Gizarte Zientziak 3 - edebe.com · GIZARTE-ZIENTZIAK Geografia 3 Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza...

giltza

Gizarte ZientziakGeografia 3DBH

I. BLOKEA: EKONOMIA-JARDUERAK ETA EREMU GEOGRAFIKOA

GIZARTE-ZIENTZIAK Geografia 3Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza

I. BLOKEA: Ekonomia-jarduerak eta eremu geografikoa

Proiektua eta argitalpena: giltza-edebé taldea

Zuzendari nagusia: Antonio Garrido González

Hezkuntza-edukien argitalpenaren zuzendaria: María Banal Martínez

Giza eta Gizarte Zientziak arloko zuzendaria: Natalia Corretjé Carné

Pedagogia-zuzendaria: Santiago Centelles Cervera

Ekoizpen-zuzendaria: Juan López Navarro

Giltza-edebé taldea:

Koordinatzailea: Libe Arenaza Alvarez

Edizioa: Nuria Carreras Vidal, Agustín G. Larios, Susana Rodríguez Nogueira eta Ester Segarra Montaner

Pedagogia: Santiago Centelles Cervera

Ilustrazioa: Zenón Cubillas González eta Nuria Ordóñez de la Torre

Azala: Luis Vilardell Panicot eta Mónica González López

Kolaboratzaileak:

Testua: Jordi Piera Vilardell eta Nagore Irazustabarrena Uranga

Itzulpena: Jose Morales Belda, Nagore Irazustabarrena Uranga eta Rosetta Testu Zerbitzuak

Marrazkiak: Hugo Prades

Kartografia: Jordi Magrià eta Gradualmap

Argazkiak: 3digitala, Abertzaletasunaren Agiritegia, AGE Fotostock, AISA, Alberto Elosegi, Alfa Omega, ArgazkiPress, Barres Fotonatura, Bizkaiko Foru

Aldundia, CD Gallery, Cordon Press, Cover, Fondo José Luis Gómez, http://www.flickr.com/photos/beceene, Fotononstop, Gaizka Iroz, Getty Images,

giltza-edebé artxibategia, Godofoto, Gonzalo Cáceres, Indexfototeca, Pedro Carrión, Prisma eta Stockphotos

Diseinua: Tecfoto, S. L.

Fotokonposizioa: Ormograf, S. A. eta Saioa Belar Iñarra

Estatistika-iturriak: Anuario El País 2009; Anuario CIDOB 2009; BP 2009; Argia aldizkaria; AZTI; Berria egunkaria; Calendario Atlante de Agostini 2007; El mundo en cifras 2010; EJko

Etxebizitza Saila; EJko Industria Saila; EJko Herri Lan eta Garraio Saila; EJko Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Saila; Energiaren Euskal Erakundea; Estado mundial de la infancia 2009

UNICEF; Euskadiko Ekonomia eta Gizarte Arazoetarako Batzordea; Eustat; Ingurumen eta Nekazaritza eta Itsas Ingurunearen Ministerioa; FAOSTAT 2009; INE; Gaindegia; Giza gara-

penari buruzko NBEren txostena 2009; International Energy Agency 2009; MME 2009; MTE 2009; SCCAE 2009; Statistical review of world energy full report 2009; SEAE 2009; U. S. Ge-

ological Survey 2009.

Jabegoa giltza-edebé taldea

© giltza-edebé taldea, 2012

Zumalakarregi etorbidea, 54

48006 Bilbo

www.edebe.com

ISBN 978-84-8378-226-2 (obra osoa)

Lege-gordailua. B. xxxxx-2012

Espainian inprimatua

Printed in Spain

EGS - Rosario, 2 - Bartzelona

Liburu hau giltza-edebé argitaletxearen proiektuaren parte da, eta Bigarren Mailako Hezkuntzan indarrean dagoen curriculumaren

arabera egin da.

OHARRA: Liburu honetako jarduera guztiak koadernoan egitekoak dira. Jardueretako hutsuneak argigarriak dira, didaktikoak, eta ez dute bestelako xederik.

Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako salbues-

penezko kasuetan salbu. Obra honen zatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu nahi baduzu, jo CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos) (www.conlicencia.com;

91 702 19 70 / 93 272 04 45).

Editoreek beren esku zegoen guztia egin dute obra honetan aipatzen diren materialen jabeak aurkitzeko. Gure gogoaren aurka baten bat aipatu gabe geratu bada,

posible denean zuzenduko da delako akatsa.

GIZARTE-ZIENTZIAK 3DBHGeografia

I. BLOKEA: Ekonomia-jarduerak eta eremu geografikoa

AURKIBIDEA

Nolakoa da liburu hau?

I. Ekonomia-jarduerak eta eremu geografikoa (44. or.)

OINARRIZKO GAITASUNEN EBALUAZIOA. I. BLOKEA (172. or.)

UNITATEA EDUKIAK

1. Munduko eta Europako

inguru fisikoa

(8. or.)

1. Munduko erliebea, urak eta kostaldeak; 2. Europako erliebea, urak eta kostaldeak;

3. Klimak; 4. Lurraldea eta paisaia

2. Espainiako

inguru fisikoa

(20. or.)

1. Erliebea eta kostaldeak; 2. Penintsulako eta uharteetako hidrografia;

3. Klima eta paisaia naturalak; 4. Ingurune fisiko baten azterketa

3. Euskadiko

inguru fisikoa

(32. or.)

1. Erliebea eta kostaldea; 2. Hidrografia; 3. Klima; 4. Paisaia

UNITATEA EDUKIAK

4. Ekonomia-jarduerak(46. or.)

1. Zer dira ekonomia-jarduerak?; 2. Merkatu-ekonomia; 3. Agente ekonomikoak;

4. Merkatu-ekonomiako erakundeak eta oinarrizko adierazleak; 5. Lan-mundua

Gaurko gaien eztabaida: Gehiago lan egiten al dute emakumeek? (58 or.)

5. Lehen sektorea(62. or.)

1. Lehen sektorea; 2. Nekazaritza-paisaiako faktoreak eta elementuak; 3. Nekazaritzaren

eta abeltzaintzaren gaur egungo banaketa eta egoera; 4. Nekazaritza-sistema tradizio-

nalak; 5. Nekazaritza-sistema teknifikatuak; 6. Nekazaritza-paisaia aztergai; 7. Abel-

tzaintza eta basogintza; 8. Arrantza

Gaurko gaien eztabaida: Transgenikoak ala nekazaritza ekologikoa? (80 or.)

6. Bigarren sektorea(84. or.)

1. Bigarren sektorea; 2. Lehengaiak; 3. Energia-iturriak; 4. Industria; 5. Industria-prozesua

eta enpresa; 6. Industrien kokapena; 7. Industria-paisaia aztergai; 8. Ingurumen-arazoak

Gaurko gaien eztabaida: Ekonomia-garapen jasangarria? (102. or.)

7. Zerbitzuak(106. or.)

1. Hirugarren sektorea edo zerbitzuen sektorea; 2. Gizarte-zerbitzuak; 3. Enpresentzako zerbi-

tzuak; 4. Kontsumitzaileentzako zerbitzuak: turismoa; 5. Turismo-fluxuen mapa bat nola inter-

pretatu

Gaurko gaien eztabaida: Enplegu-sorgune berriak (118 or.)

8. Merkataritza eta garraioa(122. or.)

1. Merkataritza-jarduera. Barne-merkataritza; 2. Nazioarteko merkataritza edo kanpo-

merkataritza; 3. Garraioak; 4. Komunikabideak

Gaurko gaien eztabaida: Millau, munduko zubirik garaiena (132. or.)

9. Espainiakoekonomia(136. or.)

1. Zerbitzuak; 2. Turismoa; 3. Energia-iturriak eta meatzaritza; 4. Industria eta eraikun-

tza; 5. Lehen sektoreko jarduerak; 6. Eskualdeko azterketa ekonomiko bat egitea

Gaurko gaien eztabaida: Turismo berri baterantz? (150. or.)

10. Euskadikoekonomia(154. or.)

1. Zerbitzuak; 2. Azpisektore berri bat: turismoa; 3. Energia eta meatzaritza;

4. Industria; 5. Lehen sektorea; 6. Zerga-eskumenak eta Ekonomia ituna

Gaurko gaien eztabaida: Lurraldearen erabilera (168. or.)

OINARRIZKO GAITASUNAK

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna

Egungo eta iraganeko rrealitate soziala ulertzea, gizar-

tean ondo moldatzeko.

Norberarenak ez diren kulturen ekarpenak balioestea.

Trebetasun sozialak garatzea (enpatia, elkarrizketa, bes-

teen iritziak errespetatzea…).

Gertakizun berari buruzko hainbat ikuspegi egon dai-

tezkeela onartzea, eta kritika tresna positibo gisa era-

biltzea.

Arretaz entzutea, eta elkarrizketarako prest egotea.

Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna

Giza jarduerak burutzen diren espazio naturalek zer oi-

narrizko ezaugarri dituzten, pertsonek espazio horrekin

zer harreman duten eta ondorioz zer paisaia sortzen di-

ren jakitea.

Baliabide naturalak arduratsu erabiltzea.

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna.

Kultura-, historia- eta arte-ondarea zaintzea eta defen-

datzea.

Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala

erabiltzeko gaitasuna.

Hainbat iturritatik (idatzizkoak, ahozkoak, ikus-entzu-

nezkoak, behaketa zuzena eta abar) informazioa lortzea

eta ulertzea.

Informazioa aukeratzeko irizpideak izatea.

Mapak eta irudiak interpretatzea.

Informazio- eta komunikazio-teknologiak zuzen erabil-

tzea.

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna

Kontzeptuak ahoz azaltzea, ideiak adieraztea, argudioak

ematea eta arrazoitzea, laburpenak egitea, txostenak

idaztea.

Gaiari buruzko hiztegia ikastea.

Matematikarako gaitasuna

Oinarrizko ezagutza matematikoez baliatzea Gizarte

Zientzien alorreko informazioa aztertzeko eta sortzeko.

Ikasten ikasteko gaitasuna

Lanari metodo batez ekitea, eta ikastea errazten duten

estrategiak balioestea.

Asmoak, kausak eta ondorioak identifikatzea, gertaki-

zun soziekonomikoak azaltzeko.

Hainbat iturritako informazioa aztertzea.

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna

Arazoak konpontzeko eta erabakiak hartzeko estrate-

giak lantzea.

Talde-lanean ekarpenak egiteko gogoz jardutea eta

elkarlanerako giroa sustatzea.

PROZEDURAK OG LANTZEN

Mapak irakurtzea.

Irudiak aztertzea.

Munduko eta Europako inguru fisiko-

ko elementuak mapetan irudietan eta

testuetan aurkitzea eta identifikatzea.

Mapak irakurtzea.

Irudiak aztertzea.

Espainiako inguru fisikoko elemen-

tuak mapetan irudietan eta testue-

tan aurkitzea eta identifikatzea.

Euskadiko inguru fisikoko elemen-

tuak mapetan irudietan eta testue-

tan aurkitzea eta identifikatzea.


Ekonomia-adierazle

ohikoenak erabiltzea

(55. or.)

Kontzeptuak, ekonomia-jarduerak

eta ekoizpen-prozesua identifikatzea.

Eskema bat osatzea. Mapa bat inter-

pretatzea.

Landa-aldeko paisaia baten

azterketa egitea

(74. or.)

Kontzeptuak sailkatzea. Taula kon-

paratibo bat egitea. Nekazaritza-

paisaia bat aztertzea. Txosten bat

idaztea. Gai bati buruzko mapa bat

egitea.

Industria-paisaia baten

azterketa egitea

(98. or.)

Eskema bat osatzea. Eskema bat egi-

tea eta interpretatzea. Mapa bat egi-

tea. Testu bat interpretatzea. Indus-

tria-paisaia bat aztertzea.

Turismo-fluxuen mapa

bat interpretatzea

(116. or.)

Eskema bat osatzea. Irudi bat azter-

tzea. Turismo-jarduerak taula batean

sailkatzea.

Marrazki bat

interpretatzea.

(128-129. or.)

Kontzeptuak eta baieztapenak lotzea.

Testu bat idaztea eta interpretatzea.

Estatistika-datuak interpretatzea.

Eskualde bateko

ekonomia aztertzea.

(148. or.)

Kontzeptuak ulertzea. Irudi bat az-

tertzea. Kausak eta ondorioak identi-

fikatzea. Taula bat osatzea.

Ekonomia-adierazle

ohikoenak erabiltzea

(68. or.)

Kontzeptuak eta ekonomia-jarduerak

identifikatzea. Eskema bat osatzea.

Mapa bat interpretatzea.

OINARRIZKO GAITASUNEN EBALUAZIOA. II. ETA III. BLOKEAK (292. or.)

AURKIBIDEA

UNITATEA EDUKIAK

11. Munduko sistema(178. or.)

1. Multzo geopolitikoak eta multzo geoekonomikoak; 2. Hirugarren Mundua eta azpigara-

pena; 3. Herrialde garatuak; 4. Garapen-adierazleak aztergai

Gaurko gaien eztabaida: Emakumeak munduan (188. or.)

12. Mundu globalizatua(192. or.)

1. Globalizazioa; 2. Globalizazioaren datuak; 3. Globalizazioaren eragileak eta motorrak;

4. Globalizazioaren ondorio onak; 5. Globalizazioaren ondorio txarrak; 6. Proiekzio kar-

tografikoen erabilera

Gaurko gaien eztabaida: Interneten iraultza (206. or.)

13. Gaurko munduko arazoak(210. or.)

1. Giza garapen desorekatua; 2. Gaur egungo migrazioak; 3. Ingurumen-arazoak.

Gaurko gaien eztabaida: Klima-aldaketa (218. or.)

Munduko geografia-aniztasuna (222. or.)

Munduko kultura-eremu nagusiak ................................ 224 India azpikontinentea eta Txina ........................................ 228

Amerika .................................................................................... 226 Japonia eta Ekialdeko Asia .................................................. 230

II. Aldaketak eta desorekak gaurko munduan (176. or.)

UNITATEA EDUKIAK

14. Gizarteen antolakuntza politikoa(242. or.)

1. Zer da Estatua?; 2. Lurraldearen antolakuntza; 3. Erregimen politikoak; 4. Demokraziaren

oinarriak; 5. Parte-hartze politikoa demokrazian

Gaurko gaien eztabaida: Emakumeen borroka demokraziaren alde (254. or.)

15. Europa eta EuropearBatasuna(258. or.)

1. Europaren antolakuntza politikoa eta lurralde-antolakuntza; 2. Europako biztanleria;

3. Europako nekazaritza; 4. Industria eta zerbitzuak Europan; 5. Europar Batasunaren sorrera;

6. Europar Batasunaren oraina eta geroa

Gaurko gaien eztabaida: Europako kulturen eta hizkuntzen aniztasuna (272. or.)

16. Espainiako Estatuaren antolakuntza politikoa(276. or.)

1. Espainiako Estatuaren antolakuntza politikoa; 2. Espainiako Estatuaren lurralde-antola-

kuntza; 3. Euskadiko antolakuntza politikoa; 4. Desoreka demografikoak; 5. Desoreka eko-

nomikoak

Gaurko gaien eztabaida: Herriaren defendatzailea (288. or.)

III. Antolakuntza politikoa eta eremu geografikoa (240. or.)


Garapenaren

adierazleak aztertzea

(186. or.)

Eskema bat osatzea. Estatuak

mapa batean kokatzea. Testu bat

idaztea.

Mapak aztertzea (196. or)

Proiekzio kartografikoak

erabiltzea (204. or.)

Laburpen-eskema bat osatzea.

Irudi bat aztertzea. Testu bat

ulertzea.

Eskema bat osatzea eta ulertzea.

Txosten bat idaztea. Testu bat

aztertzea.

Errusia eta EBE............................ 232 Afrika ..................... 236

..................................................................... Ozeania................. 238


Politika-kontzeptuak identifikatzea.

Demokrazia eta diktadura bereiztea.

Hauteskundeak balioestea.

Europako estatuak mapa batean ko-

katzea. Albiste bat ulertzea. EB zer

den jakitea.

Herriaren Defendatzaileak

esku hartzeko eskabidea

egitea (288. or.)

Espainiako Estatuko nahiz Euskadi-

ko instituzioak eta horien egitekoak

zein diren jakitea. Estatistika-datuak

aztertzea.

Ekialde Hurbila eta

Erdialdeko Ekialdea...................234

NOLAKOA DA LIBURU HAU?

ERANTZUNInguru fisikoak badu eraginik giza taldeen kokapenean

eta jardueretan.

� Zure ustez, ezkerreko irudian ageri den paisaia egokia

al da gizakia bizitzeko? Zergatik?

� Zer ekonomia-jarduera gara ditzake gizakiak paisaia

horretan?

Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna• Urekin zerikusia duten erliebe- eta geografia-elementu

nagusiak identifikatzea eta deskribatzea.

• Klimarekin zerikusia duten geografia-elementu nagusiak

identifikatzea eta deskribatzea.

• Paisaia mota nagusiak identifikatzea eta deskribatzea.

• Erliebearen, uren, klimaren eta paisaiaren ezaugarrien arteko

geografia-loturak ezartzea, eta giza jardunak sortzen dituen

arazoen berri izatea.

Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzekogaitasuna• Informazioa lortzea, mapetatik abiatuta.

• Argazkiak interpretatzea.

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna• Txosten bat zuzen eta koherentziaz argudiatzea eta lantzea.

Ikasten ikasteko gaitasuna• Informazioa eskema batean laburbiltzea.


GOGOAN DUZU…non dagoen munduko gailurrik garaiena, ibairik luzeena,

emari handienekoa, basamortu handienak, baso sarrienak…?

Ba al dakizu zer herrialdetan den lehortea etengabea edo non

egiten duen euria ia egunero?

Lurraren ezaugarri fisikoak ezagutuz gero, hobeto ulertuko di-

tugu bertako bizitzeko moduak eta lurralde batean kokatzeko

eta alderdi ekonomikotik ustiatzeko moduak.

8 1. unitatea 9Munduko eta Europako inguru fisikoa

Munduko eta Europako inguru fisikoa

1

EDUKIAK

1. Munduko erliebea,

urak eta kostaldeak

2. Europako erliebea,

urak eta kostaldeak

3. Klimak

4. Lurraldea eta paisaiaERANTZUN� Behatu argazkiari eta erantzun galderei.

— Nolakoa da erliebea, laua ala menditsua?

Deskribatu.

— Zer paisaia mota da?

— Espainiako zer eremutan kokatuko zenuke pai-

saia hau? Arrazoitu erantzuna.

— Zure ustez, zer ekonomia jarduera egin daiteke

pasaia horretan?

Zientzia-, teknologia- eta osasun- kulturarako gaitasuna• Espainiako erliebearen elementu nagusiak eta penintsulako

zein uharteetako hidrografiarekin zerikusia duten geografia-

elementu nagusiak identifikatzea eta deskribatzea.

• Penintsulako eta uharteetako klimekin zerikusia duten geo-

grafia-elementu nagusiak identifikatzea eta deskribatzea,

eta Espainiako paisaia mota nagusiak deskribatzea.





GOGOAN DUZU…non dagoen Espainiako gailurrik garaiena, lautada zabalak,

ibairik luzeena edo baso sarrienak…? Ba al dakizu zer eskual-

de diren lehorrenak edo non egiten duen euria ia egunero?

Gogoratzen al duzu zein den Balear Uharteen eta Kanariar

Uharteen jatorria?

Iberiar penintsularen eta Balear eta Kanariar Uharteen ezau-

garri fisikoak ezagutzeak asko lagun diezaguke autonomia er-

kideko bakoitzean jendeztatzea nolakoa den eta oinarrizko

ekonomia-jarduerak zein diren ulertzeko.

20 2. unitatea 21Espainiako inguru fisikoa

Espainiako inguru fisikoa

2

EDUKIAK

1. Erliebea eta kostaldeak

2. Penintsulako eta uharteetako

hidrografia

3. Klima eta paisaia naturalak

4. Ingurune fisiko baten azterketa

ERANTZUN� Deskribatu zer labore mota ikusten den irudian. Zer

adierazten dute lur landuetako koloretako zerren-

dek?

� Ba al dakizu Europako zer herrialde den loreen es-

portatzaile nagusia? Loreen hazkuntza lehen maila-

ko jarduera al da? Zer beste jarduera ekonomiko

hartzen dira lehen sektorekotzat?

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Eztabaidan adi egotea eta besteen iritziak entzutea.

Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasunaErliebearen, uren, klimaren eta nekazaritza-paisaiaren ezau-

garrien arteko erlazioak ezartzea.

Nekazaritza-paisaia nagusiak identifikatzea eta deskribatzea.

Zenbait nekazaritza-jarduerak ingurumenean izan ditzake-

ten ondorioak aurreikustea.

Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzekogaitasuna

Nekazaritza-paisaia nagusiak mapa batean kokatzea.

Ikasten ikasteko gaitasunaNekazaritza-paisaia bat aztertzea.

Informazioa eskema batean laburbiltzea.

Gertaera sozioekonomikoak azaltzeko, kausak eta ondo-

rioak identifikatzea.


BA AL ZENEKIEN…Elikadura eta Nekazaritzarako Nazio Batuen Erakundearen

arabera (FAO), zazpi pertsonatik batek gosea igarotzen duela

munduan?

Gizakion oinarrizko premietako bat elikadura da. Horregatik,

ingurune naturaletik elikatzeko baliabideak lortzea lehenta-

sunezkoa izan da mendeetan zehar, eta planetan gosea ken-

tzea da etorkizunerako erronka nagusietako bat.

63Lehen sektorea62 5. unitatea

Lehen sektorea

5

EDUKIAK

1. Lehen sektorea

2. Nekazaritza-paisaiaren

faktoreak eta elementuak

3. Nekazaritzaren eta abeltzaintzaren

gaur egungo banaketa eta egoera

4. Nekazaritza-sistema tradizionalak

5. Nekazaritza-sistema teknifikatuak

6. Nekazaritza-paisaiak aztergai

7. Abeltzaintza eta basogintza

8. Arrantza

GAURKO GAIEN EZTABAIDA

Transgenikoak ala nekazaritza ekologikoa?

Unitatearen aurkezpena

Sarrera-unitateak: Ingurune fisikoa

Hasierako irudiak, unitateko edukiari lotuak.

Ikasiko dituzun edukiak, izenburuaren azpian

zehaztuak.

Sarrera-testua eta galderak, gaiari buruz gogoeta

egiten hasteko.

Lortu behar diren oinarrizko gaitasun nagusiak.

Bi sarrera-unitate, munduko, Europako eta Espainiako ingu-

rune fisikoari buruzko edukiak gogoratzeko eta finkatzeko.

Horiei esker, mapak interpretatzen eta testuak irudiak az-

tertzen laguntzeko oinarrizko gaitasunak eskura ditzakezu.

Ataletan eta azpiataletan banatutako orrialde bikoitza.

Azalpen-testu argiak, erraz ulertzeko eran antolatuak.

Irudi, mapa, testu osagarri eta hiztegi ugari.

Zailtasun-maila guztietako jarduerak, aniztasunari arreta

egiteko eta oinarrizko gaitasunak lantzeko.

Liburua hiru bloketan egituratuta dago: Ekonomia-jarduerak eta eremu geografikoa; Aldaketak eta

desorekak gaurko munduan; Antolakuntza politikoa eta eremu geografikoa.

Hona hemen zer atal dituen eta nola dauden antolatuta unitateak.

Z Zabaltze-jarduerak

Zabaltze-jarduerak, informazio- eta komunikazio-

teknologiak erabiltzekoak.

Sendotze-jarduerakS

@

7. Zer lehengai mota behar dira kontserba-industrian, side-

rurgian, ehungintzan eta industria kimikoan?

8. Arrazoitu meatzaritza lehen sektoreko ala bigarren sekto-

reko jarduera den.

Erreparatu goiko mapari, eta esan munduko zer eskualde-

tan ekoizten den mineral gehien. Herrialde garatuetakoak

al dira? Zer ekoizten da AEBetan, Errusian, Australian eta

Txinan? Zer mineral erauzten dira Afrikan? Zein dira mun-

duko petrolio- eta gas natural ekoizle nagusiak? Zer ga-

rrantzia dute mineral horiek?

10. Aztertu grafikoetako informazioa, eta erantzun:

— Burdina altzairua ekoizteko erabiltzen da, eta bauxita,

aluminioa ekoizteko. Zer herrialde dira burdina- eta

bauxita-ekoizle nagusiak? Altzairu eta aluminio ge-

hien ekoizten duten berberak al dira? Zergatik?

— Zer industria motatan dira lehengaia altzairua eta alu-

minioa?

Irakurri testua, eta erantzun galderei.

“(Koltana) gure eguneroko bizitzan funtsezko minerala da.

Mineral horrekin telefono mugikorrak, bideo-kontsolak eta

ordenagailuak egiten dira. Baina Koltana milioika hildako

eragin dituen azken urteotako gerra krudeletako baten jato-

rrian dago. Kongoko Errepublika Demokratikoko ekialdean

dauden meatzeen kontrolak herrialde mugakideek, hala

nola Rwandak edo Ugandak, antolatutako edo babestutako

matxinadak eta eraso militarrak eragin ditu”.

El País (2009-3-15) (egok. eta itzulp.).

— Zertarako erabiltzen da koltana? Zer arazo dakarkio

Kongori koltana ustiatzeak? Iker ezazu Kongon zer

beste mineral dauden eta zertarako erabiltzen diren.

Estrategikoak al dira munduko ekonomiarentzat?

Nork ustiatzen ditu?

11.Z

9.S

JAR

DU

ERA

K

Lehengaiak naturatik lortzen diren baliabideak dira, landareak, animaliak zein mineralak. Industrian landu egiten dira, giza

kontsumorako egokiak izan daitezen.

2.1. Landare- eta animalia-jatorriko lehengaiakNekazaritzako eta arrantzako jardueren bidez lortzen dira. Horregatik, neurri handi batean, klimak baldintzatzen du haien

kokapena. Hala ere, herrialde garatuek kontrolatzen dute produkzio gehiena. Nekazaritza-sail handiak horren adibide argia

dira.

2. Lehengaiak

88 6. unitatea 89Bigarren sektorea

BasogintzaAbeltzaintza ArrantzaNekazaritza

Bestebatzuk

Zerealak (garia, artoa, arroza…) Elikagai-ind.

Oleaginosoak (olibondoa, soja…) Elikagai-ind.

Frutak eta barazkiak Elikagai

freskoak

Kontserba-

industria

Zuntzak (kotoia, lihoa,

jutea, kalamua…) Ehungintza

Usain-landareak eta

sendabelarrak

(menda, izpilikua, anisa..) Elikagai-ind.,

botikagintza

eta beste

Ardiak, behiak,

ahuntzak,

untxiak, txerriak,

zaldiak, hegaztiak

Industriak:

Hoztekoa

Esnekiena

Ehungintza

Larrugintza

Basoak

Zuhaitz

espezieak

Industriak :

Zurgintza

Papergintza

Botikagintza, Kimika

Itsasoko eta

ibaiko espezieak

Industriak:

Hoztekoa

Kontserbak

Olioak eta irinak

Erlezaintza

(argizaria, eztia…)

I

Hegoafrikako Errep.

Botswana

Kongo

Zambia

Ginea

Nigeria

AlemaniaPolonia

Ukraina Kazajstan

UzbekistanTxina

India

Indonesia

Australia

Kanada

AEB

Mexiko

Jamaika

BrasilPeru

Txile

Bolivia

Aljeria

Errusia

Iran

SaudiArabia

Norvegia

Lignitoa

Bauxita

Zinka

Kobrea

Kromoa

Eztainua

Burdina

Nikela

Urrea

Beruna

Zilarra

Diamanteak

Uranioa

Petrolioa

Gas naturalaEkoizpen-eremu nagusiak

Munduko lehen ekoizlea

Colombia

Namibia

EmiratosArabesUnidos

Kuwait

Grecia

Antrazita etaharrikatza

3.000 6.000

BurdinaBeste batzuk

Txina

Brasil Australia

India

Errusia

%35

%17,7

%18,2

%9,1

%15

%5

BauxitaAustralia

Txina

Brasil India

Ginea

Beste batzuk

%30,7%23

%15,6%12,2

%9,8

%8,8

AltzairuaTxina

Beste batzuk

AEB

BrasilErrusiaJaponia

%49,9

%27,9

%3,7

%3,9%5,4

%9,2

AluminioaTxina Beste batzuk

Errusia AustraliaKanada AEB

%34 %36

%10,5

%7,8 %6,6%4,9

MINERAL-EKOIZPEN NAGUSIAK (2008)

EKOIZLE NAGUSIAK (MUNDUKO GUZTIZKOAREN %, 2008)

2.2. Mineral-jatorriko lehengaiakMeatzaritzako jardueren bidez lurpetik ateratzen diren lehen-

gaiak dira. Hainbat mineral mota daude:

— Metalikoak: burdina (siderurgia edo altzairugintza); kromoa

(barne-errekuntzako motorrak); kobaltoa (aeronautika); tita-

nioa (industria aeroespaziala, medikuntza); bauxita (alumi-

nioa fabrikatzeko); kobrea (hari elektrikoa fabrikatzeko); ura-

nioa (medikuntza eta gerra-industria, energia-ekoizpena);

urrea eta zilarra (bitxigintza, argazkigintzarako materiala)…

— Ez-metalikoak: fosfatoak eta nitratoak (ongarriak egiteko);

potasak (industria kimikoa eta botikagintza); granitoa, arbe-

la eta marmola (eraikuntzarako materialak); diamanteak

(bitxigintza)…

— Energetikoak: garrantzitsuenak petrolioa, ikatza, uranioa

eta gas naturala dira, industria petrokimiko, kimiko eta side-

rurgikorako lehengaiak direlako.

Mineralen banaketa ez da berdina mundu osoan. Japoniak eta

Europako herrialde garatuek mineral asko inportatu behar di-

tuzte. AEBetan badaude mineralak, baina gehiago inportatu

behar dituzte, beren beharra asetzeko. Afrikak eta Latinoame-

rikak, ordea, mineralen ekoizleak dira, baina industriarik ez

daukatenez, esportatu egiten dituzte.

MeatzaritzaMeatzaritza lehen sektoreko jarduera da. Lurpetik

lortzen ditu baliabideak.

Minerala edo mea dagoen lekua, hobia, meategiak

eginez ustiatzen da. Meategiak aire zabalekoak edo

lurpekoak izan daitezke. Ustiapena errentagarria izan

dadin, hainbat alderdi hartu behar dira kontuan: erraz

iristeko modukoa den, zer sakonera dagoen minerala,

nolakoa den mineralaren eskaria eta zein den merkatu-

ko prezioa. Gainera, minerala erauztean ahalik eta kal-

te txikiena eragin behar da ingurumenean.

LANDARE- ETA ANIMALIA-JATORRIKO LEHENGAIAK

Edukien garapena

102 6. unitatea 103Bigarren sektorea

LABURPENABigarren sektoreko jarduera nagusiak industria, eraikuntza eta energia-ekoizpena dira. Jarduera horiek produktu bihurtzen

dituzte lehengaiak, eta horretarako, energia-iturrien beharra dute.

Bi industria mota daude: industria astuna (fabrikatzen dituen produktuak beste industria batzuetarako lehengaiak dira)

eta industria arina edo kontsumo-ondasunena (beren horretan kontsumitzen diren produktuak egiten ditu).

Produktuak sortzeko, industria-prozesua behar da. Prozesuaren oinarrizko unitatea enpresa da. Enpresak lehengaiak,

energia-iturriak, lan-indarra, kapitala eta teknologia behar ditu. Produktuak saltzen direnean, enpresak irabaziak lortzen

ditu, eta irabaziak, edo parte bat, enpresan inbertitzen dira berriro.

Industrien kokapena hautatzeko, faktore hauek eta beste batzuk hartzen dira kontuan: lehengaien, energia-iturrien edo

merkatuen hurbiltasuna, garraio-sarea, eta eskulanaren kantitatea, prestakuntza eta prezioa.

Industriak ingurumen-arazoak sortzen ditu, hala nola ozono-geruzaren suntsipena, euri azidoa, berotegi efektua, klima-

aldaketa, baso-soiltzea, hondakinak, eta baliabideak agortzea.

Erregai fosilak arduraz kontsumitzeak eta energia-iturri berriztagarriak erabiltzeak ekonomia-garapen iraunkorran

laguntzen dute.

GAURKO GAIEN EZTABAIDAEkonomia-garapen iraunkorra

Garapen iraunkorra hitza 1980an erabili zen lehen aldiz,

Natura eta Baliabide Naturalak Gordetzeko Nazioarteko Ba-

tasunak argitaratutako Kontserbaziorako Munduko Estrate-

gia izeneko dokumentuan, Lurreko ekosistemak suntsitu

gabe pertsonen bizi-kalitatea hobetzeko aukera emango

duen ekonomia nola sustatu azaltzeko.

1987an, NBEren Ingurumen eta Garapenari buruz Munduko

Batzordeak osatutako Brundtland txostenean era honetara

definitu zen garapen iraunkorra: «gaur egungo belaunal-

dien premiak etorkizuneko belaunaldien gaitasuna arris-

kuan jarri gabe asetzen duen garapena».

Gaur egungo garapen ekonomikoaren eta ingurumena

zaintzearen arteko orekari eustea da kontua, etorkizuneko

belaunaldiek bata zein bestea jasotzeko aukera izan deza-

ten. Planteamendu hori aurrera eramateko, gobernuek ingu-

rumenaren alorreko legeak egin behar dituzte, eta pertso-

nek, berriz, jarrera ekologikoa izan behar dute beren

eguneroko bizitzan.

AEB

TXINA

FILIPINAK

MALAYSIA

I

Materia grisaren kontzentrazioa (sistemen ekoizpena)

Maila tekniko ertaina (osagaien ekoizpena)

Maila tekniko txikia (muntatzea)3.000 6.000

Hazkunde ekonomikoa eta ingurumena

Irakurri testua eta erantzun galderei.

«Garapen “iraunkorrak” belaunaldi bizien (munduko gaur egungo biztanleria) premiei erantzun nahidie, baina etorkizuneko belaunaldien kontra jardun gabe. Baliabide naturalak ustiatzeko modua alda-tu nahi da, eta baita bilakaera teknologikoa bideratu ere, ekonomia eta ekologia eskutik joan daitezen.“Garapen iraunkorraren” premiak konstante batean du abiapuntua: hazkuntza demografikoa eta hiri-hazkuntza, espezie bizien desagerpena, lurraren, uraren eta atmosferaren kutsadura gero eta handia-goa eta Klima-aldaketa dira hazkuntza ekonomiko ez-iraunkorraren ereduaren ondorioak, hau da “eziniraunezkoa”, bi zentzutan, bai zentzu moralean bai ekologikoan. Apenas dauden garapen iraunkorra-ren eskakizunetik ihes egiten duten jarduerak: nekazaritzaren eta industriaren alorreko politikak, lan-daren eta hiriaren eremukoak, kontsumo modu xahutzaile eta kutsatzaileak, etab.»

El estado del mundo junior lanetik egokitua eta itzulia. Akal, 2009.

— Testuaren laguntzaz, definitu garapen iraunkorraren kontzeptua.

— Testuan aipatzen da gaur egungo eredu ekonomiari ezin eutsi zaiola. Zergatik definitzen da

horrela? Zer ondorio ditu hazkuntza eutsiezin horrek?

— Zer jarduera bihurtu behar dira iraunkorrak? Zer proposatzen duzu horietako bakoitza-

rentzat, bereziki industriarentzat, aldaketa hori lortzeko?

1. taldeak bere egingo du iritzihau: lor daiteke ekonomia gara-tzea eta, aldi berean, ingurumenababestea.

2. taldeak beste hau defendatukodu: ekonomia gara dadin, indus-trializazioa ezinbestekoa da eta,hortaz, ezin dira gas-igorpenakmurriztu.

Eztabaidari ekin aurretik, sakonagoaztertu behar duzue gaia, zuen iri-tziak argudio egokiekin eman ahalizateko.

Eztabaidan, honako gai hauek jorra-tu behar dituzue, besteak beste:

— Erregai fosilen ordez beste ener-gia batzuk erabiltzearen aldeonak eta txarrak.

— Imposición de los acuerdos deKioto (1997) y de Copenhague(2009) sobre cambio climático.

— Indiak, Txinak, Brasilek eta gara-bidean dauden beste herrialdebatzuek zer egin behar dutenekonomia-garapen handiagoalortzeko.

Eztabaida: Lortu al daiteke garapen iraunkorra?

Garapen iraunkorra

http://es.wikipedia.org/wiki/Desarrollo_sostenible

http://www.worldbank.org/depweb/spanish/sd.html

Kiotoko protokoloa

http://unfccc.int/kyoto_protocol/items/

2830.php

Klima-aldaketa

http://unfccc.int/2860.php

@

@

@

JARDUERAK1. Azaldu Intel enpresa industria tradizionalen edo puntako industrien barruan dago-

en. Arrazoitu erantzuna.

— Behatu mapari eta azaldu zer herrialdetan banatzen duen Intel enpresak bere

ekoizpen-prozesua.

— Industriaren gaur egungo zer joera islatzen da mapan? Intelen ekoizpen-proze-

suaren espezializazioa gertatzen al da? Arrazoitu.

— Joera hori aplikatuta, etekin gehiago lortzen al ditu? Beste zer modura lortzen

ditu, halaber, etekin handiak? Zertan inbertitzen du horien parte bat?

Intel Ipar Amerikako enpresa handi bat da,

txip elektronikoak egiten dituena. Urtero

4.000 milioi dolar inbertitzen ditu ikerketan.

Enpresak etekin handiak ateratzen ditu

bere produktu berriak puntako teknologiez

berehala baliatu nahi duten bezeroei oso

garesti salduta. Intelek bere ekoizpena nola

banatzen duen ikus daiteke mapan.

152 9. unitatea 153Espainiako ekonomia

Aztertu Espainiako turismoari buruzko grafikoa, etaerantzun galderei.

— Zer ekonomia-sektoretakoa da turismoa?

— Nolakoa izan da turismoaren bilakaera 2002tik2008era bitartean?

— 2008ean, zenbat milioi pertsonak bisitatu zuten Es-painia?

— Grafikoko informazioa erabiliz, azaldu zein diren Es-painiako turismoaren ezaugarri nagusiak eta nolakogarrantzia duen sektoreak herrialdeko ekonomian.

Irakurri testua, eta erantzun galderei.

— Zeri buruzkoa da testua? Pentsa ezazu izenburu battestuari jartzeko.

— Zergatik da garrantzitsua energia berriztagarriengarapena?

— Zergatik esaten dugu Espainia energia-mendekota-suneko egoeran dagoela?

— Nola lagun dezakete energia berriztagarriek horikonpontzen?

Laburbildu, eskema batean, Espainiako industria-sekto-rearen bilakaera. Espainiako industriak gaur egun dituenarazo nagusiak ere jaso behar dituzu eskeman.

Erreparatu eraikuntza-sektorearen grafikoari, eta erantzun:

— Zer bilakaera izan du eraikuntzak Espainian eta zureautonomia-erkidegoan?

— 2007. urtean, eraikitako guztiaren zer ehuneko da-gokie etxebizitzei? Eraikitako etxebizitzen ehunekohandi horrek, lagundu al die herritarrei etxebizitzalortzen? Zergatik?

— Azal ezazu eraikuntzak zer garrantzi izan duen Espai-niako ekonomian eta zer ondorio izan dituen sektore-aren hazkuntzak.

Eman zure iritzia nekazaritzak Espainiako gaur egungoekonomian duen pisuaz, eta azaldu jardueraren ezauga-rri nagusiak.

— Zertan eragiten dio Espainiako nekazaritzari EuroparBatasunean egoteak?

5

4

3

2

1

EBALUAZIOA

JAR

DU

ER

AK

1. Zein dira Espainiako ekonomiaren sektore nagusiak? Aipa itza-zu garrantzi handienekotik txikienekora.

— Adierazi sektore ekonomiko bakoitzean zein diren jardueranagusiak.

2. Aztertu irudia, adi-adi. Identifikatu zer jarduera mota erakustenduen.

— Hirugarren sektoreko jarduera bat al da? Zergatik?

— Zergatik du horrenbesteko garrantzia turismoak Espainiakoekonomian?

3. Sailkatu termino hauek, turismoaren hazkuntzaren kausa alaondorio diren kontuan izanik.

4. Osatu Espainiako energiei buruzko taula hau.

Europako erdiko klaseen bizi-maila hobeaklima beroa eta hondartzak - Espainiako ekonomiaren hazkundea

paisaiaren hondamena - prezio lehiakorrak

OINARRIZKO GAITASUNAK LANTZEN

Turista ez-egoiliarren kopurua (1999tik 2008era)

Mili

oita

n

Eraikuntza Espainian

Mila

ka m

ilioi

tan

2007, sektoreka

Ingenieritzazibila

%49,61

%30,75

%19,64

Etxebizitzak ezdiren eraikinak

Etxebizitzeneraikuntza

ENERGIAITURRIA

ERABILERA NAGUSIAETA KOKAPENA

ENERGIA MOTA

Petrolioa ............................................................................................................................................................................................................................... Berriztaezina

Ikatza ............................................................................................................................................................................................................................... .................................................................

........................................................................... Industrian eta etxean kontsumitzen da. Aljeria eta Libiatik inportatzen da. .................................................................

Uranioa ............................................................................................................................................................................................................................... Berriztaezina

........................................................................... Haizearen indarra baliatzen du, eta herrialdeko hainbat eremutan kokatzen da. .................................................................

Eguzki-energia ............................................................................................................................................................................................................................... Berriztagarria

5. Lotu industriaren gaur egungo joerak sektore horrek Espainian duen errealitatearekin.

a) Puntako industriaren garapena da herrialde in-dustrializatu baten ezaugarri bereziena.

b) Industria-kontzentraziorako joera dago, enpre-sak lehiakorragoak izan daitezen.

c) Industriaren deskokatzea gero eta handiagoa da.

Produktibitate eskaseko enpresa txiki eta ertainak dira nagusi.Sektore lehiakorrenak atzerriko kapitala dutenak dira.

Ondasunen fabrikazioa Hirugarren Munduko herrialdeetara erama-ten da, haietan ekoizpena merkeagoa baita. Horren ondorioz, lan-tegiak ixten dira, eta langabeziak gora egiten du.

XX. mendeko laurogeita hamarreko hamarraldiaz geroztik askohazi dira teknologia berriekin lotura duten industriak, baina I+Garloko inbertsioak eskasak dira oraindik.

Energiaren Nazioarteko Agentziaren (ENA) txosten baten

arabera, Espainia herrialderik atzeratuena da eraginkorta-

sun energetikoa bultzatzeko neurrien garapenari dagokio-

nez, baina txapelduna da horiek abian jartzeari dagokionez.

Datuek nabarmen uzten dute energia aurrezteak zenbate-

ko garrantzia duen Espainiako ekonomiarentzat. Espainia

zazpigarren herrialde mendekoena da ENAko 28 kideen

artetik, kontsumitzen duen energiaren % 20 baino ez bai-

tu sortzen.

Agentziaren datuek Espainiaren gailentasuna berresten

dute energia ez berriztagarrien eremuan: hirugarren he-

rrialdea da instalatutako parke eolikoen eremuan eta lau-

garrena eguzki-energian. 2008. urtean energia berriztaga-

rrietarako I+Gko gastu publikoa aztertzen bada, berriro ere

huts egiten du: BPGarekin konparatuta, atzera egin da

1990eko mailekiko.

El País egunkaritik egokitua eta itzulia (2009-10-16).

MU

ND

UK

OG

EO

GR

AF

IA-A

NIZ

TAS

UN

A

227Munduko geografia-aniztasuna

0 2.000 km

Industria,lehengaiaketa energia-iturriak

Industriaguneak

Petrolioa eta gas naturala

Energia elektrikoa

Zilarra, beruna eta zinka

Burnia

Kobrea

Ikatza

Bauxita

Urrea

I

I

I

I

I

LATINOAMERIKAKO BALIABIDEAK ETA INDUSTRIA

MU

ND

UK

OG

EO

GR

AF

IA-A

NIZ

TAS

UN

A AMERIKA

226 Munduko geografia-aniztasuna

KANADA

Ottawa

WashingtonESTATUBATUAK

MEXIKOKUBAMexiko Hiria

La Habana

Santo Domingo

Caracas

Bogotá

Brasilia

Asunción

La Paz

MontevideoBuenos

Aires

Santiago

Lima

Quito

ARGENTINA

BOLIVIA

TXILE

URUGUAI

PARAGUAI

PERÚ

KOLONBIA

EKUADOR

VENEZUELA GuayanaFrantsesa

BRASIL

BAHAMAS (Nassau)

JAMAIKA (Kingston)

HAITI (Port-au-Prince)

BELICE (Belmopan)

GUATEMALA (Guatemala)

EL SALVADOR (San Salvador)

HONDURAS (Tegucigalpa)

NIKARAGUA (Managua)

COSTA RICA (San José)

PANAMA (Panamá)

DOMINIKARERREPUBLIKA

GUYANA (Georgetown)

SURINAM (Paramaribo)

0 2.500 km

Kanpo-zorra(milioika dolarretan)

10.000tik gora

20.000 eta 100.000 artean

10.000 eta 20.000 artean

10.000tik behera

Ez du zorrik

ADIERAZLE SOZIOEKONOMIKOAK XXI. MENDEAREN HASIERAN

AEB MEXIKO NIKARAGUA ARGENTINA BOLIVIA HAITI KUBA

Haurren heriotza-tasa ( ‰)5 urtez beherakoak (‰)

8 35 36 16 61 80 7

Bizi-itxaropena (urtetan) 79,1 76 72,7 75,2 65,4 61 78,5

Giza garapena (GGI) 0,95 0,85 0,69 0,86 0,73 0,53 0,86

Sendagile kopurua (10.000 biztanleko) 26 20 4 30 12 3 59

Helduen alfabetatze-tasa (%) 99,9 92,8 78 97,6 90,7 62,1 99,8

Interneterako sarbidea (%/bizt.) 69,5 17,5 2,8 20,9 6,2 0,7 2,1

BPG Biztanleko ($) 46.859 14.758 2.688 14.413 4.330 1.316 6.000

Munduko herrialderik industrializatuenetako bat da,

eta oso GGI altua du.

KANADA

Herrialde latinoa izan arren, lotura estua du AEBekin.

Askotariko industriak ditu, baina barne-kontraste

handiak ere bai. Hegoaldeko estatuek, esaterako, Hi-

rugarren Munduko adierazleak dituzte. Goraka ari

den potentziatzat jotzen da.

MEXIKO

Herrialde azpigaratuak dira, haietako batzuk (Haiti,

adibidez) munduko pobreenetakoak.

ERDIALDEKO AMERIKA, ANTILLETAKO ESKUALDE-BATZUK ETA ANDEETAKO HERRIALDEAK

Brasilek industria dibertsifikatua du, Mexikok bezala,

baina biztanleen arteko gizarte-desberdintasun

handiak eta eskualdeen arteko garapen-erritmo des-

berdinak daude.

BRASIL

Giza garapenaren indize handia dute, herrialde garatue-

takoaren antzekoa.

TXILE, ARGENTINA ETA URUGUAI

Munduko potentzia politiko eta ekonomiko nagusia da.

Oso herrialde zabala eta jendetsua da. Hainbat jatorritako

biztanleak ditu, baina anglosaxoien kultura eta bizimodua

dira nagusi.

Errendimendu handiko industria eta nekazaritza dira AEBe-

tako ekonomiaren motorrak. Lurraldearen ezaugarriak la-

gungarriak izan dira horretarako: klima egokia, energia-ba-

liabideen eta mineralen ugaritasuna, eta herrialdea OzeanoBarearen eta Atlantikoaren artean egotea.

Estatuak ia ez du esku hartzen ekonomian, sektore priba-

tua eta merkatuko lehia askea jarraibidetzat hartuta. Ho-

rren ondorioz, ekonomia kontrolatzen eta herrialdeko

aberastasunaren zati handi bat sortzen duten enpresa

multinazional handiak agertu dira. Baina horrek gizarte-

desberdintasun handiak ere eragin ditu.

AMERIKETAKO ESTATU BATUAK

Latinoamerika

Multzo honetakoak dira Erdialdeko Amerikako herrialdeak, Hego

Amerikakoak eta Mexiko.

Eskualdeak baliabide nahikoak ditu ekonomia garatzeko, bai-

na nekazaritza-ustiategien kudeaketa txarrak eta herrialde ga-

ratuekiko mendekotasunak hazkundea eragozten dute. Gai-

nera, industria moderno gehienak eta nekazaritza-ustiategi

handiak atzerriko multinazionalek kontrolatzen dituzte, Ameri-

kako Estatu Batuetakoek batez ere, eta ekoizten dutena espor-

tatu egiten dute.

Herrialde gehienetan erregimen demokratikoak daude, baina

haietako askotan egiteko daude oraindik zenbait erreforma

sozial eta ekonomiko, herrialdea egonkortuko luketenak eta

biztanleen arteko desberdintasun lazgarrienak desagerra-

raziko lituzketenak.

Ekonomia-itunak

Herrialde batzuek eskualde mailako elkarteak eratu dituz-

te ekonomia bultzatzeko. Hauek dira batzuk:

— Mercosur (Hego Amerikako Merkatu Komuna). Brasil,

Argentina, Uruguai eta Paraguai. Venezuela, Kolonbia,

Ekuador, Peru, Bolivia eta Txile estatu kidetuak dira.

— NAFTA edo TLC (Ipar Amerikako Merkataritza Libreko Itu-

na). 1994tik, itun horrek ekonomia-arrakasta handia izan

du Mexikon, AEBetan eta Kanadan. Hala ere, hiru herrialde

horien integrazio politikoa oso urrun dago oraindik.

ADI2008an, Latinoamerikako herrialdeen kanpo-zorraren

ordainketek, BPGren % 20 inguru hartu zuten, eta

2002an aldiz % 40

1. Aztertu mapa. Zer estatuk ez dute kanpo-zorrik?

Zeintzuek dute kanpo-zorra? Horietatik, zeintzuek

dute zorrik handiena?

— Azaldu kanpo-zorrak zer ondorio izan ditzakeen

garabidean dauden herrialdeetan.

Latinoamerikako herrialde batzuetan ezkerreko go-

bernu herrikoiak sortu dira azken urteotan. Ikertu zer

herrialdetan gertatu den, zer harreman duten haien

artean, eta zein den AEBrekin duten harremana.

2.Z

JARDUERAK

3. Zure ustez, zuzena al da esaldi hau? Arrazoitu erantzuna.

«AEBek beren bizimodua eta hizkuntza esportatu dituzte,eta kulturaren ikuspegitik ere munduko potentzia nagu-si bihurtu dira.»

4. Amerikako zer herrialdek ekoizten dituzte petrolioa eta

gas naturala? Industria-eskualde nagusietan al daude?

5. Alderatu Latinoamerikako herrialdeei buruzko taulako da-

tuak eta mapakoak. Azaldu zein diren herrialde industrial

berriak, garapen-bidean daudenak eta azpigaratuak.

JARDUERAK

172 Oinarrizko gaitasunen ebaluazioa

OINARRIZKO GAITASUNEN EBALUAZIOA

1. jarduera

Leng iritsi berria da Antonioren gelara, Asia Hego-ekialdeko herrialde batetik. Lengek azaldutakoa izugarrizko nobedadea da Antonio-

rentzat. Lengek aipatu dio bere familiak nekazaritzan jarduten zuela, bere osaba Manuelek bezala.

1. Aztertu bi argazkiak, eta osatu taula konparatiboa.

OIN

AR

RIZ

KO

GA

ITA

SU

NA

K

173Oinarrizko gaitasunen ebaluazioa

2. jarduera

Ogia okindegi batean egitea prozesu konplexua da, eta osagai asko erabiltzen dira.

1. Behatu arretaz ogia egiteko prozesuari buruzko eskemari, eta osatu taulako kontzeptuekin.

— Zer osagaik parte hartzen dute produktu bat egiteko? Definitu osagai horietako bakoitza.

— Zein da produktuaren azken helburua?

— Osatu ogia egiteko prozesuari buruzko testu labur bat. Bertan, eskemako kontzeptu guztiek agertu behar dute.

OIN

AR

RIZ

KO

GA

ITA

SU

NA

K

A B

B ArgazkiaA Argazkia

NOLAKOA DA ERLIEBEA?

NOLAKOA DA LANDAREDIA?

ZER LABORE AGERI DIRA?

ABELTZAINTZARIK BA AL DAGO?

NOLAKOAK DIRA LUR SAILAK?

ZER ELEMENTUTAN IKUSTEN DA

GIZAKIEN ERAGINA?

2. Aurreko erantzunetatik abiatuta, esan zein argazki dagokion Leng familiaren laboreei eta zein Antonioren osabarenei. Arrazoitu

erantzuna.

. ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Lehengaiak Energia-iturria

Fabrikatzea Produktuak Banaketa

Kapitala Lan-indarra

Merkatua

Irina - elektrizitatea

ura - makina oratzailea

balantza elektronikoa

legamia - industria habeartea

bost okin ofizial

sei aprendiz

gatza - labea

bi furgoneta

hiru biltegi-mutil

kalitate-kontrolatzaile bat

administrazioko bi langile

ontziratzeko makina bat

ogia

3. jarduera

2010. urtean etxebizitza berriak merkatu egingo dira Espainian, 2009an egin bezala, hamar urtez eta etenik gabe etxebizitza horien

prezioek gora egin ondoren.

1. Irakurri testua, eta erantzun galderei.

Aurten etxebizitza berriak ehuneko 6 inguru mer-

katuko dira, 2009an gertatu bezala, nahiz eta be-

heratze hori nabarmenagoa izango den gehiegiz-

ko eskaintza duten eremuetan; hiri handietako

erdiguneetan, berriz, prezioek gora egin dezakete,

aukera txikiagoa baita.

Etxebizitza Ministerioak emandako datuen arabe-

ra, «joera aldatu egin dela esaterik izango dugu,

baldin eta beheratzearen mantsotzeak horrela ja-

rraitzen badu urtearen lehenengo seihilekoan».

Merkatua dinamizatzeko ezinbestekoa da saldu

gabeko etxebizitza berrien soberakina asimila-

tzea; Ministerioaren datuaren arabera, 700.000

eraikinek osatzen dute soberakin hori.

La Vanguardia egunkaria (10-1-21). (itzulp.).

— Noiztik hitz egiten da espainiar etxebizitzaren merkatzeari

buruz eta zer eremutan da ohikoagoa?

..................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................

— Etxebizitza Ministerioaren datuen arabera, noiz hitz egiten ha-

siko da joeraren aldaketari buruz?

..................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................

— Zer gertatu behar du higiezinen merkatua dinamizatzeko?

..................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................

PORTUGAL

ALEMANIA

AUSTRIAESLOVAKIA

ESLOVENIA

ESTONIA

FINLANDIA

IRLANDA

ITALIA

LETONIA

LITUANIA

LUX.

MALTA

POLONIA

BULGARIAESPAINIA

FRANTZIA

BELGIKA

ZIPRE

DANIMARKA

GREZIA

HUNGARIA

HERBEHEREAKERRESUMA

BATUA

SUEDIA

TXEKIAR ERREP.

ERRUMANIA

0 1.000 km

BPG (EAE/biztanle). EB-25ekobatez bestekoaren %

% 50 baino gutxiago

% 50-70 bitarte

% 75-90 bitarte

% 90-100 bitarte

% 100-125 bitarte

% 125 baino gehiago

Kanariak (Espainia)

0 100 km

ERRUMANIAPORTUGAL

ALEMANIA

AUSTRIA

ESLOVENIA

ESTONIA

IRLANDA

ITALIA

LETONIA

LITUANIA

LUX.

MALTA

POLONIA

BULGARIA

ESLOVAKIA

FINLANDIA

ESPAINIA

FRANTZIA

BELGIKA

ZIPRE

DANIMARKA

GREZIA

HUNGARIA

HERBEHEREAKERRESUMA

BATUA

SUEDIA

TXEKIAR ERREP.

0 1.000 km

2007an euroa hartuazuten estatuak

Euroa hartu aurretikiragaite-aldia egin beharkoduten estatuak

Euroari uko egin diotenestatuak

EBko estatuak, euroaren arabera

Kanariak (Espainia)

0 100 km

ESPAINIA

Madril

PORTUGAL

Lisboa

FRANTZIA

Berlin

ALEMANIA

AUSTRIA

Viena

Brusela

BELGIKA

ZIPRE

Nikosia

DANIMARKAKopenhage

ESLOVAKIABratislava

ESLOVENIA

ESTONIA

Tallinn

Helsinki

FINLANDIA

Paris

GREZIA

Atenas

HUNGARIABudapest

IRLANDA

Dublin

ITALIA

Erroma

LETONIARiga

VilniusLITUANIA

LuxenburgoLUX.

MALTAValleta

HERBEHEREAK

Amsterdam

POLONIA

Varsovia

ERRESUMABATUA

Londres

Stockholm

SUEDIA

TXEKIAR ERREP.

Praga

Ljubljana

ERRUMANIA

Bukarest

SofiaBULGARIA

Guadalupe(Fr.)

Martinika(Fr.)

Madeira(Port.)

GuyanaFrantsesa

Azoreak(Portugal)

Réunion(Fr.)

Kanariak(Espainia)

0 100 km

0 500 km

0 200 km 0 50 km

0 50 km0 50 km0 50 km

0 100 km

GIZ

AR

TE

ZIE

NT

ZIA

K, G

EO

GR

AF

IA

GIZ

AR

TE

ZIE

NT

ZIA

K, G

EO

GR

AF

IAESKUALDEEN EUROPA

© giltza

ESKUALDEEN GARAPEN-MAILA

EURO-EREMUA

Amaierako orrialdeak

Gaurko gaiei buruzko eztabaida

Gaurko gai bat aurkezten da, ikasgelan eztabaidatzeko. Horrela, informazioa

bilatzeko, aukeratzeko, biltzeko eta prozesatzeko trebetasunak landuko dituzu.

Gainera, komunikatzeko eta besteen iritziak errespetatzeko trebetasunak ere

garatuko dituzu.

Laburpena

Unitatea hainbat giltzarritan laburbiltzen duena.

Jarduerak

Amaieran, hainbat jarduera proposatzen dira zenbait gaietan sakontzeko, ida-

tzizko iturrietan nahiz iturri grafikoetan oinarrituta.

Oinarrizko gaitasunak lantzen

Lortu behar dituzun oinarrizko gaitasunen ikasketa sendotzeko jarduerak.

Ebaluazioa

Ebaluazio-jarduerak, unitateko edukiak zenbateraino ikasi eta oinarrizko gaita-

sunak zenbateraino lortu diren ebaluatzeko.

Oinarrizko gaitasunak lantzenBloke bakoitzaren amaieran, proposamen bat ageri da, zer

ikasi duzun eta oinarrizko zer gaitasun lortu dituzun balioz-

tatzeko.

Irudi-orriaAlde batean mapamundi politikoa eta bestean Europar

Batasunako gaikako mapak dituen irudi-orria.

Munduko geografiaren aniztasuna

Munduko eskualde geoekonomiko guztiak aztertzen dira,

irudien bidez eta bakoitzaren ezaugarriak aztertzeko eta

ulertzeko jarduerak eginez.

Monografikoa

SARRERA:INGURU FISIKOA

8 1. unitatea

Munduko eta Europako inguru fisikoa

1

EDUKIAK

1. Munduko erliebea,

urak eta kostaldeak

2. Europako erliebea,

urak eta kostaldeak

3. Klimak

4. Lurraldea eta paisaia

ERANTZUNInguru fisikoak badu eraginik giza taldeen kokapenean

eta jardueretan.

� Zure ustez, ezkerreko irudian ageri den paisaia egokia

al da gizakia bizitzeko? Zergatik?

� Zer ekonomia-jarduera gara ditzake gizakiak paisaia

horretan?

Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna• Urekin zerikusia duten erliebe- eta geografia-elementu

nagusiak identifikatzea eta deskribatzea.

• Klimarekin zerikusia duten geografia-elementu nagusiak

identifikatzea eta deskribatzea.

• Paisaia mota nagusiak identifikatzea eta deskribatzea.

• Erliebearen, uren, klimaren eta paisaiaren ezaugarrien arteko

geografia-loturak ezartzea, eta giza jardunak sortzen dituen

arazoen berri izatea.



Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna• Txosten bat zuzen eta koherentziaz argudiatzea eta lantzea.



GOGOAN DUZU…non dagoen munduko gailurrik garaiena, ibairik luzeena,

emari handienekoa, basamortu handienak, baso sarrienak…?

Ba al dakizu zer herrialdetan den lehortea etengabea edo non

egiten duen euria ia egunero?

Lurraren ezaugarri fisikoak ezagutuz gero, hobeto ulertuko di-

tugu bertako bizitzeko moduak eta lurralde batean kokatzeko

eta alderdi ekonomikotik ustiatzeko moduak.

9Munduko eta Europako inguru fisikoa

Kontinenteak ozeanoz eta itsasoz inguratutako lur-eremu zabalak dira. Sei daude: Afrika, Amerika, Antartika, Asia, Europa

eta Ozeania. Kontinente bakoitzak ezaugarri eta geografia-elementu bereizgarriak ditu: erliebea (mendiak, ordokiak, sako-

nuneak…), ur kontinentalak (ibaiak eta aintzirak) eta kostaldeak (penintsulak, uharteak…).

1. Munduko erliebea, urak eta kostaldeak

Jaso itzazu, eskema batean,

Amerikako, Afrikako, Asiako,

Ozeaniako eta Antartikako er-

liebearen, ibaien, aintziren eta

kostaldeen ezaugarri nagusiak.

2. Begira ezazu mapan, eta esan

zer kontinentetan dauden geo-

grafia-elementu hauek:

— Esan zer geografia-elemen-

tu den bakoitza (ibaia, men-

dikatea, aintzira…).

Aconcagua - Atlas - Baffin

Borneo - Colorado - Fiji

Mendikate Banatzaile Handia

Kamtxatka - Madagaskar

Somalia - Jenisei - Yucatán

1.S

JAR

DU

ERA

K

10 1. unitatea

Amerika

Amerika kontinenteak bi zati handi ditu: Ipar

Amerika eta Hego Amerika. Erdialdeko

Amerikako istmoak bi zatiak elkartzen ditu.

Forma luzanga du, eta Ipar hemisferiotik Hego

hemisferioraino hedatzen denez, elkarrengan-

dik oso desberdinak diren elementuak ditu:

izotz-lurrak, mendi garaiak, basamortuak…

Kontinentea iparraldetik hegoaldera zehar-

katzen duen mendilerro luze bat dago: Men-

di Harritsuak iparraldean eta Ande mendiak

hegoaldean. Mendikate horien ekialdean or-

doki handiak daude, eta ordokietan ibai

luze eta emaritsuak: Mississippi iparraldean

eta Amazonas hegoaldean. Ipar Amerikan na-

barmentzekoak dira, halaber, Aintzira Handiak.

Iparraldeko itsasertza oso koskatsua da, ba-

tez ere Ozeano Artikokoa. Ipar Amerikan pe-

nintsula handi batzuk daude, hala nola Alaska

eta Labrador, eta Groenlandia uhartea. Karibe

itsasoan, Erdialdeko Amerikan, Antilletako

artxipelagoak daude, oso kostalde leunekoak.

Antartika

Antartika zirkulu polar antartikoan dago, eta

14 milioi km2-ko azalera du. Kontinente osoa

izotz-geruza batez estalita dago.

Nahiko itxura homogeneoa du: goi-ordoki

garai bat, batez beste 2.000 m-koa eta zirkulu

formaduna. Izotzezko basamortu bat da, eta

kostaldea, oro har, koskatsua.

DATU NAGUSIAK

Kontinentea Azalera

AFRIKA 30.249.096 km2

Altituderik

handiena

Kilimanjaro

(5.895 m)

Ibaiak

Nilo

Kongo

Aintzirak

Victoria

Tanganyka

ASIA 44.032.038 km2Everest

(8.848 m)

Yangzi

Amur

Kaspiarra

Aral

AMERIKA 42.217.063 km2Aconcagua

(6.960 m)

Amazonas

Paraná

Superior

Hudson

OZEANIA 8.942.252 km2Punjak Jaya

(5.020 m)

Darling

Murray—

ANTARTIKA 13.586.400 km2Vinson

(5.140 m)— —

Nicaragua aint.

Orin

oko

180 o 120 o 90 o 60 o150 o

60 o

30 o

0 o

30 o

60 o

180 o 120 o 90 o 60 o150 o

O Z E A N O

B A R E A

O Z E A

A T L A N T

GROE

Alaska

Ekuatorea

Phoenix uh.

ME

ND

IH

AR

RIT

SU

AK

OrdokiHandiak

Appalache mendiak

L a b r a d o rp e n i n t s u l a

Sierra M

adre

Ternua

Eskozia Berria

Mexikokogolkoa

Karibe itsasoa

Bahamak

KubaHispaniola

Antillak

Roraima 2.810 m

Guayanetakomendigunea

AN

DE

MEN

DIA

K

Mato Grossogoi-ordokia

Bra

silg

o

goi-o

rdok

ia

Pampa

Pa

tag

on

i a

Suaren lurmuturra

Río de la Plata

Magallanes itsasartea

Drakeren itsasartea

Antartikakopenintsula

Malvinak edo F

Victoria uh.Ellesmere uh.

Baffin uh.Hudsonbadia

Baffin itsasartea

AintziraHandiak

Azoreak

Ka

Cabo Verde

Pazko uh.

Kiritimati uh.

Palmyra uh.

Tabuaeran uh.

Aconcagua6.960 m

Ojos del Salado6.863 m

Amazonas

Mad

eira

Tocantins

Revillagigedo uh.

Markesak

Tuamotu uh.Sozietate uh.

Cook uh.

Tubuai uh.

Samoa uh.

Tokelau uh.

Pitcairn uh.

Kermadec uh.

Tonga uh.

Chatham uh.

Hawaii uh.

Tahiti uh.

Aleutiarrak

Beringitsasoa

P o l i n e s i a

Miss

issipi

Color

ado

Kolon artxipelagoa(Galapagoak)

Paraná

Bering itsasartea

Mc Kinley 6.194 m

0 3.000 km

Alaskakogolkoa

San Laurendi

Miss

ouri

MackenzieYukon

Jamaika Puerto Rico

Y u c a t á n g op e n i n t s u l a

Titikaka ain.

Atacamakobasamortua

Hornos lurmuturra

Popocatepelt5.452 m

Orizaba 5.700 m

Columbia

Panamáko itsmoa

Nikaragua aint.


Asia

Asia kontinenterik handiena eta kontrasterik

ugarienekoa da. Bertan daude munduko mendirik

garaienak (Everest) eta sakonunerik behereenak

(Itsaso Hila).

Ordoki zabalak daude (Siberia), barneko itsasoak

(Beltza, Kaspiarra), eta kontinentearen erdialdetik

periferiarantz isurtzen diren ibai emaritsuak

(Indus, Ganges, Yangzi).

Asiako lurralde gehiena kontinente-

masa handi batean dago. Penintsu-

la izugarri handiak daude (Ara-

bia, Hindustan, Indotxina),

baita kontinenteko ekialde-

an dauden uharte ugari

ere (Malaysiako artxi-

pelagoa).

Afrika

Plataforma kontinental trinko bat da, erliebe-gorabehera gutxikoa: goi-ordoki zaba-

lak, sakonune handiak erdialdean, eta mendi gutxi. Aipagarriak dira Sahara (munduko

basamortu zabalena) eta Rift haran handia.

Ibai emaritsuak daude. Haietako bat, Nilo ibaia, Aintzira Handien eskualdean jaiotzen

da, eta munduko luzeena da. Niger eta Kongo ibaiek sakonune zabalak zeharkatzen

dituzte.

Kostaldea nahiko erregularra da, Madagaskar kenduta ez baitago penintsula edo

uharte handirik. .

30 o 30 o0 o 60 o 90 o 120 o 150 o 180 o

60 o

60 o

30 o

0 o

30 o

30 o 30 o0 o 60 o 90 o 120 o 150 o 180 o

ErdialdekoSiber iako

goi-ordokia

N O

T I K O A

I N D I A K O

O Z E A N O A

ENLANDIA

Reunión uh.

Maurizio uh.

S a h a r a

Libiakobasamortua

A T L A S

Kilimanjaro5.895 m

Kenya 5.199 m

Victoria ain.

Tanganika ain.

Malawi ain.

Kalaharibasamortua

Moz

ambi

keko

kan

ala

Gineako golkoa

Txad aint. Nil

o

Nubiakobasamortua

Arabiako

penintsula

I t s aso

Go

r r i a

Turkana ain.

Arabiakoitsasoa

Seychelleak

Komoreak

Sokotora uh.

Maldivak

Bengalakogolkoa

Su

matra

Java

Borneo

Timor

Celebes

Bali

Andaman uh.N icobar uh .

Heg

o T

xin

ako

itsa

soa

Hainan

Filipinak

Javako itsasoaBismarck artx.

Salomon

NauruKiribati

Tuvalu

Fiji

KaledoniaBerria

HebridaBerriak

Koralitsasoa

Celebeskoitsasoa

GineaBerria

Karolinak

Ipar uhartea

ZeelandaBerria

Hego uhartea

Tasmania

AustraliakoBadia Handia

Naturalistelurmuturra

Timorrekoitsasoa

Marshall

o

Falklandak

Islandia

Britainiaruharteak

Svalbard uh.Ipar lurmuturra

ZemblaBerria

Iparraldekolurraldea

Ural m

endiak

S i b e r i a

A l t a i

MendebaldekoSiberiakoordokia

Siberia Berria

Txerski mendiakOkhotsk-eko

itsasoa

EkialdekoSiberiako itsasoa

Sajalin uh.

Japoniako

itsasoa

EkialdekoTxinako itsasoa

Fujiyama 3.376 m

Hokkaido

Taiwan

HI M

A L A I AEverest 8.848 m

T i b e t e k og o i - o r d o k i a

Gobi basamortua

I. Kur il ak

Man

txur

ia

M o n g o l i a

Birranga mendiak

Aral itsasoa

Itsaso Beltza

Elbrus5.642 m

Anatolia

A L P E A K

Medi terraneo i tsasoa

Montblanc4.807 m

Groenlandiakoitsasoa

Gibraltar-ko itsasartea

k

anariak

e uh.

Santa Helena uh.

Ascensión uh.

Esperantza Onarenlurmuturra

Crozet uh.Kerguelen uh.

O Z E A N O A R T I K O A

Mad

agas

kar

Ryukyu uh.

Wedell itsasoa

Eduardo printzearen uh.

Amsterdam uh.

MarianakWake

Guam

Txagos uh.

Lakadiveak

Don

Ganges

Volg

a

VictoriaBasamortu

Handia

Hareazko Basamortu

Handia

Tasmaniakoitsasoa

Tristan da Cunha uh.

Gough uh.

M i k r o n e s i a

Niger

Amur

O Z E A N O

B A R E A

A N T A R T I K A

W i l k e s l u r r a l d e aV i c t o r i al u r r a l d e a

Aleutiarrak

Kaspiar itsasoa

Zagros mendiak

Beringitsasoa

Me

la

ne

si

a

Eskandinavia

Indu

s

Maud erreginarenlurraldea

Kongo

Orange

TigrisEufrates

Zeilan

Kamtxatka penintsula

Darling

Ibai Horia

Yangzi

Mekong

Europako Ordoki Handia

O Z E A N O A N T A R T I K O A

Madeira uh.

Murray

Hoggarmendigunea Tibesti

mendigunea

Aden-go golkoa

Somaliakopenintsula

Zanzibar uh.

Drakensber

gm

endi

ak

Zambezi

Nam

ibiako

basamortua

I t s a s oH i l a

Toubkal4.165 m m

Li

mpopo

Shabeelle

Tauromendiak

Arabiakobasamortua

Kaukaso

Lena

Baikal ain.

Jenisei

Hindustan-gopenintsula

Japoniako uhartedia

Indotxinakopenintsula

Malakakopenintsula

Mendikate

Ban

atza

i l eH

and

ia

Senegal

Muchingamendiak

Obi

Etiopiakomendigunea

OzeaniaOzeania uharte ugariz osatutakokontinentea da. Uharte handiakdaude, hala nola Australia (mun-duko handiena), Ginea Berria, Zee-landa Berria eta Tasmania. Hiruartxipelago ditu: Mikronesia, Poli-nesia eta Melanesia. Ozeaniakouharte ugariak, gehienak jatorribolkanikokoak edo koralek era-tuak, sakabanaturik daude OzeanoBarean.

Ozeania kontinentea uharte batdenez, ibaiak gutxi dira, eta ge-hienak Australian daude.

2. Europako erliebea, urak eta kostaldeak

12 1. unitatea

ErliebeaEuropa, oro har, altituderik txikiena duten kontinenteetako bat da (340 m inguru).Izan ere, mendikateak ez dira oso altuak, eta ordoki zabalak dira nagusi. Oso geografiaaberatseko kontinentea izan arren, hiru unitate nagusi bereiz daitezke:

— Mendi zaharrak. Ez dira oso garaiak (1.000 m inguru), eta iparraldean eta erdialdeandaude. Garrantzitsuenak Ural mendiak, Eskandinaviako mendikatea eta FrantziakoErdialdeko Mendigunea dira.

— Europako Ordoki Handia. Behea eta zapala, nohizbehinka goragune apalak ageribadira ere. Erdialdeko Europatik Ural mendietaraino hedatzen da.

— Mendi gazteak, 3.000 eta 5.000 metro bitartekoak. Kontinenteko hegoaldeandaude, eta aipatzekoak dira Kaukaso, Alpeak eta Pirinioak.

Urak

Ibai ugari daude, gehienak laburrak eta emari urrikoak.

— Isurialde artikoa. Emari ugaria dute, baina neguan izoztuta egoten dira.

— Isurialde atlantikoa. Emari ugaria eta berdintsua urte osoan.

— Isurialde mediterraneoa. Laburrak, eta emari irregularrekoak, agorraldien ondorioz.

— Ekialdeko isurialdea. Ibairik luzeenak, emari ugarikoak. Itsaso Beltzera eta Kaspiar

itsasora isurtzen dira.

Aintzira gehienak txikiak dira, Onega eta Ladoga izan ezik (kontinenteko iparraldean).

Barrualdean nabarmentzekoak dira Balaton eta Leman aintzirak.

Kostaldeak

Europako kostaldeak oso koskatsuak dira, sargune ugarikoak. Golko, badia eta pe-

nintsula asko daude. Penintsula nagusiak Balkanetakoa, Eskandinavia, Iberiarra eta

Italiarra dira.

Ozeano Atlantikoak, Mediterraneo itsasoak eta Itsaso Beltzak bustitzen dute kostal-

dea; Ipar itsasoa eta Itsaso Baltikoa Ozeano Atlantikoaren parte dira.

Europako kostaldean uharte asko daude, handienak Ozeano Atlantikoan, adibidez

Islandia eta Britainiar uharteak. Mediterraneo itsasoko uharteak txikiagoak dira: Sizilia,

Sardinia, Korsika, Kreta eta Balear uharteak.

EUROPAKO DATU NAGUSIAK

Azalera: 10.500.000 km2.

Mendebaldean: Ozeano Atlantikoa.

Ekialdean: Ural mendiak, Ural ibaia eta

Kaspiar itsasoa.

Iparraldean: Ozeano Glaziar Artikoa.

Hegoaldean: Kaukaso, Itsaso Beltza eta

Mediterraneo itsasoa.

AZALERA ETA MUGAK

Mendikateak: Kaukaso (Georgia, Erru-

sia), Alpeak (Alemania, Austria, Frantzia,

Italia, Suitza), Pirinioak (Espainia, Fran-

tzia), Eskandinaviako mendikatea (Nor-

vegia), Ural mendiak (Errusia).

Mendiak: Elbrus (5.642 m), Kaukason;

Montblanc (4.807 m), Alpeetan.

MENDIKATEAK ETA MENDIAK

Ibaiak: Volga (3.530 km), Danubio (2.860

km).

Aintzirak: Ladoga (18.400 km2), Onega

(9.610 km2).

Penintsulak: Balkanetakoa (728.000 km2)

Eskandinavia (835.120 km2).

Uharteak: Britainia Handia (229.000 km2)

Islandia (103.000 km2).

IBAIAK, AINTZIRAK, PENINTSULAK ETA UHARTEAK

Laburbildu, eskema batean, Europa kontinenteko erlie-

bearen, ibaien, aintziren eta kostaldeen ezaugarriak.

4. Aztertu Europako mapa, eta idatz itzazu taulan erliebe-

unitate nagusiak, ibaiak (isurialdearen arabera sailkaturik),

penintsulak, uharteak eta artxipelagoak.

Irakurri arretaz testua, eta ondorioztatu Europako zer

mendikateri buruzkoa den. Azal ezazu zer hartu duzun

kontuan erantzun hori emateko.

«Mendikate horrek Europako hainbat herrialde zeharkatzen

ditu. Mendi asko 4.000 metrotik gorakoak dira. Oso mendi

malkartsuak dira, eta elurtuta egoten dira urte osoan. Behe-

aldean basoak daude, hor ez baitago betiereko elurrik.

Mendien artean hainbat aintzira daude, urtzaldiko ura ja-

sotzen dutenak.»

6. Erreparatu argazkiari, eta esan zer erliebe-unitate ikusten

den: Alpe mendiak, Europako Ordoki Handia edo Ural

mendiak.

— Arrazoitu erantzuna.

5.Z

ERLIEBEA IBAIAK PENINTSULAKUHARTEAK ETA

ARTXIPELAGOAK

3.S

JAR

DU

ERA

K


58 º

50 º

42 º

34 º

56 º 64 º48 º40 º32 º24 º16 º8 º0 º8 º16 º24 º32 º40 º 66 º

50 º

42 º

58 º

34 º

KOLAPENINTSULA

KRIMEAKOPENINTSULA

B a l k a n a k

A F R I K A

IBERIAR PENINTSULA

JUTLANDPENINTSULA

BALKANETAKOPENINTSULA

ITALIARPENINTSULA

Kanariak

Teide3.718 m

K A U K A S O

A S I A

ITSASO BELTZA

IPARITSASOA

NORVEGIAKOITSASOA

ITSASOBALTIKOA

O Z E A N OA T L A N T I K O A

Balearrak

Korsika

Sardinia

Sizilia

Kreta

Kanaleko uh.

OrkadakHebridak

Shetland uh.

Feroe uh.

BARENTSISASOA

ITSASO ADRIATIKOA

TIRRENIARITSASOA

JONIARITSASOA

BIZKAIKO GOLKOA

Finisterrelurmuturra

San Jurgi kana la

Ipar kanala

Bo

tnia

golk

oa

Iparlurmuturra

Mizen lurmuturra

San Mateo lurmuturra

Mantxako kanala

Gibraltar-eko itsasartea

GotlandFinlandiako golkoa

ITSASOZU

RIA

MARMARAITSASOA

AZOV-EKOITSASOA

Bosforo

Anamur lurm.

Kertx-eko

itsasartea

Zipre

EGEO

ITSASOA

RodasMatapan lurm

Islandia

Malta

LAPONIA

BRETAINIA

KASPIARITSASOA

Rocalurmuturra

Ur

al

me

nd

ia

k

A LP EA K

ES

KA

ND

INA

VIA

KO

PE

NIN

TS

UL

APIRINIOAK

Erdialdeko mend.

Iberiar mendikatea

Erdialdekomendigunea

Karpatoa

k

E r r u s i a ko

go i -o rdok ia

Penino

mend

iak

Donets-ekomuinoak

D i n a r i ar

Al p

.

Tatra mendiakSudeteakMetal mendiak

A p e ni n

oa

k

Mendikate Betikoa

Eska

ndin

avia

kom

endi

lerr

oaKantabriar mend.

E U R O P A K OO

RD

OK

IH

AN

DI A

Volg

ako

mui

noak

ME D I T E R R A N E O I T S A S O A

Kas

piar

sako

nune

a

Mulhacén3.481 m

Aneto3.404 m

Etna3.323 m

Montblanc4.807 m

Gerlachovsky2.655 m

Paringul Mare2.518 m

Olinpo2.919 m

Grossglockner3.797 m

Pelvoux4.103 m

Ben Nevis1.344 m

Galdhopiggen2.469 m

Kebnekaise2.117 m

Hvannadalshnukur2.119 m

Elbrus5.642 m Bazardjuzju

4.466 m

Brit

ainia

r uharteak

Vesubio1.281 m

I

0 750 1.000 km500250

3.1. Klimaren faktoreak eta elementuakKlima lurralde jakin batean ziklikoki errepikatzen diren baldintza atmosfe-

rikoen multzoa da. Baldintza atmosferiko edo elementuen artean hauek

nabarmentzen dira: temperatura, presio atmosferikoa, Haizea, hodeiak eta

prezipitazioak.

Eremu bateko klima hainbat eragilek taxutzen dute: latitudeak, altitudeak

eta itsasoarekiko distantziak.

3. Klimak

14 1. unitatea

KLIMAREN ELEMENTUAK KLIMAREN FAKTOREAK

Klimak hainbat fenomeno atmosferi-

kok taxutzen dituzte, eta hainbat tres-

narekin neur daitezke.

— Tenperatura. Aldatu egiten da

eguzki-orduen, itsasoarekiko dis-

tantziaren eta altitudearen arabera.

Termometroen bidez neurtzen da.

— Presio atmosferikoa. Aldatzen de-

nean, depresioak eta antizikloiak

sortzen ditu. Barometroen bidez

neurtzen da.

— Haizea. Aire-masen mugimendua

da, eta leku batetik bestera garraia-

tzen ditu beroa, hotza, hezetasuna,

lehortasuna… Anemometroen bi-

dez neurtzen da.

— Hodeiak. Eremu bateko intsolazio-

maila hodeien araberakoa da, eta

prezipitazioak baldintzatzen dituzte.

— Prezipitazioak. Haien araberakoa

da tokian tokiko hezetasun-maila,

eta funtsezkoak dira landaredia hazi

eta gara dadin. Plubiometroen bi-

dez neurtzen da.

LATITUDEA

ALTITUDEA

ITSASOAREKIKO DISTANTZIA

Eremu hotza

Eremu epela

Eremu beroa

Eremu epela

Eremu hotza

Ekuatorea

Zirkulu polar antartikoa

Zirkulu polar artikoa

Kantzer tropikoa

Kaprikornio tropikoa

LURREKO KLIMA-EREMUAK3.2. Klima-eremu nagusiakLatitudearen arabera, eta tenperatura oinarritzat harturik, Lurra hainbat

klima-eremu handitan bana daiteke:

— Eremu bero bat, Ipar eta Hego latitudeko 0o eta 30o artean. Tenperatu-

rak 20 oC-tik gorakoak dira.

— Bi eremu epel, Ipar eta Hego latitudeko 30o eta 60o artean. Tenperatu-

rak 0 oC eta 20 oC bitartekoak dira.

— Bi eremu hotz, Ipar eta Hego latitudeko 60o eta 90o artean. Tenperatu-

rak 0 oC-tik beherakoak dira.

Eremu bakoitzean hainbat klima mota daude, eta latitudeak, altitudeak

nahiz itsasoarekiko distantziak eragiten dituzte.

Eguraldia. Eguraldia zenbait elementuedo fenomeno atmosferikok, leku eta unejakin batean eragiten dutenaren emaitzada. Hala, klima-eremu bakoitzean egural-dia etengabe alda daiteke, klima horrenezaugarri orokorren baitan.

JAR

DU

ERA

K

Klima hotzak

— Polarra. Tenperatura 0 oC-tik beherakoa izaten da urte

osoan, eta prezipitazioak 250 mm-tik beherakoak eta

elurrezkoak. Zirkulu polarretako klima da.

— Subpolarra. Tenperatura 0 oC-tik beherakoa izaten da,

baina epelxeagoak udan. Prezipitazioak, 300 mm baino

gutxiagokoak, eurizkoak dira udan.

— Goi-mendikoa. 2.500 m-tik gora. Tenperaturak behera

egiten du altitudea igo ahala. Prezipitazioak urriak dira.

Klima epelak

— Kontinentala. Uda beroa eta negu hotza. Tenperatura-

alde handia egunetik gauera. Kontinenteen barrualdeko

klima da.

— Atlantikoa. Negua ez da oso hotza, eta uda, epela. Ten-

peratura antzekoa izaten da urte osoan.

— Mediterraneoa. Uda, bero eta lehorra, eta negua, arina.

Euria urria izaten da, eta gehienetan udaberrian eta,

batez ere, udazkenean egiten du.

— Subtropikala. Beroa, benetako negurik gabea. Lurralde

hezeetan prezipitazioak ugariak dira, eta lurralde leho-

rretan oso urriak.

Klima beroak— Ekuatoriala. Ez dago alde handirik neguaren eta udaren

artean. Tenperatura, beti beroa, 27 oC-tik gorakoa izaten

da urte osoan. Prezipitazioak ugariak dira, ia egunero

egiten baitu euria.

— Tropikala. Negu atsegina eta uda beroa. Prezipitaziorik

gabeko urtaroa dago, lehorra, eta beste bat hezea edo

euritsua.

— Basamortukoa. Oso tenperatura beroa, 30 oC-tik gora-

koa. Euria oso urria da, eta alde handia dago eguneko

eta gaueko tenperaturaren artean.


I

Klima hotzak

Polarra

Subpolarra

Goi-mendikoa

Ekuatoriala

Tropikala

Basamortukoa

Klima beroak

Klima epelak

Kontinentala

Atlantikoa

Mediterraneoa

Subtropikala

. . . .

3.3. Lurreko klima nagusiak

Azaldu nola baldintzatzen duten klima latitudeak, alti-

tudeak eta itsasoaren hurbiltasunak.

8. Zer elementu dira berdinak eremu guztietako klime-

tan? Zer desberdintasun daude?

9. Non daude Lurreko klima-eremu beroa, epela eta hotza?

Atlas bat eta klima-eremuen mapa bat hartuta, esan

zer klima dagokien munduko hiri hauei:

Addis Abeba - Kalgari - Daka - Kiev - Murmansk

Reiykjavik - Riad - Erroma - Shangai - Singapur

10.Z

7.S

4.1. Paisaia naturalakToki bateko paisaia naturala bertako klimaren, lurzoruaren,

erliebearen, landarediaren eta faunaren arteko erlazioaren

emaitza da.

Faktore horien arteko konbinazioen eraginez, paisaien

aniztasun handia dago. Paisaia batzuk egokiak dira giza

biziarentzat, eta beste batzuk, aldiz, desegokiak.

4. Lurraldea eta paisaia

Paisaia natural egokiak eta desegokiak

Lurreko eremu epelak egokiak dira

gizakia bertan bizitzeko eta jarduteko,

batez ere tenperaturak arinak direlako,

eta prezipitazioak, ugari samarrak.

Eremu horietako lurren emankorta-

suna, gainera, lagungarria da nekaza-

ritzarako eta abeltzaintzarako.

Eremu ekuatorialak, tropikalak, pola-

rrak, basamortukoak eta goi-mendiko-

ak, ordea, desegokiak dira giza bizia

gara dadin. Inguru horietan tenpera-

turak muturrekoak dira (oso beroak

edo oso hotzak), eta euria, urriurria ala

gehiegizkoa.

4.1. Paisaia gizatiartuakGizakiek planetako natura-baliabideak ustiatzen dituzte

bizitzeko. Mineralak eta ura ateratzen dituzte, lurra lantzen

dute, basoak soiltzen dituzte, eremu bat turistikoki ustia-

tzen dute... Horrek esan nahi du paisaia naturalak aldatu

egiten direla, hau da, gizatiartu egiten direla.

Gaur egun, giza jarduna planetako ia bazter guztietara

hedatu da, eta oso urriak dira aldatu gabe iraun duten

paisaia naturalak.

Paisaia naturalak hainbat ekintzaren ondorioz gizatiartzen

dira. Hona hemen batzuk:

— Hirigintza. Herriak eta hiriak sortzeko, inguruko erlie-

bea eta landaretza eraldatzen dira, lurrak mugituz, ba-

soak soilduz… Gainera, herriek eta hiriek kutsadura

sortzen dute.

— Herri-lanak. Errepideak, ubideak, tunelak, zubiak eta

portuak eraikitzeko lanek, ingurua eraldatzeaz gain,

eragina dute ingurumenean.

— Ekonomia-jarduerak. Gizakien ekonomia-jarduera

guztiek (nekazaritza, abeltzaintza, arrantza, industria,

meatzaritza, turismoa…) erliebea eta landaredia eral-

datzen dituzte, eta kutsadura-iturri etengabeak dira.

I Oihan ekuatorialaJungla tropikalaSabanaEstepa tropikalaBasamortu beroa

Tundra eta goi-mendiko landarediaTaigaBasamortu polarra

Ingurune beroak

Laurisilvae-basoaBaso mediterraneoa, makia eta garriga

Ingurune epel beroak

Ingurune epel hotzakEstepa kontinentalaBasamortu kontinentalaBaso hostoerorkorrak eta otalurrak

Ingurune hotzak

MUNDUKO PAISAIA NATURALAK

16 1. unitatea

11. Begiratu arretaz munduko paisaia naturalen banake-

taren mapari.

— Zein dira giza bizitzarako paisaia natural egokiak?

— Zein dira bizitzeko paisaia natural desegokiak?

— Non daude?

Azaldu zer den paisaia gizatiartua.

— Jaso itzazu, eskema batean, paisaia naturalak giza-

tiartzen dituzten ekintzak.

— Erreparatu 16. orrialdeko argazkiei. Paisaia gizatiar-

tuak al dira?

13. Begiratu paisaia gizatiartuaren irudiari, eta esan zer jar-

duerek gizatiartzen duten.

Eztabaida: paisaia naturalean gizakiak eragiten dituen

aldaketen alde onak eta txarrak.

— Besteak beste, honako alderdi hauek hartu behar

dituzue kontuan: ingurumenaren gaineko eragina,

ondorioak ekonomian, bizimoduen aldaketak, ero-

sotasuna eta abar.

14.Z

12.S

JAR

DU

ERA

K

4.3. Giza jardunaren eraginaAurreko mendean izaugarri hazi da natura-baliabideen

ustiapena. Hiru izan dira arrazoi nagusiak: industrializazioa,

garraiobideen garapena eta biztanleriaren hazkundea.

Natura-ondasunen neurriz gaindiko ustiapenak ezin kon-

ponduzko kalteak eragiten ditu, hala nola bioaniztasuna-

ren galera, faktore hauen eraginez: natura-espezieen des-

agerpena, basoen mozketa, higadura eta basamortutzea.

Gainera, energia-iturri berriztaezinak (petrolioa, esaterako)

laster agortuko dira.

Giza jardunaren ondorio larrienetako bat, kutsadura, ho-

nen ondorioa da, batik bat: istripu industrialak eta teknolo-

gikoak (marea beltzak, kutsadura erradioaktiboa eta kimi-

koa…), gasen igorpena eta ur zikinen isurketa.

Horren aurkako aukera garapen jasangarria da, hots, na-

tura-baliabideak zentzuz eta neurriz ustiatzea gure oraingo

beharrak asetzeko, baina etorkizuneko belaunaldiei beren

beharrak asetzeko baliabideak murriztu gabe. Horretarako,

ekoizteko eta kontsumitzeko ohiturak aldatu behar ditugu.


PAISAIA GIZATIARTUA

18 1. unitatea

JAR

DU

ER

AK

1. Jo ezazu 10. eta 11. orrialdeetako mapetara, eta erantzun:

— Zer itsasok bustitzen dituzten penintsula hauek: Arabia,de Kamchatka, Hindustan eta Labrador.

— Zer ozeanotan itsasoratzen diren Amazonas, Kongo,Indus, Obi eta Yangzi ibaiak.

— Zer kontinentetan dauden mendikate hauek: Andeak,Appalacheak, Atlas, Drakensberg, Mendikate BanatzaileHandia, Himalaia, Mendi Harritsuak, Zagros eta SierraMadre.

— Zer mendikatetan dauden kontinente bakoitzeko men-dirik garaienak.

2. Kopiatu Europako mapa, eta koka itzazu geografia-ele-mentu nagusiak.

— Mendikateak, mendirik garaienak eta penintsulak.

— Ibaiak, aintzirak eta uharteak.

3. Lotu azalpen bakoitza dagokion kontinentearekin (Europa,Afrika, Asia, Amerika, Ozeania eta Antartida).

a) Mendikate handi batek zeharkatzen du iparraldetik he-goaldera. Ordoki handiak ditu ekialdean, aintzira eta ibaiemaritsuek zeharkatuak.

b) Kontinenterik handiena da. Ordoki handiak ditu, barne-ko itsasoak, ibai emaritsuak, penintsula izugarriak eta,kontinentearen ekialdean, uharte ugari.

c) Erliebe uniformea du, goi-ordoki handiez, barneko sako-nune handiez eta mendi eskasez osatua. Bertan dagomunduko ibairik luzeena.

d) Goi-ordoki garai bat da, izotz masa batez estalia.

e) Uhartez osatutako kontinente bat da, hainbat uhartehandi eta koral- eta sumendi-jatorriko hainbat uhartediditu.

f ) Kontinentearen batez besteko altitudea baxua da, etalautada zabalak dira nagusi. Kostaldea oso irregularra du.

OINARRIZKO GAITASUNAK LANTZEN

A B

C D

50

42

34

I

.

A KlimaUda bero eta lehorraren ondoren, euri-jasa eta ekaitz handie-

kin hasi da udazkena. 36 orduko epean 1.000 mm euri egin

du, eta, ondorioz, udako hilabeteetan erabat lehorturik ego-

ten den ibai batek gainez egin du. Goraldi horren eraginez,

zenbait etxabe urez estali dira, eta ur-korronteak ibaiaren

ubide lehorrean gelditutako hainbat automobil eraman ditu

herrestan.

B KlimaEgunez indar handiko haize bero eta lehorrak jo du, eta harea

asko aireratu du. Tenperatura 50º C-ra iritsi da. Gauez, berriz,

haizea baretu egin da, eta 10º C-ra jaitsi da tenperatura.

4. Zer da klima bat? Irakurri albiste hauek, eta arrazoitu zer kli-ma motatan gerta litekeen deskribatutako egoera horieta-ko bakoitza.

— Klima horietako bakoitzean, nola eragin dezakete latitu-deak, altitudeak eta itsasoaren hurbiltasunak?

5. Behatu adi irudi hauei, eta bereizi paisaiak Mediterraneoa-ren kostaldekoak, basamortuak, taiga eta oihan tropikalakdiren kontuan hartuta. Arrazoitu erantzuna.

— Zer eremu geografikotan daude?

— Zer argazkik erakusten digu paisaia natural bat eta zei-nek gizatiartutako paisaia bat? Arrazoitu erantzuna.


Adierazi kontinente bakoitzaren izena. Lotu kontinentebakoitza mapako letra batekin.

— Zer osagai naturalek bereizten ditu Asia eta Europaekialdetik? Kokatu mapan.

— Zer itsasartek bereizten ditu Asia eta Ipar Amerika?Kokatu mapan.

— Arabiako penintsula non dago Afrikaren ala Asiarenbarruan? Kokatu mapan.

— Filipinetako uharteak non daude, Asiaren ala Ozea-niaren barruan? Kokatu mapan.

— Kokatu Erdialdeko Amerikako istmoa.

Kokatu elementu geografiko hauek. Lotu izen bakoitzamapan dagokion zenbakiarekin. Adierazi zer elementumota den kasu bakoitzean.

Zer lau isurialdetatik doaz europar ibaietako urak? Aipa-tu isurialde bakoitzeko ibai bat.

Azaldu zein diren Europako kostaldeen ezaugarri nagu-siak.

Behatu paisaiaren irudiari, eta esan zer den:

a) Alpeak.

b) Europako Lautada Handia.

c) Bretainiako penintsula.

— Arrazoitu erantzuna.

— Europako zer alderditan dago?

— Zer klima du? Azaldu zer ezaugarri dituen eta zer fak-torek eragiten duten paisaia horretan.

Zer klima dago mapan seinalatutako lekuetan?

— Zein dira klima bakoitzaren ezaugarriak?

Paisaia natural batzuk egokiak dira giza biza gara dadin,eta beste batzuk, desegokiak. Arrazoitu zergatik.

— Eman paisaia natural egokien eta desegokien adibidebana.

Azaldu zer den paisaia gizatiartu bat eta zer osagaik la-guntzen duten pasaia gizatiartzean.

— Zer arrisku dakar paisaia naturalak erabat suntsitzeak?Zer irtenbide daude gizarte bat ingurunea hondatugabe garatzeko?

8

7

6

5

4

3

Aconcagua - Amazonas - Andeak - Kaspiar - Rift - Japoniar

Kongo - Madagaskar – Victoria Basamortu Handia - Ginea

Gibraltar - Mississippi - Sahara - Nilo - Mediterraneoa

Eskandinaviar - Ladoga - Bering - Hornos - Atlantikoa

Harritsuak - Indiako - Barea - Yangzi - Alpeak - Everest

2

1

EBALUAZIOA

I

I

A

A

B

C

D

D

B

C

E

F

6

1618

3

14

12

10

112

21

23

2

25

2620

13

4

8

9

7

15

1 1

2219

5

17

Gizarte Zientziak 3 - edebe.com · GIZARTE-ZIENTZIAK Geografia 3 Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza...

Documents

Transcript of Gizarte Zientziak 3 - edebe.com · GIZARTE-ZIENTZIAK Geografia 3 Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza...