balioak, jarrerak, sentimen-duak eta ekintzak ez dira ia batereaztertzen, giza errealitatearenbeste alderdi batzuekin konpara-tuta. Giza oinarri nabarmenaduten eta pertsonen arteko harre-manekin zerikusi handia dutenikasketa askotako curriculumetan(irakasle eskoletan, pedagogian,psikologian edota psikopedago-gian, adibidez), gehienetan saihes-tu egiten da arlo hau.

Dagoen isiltasuna honako esaldihonen bidez defendatu ohi da:“Ezagutzen ez denak ezingo duminik egin”. Horrela jokatzendugun bitartean ez diegu gurehaurrei eta gazteei hezkuntza inte-grala edo osoa emango. Badakiguhil behar dugula pentsatzeak etaideia horri aurre egiteak beldurtuegiten gaituela. Gure jardunean,helduok heriotzaren gaia ukatzekojarrera erakusten diegu txikiei, etahorrela, beren baliabideak sortzekoaukera oro kentzen diegu. Beraz,hezkuntzatik bederen, gai honen

inguruan 1ikasleei zer-nolako ira-kaskuntza eskaintzen ari garenplanteatzea komeni da.

Txiki-txikitatik hasi beharkolitzateke heriotzaren pedagogialantzen, baldin eta adin bakoitzeangauzak ulertzeko dauzkagun ahal-menak errespetatzen baditugu.Argi dago ez dela sarritan lantzekogai bat, baina ezta ezkutatu behardena ere. Gaur egun gizarteko zen-bait alderditatik heriotzaren peda-gogia aldarrikatzen ari da, halanola, familiatik eta eskolatik batezere, eta ezagunak diren zenbaitahots ere hori eskatzen hasi dira:Elisabeth Kübler-Ross, Louis-Vincent Thomas, SogyalRimpoché, Octavi Fullat, JavierGafo, Karl Jaspers...

Gure helburua ez da haurraheriotzatik babestea, baizik etatxikitatik heriotzaren egiazko izae-raz ohar dadin laguntzea.

Zentzu horretan, heriotzarengaia hezkuntzatik nola landu dai-tekeen jakiteko zenbait zertzeladaeskaini nahi dut, konbentzitutabainago horrek eragin pedagogi-koa duela gure txikien prestakun-tza psikoemozionalean. Oraindikgogoan dut orain dela hiru urteHik Hasiren Udako TopaketaPedagogikoetan gai hau lantzekoproposamean egin zidatenekoa. Eznekien nolako harrera izango zuenirakasleen aldetik eta benetan zer-bait berria izan zela aitortu beha-rrean nago.

Orain badakit hezkuntza mun-duan gai honekiko interesa dagoe-la, eta zorionez ez krisi garaietansoilik. Ikastetxeetatik gai hau lan-tzeko deitzen dutenean, gurasoasko joaten dira hitzaldietara, etahorrek garbi uzten du gai honeninguruan hausnartzeko dagoen

beharra. Modu horretan, monogra-fiko honetan zenbait hausnarketabiltzen saiatu naiz. Badakit zen-bait gai landu gabe geldituko dela,baina beste hainbat landuko da.

Krisiak gelan nola landu daitez-keen idazten saiatu naiz, eta “lehensorospenen gida” egin dut, etaheriotzaren pedagogia izena emandiot. Horrek osatzen du monogra-fikoaren lehen zatia. Bigarrenzatian krisirik gabeko egoera bate-an heriotzari buruz hausnartzekolagungarri den programa motz etazehatz bat nola ezar daitekeen azal-du dut. Bigarren zati honi dolua-ren pedagogia deitu diot.

Ondoren, hausnarketa teorikoa-goa egin dut gizartean oro har etaheziketa eremuetan zehazki herio-tzaren trataera nolakoa den ikuste-ko. Gazteen egoera sakonagoaztertu dut Haur Hezkuntzarazuzendutako lanak eta batez ereSan Telmo museoarekin bateraegindako material didaktikoa era-kutsiz.

Azken finean, guztioi dagoki-gun gai honen inguruko erreferen-tziak ematea da gure asmoa, etahori guztia gure hizkuntzan egitenbadugu, heriotzara gure ama hiz-kuntzan gerturatzen lagundukodigu. Izan ere, hizkuntzak eskain-tzen duen lotura emozionala fun-tsezkoa da ulertzen eta baldintza-rik gabe onartzen gaituztela senti-tzeko. Aspaldi idatzi nuen artiku-lu batean jaiotzeko unearen etamaite ditugun pertsonen presen-tziaren arteko lotura egiten nuen,eta itzulerako bidaiarako ere antze-ko presentzia aldarrikatzen nuen:ekin diezaiogun!


Lehen sorospenengidaHezitzaileentzako eta guraso-entzako jarraibideak haurrekduten heriotzaren kontzeptuaulertzeko


Gure hezitzaile lanean ikasleekingaratu behar ditugun hainbat hel-buru planteatzen ditugunean,heriotzaren gaia oso garrantzitsuada.

Bi urtetik aurrera haurra jolassinbolikoa erabiltzen hasten da etahorren bitartez heriotzaren itxurakere egiten ditu. Haurrarentzat jolasbat gehiago baino ez da, noski,oraindik ez baitu itzulezintasuna-ren kontzientziarik garatu. Bestemodu batera esanda, bere ahalguz-tiduntasunaren bitartez hildakoakpiztu ditzake behin eta berriz.

Magia erabiltzen du eta, horrela,bitarteko berriak sortzen ditu gale-raren ideiari aurre egiteko. Helduaizaten denean izango dituen alden-tzeak onartuko dituen atxikimen-du ziur baterako oinarriak finka-tzen ari da aberastasun handiz.

Hori guztia, ordea, beste modubatera adierazten dute haurrek,hots, euren komunikazio kodea ezda helduona bezalakoa, adin horre-tan ez baitute abstrakziorako gai-tasunik. 5 urteko haur bat beregenitalak esploratzen hasten dene-an, orduan konturatzen gara hel-duok eduki dezakegun desio sexua-la garatu gabe daukala. Eta zerga-tik daude hainbeste zailtasunaheriotzaren ideia esplora dezan?Esploratzen ez badu, nola heldukoda eta nola sortuko ditu aurre egi-teko baliabideak?

Jakina da haurren ikaskuntzarenfuntsezko oinarriak behaketa etaimitazioa direla. Hori ulertzen bal-din badugu, badakigu gure baitandagoela hein handi batean haurrekheriotza barneratzea. Gure beldu-rrak beraiengan proiektatzen bal-din baditugu, beraien bitartekopropioak sortzeko aukera kentzendiegu.

Ama batek zera esan zidanbehin: 5 urteko alabak ea ama hilegingo al zen galdetu ziola atseka-be handiz. Baiezkoa erantzunondoren alaba negarrez hasi zen etaez zuela hiltzerik nahi esaten zuen.Egoera horrek adierazten digunazera da: alaba digeritzen zaila denzerbait digeritzen hasteko laguntzaeskatzen ari da. Ama ez dela bere-hala hilko esatea, bere atsekabeaulertzen dugula adieraztea edo gaiaitxi gabe uztea ez dira lagunga-rriak.

Zaila suertatzen zaigu besteeierantzunak ematea guk geuk herio-tzaren inguruan ditugun atsekabe-entzat erantzunik ez dugula jakin-da. Egoera horretan, atsekabea eki-diteko defentsa modura ukapenasartzen diegu. Nola jokatu,orduan?

Lagungarri izan daitezkeen zen-bait jarraibide proposatuko ditut:

- Beti haurren galderak entzun.Ez moztu gure beldurrekin.

- Heriotzen aurrean, utzi dolua-ren erritoetan parte hartzen, betiereberaiek nahi dutenean eta beraienerara: marrazki bat eginez, lorebatekin…

- Ez sufritzeko intentzioz esatendizkiegun gezurrak eta sortzen diz-kiegun itxaropen faltsuak ekidin.

- Emozioen adierazpena bultzatuipuinen, marrazkien, musikaren…bidez.

- Haurrak galdetzen duen pun-tura arte informatu.

- Berak errurik ez duela adierazi,nahiz eta hildakoarekin haserretutaegon izan.

- Hildakoa agurtu eskutitzekin,marrazkiekin, grabazioekin…

- Galeraren errealitatea barnera-tzen duten eta komunikatzea ahal-

bidetzen duten metaforak erabili:ilargia, zuhaitza, hostoak, itsasokoolatuak… naturako elementuak.

- Heriotza bizitzaren zati banae-zin dela erakusten duten esperien-tziak erabili. Aitona, animalia bat,ezagun bat… hiltzen den uneaaukera ona izan liteke bizitzareneta heriotzaren zikloaz hitz egiteko.

- Komunikabideetatik edo adintxikikoentzat egokiak ez diren fil-metatik heriotzari buruz jasotzenduten gehiegizko informazioa eki-din. Gure txikiak ezin barneradezaketen neurrigabeko informa-zioaren aurrean jartzen ditugu etahorrek antsietatea eta irudimenez-ko ezbeharrekiko beldurra sortzendie.

- Porrotaren ikaskuntza bultzatugure heldutasuna eta autonomiza-zioa ekidin eta infantilizatu gabe.Hezitzaile guztiek dakite hori, etaheriotzaren kasuan ere beste kasue-tan bezalaxe gertatzen da. Agianheriotza da frustrazioen adierazga-rri handiena eta lagungarri izanliteke planteamendu curricularre-tako erreferentzia pedagogiko-filo-sofiko modura.

- Irakasle taldeari laguntza eska-tu kaos eta krisi egoeran bakartutagelditu gabe. Aurrerago zehaztukoditut zentzu honetan lagungarriizan daitezkeen urrats batzuk.

Gelako esku-hartzearen mailazehazteko orduan bi planteamendubereiztuko genituzke: alde batetik,doluaren pedagogia eta, bestetik,heriotzaren pedagogia.

Doluaren pedagogia plantea-tzen dugunean lehen sorospeneta-rako gida bat behar dugu. Horrekgelan sor daitezkeen krisien aurre-an orientatzen lagunduko digu.Une larri batean zein urrats eman


eta nola bideratu jakitea lasaigarriada lagundu nahi duen baina emo-zioek blokeatuta daukaten hezitzai-learentzat.

Garrantzitsua da taldean lan egi-tea eta gelako krisi egoerari aurreegiteko erantzukizuna taldeak iza-tea. Horrez gain, jarrai daitezkeenurrats batzuk proposatu nahi ditut:

1. Berria beste iturri batzuetatikjaso baldin badugu, familiarekinharremanetan jarri eta gure ikaslea-ren egoeraz interesatu, gure lagun-tza eskainiz.

2. Familiak aurrera eramangodituen erritualen berri jaso ondoreneta ikaslea gutxienez egun batean(hildakoarekin zuen harremanarenarabera) eskolara ez dela etorrikoziurtatu ondoren, komenigarria dagainontzeko ikasleekin talde dina-mika bat egitea sentitzen dutenaadieraz dezaten. Garrantzitsua dadinamika hau kaltetutakoa ezdagoenean egitea. Gero, gelaraitzultzen denean, tutoreak emangodio gelakideen mezuaren berrigelatik kanpo.

3. Zenbait kasutan errituetanpresentzia sinbolikoa izateaklagundu egiten du (elizkizunetarajoatea, lagunen izenean doluminaadieraztea…), betiere familiarenintimitatea hautsi gabe eta beraiendesioa errespetatuz.

4. Ikasle gazteak (DBH,Batxilergoa) gai dira eskaintzetanberen ekimenez jokatzeko, bainabeti irakasleen inplikazioa behardute.

5. Ikaslea gelara itzultzen deneankontuan izan nola ari den garatzenbere dolua eta ez egin prestatu gabegauden dinamikak. Adibidez, aita-ren eguna ospatzera baldin bagoazeta gelan duela gutxi aita hil zaionikasle bat baldin badago, agian

komeni da ikasle horrek gelara eto-rri behar duen edo baloratzea. Ezindugu “errealitate mingarri” bate-kin jokatu.

6. Gelako norbait hil baldinbada, komenigarria da bere mahaiahutsik eta bere erreferentzia bate-kin uztea ikasturtea amaitu arte.Gelakideek denbora behar duteagurtzeko, eta bukaeran talde dina-mika bat egin liteke hildako lagu-naren oroimenarekin lotzeko.

7. Dolu konplexuen kasuetan,eskolak laguntza psikologikoa pro-posa dezake. Zenbait kasutan fami-liak ez dira konturatzen beharhorretaz edo ez dakite nora jo.

Gelan heriotza lantzeko bestebide bat heriotzaren pedagogiadeitu dudana da. Helburua krisienaurrean bitartekoak sortzea, aka-tsak eta sinesmen faltsuak desmiti-fikatzea, tabua natural bihurtzeada. Aurrerago azalduko eta sakon-duko dut San Telmo museoakMiren Akordagoitiaren ardurapeanosatu duen maleta didaktikoa.

Orain esku-hartze motz etazehatz bat aurkeztu nahi dut.Helburua heriotzaren eta bere esa-nahiaren kontzientzia hartzea da.Gelan 10 urtetik aurrerako ikaslee-kin egiteko da. Ikasleekin sei ordu-ko esku-hartzea egiten da, bi ordu-ko hiru saiotan banatuta, eta saioguztiak aste berean (astelehenean,asteazkenean eta ostiralean).Ondoren, irakasleentzako eta ikas-leentzako hitzaldi batekin bukatu-ko da.

- Lehenengo saioan ikasleak biri-bilean eta mahairik gabe jarririk,lanaren aurkezpena egingo da.Ondoren “ideien ekaitza” prestatu-ko da eta gehienez bost pertsonakotaldeetan kartoi mehe batean herio-

tza hitzak burura ekartzen dienguztia adierazteko eskatuko zaie(hitzekin, marrazkiekin…). Horiegin ondoren, horman eskegikodira eta talde handian adierazitako-az hitz egingo da, egoki iruditzenzaigun ataletan geldituz.

- Bigarren saioan kontzeptu teo-rikoak landuko dira, heriotza etakrisi egoeran gertatuko zaigunaulertzeko eta zentzua ematekolagungarri baita. Zentzu horretan,heriotzari buruzko mitoez etasinesmen faltsuez hitz egin daite-ke. Horrez gain, eta modu bere-zian, doluaren faseak azpimarra-tuko dira, heriotza esanguratsubaten ondoren emozionalki nolakobilakaera dugun ikusteko.

- Azken saioa bizipenetan oina-rrituko da. Horretarako, bi dinami-ka egin ohi dira:

1- Taldeka galera baten antzerkigidoi bat egingo dute eta “role-pla-ying” modura antzezteko eskatukozaie. Ondoren, paper desberdinezeta antzeztu dutenean sentitu dute-naz hitz egingo da.

2- Bizitzako testamentua idazte-ko eskatuko zaie, hau da, maiteduten pertsonak agurtzeko eskutitzbat idatziko dute (beraiek dirahipotetikoki hilko direnak) etalibreki beren bizitzako ondareatransmitituko diete. Eskutitza ida-tzi edo marrazkia egin ondoren,agur guztiak bilduko dira eta tal-deak bizitzaren garrantziaz etaazken eguna balitz bezala bizitzekoaukeraz kontzientzia hartuko du.

3- Esperientziaren baloraziotxiki bat egingo da.


Eduki teorikoak

Galera kontzeptuaz ari gareneanhitzaren zentzu zabal eta subjekti-boaz ari gara: estimatzen dugunzerbait galtzeaz edota esperogenuen/dugun zerbait ez iristeazari gara. Galera gertatu ondorenegiten dugun balorazioa kontzien-teki nahiz inkontzienteki egin dai-teke, eta faktore arrazionaletan,emozionaletan eta soziokulturale-tan oinarritu daiteke. Baloraziohorrek zerbait egitera eramatengaitu eta galera hori onartzekozailtasunak izango ditugu.

Galera sentimenduak sor ditza-keten egoerak asko izan daitezke:maite den norbaiten heriotza, adis-kide on bat galtzea, eskola edo ins-titutua aldatzea, gure gorputzarenzati batzuk aldatzea (ebakuntzabaten ondoren, adibidez), gorputzfuntzioren bat gutxitzea...


Eta zergatik sentitzen duguhorrenbeste galera hori? Sentitzendugun min hori ulertzeko, galerabera gertatu aurretik pasatakoakulertu beharko genituzke. Gizakiainguruarekin harremanetan dagoeta hainbat afektibitate maila ezar-tzen ditu. Aldi berean, harremanhoriek loturak sortzen dituzte etalotura horiek modu askotara baloraditzakegu: positiboki, negatiboki...Balorazio bakoitza faktore arrazio-nalen, emozionalen eta soziokultu-ralen multzo batean oinarritzen da.Horrela, galera bat gertatzen dene-an mina sentitzen dugu. Minabalorazio horretan sartzen da, afek-tibitatean, eta baita hunkiberatasu-na ere, tristura, beldurra, errudunsentipena, haserrea, inbidia... sor-tuz.

Horrela, pertsona bat, nahita edonahigabe, galeraren aurrean egitenduen doluaren unera iritsiko da.Eta zer da dolua? Dolua bizitzakoesperientzia konplexu bat dela esandaiteke. Galera baten aurrean,nahitaez, gertatzen diren prozesuenmultzo bat osatzen da; eta horimodu osasungarrian gararazteazarduratzen ez bagara, hau da, dolunormal edo dolu osasungarrimodura garatzen ez bada, toxikokigaratuko da eta, horrela, dolu kon-plexua edo dolu patologikoa deri-tzona agertuko da. Sor daitezkeenprozesu arrazionalen, emozionaleneta espiritualen multzo batek eskuhartzen du doluaren prozesuan.Noski, galdu den horren balorazioazenbat eta handiago izan, orduaneta handiagoa izango da mina edosufrimendua.

Hortaz, nahitaezkoa da doluakonplika dezakeen prozesu orosaihestea. Horretarako, oso lagun-garri izango zaigu galera esangura-tsuen aurrean ohikoenak diren erre-akzio batzuk ezagutzea.

Oinarri-oinarrizkoa iruditzenzaigu bi alderdi hauek kontuan iza-tea:

A) Galera hori lantzea, eskeroneko oroimen sentimenduarekinkonektatzeko. Dolua ez da amai-tzen estualdia edo larritasuna amai-tzen denean soilik. Aurrerago joangaitezke, eta geure ondarea balitzbezala, harreman horrekin ikasiditugun alderdi aberasgarri batzukbarnera ditzakegu. Horretarako,aurrez hildakoarekin genuen harre-mana onbideratu beharko dugu,bukatzeke gelditu diren gaiakaurrez aurre aztertuz, minez dago-en pertsonarengan errudun senti-menduak sor baitaitezke esparruhorretan.

Zauri emozionalak osatu eta sen-datzeko ardura hartzen badugu,gure bizitza pribatuko eta gure lan-bidearen eremuko beste pertsonabatzuei prozesu osasungarriak hela-raziko dizkiegu, galera baten aurre-an besteari laguntzeko artea,doluan laguntzeko artea eta, beraz,bizitzan laguntzeko artea garatuz.

B) Hunkiberatasuna kudeatzekoizan dezakegun baliabide faltarenaurrean, gertuko sufrimendua tabubihurtu ohi dugu gure gizartean.Tabua jarreraren fruitua da etajarrerak alda daitezke. Jarrera pen-tsamenduen, emozioen, sentimen-duen, balioen, ohituren eta abarrenemaitza da. Jarrera aldez aurretikojoera gisa ulertu behar dugu, eragi-na baitauka gure pertzepzioetan etajokabideetan.

Jarrerak aldatzea ez da gauzaerraza, baina alda daitezke, eta gureustez horixe da informazio edoprestakuntza ekintza ororen helbu-ru nagusia; eta norberaren dimen-tsio pertsonala eta lanbidearen ere-mua, biak, bildu behar dituhorrek. Beraz, hauxe da xede nagu-sia: sufrimenduaren aurrean, oro har

galeraren eta bereziki heriotzarenaurrean, jarrera aldaketa bat susta-tzea.

Badakigu informazioak ezagutzabultzatuko duela, eta jarrerak alda-tzeko ezinbesteko baliabideen arte-an funtsezkoa da ezagutza hori.Jarrerak aldatzeko gogoa, ahalegi-na, baliabideak eta denbora beharditu gizakiak.

Galera esanguratsuen ondorioznahigabea eta mina agerraraztendituzten prozesuen multzoa asko-tan gaizki lantzen da eta gure haz-teko gaitasuna blokeatu egiten duhorrek; aldiz, dolua modu osasun-garrian lantzeak, gure bizitzanorain eta gerora negatiboa eta posi-tiboa denari aurre egiteko indarrasustatuko du.

Galera esanguratsu bakoitzaaldaketa sortzailea egiteko aukeraizan daiteke, prozesu horretan eskuhartzen duten faktore biopsikoso-zialen sorta zabal eta sakona geure-ganatzeko gai bagara.

Gure proposamena galerei eta heriotzari dagozkien elementu

guztiak (dolu prozesuak), ahaldugun neurrian, sakonkiago etahobeto ezagutzea da, galera horre-kin lotuta dauden pentsamendu,emozio, sentipen eta jokabide guz-tien multzoen aldaketa osasunga-rriak bultzatzeko. Horrek kalitatehandiagoko laguntza ematen etasufritzen ari diren pertsonekin arigarenean ikuspegi gizatiarragoaizaten lagunduko digu.


HelburuakAdinaren arabera helburuak des-

berdinak izango dira, baina badau-de baliagarri izan daitezkeen hel-buru orokor batzuk ere:

- Norberaren bizitzaren balioeiburuzko hausnarketa egin etamemento bakoitza bakarra baili-tzan sakonki bizitzeko beharrazohartzen lagundu.

- Heriotza bizitzaren bukaeranaturala dela ulertzen lagundu.

- Haur eta gazteei heriotzareki-ko ahalik eta estuasun eta larrialdigutxiena sentitzen lagundu.

- Haur eta gazteei maite dituz-ten pertsonen edo animalien herio-tzak gertatzen direnerako tresnakeman eta gaia landu.

- Doluaren dinamika ulertu etamaite diren pertsonen galerenaurrean sortzen diren erreakzioakulertu.

- Maite diren pertsonen galeren

aurrean norberaren sentimenduakadierazteko gai izan eta besteenadierazpenak entzuten eta ulertzenikasi.

- Berraurkitu etxeko doluarengarrantzia eta maite diren pertso-nez inguratuta hiltzearen garran-tzia.

- Maitatzen den pertsona batenheriotza norberaren hazkunde per-tsonalerako baliagarria izatekobideak aztertu.


Nerabeak etagalerak

Psikologia ebolutiboaren arabe-ra, haurrek eta helduek dolura hur-biltzeko duten moduak nerabezaroaurreko garaian dute antzik han-diena. Gainera, nerabezaro aurrekogaraiak eta nerabezaroak berenezaugarri bereziak dituzte, noski!

Garrantzi handia duen bestehainbat gauzarekin gertatzen denantzera, galera esanguratsu batenaurrean nerabe batek dituen erreak-zioetan hainbat faktorek berebizikogarrantzia izango dute: nerabearenegoera ebolutiboa, karakterologia,iraganeko eta gaur egungo inguru-nea (familiarra, kulturala, bere erre-ferentzia taldea...), galeren, sufri-menduaren eta heriotzaren aurreanberen heziketan jaso dituen etajasotzen ari den mezu inplizituaketa esplizituak eta abar.

Nerabeak dolu prozesuak bizi-tzeko duen moduan helduen jarre-rek eragin zuzena izango dutenez,helduok kontu handiz ibili beharkodugu. Nerabeek oso talde zehatzaosatuko dute zentzu horretan, etadoluan talde horren ohiko ezauga-rri batzuk ager daitezke: norberabere baitan ixtea edo bere kideentaldeari soilik irekitzea.

Oro har, helduei eta haurreizuzentzen zaizkien gomendio askoaplika daitezke nerabeen dolu pro-zesuak lantzerakoan ere. Adibidez:ez ukatzea, ez saihestea, bera denbezala agertzeko eta bere egoeraazaleratzeko denborak eta espazio-ak erraztea, egoera zehatz horrenaurrean nola sentitzen den eta zerpentsatzen duen adierazteko…Bere isiluneak edota bere baitanixteko nahiak errespetatu eginbehar dira, eta ager daitezkeenadierazpenak -hitzezkoez nahizhitzezkoak ez direnak- igartzekoarretaz jokatu behar dugu, doluprozesu horretan ahalik eta hobe-kien laguntzeko.

Badira galera egoera batean nera-beei ahalik eta gehien laguntzekokontuan izan behar diren puntubatzuk:

- Askotan, zenbait egoeratan,nahita edo nahigabe, nerabearierantzukizun handiko rolak ezar-tzen zaizkio; adibidez, aitaren edoamaren heriotzaren edo gaixotasunlarri baten aurrean. Beraz, ahal denneurrian hori saihesten ahalegindubehar dugu.

- Garrantzi handia du haur etagazteei hileta erritoetan parte har-tzeko gonbidapena egiteak ere.Horrela, ez ditugu familia testuin-gurutik urrunduko eta, gainera,agur egiteko aukera emango diegu,bukatzeke gelditu diren alderdiakaurreikusteko. Modu horretan,

alderdi horiek doluaren hasierakofasean sor ditzaketen errudun senti-mendu desegokiak saihestuko dira.

- Bestalde, kontuan hartu beha-rreko beste alderdi bat honakohauxe da: heriotzagatik, banaketabatengatik, norbait gaixo jarridelako edo beste arrazoi batengatikfamiliako kide bat galtzen denean,nerabearengan porrot sentimenduasortzen da. Hori hainbat modutaraager daiteke: pertsona horri erruaegoztea, konturatu gabe errudun-tzat jotzea...

Esparru honetan lan egin dutenautore askoren izenak azpimarragenitzake: Grollman, Plaxats etaCosido, Plaxats eta Poch, Poch,Worden, Yalom, eta abar.



Baliabide psikopedagogikoak


Komunikazioa: entzuteaktiboa

Galera esanguratsuetan izatendiren dolu prozesuetan laguntzakualitatiboa komunikazio faktoreda.

Laguntzea arte bat da, irakats etaikas daitekeena, baina ezaugarripertsonal batzuk eskatzen ditu:errespetua, elkartasuna, pazientzia,positibotasuna eta enpatia dosihandiak. Enpatia beste pertsonabaten egoera norberarena izangobalitz bezala ulertzea da, nortasundesberdinak ditugula gogoan iza-nik betiere.

Beste norbaiti enpatikoki lagun-tzeko kalitatez entzuten jakinbehar dugu eta ekintza horri entzu-te aktiboa deritzo. Entzute aktiboapraktikatzeko kontuan izan behardira honako elementu hauek: hitzakendu gabe entzuten jakin behardugu; arreta eta errespetua adiera-ziko duten distantzia eta gorputzjarrera izan behar ditugu; hitz egi-teko baino entzuteko interes han-diagoa izan behar dugu; eta solaski-dearen hitzezko mezuak nahizhitzezkoak ez direnak arretaz jasobehar ditugu. Horrez gain, bestebaliabide batzuk ere erabili beharditugu, hala nola galderak egitekoeta laburtzeko baliabideak, etainformazioa itzuliz elkarrizketagidatzeko baliabideak.

Horrela, bada, laguntza beharduen pertsonak arretaz entzutendiotela eta ulertu egiten dutela sen-tituko du.

Entzute aktiborako ariketapraktikoa:

1.- Hiru pertsonaz osatutakotaldeetan hiru rol esleituko dira :A, B eta C, eta rolak txandakatuegingo dituzte.

2.- A.- Arazo pertsonal jakin

bat azalduko du (hiru minutu-tan).

B.- Entzute aktiboari dago-kion jarrera erakutsiko du.

C.- Behatu egingo du.3.- Hiruko taldean esperien-

tziaz hitz egitea. Nola sentitunaiz rol bakoitzean?

Metodologia: pertsona batek biminutuz hitz egingo du eta bestebiek arreta handiz entzungo dute,inolako esku-hartzerik egin gabe.

(Guztira sei minutu)4.- Talde handian esperientziaz

hitz egitea.Metodologia: lehenengo “tele-

grama” jokoa egiten da: bakoi-tzak, txandaka, une horretan nolasentitzen den adieraziko du etagehienez hitz bat edo bi edo keinubat erabiliko du hori adierazteko."Telegramak", denbora gutxian,taldea nola dagoen ikusteko auke-ra emango du. Ondoren, nahiduenak ariketa honetan izandakoesperientzia zabalagoa azaldukodu (minutu bat pertsonako).Taldea handia bada eta denboraaurreztu nahi badugu, parte-har-tzaileei pertsona batzuek bainoezingo dutela hitz egin esangodiegu.

5.- Parte-hartzaileen eta ariketaproposatu duenaren arteko elka-rrizketa.

Metodologia: aurrez txandarikezarri gabe, nahi dutenek ariketa-ri buruzko galderak egingo dituz-te edo azalpenak emango dituzte.

Entzute aktiborako saihes-tu beharreko adierazpenak

- “Ez arduratu” esatea.- “Ez negarrik egin” esatea.- “Dena ondo joango da. Ez

horretan pentsatu” esatea.

Entzute aktiborako saihes-tu behar diren jarrerak

- Iritzia ematea.- Epaitzea.- Aholkatzea.- Norberaren bizipenetan oinarrituta orokortzea.- Paternalista izatea.- Presa duzula adieraztea inolako begirunerik gabe.- Oztopo fisikoak edo ez fisi-koak egotea: altzariak, argia....- Jarrera teknifikatua erabiltzea.- Ihes egitea.- Gehiegizko informazioa ematea.- Baliorik gabeko informazioaedo une horretan egokia ezdena ematea.- Gezurra esatea.- Epaitzen edo kalifikatzen duten adierazpenak erabiltzea (Adib.: “arrak bezala”... edo “aitona”, “neskato”, “txiki”...).

Entzute aktiborako bultza-tu behar diren jarrerak

- Hitzezkoa ez den komunika-zioa zaindu behar da: ahotsarentonua eta bolumena.

- Errespetuzko harreman fisikomaitekorra izan behar da (ondo hartzen badu).- Jarrera atsegina edukitzea.- Entzutean lasaitasuna adieraz-tea.- Aurreiritzirik ez izatea.- Talde lanean aritzeko jarreraizatea.

- Bakarkako zein taldeko elkar-tasuna erakustea.- Galdetzeko eskubidea senti-tzea.

Adierazpen baliagarriak- Begietara begiratzea.- Interesa eta ulermena adieraz-tea.- Intimitatea errespetatzea.- Toki egokia bilatzea (ahal


bada).- Une horretan mina sentitzenduena erantzun egokiena eman-go dionarengana zuzentzea(sendagilearengana, gizartelaguntzailearengana, psikolo-goarengana, aholkulariarenga-na...).- Geure burua hobeto ezagutze-ko, lehenik eta behin galerei,heriotzari, sufrimenduari etadoluari buruz geure buruarekinlan egitea.- Guztia komunikazioa delaonartzea.- Sufrimenduan laguntzekoikastea eta praktikatzea.- Errespetuzko isiltasuna izatea.- Noizean behin baliagarria iza-ten da besteak komunikatzenduenari buruz ulertzen dugunalaburtzea, esaterako: “Urliare-kin ez duzula hitz egin esannahi duzula uste dut”, edo “ger-tatutakoaren arrazoia bilatunahi duzula uste dut”, “ea ondoulertu dudan: zapuztuta, edohaserre, edo triste, edo beldur-

tuta sentitzen zarela ustedut...”.- Era honetako esaldiak esatea:“gogorra da benetan”, “logikoada horrela sentitzea”, “gizale-gezkoa da horrela sentitzea”,“beldurtuta, edo haserre, edotriste, edo nahastuta egotekomodukoa da...”, “une honetanez dakit zer esan. Laguntzekoprest naukazu”, “gai hau beste une batean azter dezakegu”(ahalik eta gehiena zehaztu,pertsona horrek behar badu etaahal bada).

Berri txarrak iragartzekoformula baliagarriak

- Gertatzen ari dena garrantzi-tsua da...

- Egoerak okerrera egin du...- Hil egin da.- Gure artetik alde egin du.- Bai, hil egin da.- Nahi baduzu, horrelako unee-tarako telefono zenbaki bateskain diezazuket...

Galderak egiteko zenbaitbaliabide

- Nola gertatu zen?- Zerk arduratzen zaitu?- Zalantzarik ba al duzu?- Nola jakin zenuen?- Zerk kezkatzen zaitu?- Elkarrekin egin dezakegunzerbait ba al dago?- Beste zerbaitez hitz egin nahi al duzu?- Hitz egiteko, laguntzeko...norbait bilatzea nahi al duzu?- Zure sendagilearekin hitzegin al duzu?- Bakarrik egon nahi al duzu?- Bakarrik uztea nahi al duzu?- Egun batzuk barru dei dieza-zuket?- Beste zerbait egin al dezaket?- Zurekin gera al naiteke?- Sentipenak modu osasuntsuan bideratzeko moduak ezagutzenal dituzu?- Nola irudikatzen duzu etorki-zuna?- Zein zentzu eman nahi diozuzure bizitzari?


Doluarekin lotutako zenbait egoeratarako jarreren eta formulazioen ereduak

EGOERAERABIL DAITEZKEEN JARRERAK

ETA FORMULAZIOAK

6 urteko haur bati 8 urteko anaia hil zaio.Jarrera itxia du eta haserre dago gurasoekin

11 urteko haurrak ez du inolako interesik ager-tzen aitonaren heriotzari buruz hitz egiteko.

3 urteko haurra. Bere ama hil egin da. Amaitzultzea nahi du. Orain aitarekin bakarrik bizida.

5 hilabeteko umekia.2 urte eta erdiko anaia hil zaio.Gurasoak lur jota daude eta amak ez dio haur-dunaldiari garrantzirik ematen

Jarrera: testuinguru informala bilatu eta bereondoan jarri, errespetua eta ulermena adiera-ziz.Adierazpenak:

* Azkenaldian oso isilik zaude. Ez duzu jolas egiten eta haserre zaudela dirudi.

* Zure anaia... (anaiaren izena) hil delako triste zaudela uste dut.

* Hitz egin nahi al duzu?...

Jarrera: aurreko berbera.Adierazpenak:

* Ulertzen zaitugula eta lagundu egin nahi zaitugula jakinarazi nahi dizut.

* Ona da gertatzen zaigunaz hitz egitea.Gero hobeto sentituko zara. Guri eregauza bera gertatzen zaigu...

* Beraz, hitz egin nahi duzunean, entzutekoprest gaude. Ados?...

* Zurekin egotea atsegin dugu, zuk hitz egiteko gogorik ez izan arren...

Jarrera: segurtasun handia eskaini behar zaio.Adierazpenak:

* Ama ezin da itzuli.* Badakizu hil egin dela eta orain hor goian

dagoela, zeruan (edo beste toki batean, esaterako “hor barruan” -gure bihotzean eta haurrarena seinalatu-).

* Gauero, lo hartu aurretik, egunean zehar zer egin dugun esango diogu.

Jarrera: familiaren sentipenak kontrolatzeaGomendioak:

* Eskuak sabelean jarrita elkarrekin arnasa hartzea.

* Umekiaren aurpegia irudikatzea eta hildakoaren aurpegia ere gogoratzea.

* Elkarrekin negar egitea, umekiak ere partehar dezan.

Proposamendidaktikoak



Aurkezpena eta helburuakIpuin honek bakarrik eta lagunik

gabe gaudenean sentitzen dugunsufrimendutik abiatuta adiskideta-sun sentimendua baloratzen lagun-tzen digu.

Lortu nahi ditugun helburuakhonako hauek dira: besteen desioezohartzea, zoriontsu izaten ahalegin-tzea eta besteei memento tristeetanlaguntzea.

Jardueraren garapena1.- Ipuinaren aurkezpena irakas-

learen eskutik.2.- Ipuinari buruzko marrazkiak

erakutsiz, kontaketa ulergarria etaadierazgarria egin.

3.- Txakurraren sentimenduezohartu eta beroriei buruz hitz egin.

4.- Haurrak, txakurraren eta sa-gutxoaren paperean sartuta, senti-tuko luketena adierazteko gai direnjakiteko zenbait galdera egingodizkiegu eta, kasu bakoitzean, ba-taren edo bestearen paperean zeregingo luketen galdetuko diegu.

5.- Adiskidetasunaren balorazio-az eta sufrimenduaz hausnartu: zeregin dezakegu guk lagun bat tristedagoenean?

“Gutuna” ipuinaEtapa: Haur Hezkuntza

Txakur batek etxe aurrean itxaroteko ohitu-ra du. Egun batean, denbora asko itxarotenigaro ondoren, sagutxo bat pasatzen da handiketa zertan dabilen galdetzen dio. Txakurrakgutun baten zain dagoela erantzuten dio.

Sagutxoak enkargu bat eginbehar du eta alde egiten du;txakurraren aurretik berrizpasatzen denean, hau oraindikgutunaren zain dago. Hori sarrigertatzen denez, sagutxoak txa-kurrari gutun bat idaztea eraba-kitzen du.

Horrela egiten du, eta barras-kilo postariari ematen dio, txa-kurrari eramateko.

Gero sagutxoa korrika txakurrarenondora joaten da, eta haren ondoanitxaroten du. Handik gutxira, barras-kiloa iristen da eta gutuna ematen diotxakurrari. Honek gutuna ireki eta ira-kurri egiten du. Gutunak dio:

“Zure laguna naiz, zoriontsu ikusi nahi zaitut eta zu pozik egotea nahidudalako idatzi dizut”.

Sinadura: Sagutxoa


“Milaurte jauna” ipuinaEtapa: LHko 1. eta 2. mailakArloa: Hizkuntza eta tutoretza

Milaurte jauna oso gizon aberatsa, boteretsua eta ausarta zen. Bihotz onekoa zen eta eroso bizitzea gustukozuen.

Dena ondo zihoakion eta oso harro zegoen bere bizitzaz, baina ez zuengogoko bizitza bera hain laburra izatea. Beti esaten zuen asko gustatukozitzaiokeela mila urte bizitzea.

Behin, neguko gau hotz eta euritsu batean, eskale gaixo bat bere gazte-lura iritsi zen eta ostatua eskatu zion. Milaurtek barrura pasarazi zuen.Egur puska ederrak erretzen zeuden su baten ondora eraman zuen eta jate-ko zerbait eskaini zion. Eskaleak bidaia asko eginak zituen eta kontu askozituen esateko. Milaurteri hitz-aspertuak asko gustatzen zitzaizkion eta,gauza askori buruz hitz egin ondoren, bizitza motzegia iruditzen zitzaio-la esan zion eskaleari.

Orduan, eskaleak suaren ondoan zegoen egur puska eder bat erakutsiz, horrela esan zion:- Zure bizitzak egur puska honek beste iraungo du.Milaurtek, harrituta, egur puska suaren ondotik kenarazi zuen. Biharamunean, mendi baten tontorrean

zegoen dorre bakarti batean lurperatu zuen enborra.Urteak pasa ahala, jaunak bizitza aberats eta lasaiarekin jarraitu zuen.Baina hainbeste zahartu zenez, indarrak galdu zituen pixkana eta mugitu ere ezin

zen egin. Inguruko guztiak hil egin ziren, eta baita bere ondorengoak ere. Milaurtejauna inork ezagutzen ez zuen garaira iritsi zen, eta horrenbeste urte igaro zirenez etahitz egiteko modua ere aldatu egin zenez, inorekin ezin zuen berbarik egin.

Etxeko jabeak aldatzen joan ziren, eta nahiz eta jabe berriek Milaurte ez ezagutu,beti errespetatu izan zuten. Jaun gaixoak, bizitzeko itxaropena galdu eta bere kabuzbaliatzeko gai ez zenez, hil egin nahi zuen.

Milaurte jaunak, etsita eta ezer egiteko gai ez zela, urteak igarotzen ikusi zituen. Behin, liburu zaharretan antzinako hizkuntzak ikasitako jakintsu bat iritsi zen gaz-

telura. Gazteluaren jabeek esan zioten etxean bazegoela oso era desberdinean hitz egi-ten zuen agure bat.

Jakintsuak oso gustura ezagutuko zuela esan zien eta Milaurte geldirik eta isilik egoten zen txokora eramanzuten. Berarekin hitz egiten hasi zenean laster ulertu zuten elkar.

Milaurte jaunak bere istorio tristea kontatu zion eta zuela mila urte lurperatutako egur puska lurpetik ate-ratzeko eskatu. Berehala joan ziren esandako lekura eta hantxe bertan aurkitu zuten. Etxera eraman eta sutarabota zuten.

Sugarrek poliki-poliki suntsitu zuten egurra eta Milaurte ere, hainbeste urtean hain bakardade handian bizieta gero, poliki-poliki itzaltzen joan zen, goxo-goxo hil arte.


Aurkezpena eta helburuakIpuin honen bidez heriotzaren

gaian sartuko gara ipuinaren edu-kia lantzeko eta hausnarketa per-tsonala egiteko.

Ahalik eta era lasaienean eta nor-maltasunez, estuasunak alde bate-tara utzita, heriotzaz, tentuz har-tzeko gai horretaz, hitz egitea izan-go da helburua.

Ekintzaren garapena1.- Pertsonaiak taldeko partaide-

en artean banatuko dira: jauna,eskalea, senidekoak, lagunak etajakintsua. Denek parte hartzeakomeni da.

2.- Ipuinaren antzezpena.3.- Mota honetako galderak egin

eta landu:* Milaurte jaunak zer dela eta ezzuen hil nahi?* Zein abantaila eta zein eragoz-pen eduki zituen jaunak berebizitza luzean?* Zer dela eta hil nahi izan zuenazkenean?4.- Zer egingo zenuke zukMilaurte jaunaren egoeran egon-go bazina?


“Sekula loratu ez zen arrosa” ipuinaEtapa: LHko 2. eta 3. mailakArloak: Erlijioa eta tutoretza

Bazen behin udaberrian sortutako arrosa ernamuin bat, sekula loratu ez zena eta loratzea zer zen, jakin, ezzekiena. Tontortxo batean zegoen lorategi batean bizi zen senideekin. Arrosen kimu txikiena zen.

Eguzkiak goizero gauean egunsentiak utzitako ihintzttanttak lehortzen zizkion eta bere kimu-irribarre alaiare-kin horrela esaten zion:

Kimua harrituta zegoen inguruan horrenbesteko alda-ketak ikusirik: ahizpa nagusiek belusezko azal gorria zeu-katen, oso polita; eta ihintzak ukitzen zituenean perlazbetetzen ziren. Egunetik egunera pixka bat hazten zireneta politagoak jartzen ziren.

Tximeletak lorategian zebiltzan. Txoriek kantu berriakabesten zituzten eta erleek entzunezinezko kexuak atera-tzen zizkieten loretan zeuden arrosei.

Kimu txikiak ezin zuen ulertu arrosek zergatik egitenzuten negar mozten zituztenean.

Egun batean Eguzki amandreak horrela esan zion:- Loratzeko, pixka bat sufritu egin beharko duzu, kimu

txiki. Baina ez beldurrik izan! Nik lagunduko dizut!- Zer da loratzea?- galdetu zuen kimuak.- Loratzea da... -esan zuen Eguzkiak-…haztea, bizitzea,

bizia ematea, norbait zoriontsu egitea eta.......hiltzea.- Ai ene! - esan zuen kimuak ezer ulertu gabe.Eta ondoren esan zuen:- Zu loratzen al zara, Eguzki amandrea?- Bai, egunero- erantzun zion Eguzkiak-. Nire lorea

beroa eta maitagarria da. Kolore guztiak ditu, nire biho-tza suzkoa delako. Loratzeak ez nau aspertzen, berotasunaemateak ez nau aspertzen. Ni nekatuko banintz.... bizitzabukatuko litzateke. Ai! Zenbat jende egiten dudanzoriontsu! Nik bizitza ematen dut.

- Ai! - esan zuen berriz arrosa kimu txikiak. Eta pen-tsakor gelditu zen.

Egun batean, laino batzuek loreari eguzkia ezkutatuzioten. Eta gero hodeiek negar asko egin zuten. Euriaegin zuen.


Kimu txikiak euriaren ispiluan ikusi zuen bere burua eta ia ez zuenezagutu ere egin. Belusaren antzeko azal gorria antzeman zuen; zurtoi-na liraina eta gogorra zen; hostoek orlegi garbi eta barea zuten. Etakimu txikiak bere barruan bizitza emateko zerbait apurtu zitzaiolanabaritu zuen. Loratzen hasita zegoen. Bere buruaz ahaztu egin behar-ko zuen eta norbait zoriontsu egin beharko zuen.

Lainoak desagertu zirenean eta Eguzki amandrea udaberriko indarguztiarekin agertu zenean kimua loratu egin zen eta lore-begia piztuzen.

Arreba nagusi guztiek atsegin handiz begiratu zioten. Gero etagutxiago zen kimua eta gehiago zen arrosa. Eta oso belus fineko arrosabat loratu zen.

Horrela esan zion Eguzki amandreak:-Ulertzen al duzu loratzea zer den?-Bai! - erantzun zuen arrosak, eta arrosen irribarrez egin zuen irriba-

rrea.Lorategia oso polita zegoen. Eguzkiak laztandu egiten zuen eta arrosak bere kolorez eta bere usai-

nez xuxurlatzen hasi ziren. Bizi, hazi...eta norbait zoriontsu egitekogogoz zeuden.

Udaberriak dena inguratzen zuen bere musikarekin. Eguerdia zen.Ahots batzuk entzun ziren. Haur bi, Alaitz eta Peru, lorategian sartuziren. Eskolatik zetozen. Peru, Lehen Hezkuntzako laugarren mailakoa,arrosondora hurbildu zen, eta esan zuen:

- Begira, Alaitz! Begira zein arrosa polita!- Bai! Loratu berria da!- erantzun zion bosgarren mailako Alaitzek.- Amonarentzat hartuko dut! - esan zuen Peruk.- Bai! Oso pozik jarriko da!- esan zuen Alaitzek.Tximeletek eta txindurriek lorearen agur gozoa zurrumurru bat beza-

la entzun zuten. Erle batzuek bere janaria galdu zutela sentitu zuten;beste kimu batzuk hazten hasi ziren...

Eguzkiak laztanki esan zuen:-Arrosa, norbait zoriontsu

egingo duzu! Norbait zoriontsuegingo duzu!...

Eta belus fineko arrosagorriak, Peruren eskuetan, irri-barrea egin zion Eguzki aman-dreari.

Leihoko kristal atzean, bestearrosek ile zuriko amonatxokuttun bat ikusi zuten, irriba-rretsu, esku dardaratsuez arrosa

hartzen, begiak eguzkiaren argiz betetzen zitzaizkion bitartean.

Ekintzaren aurkezpenaM. Dolores Codera Vistuerek

idatzitako "Sekula loratu ez zenarrosa" ipuinaren bidez gazteekhonako sentimendu eta baliohauek aurki ditzaten ahalegindukogara:

* Bizitzaren opariengatik eskerona.

* Loratu, bizi eta hazteko desioa.* Loratzeak dakarren sufrimen-

dua.* Heriotza hobea den bizitza bat

bizi izateko da.* Norbait zoriontsu egitea frui-

tua ematea da. Fruitua emateabizitza ematea da.

* Ipuineko haurrek amona zo-riontsu egitea.

* Heriotza, berez, ematea da.* Hiltzea beste bizitza hobe

batera esnatzea da.

Helburuak* Gazteek bizitzaren zikloa ez

dela heriotzarekin bukatzen uler-tzea.

* Gure bizitza lore baten bizi-tzaren antzekoa dela ohartzea: jaio,hazi, bizi eta hil egiten gara.

* Gazteen jarrera behatzea; zaha-rrak diren beren aitona-amonakgogoan dituzte eta pozik ikusi nahidituzte. Pertsona nagusiekikoerrespetuaz eta amodioaz kontura-tzea.

* Arrosak, hazten, bizitzen etaloratzen laguntzen diolako, eguz-kiari eskerrak ematen dizkiolaohartzea.

Ekintzaren garapena1.- Irakasleak ipuina kontatu.2.- Ikasleek, bakana, ipuina ira-

kurri.3.- Ikasleek ipuinaren narrazio

ulergarria eta adierazgarria egingodute. Ikasleen arteko elkarrizketabideratuko da.


4.- Eguzkiaren jarrera aztertu:beti bizitza eman egiten du.

5.- Bizitza ematen duten pertso-nen jarrerak eta ekintzak bilatu.

6.- Kimuaren jarreraz ohartu:bizitzaren aurrean harridura, bil-tzen duenarekiko mirespena, bizi-poza, norberaren buruaz ahaztubesteren bat zoriontsu ikusteko.

7.- Sufrimenduaren ulermenafruitua eman eta hazkunde pertso-nala lantzeko. Arrosa ere hil egitenda, baina amonari poza eta alaitasu-na ematen dio.

Galdeketa* Non bizi zen arrosa kimua?* Zer egiten zion Eguzkiak goi-

zero?* Nola ematen zizkion eskerrak

kimuak?* Zergatik pentsatzen duzu arro-

sek negar egiten zutela moztenzituztenean?

* Zer esan nahi du norbereburuaz ahazteak?

* Norbait zoriontsu egiteagarrantzitsua dela uste al duzu?Zergatik?

Norberaren esperientziak* Ikasleek beraiek bizi izandako

heriotza esperientziak (bizi izanda-koak zein entzundakoak) kontatu-ko dituzte: aitona-amonena, osaba-ren batena, txakur batena, lagunbaten istripua...

* Bizi esperientziak ere kontatu-ko dituzte: lore baten jaiotza, arbo-la baten landaketa, haur baten jaio-tza...

* Zer pentsatzen dute bizitzarieta heriotzari buruz?

* Zer esaten du jendeak horriburuz?

AntzezpenaNarrazioaren zati bat antzez dai-

teke, aproposa ikusten bada.

PlastikaIpuinaren marrazketa bineten

bidez.Ipuinaren ideia nagusiekin

horma-irudi bat osatu.

Azken ideiaLoratutako kimua arrosa berri,

sorpresa, bihurtuko da amonareneskuetan. Maitasunez betetakozoriontasuna opari neurtezina da.


Galeran eta atsekabeankontsolatu eta lagundu

Arloak: Tutoretza eta erlijioaEtapa: DBHko 1. eta 2. zikloak

Aurkezpena eta helburuakNorbaitek bere bizitzan ga-

rrantzitsua den galeraren bat sufri-tzen duenean, maite den pertsonabaten heriotza bereziki, atsekabeeta galera horretan kontsolatzea etalaguntzea izango da gure helburua,hain zuzen ere.

Norbaiten sufrimenduarenondoan sentitzen garenean, biho-tzetik ateratzen zaigun esperientziaizango da kontsolatzea eta lagun-tzea.

Proposamen hau baliagarria izandaiteke gure ikasleren bat edo taldeguztia halako egoeran aurkitzendenean (norbaiten guraso, anaia,ahizpa, gelako edo eskolako ikasle-ren bat...). Beharrezkoa litzate-ke ekintza hau ikaslea gelaraitzuli baino lehen lantzea.

Gelan lantzekoak* Zer dakar kontsolatzeak eta

laguntzeak?* Beharrezkoa al da norbait kon-

tsolatzeko berak bizi izan duenegoera bizi izatea?

* Pentsa dezagun bestearensufrimendua ulertzen dugula;berak sentitzen duena sentitu behar

dugula pentsatzen al duzu ahaliketa era onenean laguntzeko?

* Aipatu kontsolatzeko eta sufri-menduan laguntzeko pertsonabatek eduki behar dituen hiru edolau ezaugarri.

* Eskatu al dizue behin edo

behin norbaitek inplizituki edo

esplizituki kontsolamendurik? Zer

egin zenuen? Orain beste modu

batera egingo al zenuke?


Heriotzari buruzko iritziakArloa: TutoretzaEtapa: DBHko 2. zikloa eta Batxilergoa

Aurkezpena eta helburuakOndoren 13 pertsonak heriotzari

buruz daukaten pertzepzioa aur-keztuko dugu. “La Vanguardia”egunkaritik ateratako elkarrizketakdira. Horietako zein hausnarketare-kin egiten dugun bat ikustea dagure helburua.

Xede hori lantzeko, aldez aurre-tik heriotzari buruz norberakdituen sentimenduak eta bizipenakidatziz azalduko ditugu.

1.- ÁNGELES, Victoria (so-pranoa)

“Heriotzaren oroimen garrantzi-tsuena 30 urte zituela hil zen nireizebarena da. Oso pertsona ahulazen eta Schubert-en Heriotza etadontzeila kantatzen dudan bakoi-tzean gogoan dudana da. Horrelaikusten dut nik heriotza: emadazueskua, etorri, existentziaren baiez-tapena da... Niri hiltzen nagoelajakitea gustatuko litzaidake, gaine-ra mina sentituz hil nahiko nuke.Horregatik, eutanasiaren aurkakoanaiz. Hiltzen zaudela jakin behardela pentsatzen dut, norberarenexistentziaren hain funtsezkoa denmemento horretaz konturatu eginbehar dugula, hain zuzen ere”. (LaVanguardia 94-04-18).

2.- BASSOLS, Agustí(Kataluniako GeneralitatekoJustizia aholkulari ohia)

“Heriotzaren aurrean itxaropenajar dezakegu, niri horrenbeste gus-tatzen zaidan bertutea. Gizakiamateria baino gehiago den itxaro-pena eduki nahi dut, betiko zer-bait. Bidezkoa iruditzen zait horre-la izatea ere. Justizia maite dut,nire beste zaletasun bat. Bada, jus-tiziak betiko zerbait eskatzen du”.(La Vanguardia 94-07-04).

3.- BROGGI, Moisés (jubi-latuta dagoen mediku ziru-jaua)

“Azken etapan sartu diren etaberreskuratu egin ditugun zenbaitpertsonarekin hitz egin dut, etaheriotzatik gertu egon izan direne-an sentitu dutenari buruz galdetu-takoan, denek berdina erantzundute: bake handia eta “ondo dago”esateko gogoa sentitu dute”.

4.- CANALS, María (pia-no-jolea eta musika autorea)

“Ez dut sekula pentsatu nirehiletak nola izango diren, baina baihiltzeko mementoaz, aldaketarenuneaz. Gustatuko litzaidake Ra-

velen piano eta orkestrarako kon-tzertuaren 2. zatia entzunez izatea.Musika horrek lasaitasun eta bakehandia eragiten dizkit. Eta Ravelezinezkoa balitz memento horre-tan, orduan Bach entzutea gustatu-ko litzaidake”.

5.- CARALPS, José María(bihotzeko zirujaua)

“...bizitzak ez du misteriorik,eta heriotzak, berriz, asko ditu.Heriotza bera da misterioa. Zer da?Hori da misterio bakarra... ( ). Gurekulturak ez dio heriotzari dagokiondimentsioa ematen. Ekialdeko kul-turetan beste gertakizun bat da,besterik ez (...). Hobeto hiltzen era-kutsi beharko ligukete”. (La Van-guardia 93-08-04).

6.- ESTAPÉ, Fabián (Bar-tzelonako Unibertsitatekoerrektore ohia)

“Heriotza iruzur handia da.Nire bizitzako tragedia handienanire emaztearen heriotza izan da…Sekula ez dut gainditu. Ez gauez ezegunez. Berak sortu zuen nire %80. Hutsunea eta bakardadea senti-tzen dut”. (La Vanguardia 94-01-31).

7.- GUDIOL, Montserrat(margolaria)

“Hiltzea erraza da. Zailagoa dabizitzea hiltzea baino (...). Badagohunkitzen nauen heriotzaren alder-di bat: jende gaztearen heriotza.Gero ezer ez baldin badago ez al dairuzur bat izan gazte horren bizi-tza? (La Vanguardia 94-01-10 ).

8.- MARTÍ I Pol, Miguel(olerkaria)

“Nire olerki bat horrela hastenda: Noizean behin, heriotza etabiok bat gatoz/ ogi-xerra berdine-tik jaten dugu... Heriotza norbera-ren zati dela dioen ideia honek askolagundu dit errealitatea onartzen.Gaixotasunak oso sakona den inti-mitate batera behartzen nau etairudimena, nik bakarrik erabildezakedan elementu bat, piztu dit.Heriotzara gerturatzen nauen egoe-ra da, pertsona normal bat gertura-tzen dena baino gehiago… herio-tzarekin elkarrizketan aritukobanintz bezala. Jainkoarekin berbaegitea baino errealagoa da”. (LaVanguardia 94-01-17).

9.- OCHOA, Severo (zien-tzialaria, Medikuntzan No-bel saria, 1959)

“Heriotza pertsonaren bukaerada. Nork daki zer bihurtzen denmateria biziduna. Nire ezaguerakJainkoaren ideiatik urrundu eginnau. Errespetatzen ditut fedeadutenak eta enigma horren atzeanJainkoa ikusten dutenak, baina ezdut aurkitzen baliozkoa den eran-tzun zientifikorik”. (La Vanguar-dia, 93-11-03).

10.- PAMPÍN, Aurora(esklerosi anizkoitza duengaixoa)

“Bizitzak ez du zentzurik ezin

bada bizi... pertsona bat bere gor-putza hiltzen denean hiltzen da...askatasunik gabe ez dago bizitza-rik, eta mugitu ezin den pertsonabatek, edozer egiteko besteenmenpe dagoen pertsona batek, ezindu aske izan. Heriotzak besteenmenpekotasunaz liberatu egitendu”. (La Vanguardia 94-03-14).

11.- SARRÓ, Arturo (psi-kiatra eta naturalista)

“(...) guri, gehiago kostatzenzaigu errealitatea onartzea, herio-tza, sufrimendua. Afrikan, hiletak,normalean jai bihurtzen dira.Hildakoak pozik gelditu behar du,bestela gure bizitza eragotzi egingodigu. Behin, hileta bat ospatzen arizirenean iritsi nintzen herri batera.Familiari nire doluminak ematerajoan nintzenean asko sentitzen dutesan nien, eta haiek euforikokierantzun zidaten: Sentitu? Urteasko bizi izan da! Eta horrela zelakonturatu nintzen”. (La Vanguar-dia, 94-6-13).

12.- TRUETA, Montserrat(Down sindrome fundazioa-ren lehendakaria)

“Ez zait gustatzen heriotzariburuz pentsatzea. Posible da bizi-tzaren ostean zerbait egotea, bainaez nago ziur. Nire senarraren herio-tza oso era traumatikoan bizi izannuen, bat-batean heldu zen, abisatugabe, eta nire zati bat eraman zuen(neure buruaren zati bat eramanzuen). Berriz bizi izaten hasibehar... Gazteen heriotza bidegabe-koa iruditzen zait.... Heriotzarengauzarik garrantzitsuena zera izan-go dela uste dut: mementoa iristendenean atzera begiratzeko aukeraizatea eta “merezi izan du, bai, bizi-tza duina izan dut” pentsatzea”. (LaVanguardia 94-02-07).

13.- VINYES, José (zirko-ko artista)

“Zahartzea pixkanaka-pixkanakabakarrik gelditzea da, baina herio-tzak ez nau hunkitzen (...). Bizitzakeman didan kolpe handiena nirealabaren heriotza izan zen. 26 urtezituen (...). Zirkoko jendeak ez duheriotzaz pentsatzen, zerbait natu-rala dela uste du, norberaren lana-ren arrisku bat (...). Heriotza azkenai! da. Gero ezer ez, isilik, eta ahalbada, zuhur”. (La Vanguardia 94-02-14).

Jardueraren garapena- Talde txikian ikasleek idatzita-

ko hausnarketak eta bizipenakkomentatu.

- Gehien errepikatzen direnjarrerak eta balioak aztertu.

- Gure gizartean heriotzari buruzdauden beste ikuspuntu batzukaztertu.



Mikel Laboak egindako “Nahizeta heriotza” diskoan dagoen izenbereko kanta abiapuntutzat hartu-ta, heriotzari buruzko jarrerakaztertuko dira.

Jardueraren helburuak- Heriotzari buruz naturaltasu-

nez hitz egitea.- Musikaren eta testuaren bidez

heriotzari buruz hitz egiten hasteaeta existentzialismorantz bidera-tzea gaia.

Jardueraren garapena1.- Girotzea- Abestia ondo entzuteko baldin-

tzak zaindu.- Ikasleek denbora guztian ikas-

kideen aurpegiak ikusteko aukeraizan.

2.- Azalpena- Gaia azaldu: zertan datza abes-

tia?- Lortu nahi diren helburuak:

gaiari buruz sentsibilizazioa sortu,

sentimenduen adierazpena erraztu:malenkonia, tristura, axolagabeke-ria...

3.- Entzumena- Giro isila lortu.- Abestiaren testua banatu.- Abestia modu jarraituan en-

tzun, mozketarik gabe.

4.- Hausnarketa- Abestiaren testuaren azterketa

kritikoa egingo da: zein jarrera etazein mezu jaso ditugu abestiaentzun dugunean?

- Zein lexiko erabiltzen da?Zergatik?

- Talde txikian norberaren ekar-penak idatzi.

- Denok hausnarketa horiekkomentatu.

Disko foroaArloa: Tutoretza eta musika.

Etapa: DBHko 2. zikloa eta Batxilergoa

Nahiz eta heriotzahelduko zaidala jakinez dut

haatikhorren aurka

buru-bihotzez borrokatzetik etsiko.ez nau

ustekabean harrapatuko!bizi naizena bizitza kantatuko dut

eta behar dudandenbora baino lehen

hiltzen banautenere hortzetan itzaliko den azken antzia

beste batenetanloratuko denlehen irriaizango da.


Jardueraren aurkezpenaJ. Badhamek 1981ean egindako

“Esta vida es mía” filma ikusi etalanduko dugu. Film honetan eskul-tore ospetsu batek istripu bat iza-ten du eta paraplegiko gelditzenda. "Duintasunez hiltzeko eskubi-dea" exijitzen du, eta medikuek,etika profesionala dela eta, ezindiotela lagundu arrazoitzen dute.Filma ikusterik ez badago, egoerahori azaldu eta landuko da. Edoantzerako gidoi bat duen beste fil-maren bat aukeratuko da.

Jardueraren helburuak- Eutanasiari buruz hausnartu,

eta honek eduki ditzaken ondoriomoralak aztertu.

- Gaixo dagoen pertsonarenjarrera eta gaitasun psikikoakaztertu.

- Pertsonalki eta taldean eutana-siarekiko bakoitzak duen jarrerahausnartu.

Jardueraren garapena- Protagonistak, askotan, jarrera

ironikoa azaltzen du. Saia zaitezbere sentimenduak era horretarazer dela eta adierazten dituen uler-tzen.

- Nola eta noiz esango zenieke

familiakoei berezitasun horiekdituen gaixo batek zein aukeradituen, eutanasia barne?

- Nola jokatuko zenuke protago-nistarekin? Naturaltasunez? Erru-kiz? Zuen ustez, zein jarrera nahia-go du protagonistak?

- Profesionalki begiratuta norkdu arrazoia: bizitza defendatzenduen medikuak ala aukeratzekoeskubidea defendatzen duenak? Etapertsonalki ?

Mediku batek nahas al ditzakeikuspuntu biak?

- Zergatik pentsatzen duzu auke-ratzen duela heriotza, inguruan

daudenek ez sufritzeko ala berak ezsufritzeko? Ala inork ez sufritzeko?

- Pertsona erreal batek nola eran-tzungo lukeela pentsatzen duzu:ironikoki ala estuasunez? Prota-gonistaren lanbideak (eskultorea)lagun diezaiokeela uste al duzu?

- Eutanasia aukera koldarra alaausarta dela deritzozu? Zergatik?

- Filmeko zein pertsonaiarekinidentifikatzen zara? Zer dela eta?

- Eutanasiaren aldekoa al zara?Baiezkoa bada erantzuna: eutanasiaaktiboaren ala pasiboaren aldekoa?

- Behaketa.

Antzerki foroaArloa: Tutoretza



Jardueraren aurkezpenaMozart, heriotza zela eta, kezka-

tuta bizi izan zen; kezka hori bereaitari bidalitako gutun bateannabari daiteke (1787-04-04): “...heriotza, behar bezala ulertuta,gure bizitzaren benetako azken hel-burua denez, urteetan ohitzen aritunaiz baliotsua den gizadiaren lagunhonekin. Nire jarrerari esker, herio-tza ez da jadanik ikaragarria, baiziketa lasaigarria eta indargarria.Heriotza gure zoriontasunaren gil-tza da”.

Jardueraren helburuak- Heriotzaren gaia isiltasunetik

eta entzunaldi klasiko batetik bizi-tzea.

- Requiema zer den ikusi etadituen zatiak aztertu. Zati ba-koitzak duen helburua eta edukiaazaldu.

- Mozartek Requiema sortu zue-nean bizi zuen egoera pertsonalaeta garai hartako gizartearenakaztertu.

- Bilatu beste zein musikariksortu zituen beste requiem batzuk.Aurkitu zein urtetan bizi izanziren.

Jardueraren garapena

- Bilatu jarduera burutzekomateriala.

- Requiemaren zati esanguratsubat entzun (10´-15´). Ikasleak elkarikusteko moduan kokatu.

- Talde txikian, ikasleek entzu-naldian bizi izan dituzten senti-menduak azaldu: malenkonia, tris-tura, bakardadea, itxaropena...

- Ikasle bakoitzak hurrengo gal-derei erantzun beharko die, izenajarri gabe:

* Entzun duzun musikak hil dennorbait intimitate handiarekingogoratzen lagun diezazukeela usteal duzu?

* Gustatuko al litzaizuke maiteduzun norbaiten hiletan MozartenRequiema entzutea? Zergatik?

Hiltzen dagoen norbaiti bereheriotza gertatzen laguntzea ideiaona izan daitekeela pentsatzen alduzu? Adibidez, musika konkretubat entzutea proposatzen-edo?Zergatik?

Mozarten Requiemarenentzunaldia

Arloa: Musika



Jardueraren aurkezpenaEpikuro K.a. 341. urtean jaio eta

K.a. 270. urtean hil zen. Harentzateta haren dizipuluentzat filosofia-ren helburua zoriontasuna da,barru-askatasunaren lorpen gisaulertuta, autonomia espiritualarenlorpen gisa, eta horiek espirituarenlasaitasunaren bidez (ataraxia) soi-lik lor daitezke. Gainera, zorionta-sun hori lortzeko, gizakiaren barru-ko beldurrak (heriotzari beldurra,sufrimenduari beldurra..) ez eduki-tzea izango litzateke onena.Epikurok, bere “Meneceori eskuti-tza” idazlan honetan, heriotzareki-ko beldurra zentzurik gabekoa delaadierazi nahi digu:

“Horrela, gaitzik izugarriena,heriotza, ez da ezer guretzat, gubizirik garenean, heriotza ez baita-go, eta datorrenean, orduan gu ezbaikara existitzen. Beraz, ez du era-ginik ez bizidunengan ez eta hilda-koengan, hauentzako ez delakoexistitzen, eta besteak ez direlakojadanik existitzen”.

Jardueraren helburuak- Erkatu guk heriotzarekiko dau-

kagun jarrera eta Epikurok duena.- Epikuroren jarrera hausnartu

eta gure gizartean jarrera horrekjarraitzailerik duen edo ez eztabai-datu.

Jardueraren garapena- Irakurritako testuan proposa-

men bakarra aukeratu. Saia zaitezEpikuroren pentsaera azaltzekoesaldi aproposena aurkitzen.

- Behatu testuan “heriotzari”ematen zaion zentzua eta erantzungalderei:

* Epikurok arimaren hilezkorta-sunean sinesten duela uste al duzu?

* Epikurok dio heriotza “senti-

tzearen gabezia” dela. Zer dela etapentsatzen du Epikurok ezinezkoadela heriotzak minik sortzea?

* Nola uler dezakegu gure gizar-tean pertsona askok heriotzari dio-ten beldurra? Zer dela eta bestekultur batzuetan ez da hori gerta-tzen edo gutxiago gertatzen da?

* Nork pentsatzen duzu diolabeldur gehiago heriotzari: aitonabatek, gazte batek ala gaixorikdagoen batek? Zergatik? Galderaedo hausnarketa hau horrela egiteazuzena dela uste al duzu ala bestemodu batera egingo zenuke?

* Zein da heriotzaren aurreandaukazun jarrera? Epikurorekinados egongo al zinateke?

Heriotzarekiko beldurra: Epikuro

“Meneceori eskutitza”

Arloa: Filosofia eta tutoretza

Etapa: Batxilergoa


HILARRIAK BIRIBILKETANMaleta didaktikoaSan Telmo Museoa – Donostia Kultura


Heriotza eta histo-rian izan dituen adie-razpenak

Gizakia gizaki izan denetik, kul-tura eta aro guztietan azaldu izanda heriotza eta beste munduarekikoardura. Honen adibide dituguHistoriaurrean, Neolitiko zeinBrontze Aroan, azaltzen hastendiren trikuharri edo dolmenak,harrespilak (Crómlech), hildakoeieskainitako estatuak, iruinarriakedota menhirrak eta hilarriak erebai.

Harrespiletan gorpuaren errau-tsak kutxatila edo lurrontzi bateansartzen omen zituzten, gero harres-pilaren barnean lurperatuz.Burdin Aroan azaldutako zirkuluformako egitura hauek hildakoarenhainbat gauza lurperatzeko fun-tzioa zuten. Ez ziren benetakoehorzketak, ehorzketa sinbolikoakbaizik, eta beste neurri batean,errausketara bideratuta zeuden.

Trikuharrien kasuan, gorpuaklurperatu egiten zituzten bertan.Hauetan maiz agertzen dira jana-rien aztarnak edota lanabesak.

Erromatar garaian jada agertuziren benetako seinaleztapenaktaula formako hilarrien moduan.Berezitasunak agerian jarri ziren;izan ere, hildakoari buruzko epi-grafeak azaltzen hasi baitziren, sin-boloen bitartez hildakoaren bizi-tzari buruzko datuak ageriz (lanbi-dea, zaletasunak, izena eta abar).Kristautasunaren eraginpean, VI.mendearen inguruan, horren adibi-de den gurutzea ere agertzen hasizen.

Erdi Aroan kristau, judutar zeinarabiar kulturetan ere agertu zirenseinaleztapenak, hainbat ñabarduratartean zirela, kasu bakoitzean

lekuan lekuko dagokion kulturarenezaugarriak hartuz.

XVI. mendean heriotzarekikoardura horrek agerian jarraitzenzuen. Horren adibide dugu elizetanegiten ziren ehorzketak (XIII.mendetik XIX.a arte). Horren era-ginez, heriotzaren seinaleztapenlekua zehazteko ezartzen ziren hila-rrien erabilera desagertzen hasi zen.Eta bat-bateko heriotzak gertatzenzireneko inguruneetan kokatzeariekin zioten, hildakoaren arimazerurako bidean era egokian bide-ratzen laguntzearren. Ondoren,populazioaren gorakada zela eta,ehorzketak elizen barnealdetikhorien kanpoaldeko hilerrien ingu-runeetara bideratzean, hildakoarenehorzketa lekua seinalatzekoorduan, berriz ere, hilarrien erabile-rak garrantzia hartu zuen.

XVIII-XIX. mendeetan, ordea,higiene-arautegien ondorioz etahiriguneen sorrerarekin, ehorzke-tak elizen kanpoaldeetatik hirigu-neetako hiri-inguruetara bideratuziren. Ehorzketa lekuen seinalezta-pena mantendu zen, baina beste erabatera, metalezko gurutzeekin(bertan hildakoaren bizitza azal-duz), panteoien bitartez, kaperatxikien sorkuntzaren bitartez…

Gaur Egungo Aroan hildakoa-ren ehorzketa lekua markatzekomodu asko daude eta horrek, besteelementuren artean, hilarrien era-bileraren suspertzea ekarri du. Horidela eta, Erdi Aroko adibideakaskotan eredutzat hartzen dira.Hilarriaren erabileraren berrager-pena batez ere Ipar Euskal Herriangertatu da. Eremu horretan azal-tzen diren biztanleria txikikoherrietan, natura eta hilerriarenarteko konbinaketa harmoniotsuaagerian geratzen da.

Heriotza eta euskalgizartea. Erritoak etasinesmenak1

Euskal Herrian betidanik hilda-koekiko begiramena berezia etasakona izan da. Honen adibidedugu ohitura zahar askok erakutsiizan digutena: adibidez; “etxe bate-an norbait hiltzorian zenean auzoadeitzen zen lehenbizi, kasu honetanelizarako bidean eskuineko lehen-biziko etxekoa –lehen auzoa / lee-natea / kurutzeketaria– hainzuzen. Apaiza eta sendagilea, lehenauzoak deiturik, gaixoaren gelanbiltzen ziren.

Heriotza luzatzen bazen teilabat kentzen zuten zenbait herri-tan, horrela heriotza laburtukozelakoan.

Hil ondoren lehen auzoak seni-deak deitzen zituen eta berak alaetxeko norbaitek animaliei ereberria ematen zien, erleei berezi-ki. Gorpua, etxe bakoitzak zuenbide jakin eta berezi batetik era-maten zuten elizara. Ezin ziteke-en bide arruntarik erabil (…).Bide honek izen ezberdinakzituen: elizabide (NB), gorputz-bide (G), andabide (B), zurrun-bide (N)…”

Hilerrian etxe bakoitzak berehilobia zuen. Hasieran, ehorzketakelizan egiten ziren garaian (XIII.mendetik XIX.a arte), hilobia, jar-lekua zeritzana, eliza barruan zego-en. Ondoren, hilerria elizaren ingu-ruan jarri zuten.

Bataiatu gabe hildako haurraketxeko hegalpean –itxusurian–edo baratzean ehortzi ohi ziren tokiaskotan. Hil bidearen eta hilobia-ren artean zegoen lotura zenez,etxea hilerria ere bazela agerian jar-

1 XAMAR: Orhipean. Gure herria ezagutzen. Pamiela, Iruñea, 1992.


tzen digu horrek. Arrazoi honenga-tik etxea eta hilobia bereiztezinakziren eta ondorengoari batera uztenzitzaizkion. Honen adibide dugu,zenbait tokitan oinordekoa ezkon-du ondoren, opariren bat eramatenzutela ezkonberriek etxeko hilobi-ra. Era honetan, hildakoen aurreankanpotik zetorren senar/emazteberria etxean sartzen zen.

Hil meza garaian etxekoandreakzenbait eskaintza egiten zizkienjarlekuan etxeko hildakoei. Argiazgain, janariak ere jartzen zituen;normalki ogiak –olatak– izatenziren. Zenbait herritan ogi bereziakziren, hiru edo lau buru zituztenak;haragia ere erabiltzen zen, baitaabereak ere zenbaitetan. Aldi bere-an, hil meza garaian, elizaren ata-rian idi edota ahari bat utzi ohizuten. Opari gisa ere hildakoarenohepekoa (lastozkoa) hil bidekolehen bidegurutzean erretzen zutenotoitz bat eginez eta, zenbaitetan,ur bedeinkatuz sua zipriztinduz.

Elizkizunak eta ehorzketa buka-tu ondoren, senideak eta gonbida-tuak etxera joaten ziren mezatakobazkaria zena ospatzera. Bazkarian,otoitz egin ondoren, seniderenbatek hildakoaren izaera goraipa-tzen zuen eta gero, denbora pasatuahala, giroa alaitzen zen irriak etatxantxak zabalduz bazkaltiar guz-tien artean.

Hildakoei egiten zitzaien opa-rien edo eskaintzen artean argia zengarrantzi gehien zuena, iluntasuna-ren mundu horretan argia beha-rrezkoa zela uste baitzen. Horre-tarako tortxak, kandelak erabiltzenziren, baita ezko luzeak bildurikere. Hauek ezkogixor, bildumenaizena hartzen zuten. Askotan oholberezi bati inguraturik dago ezkoa;

ohol horrek argizaiola du izena.Argizaiolak giza itxura du eta asko-tan oso landuta dago. Argizaiolak,beste opariak bezala, jarlekuan jar-tzen ziren.

Hildakoen argi beharraz hauxekontatzen zuten Berastegin:

“Orandio denbo asko ez dalamina zulo baten (Bizkain ustedet) lurrak minero mordoska batazpin artu zula. Minero aitakobaten amak elizan egunero argiepistutzen zula; egun bat bakarrikutzi emen (omen) zun pistu gabe.Egun batzuk pasata, minero urabizirik atera emen (omen) zutenlurpetik, eta esan emen (omen)zun, egun baten bakarrik jana,edana eta argi gabe egon zala.Kontuk ateata, egun ue (hura)bere amak argirik piztu etzionaemen (omen) zan”.

Heriotza eta heziketa“ (…) “Heriotzaren ideiak

beste ezerk baino gehiago kezka-tzen du gizateria. Gizon-emaku-meek ikaragarrizko energia kon-tzientea edo inkontzientea bide-ratzen dute atzera bota ezinduten destinuaren patua uka-tzen edo ihes egiten. Nahiz etaagerikoa ez izan, heriotzari zaionbeldurra unibertsala da, gizakia-ren bizitzako motibazio nagusiada eta gizakiak iraupenerakoduen sena elikatzen du.Historian zehar gehien mirestuden ezaugarrietako bat bizitzaarriskuan jartzea eta heriotzariaurre egitea izan da (…)”. 2

Heriotza izan da gizakia betida-nik erakarri izan duen gaia. Gurepatuak eraginda eta ekidin ezin

dugun egoera honek, heriotzarengaiaren inguruan hainbat hausnar-keta egitera bultzatu gaitu.

“Bakoitzarentzat egun jakinbat izendatua dago. Bizitzekodenbora laburra eta itzulerarikgabea da guztiontzat”. 3Virgilio.(Andes, Mantua- Italia, K.a. 70.urtean jaioa)

Honen guztiaren ondorioz, hezi-ketaren eremuan beti izan da gaiariaurre egiteko oztopo bat edo beste,bere zailtasunak eraginda:

“Haurrari beldurra edo intere-sa sortzen dion guztia azaldu eginbeharko litzaioke; horrela, sena-ren paraleloa den eta arrazarenhistorian errepikatzen den proze-su baten bitartez, beldurra inte-res zientifiko bilakatzen da.

Arazo hauetako batzuk oso zai-lak dira eta kontu handia eska-tzen dute. Zailena heriotzarenada. Haurra berehala konturatzenda animaliak eta landareak hilegiten direla. Baliteke 6 urte beteaurretik ezagunen bat hiltzea.Azkarra baldin bada, bere gura-soak hil daitezkeela pentsatukodu, eta baita bera ere (hau pen-tsatzea zailagoa da, hala ere).Pentsamendu horiek galdera askosorraraziko dizkiote eta kontuhandiz erantzun behar zaie. (…)Hobe da heriotza betiko lo geldi-tzea dela esatea. Hori seriotasu-nik gabe esan beharko litzaioke,munduko gauzarik naturalenabalitz bezala. Haurra bere herio-tzaz kezkatzen baldin bada, horigertatu aurretik urte asko etaasko pasako direla esatea komenida. Alferrikakoa izango litzatekehasierako urteetan heriotzariburuzko ideia estoiko arbuiaga-

2 ROJAS MARCOS, L.: “La opción de morir”in Latidos de fín de siglo, Colección Espasa Selección, (1996), 229-236, Editorial EspasaCalpe, S.A., Madril.

3 GALÍ, N.: Publio Virgilio Marón: Vestigios de una antigua llama, Ediciones Península, Bartzelona, 2001.


rriak iradokitzea. Ez da lelo horigogorarazi behar. Baina ekidinere ez da egin behar haurrak ira-dokitzen duenean. Ahal den guz-tia egin behar da haurrak beremisterioan sinets ez dezan.Haurra normala eta osasuntsuabaldin bada, prozedura horrekkezka ekidingo dizkio (…)”. 4

Heriotzaren gaia tratatzeko zail-tasuna, azkenean, belaunalditikbelaunaldira igarotako ikasketaokerraren ondorio bat besterik ezda, beldurra, estuasuna, izua etazentzurik gabeko sufrimenduarenondorioz sortarazitako sentimen-dua. Horrexegatik, beharrezkoa daheziketak heriotzaren gaia bizitza-rentzat lagungarri izango denaspektu osagarri bat balitz bezalatratatzea.

“(…) Alde batetik heriotzaminarekin eta sufrimenduarekinlotuta gai bat da, eta beraz, gutxidesio dena eta oinarririk gabekosinesmen eta mito askok ilundua.Ia gehienetan hutsune bat sor-tzen dute eta beraiek baino ezdutela beteko ziurtatzen dute(…)” 5

“Ondorioz, heziketak ezin dumina alde batera utzi. Kategoriahori integratu egin behar du osoaeta benetakoa izan nahi badu,gizakiaren galderarik larrienarierantzun nahi baldin badio (…).Heziketa integralak ezin du

garrantzi handikoa den gizakia-ren alderdi hau landu gabe utzi.Konplexua da eta ikaskuntzazehatza eskatzen du”. 6

“(…) Heriotzaren gaia ez baldinbada gelan sartzen egunerokoeduki global bezala, ez dugu bereosotasunean bizitzen irakatsiko”. 7

Baina arazoa areagotu egiten da,gizabanakoaren heziketa ez baitaeskolaren eremura mugatzen. Etaaldi berean, egungo gizarteak bizi-tzarekiko duen ikuspegi mekanizis-tak eta materialistak, heriotzarengaia aldentzera bultzatzen gaitu,heziketaren ahaleginei kalte eginez.

“Bizitzaren ikuspegi mekani-zistak zera dio: gizakia ingurua-ren eta zentzumenaren bidezhauteman daitezkeen hainbaterreakzioren produktu hutsadela. Ingurua eta erreakzioak sis-tema arrazionalizatu batenbitartez kontrolatu behar diragizakiak sistema jakin baten egi-turaren barruan soilik funtzionadezan. Mesedez, uler ezazue bizi-tzaren ikuspegi mekanizistahonen benetako esanahia. Ez duonartzen goi mailako entitatetranszendentalik, ez jarraipenaizan dezakeen ezer; ikuspegihonek ez du onartzen heriotzarenondorengo inolako biziraupenik:bizitza deuseztapenera gidatzenduen ibilbide motz bat da”. 8

Egungo gizarteak heriotzarekikoduen ikuspegi “ezkorrak” ez dioinolaz ere gizabanakoaren osaketaosoari mesederik egiten. Horrenondorioz, hezitzaileak bizitzarenhelburuari buruz hausnarketa sako-na egin beharrean aurkitzen dira.Izan ere, bizitzaren helburua ezbaita heriotza, transzendentzia bai-zik, haraindikotasuna, alegia.Zentzu honetan, erlijio ikuspegie-tatik at, Teilhard de Chardin(1881-1955) jesuita eta pentsala-riaren hitzetan, transzendentziazera litzateke: gizatasuna hobetuahal izateko gizabanakoak gainera-ko gizakiei entregatutako oro.Honexegatik, bi bizitza motaegongo lirateke: hiltzen den bizitzaeta transzenditzen duen bizitza,guztiz hiltzen ez dena, alegia.9

Hori guztia dela eta, adituekdiotenez haur garaia da heriotzarengaian murgiltzeko unerik egokie-na, garai hori baita heziketa jardue-rei dagokienez aberatsena eta sor-tzaileena. Aldi berean, heziketazehar lerroen osagarri izan litekeheriotza ulertzeko, curriculumarengaia izan gabe, bertan lantzen direngaiekin zein zehar lerroekin erla-zionatua egon bailiteke.

Horren adibide ditugu maletaosatzen duten hainbat jarduerarenosagarri gisa curriculumean jaso-tzen diren gaiak lantzeko egitendiren proposamenak.

4 RUSSEL, B.: “Sobre educación. Especialmente en los años infantiles”, in Colección Austral, 448, (1998), 115-116, Editorial EspasaCalpe, S.A., Madril.

5 DE LA HERRÁN, A. Et al.: ¿Todos los caracoles se mueren siempre?-Cómo tratar la muerte en educación infantil, De la Torre, Madril,2000, 19.



8 DE LA HERRÁN, A. Et al.: ¿Todos los caracoles se mueren siempre?-Cómo tratar la muerte en educación infantil, De la Torre, Madril,2000, 20. J. Krishnamurti, Pennsylvania, 1936.



Maleta didaktiko hau Hilarriakbiribilketan. Izpiritualtasunarenaztarnak Europako arku atlanti-koan proiektuaren barnean sartzenda.

Donostia-Kulturak sustatutakoekimena da Donostiako San Telmo

Museoaren bitartez, eta Lamegoko(Portugal) Museoarekin eta Baio-nako Euskal Museoarekin lankide-tzan. Eta Europako Batzordeakfinantzatu du Ekintza Komuni-tarioaren Programa Kultura 2000barruan.

Era berean, beste zenbait museokere parte hartu dute proiektuanbazkide-kolaboratzaile gisa. Beraz,guztira 20 museo daude proiek-tuan sartuta –Portugal (10), EuskalHerria (9) eta Frantzia (1)–.

Hilarriak biribilketan maletadidaktikoaProiektuaren aurkezpena

- Orokorrean gizartea eta, berezi-ki, gazteak sentsibilizatzea Euro-pako ondare kulturalak eta histori-koak duen balioaz.

- Museo, zientzi, kultur eta hez-kuntza erakundeen arteko lankide-tza sustatzea.

- Hiritarrei eta ikasleei gehiegiezagutu eta baloratzen ez den onda-re historiko eta kulturalaren abe-rastasuna modu didaktiko eta inte-raktibo batez ezagutzera ematea.

- Orokorrean ikasleek eta, berezi-ki, publiko orokorrak ondareabalioetsi dezaten lortzea, hilarrienazterketaren bidez.

- Ondare historikoa eta kulturalazaintzearen premiaz jabetzea, bere-ziki maleta didaktikoan aztertzenari garen hilarriak.

- Hilarrien zuzeneko azterketabultzatzea, behaketa zuzenaren etairakurketaren bidez eta objektuadagokion testuinguruan ezarrita.

- Hainbat eskualde eta herrialde-ren garapen historikoaren aurreaninteresa piztea.

- Edozein ikerlanerako beharrez-koak diren elementuak erabiltzekoaukera ematea, esate baterako, datubibliografikoen kontsulta edo insituko landa lana.

- Museo, ikastetxe, elkarte, fami-lia eta abarren informazio eta espe-rientzien trukea ahalbidetzea.

- Talde lana sustatzea.

Jatorria eta testuingurua

Helburuak


Hauek dira maleta didaktikoaosatzen duten materialak, erabilibehar diren ordenaren arabera sail-katuta:

- I. bideoa:-Maletan murgildu-Hilarriak biribilketan

- Esplorazio kita (5 iparrorratzeta 5 metro)

- 3 puzzle

- Europako mapa- Hilarrien mini-erakusketa (20

argazki markoan sartuta)- Materialen 5 lagin- Hilarri 1 (artisau erreproduk-

zioa)- II. bideoa:

- Hargintza- “Hilarri” film laburra

- Joko 1, 12 kromo + poster

batez osatua- Sinboloen 2 domino joko:

- Sinbolo australak eta dagozkien aldaerak

- Lanbideak- HILARRI-PIZZA txantiloi 1- CD-ROMa- Liburua- Gaikako moduluak- Irakasleen gida

Maletaren aurkezpenaMaterialak

Maleta hezkuntza sisteman sar-tuta dauden kolektiboentzat da,baita adin, prestakuntza eta intere-

sei dagokienez zabalagoa izan dai-tekeen publikoarentzat ere.

Materialak Lehen Hezkuntzako

2. zikloko, Bigarren Hezkuntzakoeta Batxilergoko irakaskuntza mai-letan erabil daitezke.

Norentzat

Diziplina arteko ikuspegiaplanteatzen da, hau da, eskolacurriculuma osatzen duten hainbatarlok parte har dezakete:

- Hizkuntza Arloa- Plastika Arloa- Geografia, Historia eta Gizarte

Zientziak ArloaProposamen osagarri gisa balia-

garriak izan daitezkeen beste ira-kasgai batzuk ere kontuan har dai-tezke:

- Musika Arloa- Antzerki Arloa- Teknologia Arloa

Metodologia aktiboa proposa-tzen da, ikasleek zuzeneko espe-rientziaren bidez ikas dezaten.Beraz, hilarriak landa lanarenbidez azter ditzakete, aztertzen arigaren ondasunarekin zuzeneko

harremana izatea ahalbidetuz.Hasierako fase hau ikasgelan osatu-ko da bibliografia eta jardueradidaktiko askotarikoak burutuz.

Gaikako lau modulu planteatzendira guztira:

- Sarrera- Banaketa geografiaren eta den-

boraren arabera- Materialak, teknika eta lan pro-

zesua- Ikonografia

Modulu hauei hainbat baliabidedidaktiko gehitu zaizkie.Maletaren erabiltzaileak edota ira-kasleak aztertu egin beharko dituahalik eta etekin handiena ateratze-ko.

Beharrezkoa da materialenaldez aurreko plangintza egitea,

erabiltzaileari eta taldeari azterketaeremu zehatzean, hau da, hilarrie-tan sakontzea ahalbidetzeko.Horrela aurkezten diren edukiensekuentzia ezin hobea lortu ahalizango baita, baita material didak-tikoen erabilera egokia eta male-tan sartzen diren ezagutzen asimi-lazio egokia ere.

Hainbeste material izanik,bakoitza erabiltzeko ordena honijarraitzea eta landu behar deneduki bakoitzarekin lotzea propo-satzen da.

Maleta osatzen duten modulueta-ko bakoitzak eduki teoriko labu-rra hartzen du barnean eta irakaslea-ren oinarria izango da gaian sakon-tzeko eta edukiak ikasleei aurkezteko.Ondoren, modulu bakoitzerako aurrei-kusi diren jarduerak egin beharkodituzte.

Metodologia


Froga esperientzia10

Jarduera honetarako 2000-2001ikasturteko Lehen Hezkuntzakoikastetxe pribatu zein publikoekinjarri ginen harremanetan.

Santo Tomas Lizeoa Ikastola(Lehen Hezkuntzako 3. ziklokoikasleak, Aitziber Aiesta irakaslea-ren ardurapean).

Eskoriatzako Luis Ezeiza Eskolaeta Eskoriatzako hainbat heldu,Eskoriatzako Museo-Eskolakoarduraduna den Isabel Elizalderengidaritzapean.

Guztira 200 ikaslek eta heldukparte hartu zuten.

Helburuak kontuan izanik, ikas-leak Eskoriatzako Apozagako hile-rrian aritu ziren lanean fitxa didak-tikoen bitartez hilarriei buruzkoinformazioa jasotzen. Hilerrian,

bikoteka, hilarri bati buruzkodatuak jaso zituzten, marrazkienzein datu bilketaren bitartez, halanola neurriak, epigrafeak, ikono-grafia eta abar.

Ondoren, ikastetxera bueltatueta bertan taldeka hilarriaren tes-tuingurua aztertu zuten; hilarriazeneko garaiari zegokion gizarteantolaketa, sinesmenak, ekonomiabaliabideak, gertakari garrantzitsu-ren bat edo beste eta abar. Analisihau fitxa didaktikoan marrazki,argazki edota bestelako irudienbitartez osa zitekeen (fotokopiak,ebakinak eta abar).

Ondoren, hilarri bakoitzak zuenikonografiaren azterketari ekin zio-ten animalia, gizaki, arma, guru-tze, izardun eta bestelako sinbolo-

rik ote zuten hausnartuz eta horienesanahia bilatuz edota irudiekberaiek gogorarazten zietena idatziz.

Hurrengo pausoan, heriotzarekinerlaziona genitzakeen gako-hitzenzerrenda abiapuntutzat hartuz,horietako batzuk aukeratu zituzteneta beraien esanahia bilatu. Aldiberean, kontzeptu horiek zer gogo-rarazten zieten aztertu zuten.

Azken aurreko pausoan, herio-tzaren gaiarekin erlazionaturikoolerkien zein ipuinen azterketariekin zioten, galdegai batzuei eran-tzunez.

Eta azken pausoa eta lana olerkiedota ipuin baten sortze lanaribideratuta zegoen. Lan hori, aldiberean, marrazki batez hornitubehar zuten.

Ikastetxe parte-hartzaileak

Lanen emaitzak ikusita eta ikasleeta helduen zein gaztetxoen ardura-dunekin hitz egin eta gero, honakobalorazio honetara iritsi ginen:

Orokorrean, hilarriek curriculu-mak jasotzen dituen hainbat ikas-gairekin erlazionatzeko aukeraematen zuela baloratu zen.

Era zehatzagoan, hilarrien gaialantzeak ikasgelan heriotzarengaiaz naturaltasunez hitz egitekoaukera eman zuen, bakoitzak bereikuspuntua azalduz.

Landa lana egiteko orduan ikas-leak oso motibatuta zeuden irtenal-dia zela eta, eta aldi berean, jardue-rak eskatzen zuen datu bilketakizaera “zientifikoa” ematen ziolako.

Landa lanaren ondorengoko jar-duerak, testuingurua aztertzeare-nak, alegia, historiaren zein ingu-runearen ezaguera era atseginagoanbideratzea ahalbidetzen zuen. Izanere, objektu konkretu batetik abia-tuz gero, ikasleei errazagoa egitenbaitzitzaien denboraren kontzeptu

abstraktuan murgiltzea.Ikonografia lantzerako orduan,

hilarriek duten sinboloen aniztasu-naren eraginez, ikasleei erakarga-rria gertatzen zitzaien.

Ipuin zein olerki moduan herio-tzaren gaia literaturaren esparruanaztertzeak, gaian era fantastikoago-an edota metaforikoagoan murgil-tzea ahalbidetu zuen, hausnarketaxamurragoa izatea posible egitenbaitzuen.

Emaitzak eta lanen balorazioa

- Maleta osatzen duten materia-lak frogatu.

- Adin askotako ikasle eta heldue-kin materialak erabili eta aztertu.

- Landa lana sustatu.Talde lana bultzatu.

Helburuak

10 Jarduera honi buruzko informazioa hik hasi aldizkarian duzue irakurgai: “Heriotza heziketan”, in Hik Hasi 62 (2001eko azaroa), 8-12.


Ondoren, maleta osatzen dutenzenbait material ezagutuko dituguzuzenean:

1. lantegia: Hilarriak biribil-ketan bideoa eta landa lana(45’)

Bideo ikusketa: Hilarriak Biri-bilketan (10’)

Landa lana (35’)2. lantegia: teknikaren bi-

deoa (45’)Bideo ikusketa: Hargintza (30’)Kromoen jokoa (15’)

3. lantegia: ikonografia(40’)

Teoriaren azterketa (10’)

Hilarri-pizza (15’)Dominoa (15’)

4. lantegia: film laburra(25’)

Bideo ikusketa: Hilarri filmlaburra (10’)

Filmaren analisia (15’)

Maletako hainbat jarduerarenaurkezpena. Lantegiak


Bibliografia

Heriotza eta bere garape-na historian

- ALTUNA, J.: Euskal Prehis-toriaren eta etnografiaren ikuspegiak,Gero, Bilbo, 1993.

- ARMENDARIZ, A.: EuskalHerriko Historiaurreko ehorzketamundua, Gero, Bilbo, 1995.

Heriotza eta Euskal Gizar-

tea. Erritoak eta sinismenak - XAMAR: Orhipean. Gure

herria ezagutzen, Pamiela, Iruñea,1992.

Heriotza eta heziketa- RUSSEL, B.: “Sobre educa-

ción. Especialmente en los añosinfantiles”, in Colección Austral,448 (1998)., Editorial Espasa

Calpe, S.A., Madril.- DE LA HERRÁN, A., et al.:

“¿Todos los caracoles se muerensiempre?-Cómo tratar la muerteen educación infantil-”, DE LATORRE, Madril, 2000.

- POCH, C.: De la vida y de lamuerte: reflexiones y propuestas paraeducadores y padres, Claret,Bartzelona, 2000, 11.

Heriotza

AGIRRE SORONDO, A.: - “Una metodología para el

estudio de las estelas discoidales”,in Actes des Journées deCarcassone, septembre 1987,Carcassone 1990.

- “Estelas discoidales deGuipúzcoa” in Anuario de Eusko-Folklore, 31, 1982-83.

- Estelas discoidales de Gipuzkoa.Orígen y significado, Donostia-Kutxa, 1991.

AREITIO, D.: - Los sepulcros de Argiñeta,

Imprenta Provincial, Bilbo, 1908.

BARANDIARAN, J. M.:- Obras Completas, La Gran

Enciclopedia Vasca, Bilbo, 1973.- Estelas funerarias del País Vasco,

Txertoa, Donostia, 1980.- Mitología vasca, Donostia:

1979.

CARO BAROJA, J.: - Nosotros los vascos (II. liburukia),

Lur, Bilbo, 1985.- Nosotros los vascos. Gran atlas

histórico de Euskal Herria, Lur,Bilbo, 1995.

CASA de la C.; MENCHÓN i

BES, J.:- “Recopilación bibliográfica

sobre estelas funerarias medievalesy postmedievales”, in Cuadernosde Etnología y Etnografía deNavarra, 65 (1995).

FRANSKOWSKI, E.: - Estelas discoideas de la Península

Ibérica, Itsmo Et J. M. Gómez-Tabanera, Oviedo, 1989.

GARCÍA FERNÁNDEZ, E.: -Religiosidad y sociedad en el País

Vasco (S. XIV-XVI), Euskal HerrikoUnibertsitatea, Bilbo, 1994.

Hilarria

Orokorra


- GOMEZ-TABANERA, J. M.(editorea):

- FRANSKOWSKI, E.: Estelasdiscoideas de la Península Ibérica,Madril, 1989.

LEIZAOLA, F.: - “Estelas discoideas de

Gipuzkoa (Euskalerria-PaísVasco). Signalisations de sépultureet stèles discoidales. Ve - XIX siè-cles”,. Actes dès Journèes deCarcassonne, septembre 1987,Carcassonne, 1990.

- Nuevas estelas discoideas enGipuzkoa. Hilarriari BuruzkoNazioarteko IV. Kongresua/IVCongreso Internacional sobre la estelafuneraria/IV Congrés International

sur la stèle funeraire, EuskoIkaskuntza, Donostia: 1994.

LOPEZ E LOS MOZOS, J. R.;MENCHÓN i BES, J.:

- “El Diccionario multilingüede Ucla: génesis y evolución”, inCuadernos de Etnología yEtnografía de Navarra, 65 (1995).

MANSO DE ZUÑIGA, G.: - Museo de San Telmo, Donostia,

1976. Stèles discoidales du Musèe SanTelmo de San Sebastián (Guipúzcoa).Les stèles discoidales, Actes delJournées d´étude de Lodéve, 1979.Archéologie en Languedoc, 1980.

SORAZU, E.: - Antropología y religión en el pue-

blo vasco, Caja de AhorrosProvincial de Guipúzcoa,Donostia, 1979.

UCLA, P.: - Ensayo y evaluación de nuestros

conocimientos tocante a las estelas dis-coideas. Hilarriari BuruzkoNazioarteko IV. Kongresua / IVCongreso Internacional sobre la estelafuneraria / Congrés International surla stèle funeraire, Eusko Ikaskuntza,Donostia, 1994.

- Las estelas funerarias. Ensayo deevaluación de nuestros conocimientossobre las estelas funerarias, Actas delV Congreso Internacional sobre laestela funeraria, Soria, 1994.

Banaketa geografiaren eta denborarenarabera

Berariazkoa

AGUIRRE SORONDO, A.: - “Antropología sobre la estela

funeraria. Repaso de la cuestión e

hipótesis de interpretación.Repaso histórico: La EstelaFuneraria”, in Cuadernos de

Etnología y Etnografía deNavarra, 65 (1995).

Materialak, teknikak eta lan prozesuaPEREZ VILLAREAL, V.: - “Simbología de las estelas dis-

coideas”, in V CongresoInternacional de estelas funerarias,Soria, 1993.

AZKARATE, A.; GARCÍACAMINO, I.:

- Estelas medievales del País Vasco(siglos VI-XI). 1. País VascoOccidental, Euskal HerrikoUnibertsitatea, Bilbo, 1996.

GÓMEZ-PANTOJA, J.: - “Estelas y blasones”, in V

Congreso internacional de estelas

funerarias, Soria, 1993.UKAR MURUZABAL, J.: - “Tipología, tipometría y técni-

cas escultóricas utilizadas en lasEstelas de Navarra”, in Cuardernosde Etnología y Etnografía deNavarra, 63 (1994).


IkonografiaAGUIRRE SORONDO, A.: - “Antropología sobre la estela

funeraria. Repaso de la cuestión ehipótesis de interpretación. Repasohistórico: La Estela Funeraria” inCuadernos de Etnología y

Etnografía de Navarra, 65 (1995).

FRANSKOWSKI, E.: - Estelas discoideas de la Península

Ibérica, Itsmo Et J. M. Gómez-Tabanera, Oviedo, 1989.

PEREZ VILLAREAL, V.: - “Simbología de las estelas dis-

coideas”, in V CongresoInternacional de estelas funerarias,Soria, 1993.

Eleberriak- IGERABIDE, J. M.: Hamabi

galdera pianoari, Alberdania, Irun,1999.

- SAIZARBITORIA, R.: Bibihotz, hilobi bat, Erein, Donostia,2001.

- HIERRO, J.: José Hierro paraniños, Ed. de la Torre, Madril,1998.

Aldizkariak- HIK HASI, 62. zenbakia,

2001eko azaroa. “Heriotza Hezike-tan. Hilarriak biribilketan”, 8-12.

- ARGIA, 2001eko urriak 28.“Heriotza: izara zuriaren azpianezkutatuta”. 18-23.

EgunkariakGARA, Euskal Herriko Egun-

karia - “El duelo con la muerte a los

cinco años de edad”http: //www.gara.net/01/11/10/

giz0101htm- “Al niño oncológico le preocu-

pa más su pelo que dejar esta vida”http: //www.gara.net/01/11/10/

giz0102.htm

- “Heriotzaren inguruan biribil-ketan”

http: //www.gara.net/01/11/10/giz0103.htm

Gairekin lotuta dagoen bibliografia

Haurrentzat eta gazteentzat

- BREEN, Else: También puedesmorirte en primavera, Columna-LaGalera, Bartzelona, 1993, (15

urtetik aurrera).- CAPDEVILLA, R. eta GAU-

DRAT, M. A.: El entierro, La

Galera, Bartzelona, 1987 (5-6urte).

- DALE, E.: Joss, F. Scrumpy,


Helduentzat

- ARIÉS, P.: El hombre ante lamuerte, Taurus, Madril, 1987.

- CABODEVILLA Iosu: Vivir ymorir conscientemente, Desclée deBrouwer. Bilbo, 1999.

- COSIDO SOLEY, J.; PLA-XATS, Mª Antonia: “El niño y lamuerte, (0-7 urte)”, in Hezkuntzaaldizkaria 87, 1999ko abendua,16-1, Grao de Serveis pedagógics,Bartzelona, 1999.

- DE LA HERRAN, A., et al.:Todos los caracoles se mueren siempre-Como tratar la muerte en educacióninfantil, Ediciones de la torre,Madril, 2000.

- HENNEZEL, M. De: La muer-te íntima, Plaza y Janés, Bartzelona,1997.

- FRANKL, V. E.: El hombre enbusca de sentido, Herder, Bartzelona,1994.

- GOL GURINA, J.: Ensayosobre la vida y la muerte, Teide,Bartzelona, 1982.

- GÜELL, M. eta MUÑOZ, J.:Desconèix-te tu mateix-Programadálfabetizació emocional, 62.Barcelona edicions, 1998.

- JOMAIN, C.: Morir en la ter-nura, Paulinas, Madril, 1987.

- KUBLER ROSS, E.: Los niñosy la muerte, Luciérnaga, Bartzelona,

1992.- LEE, C.: La muerte de los seres

queridos: cómo afrontarla y superarla,Plaza y Janés, Bartzelona, 1995.

- MÈLICH, J. C.: Situaciones-límite y educación. Estudio sobre elproblema de las finalidades educati-vas, PPU, Bartzelona, 1990.

- MÈLICH, J.; POCH,Concepciò: “La necesitat dúnaPedagogia de la Mort a Léscola”,in Rev. Perspectiva escolar, 188(1994), 46-51, Associació de mes-tres Rosa Sensat, Bartzelona,1994.

- NULAND, S. B.: Cómo mori-mos: reflexiones sobre el último capítu-lo de la vida, Alianza, Madril,1995.

- PANGRAZZI, A.: La pérdidade un ser querido, Paulinas, Madril,1993.

- PLAXATS, Mª Antonia: “Per auna pedagogía del dol-Necesitatdélaborar el dol davant una pér-dua”, in Diari de lÉscoladÉstitude lÁssociació de Mestres RosaSensat, 1994ko uztaila, Bartze-lona.

- PLAXATS, Mª Antonia etaPOCH, Concepció: “Els infantstambé parlen de la pérdua, el sofri-ment i la mort” in Revista

Infancia-Educar de 0 a 6 anys,104, setoct 1998, 33-37, Asso-ciació de Mestres Rosa Sensat,Bartzelona, 1998.

- POCH, Concepció: De la viday de la muerte. Reflexiones y propuestaspara educadores y padres, Claret,Bartzelona, 2000.

- SCHLZ, Ch. M.: ¿Por quéCharlie Brown, por qué?, EdicionesJunior, Bartzelona, 1993.

- THOMAS, L. V.: La muerte,Paidós Studio, Bartzelona, 1991.

- TORRALBA, F.: Antropologíadel cuidar, Institut Borja deBioética. Fundación MAPFREMedicina, Bartzelona, 1998.

- WILIAM WORDEN, J.: Eltratamiento del duelo: Asesoramientopsicológico y terapia, Paidos,Bartzelona, 1997.

Grupo Ceac/ Timun Mas,Bartzelona, 1995 (6-7 urte).

- DE PAOLA, Tomie: Abuela dearriba, abuela de abajo, S M,Madril, 1994 (7-8 urte).

- CORDÓN, Klaus.: Hermanoscomo amigos, Anaya, Madril, 1992(12 urtetik aurrera).

- LOWRY, Lois.: Un verano paramorir, Aliorna, Bartzelona, 1987(13 urtetik aurrera).

- MEBS, Gudrun: Brigit, historiade una muerte, Ayuso, Madril, 1986(10/12 urtetik aurrera).

- UURIBE, M. L.; Krahn, F.: Laseñorita Amelia, Destino, Bartze-

lona, 1983 (6-7 urte).- VARLEY, Susan: Gracias,

Tejón, Altea, Madril1985 (7-8urtetik aurrera).

- WILHELM, Hans.: Siempre tequerré, Juventud, Bartzelona, 1989(6 urtetik aurrera).

hhiikk hhaassii - Hik Hasilantzen, baldin eta adin bakoitzean gauzak ulertzeko dauzkagun ahal-menak...

Documents

Transcript of hhiikk hhaassii - Hik Hasilantzen, baldin eta adin bakoitzean gauzak ulertzeko dauzkagun ahal-menak...