Gizarte zientziak DBH 2

Alber toPrego

GEOGRAFIA ETA HISTORIAGizarte Zientziak

DBH 2

erein

I. Biztanleria1. Biztanleria ........................................................................................................................................................ 8

2. Faktore naturalak ............................................................................................................................................ 10

3. Faktore historiko eta sozio-ekonomikoak .................................................................................................... 12

4. Biztanleriaren banaketa, gaur egungo munduan ...................................................................................... 14

5. Biztanleriaren berezko mugimendua .......................................................................................................... 16

6. Biztanleriaren hazkundearen gorabeherak.................................................................................................. 18

7. Eredu demografikoak .................................................................................................................................... 20

8. Biztanleria eta garapena ................................................................................................................................ 26

9. Arazoa ez da zenbat, nola baizik .................................................................................................................. 28

10. Gizartearen egitura ekonomikoa .................................................................................................................. 32

11. Migrazio-mugimenduak.................................................................................................................................. 34

12. Espainiako biztanleria .................................................................................................................................... 40

13. Migrazio-mugimenduak Espainian................................................................................................................ 42

14. Biztanleriaren egitura...................................................................................................................................... 46

15. Demografia Euskal Herrian .......................................................................................................................... 50

16. Erregimen demografiko modernoa Euskal Herrian .................................................................................. 52

17. Biztanleriaren hazkunde erreala Euskal Herrian ........................................................................................ 56

II. Hiriak Historian zehar1. Non bizi gara?.................................................................................................................................................. 60

2. Lehen hiri-espazioak eta lehen hiriak .......................................................................................................... 66

3. Hiria erdigune politiko gisa............................................................................................................................ 78

4. Erdi Aroko hiriak: agonia eta gainbehera.................................................................................................... 88

5. Errenazimentua, aldaketa handiaren gailurra ............................................................................................ 98

6. XIX. mendeko eta XX. mende-hasierako industria-hiria............................................................................ 104

7. XXI. mendeko hiriak........................................................................................................................................ 108

8. Gure hiriak eta horien gobernua .................................................................................................................. 114

Aurkibidea

III. Erdi Aroa: aldaketa handiko garaia1. Erromatar Inperioaren amaiera .................................................................................................................... 126

2. Europa Erromaren gainbeheraren ondoren .............................................................................................. 128

3. Esklabo izatetik jopu izatera .......................................................................................................................... 130

4. Zer da Erdi Aroa.............................................................................................................................................. 134

5. Feudoen Europa.............................................................................................................................................. 136

6. Desberdintasunen mundua............................................................................................................................ 140

7. Nekazaritza, ekonomiaren oinarri ................................................................................................................ 160

8. Kultura Erdi Aroan .......................................................................................................................................... 164

9. Mairuak eta kristauak, aurrez aurre.............................................................................................................. 176

10. Garapen ekonomikoa eta hirien susperraldia ............................................................................................ 184

11. Monarkiaren garapena Iberiar penintsulan ................................................................................................ 194

12. Austriako etxea ................................................................................................................................................ 196

13. Mundu modernoaren hasiera ........................................................................................................................ 200

14. Barrokoa .......................................................................................................................................................... 210

IV. Gaur egungo gizarteak1. Gaur egungo gizarteak .................................................................................................................................. 220

2. Zer da garai moderno bat?............................................................................................................................ 222

3. Kulturen kultura................................................................................................................................................ 226

4. Zibilizazioen arteko talka ................................................................................................................................ 228

5. Gizarte modernoak dakartzan arriskuak...................................................................................................... 232

6. Genero-indarkeria .......................................................................................................................................... 236

Prozedurazko edukiak(Egiten jakin)

– Alderdi demografikoei buruzko hipo-tesiak proposatzea, azaltzea eta egiaz-tatzea.

– Datu eta grafiko demografikoak ira-kurtzeko eta interpretatzeko eta infor-mazio estatistikoa grafikoetan irudi-katzeko urratsak egitea.

– Lortutako informazioa bakarka edotaldean idazteko urratsak egitea (la-burpenak, sintesiak, lan monografi-koak, taula konparatiboak, txostenak,ikerketa-lan txikiak, etab. antolatu etaegin).

– Paisaien itxuran, zenbait gertaera ge-ografikoren kokapenean eta banake-tan, ingurumenaren degradazioan,etab. ingurunearen eta gizakien ekin-tzaren artean sortzen diren interak-zioak aztertzeko urratsak egitea.

– Gaur egungo jokabide demografi-koak eta horien ondorioak aztertzekourratsak egitea.

– Informazio grafiko eta kartografikoa-ren bitartez, ezaugarri eta joera de-mografikoei buruzko ikerketa errazakantolatzeko eta osatzeko urratsak egi-tea.

– Kulturen arteko aldeak aztertzekourratsak egitea.

– Gaurkotasunezko gertaera edo ego-era batekin lotura duen Erdi Arokoedo Aro Modernoko alderdiren bataztertzeko urratsak egitea.

Balio-edukiak (Zure parte-hartzea ezin-bestekoa da, eta ahalegindu behar duzuzure iritzia eta jarrera aurkitzen). Lagun-tzeko, hainbat tresna emango dizkizugu,honako alderdi hauek landu ditzazun:

– Espazioa osagai fisikoen eta gizakienekintzaren arteko harremanen adie-razpena dela aurkitzeko eta azter-tzeko sentiberatasuna eta interesaedukitzea.

– Gaur egungo jokabide demografi-koak eta horien ondorioak balioestea.

– Gizon eta emakumeek historiarensubjektu gisa betetzen duten paperaaintzat hartzea.

– Kulturen arteko aldeak baloratzea.

– Euskal Harriaren hizkuntza- eta kul-tura-askotarikotasuna taldea aberas-teko faktoretzat hartzea.

– Euskal gizartera etortzen diren bestekultura batzuetako pertsonak eta tal-deak onartzea, errespetatzea, haiekinenpatia edukitzea eta haiekiko solida-rioak izatea, aniztasuna aberastasunadela oinarri hartuta.

– Talde-lanetan edo bestelako zeregi-netan modu aktibo eta eraikitzaileanparte hartzea, ahalegina egitea etaerantzukizunez eta elkartasunez jar-dutea. Norberaren akatsak eta oke-rrak modu naturalean onartzea etazuzentzeko prest egotea.

Kontzeptuzko edukiak(Memorizatu eta ulertu)

1. Biztanleria

2. Faktore naturalak

3. Faktore historiko eta sozio-ekonomikoak

4. Biztanleriaren banaketa, gauregungo munduan

5. Biztanleriaren berezkomugimendua

6. Biztanleriaren hazkundearengorabeherak

7. Eredu demografikoak

8. Biztanleria eta garapena

9. Arazoa ez da zenbat, nola baizik

10. Gizartearen egitura ekonomikoa

11. Migrazio-mugimenduak

12. Espainiako biztanleria

13. Migrazio-mugimenduak Espainian

14. Biztanleriaren egitura

15. Demografia Euskal Herrian

16. Erregimen demografikomodernoa Euskal Herrian

17. Biztanleriaren hazkunde errealaEuskal Herrian

Gai honetan zehar, honako gai hauek landuko ditugu:

I. Biztanleria

8

� 1. Biztanleria

2008. urtearen amaieran, 7.000 milioi laguneko biztanle-ria zuen munduak. Biztanleria horren banaketa ez da ho-mogeneoa, ordea. Giza kontzentrazio handiko gune askodaude, baina, era berean, planetako eremu ia guztietandaude eremu mortuak, inor bizi ez den eremuak. Mundukobiztanleria osotik % 60 Asian bizi da, eta % 0,5 baino ezda bizi Ozeanian. Antartika kontinente mortua da; ez da inorbizi, tarteka zeregin zientifikoetara hara joaten diren mun-duko hainbat herrialdetako espedizioetako kideak izan ezik.Bestalde, banaketa desorekatu hori ez da gertatzen konti-nenteen artean soilik; estatu, herrialde eta erregioetan ereantzematen dira aldeak, eta arrazoi konplexuak eta askota-rikoak daude desberdintasun horren oinarrian.

Biztanlegune handiak eta espaziolibre zabalak

Lehenik eta behin, kontuan hartu behar da Lurraren gaina-zalaren % 70 ura dela. Gainerako % 30a da likidoa ez denpartea, eta biztanleria ez dago parte horretan era homoge-neoan banatuta.

– Munduko biztanleen % 60 lurrazalaren % 10ean bizidira, hiru eremu geografikotan banatuta. Ekialdeko Asiadago lehenik, biztanleen ia % 30 hartzen dituena(Txina, Japonia, bi Koreak eta Filipinak eremu horretandaude). Bigarren eremuan biztanleriaren % 22 dagokontzentratuta, Indian, Birmanian eta Thailandian, bes-teak beste. Eta hirugarren eremuak biztanleen % 13biltzen ditu; Europa eta Magreb sartzen dira eremu ho-rretan.

Badira kontzentrazio handiko beste gune batzuk ere,eremu sekundariotzat har litezkeenak, hala nola Afrikatropikala, Ipar Amerika eta Brasil.

– Lur azaleratuaren gainerako % 90ean planetako biztan-leriaren laurdena besterik ez da bizi. Oso muturreko kli-mak dituzten eremuak direnez, nekez koka daitezkeeremu horietan herriak; latitude handietako basamor-tuak, latitude tropikalak (Saharakoa, adibidez) edo alti-tude handietako basamortuak (hala nola Txinako HerriErrepublikako Taklamaka) dira eremu horretakoak.

Era berean, Amerika, Asia eta Afrikako kontinenteen bar-nealdea, baita Ozeania ere, oso biztanleria txikiko ere-muak dira.

Biztanleriaren banaketa desorekatuaren eskalak

Kontinenteetatik herrialdeetara etorrita, horietan ere aldehandiak ikusten dira batetik bestera, baita herrialde bakoi-tzaren barruan ere, eremuaren arabera.

Mutur batean daude Singapur, 6.000 bizt./km2-ko biz-tanle-dentsitatea duena, eta Japonia, kontzentrazio handiaduena hori ere, 1.000 bizt./km2-tik gorakoa eremu ba-tzuetan. Beste muturrean, aldiz, Egipto dago, km2-ko 71biztanle baino ez dituena, gehienak Nilo ibaiaren eta kos-taldeko zerrenda txiki batean bilduta, edo Groenlandia,0,03 bizt./km2-ko indizea duena.

Bestalde, barnealdean, kontinenteen nahiz herrialdeen bar-nealdean, periferietan baino biztanle gutxiago izaten dira,oro har. Brasilen, esaterako, biztanleen % 85 kostaldekozerrenda estu batean bizi dira, herrialdeko lurraldearen% 30 baino hartzen ez duen zerrenda batean. Era berean,Errusia, ia hutsik dago erdialdean eta iparraldean.

Jendeztatutako espazioa hedatzeko lehia

Giza kokaleku iraunkorrak dauden espazioei ekumene de-ritze; eta, aldiz, inor bizi ez den edo tarteka hutsik egotendiren eremuei anekumene esaten zaie. Historian zehar, gi-zakiak lurraldeak konkistatzeko eta ahalik eta lurraldegehien okupatzeko lehian jardun du, eta lehia horrek asko-tariko emaitzak eman ditu; elkarri kontrajarritako emaitzak,askotan. Gailur garaiek, basamortuek, oihan handi eta sa-rriek… inork ikertu gabe iraun dute, ezkutuan iraun dute,nahiz eta gizarte-garapenaren ondorioz oso lurralde konpli-katuetara bidaia egiteko eta horietan bizitzeko modua aur-kitu duen gizakiak. Era horretakoak dira, besteak beste,Saharako basamortua, Antartika eta Himalaia. Anekume-nearen erakusgarri garbiak dira guztiak.

GALDERA GILTZARRIAK

• Zer da demografia?

• Zenbaterainoko garrantzia dute biztanleriari buruzko ikerketek?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK

Biztanleria hitza erabiltzen dugunean, hauxe adierazten dugu:lurralde jakin batean (herria, eskualdea, probintzia…) bizi direnpertsonen multzoa, oro har hamar urtez behin egiten den zen-batze-prozesu baten bidez (errolda) zenbatutako kideen ko-puruak osatua. Biztanleriaren neurriari eta ezaugarriei buruzkoikerketak egiten dituen zientzia demografia da. Ikerketa ho-rietatik abiatuta, hainbat kontzeptu sortu dira eta hainbat teo-ria garatu dira, errazago ulertzeko biztanleria munduan nolabanatuta dagoen, pilaketa handiagoa eta txikiagoa non dau-den, eta banaketa hori uniformea zergatik ez den.

Munduko bizanleria-dentsitateaBiztanleak km2-ko

100 baino gehiago

50etik 100era

10etik 50era

1etik 10era

1 baino gutxiago

10 milioi biztanletik gorakoaglomerazioak

OZEANO GLAZIAR ARTIKOA

OZEANO GLAZIAR ANTARTIKOA

OZEANO ATLANTIKOA

INDIAKO OZEANOOZEANO

BAREA

New York

Rio de JaneiroSao Paulo

Buenos Aires

Mexiko Hiria

Los Angeles

Londres ParísMosku

Istanbul

KairoTeheran

KarachiNew Delhi

MumbaiKolkata

Dhaka

Lagos

Jakarta

Manila

Shanghai

SeulTokio

Osaka

9

NBEren arabera, bosniar haur bat izan da munduko 6.000 milioigarren biztanlea

AGENTZIAK – Sarajevo / Madril – 1999/10/12

Sarajavoko haur bat izendatuko du Nazio Batuen idazkari nagusi

Kofi Annanek planetako 6.000 milioigarren gizakia, NBEk Bos-

niako hiriburuan duen bozeramaile batek atzo adierazi zuenaren

arabera. Erakunde horrek urriaren 12an jarri zuen planetaren

6.000 milioi pertsona bitarteko hazkunde demografikoaren data

sinbolikoa. “Idazkari nagusiaren arabera, Sarajevoko haur bat

izan da 6.000 milioigarren biztanlea”, adierazi zuen NBEren bo-

zeramaile den Douglas Coffmanek. “Gauerdiaren ondoren jaio-

tzen den lehenengo haurra izango da”, erantsi zuen:

Zeremonia gaur arratsaldean izango da, Kosovoko ospitalean, oso

leku sinbolikoa baita: 1992-1995 urteetako Bosniako gerran, Sa-

rajevoko emakumeek ospitale horretako amaetxean erditzen

zuten, serbiar artilleriak jaurtitako obusen artean.

Hazkunde demografikoak gaur egungo erritmoan jarraitzen badu,

2050. urtean 9.400 milioi pertsona biziko dira Lurrean. Asiaren

hego-ekialdean, biztanleria hirukoiztu egin da 40 urtean, eta

1960ko erroldan 195 milioi pertsona egotetik 511 egotera igaro

dira, gogorarazi zuen atzo NBEren mendeko Asia hego-ekialde-

rako Ingurumen Programen zuzendari den Hugh Kirkmanek.

1. Egin ezazu mapa bat, eta zehaztu bertan aurreko orrialdeko

testuan aipatu diren lekuak. Erabil ezazu kolore bat eremu

jendeztatuetarako eta beste bat eremu hustuetarako.

Ariketak

2. Zer da ekumenea? Eta anekumenea?

3. Bila ezazu munduan biztanle gehien dituzten hamar herrial-deei buruzko informazioa. Zertan datoz bat?

Txabolak Rio de Janeiron eta Tokion. Bi hiri horien egitura sozialak eta ekonomikoak ez dira berdinak, baina antzeko biztanleria-dentsitatea dute.

Erliebearen eragina

Oro har, itsas mailatik oso gora dauden eremuetan, maldapikoetan eta lurzoru uniformea ez duten eremuetan, zaila-goak gertatzen dira giza jarduerak, hala nola, nekazaritzaeta komunikazioak, eta, beraz, ez dira izaten gizakiak lehe-netsitako kokalekuak. Aldiz, eremu lauak, esaterako ordo-kiak eta zabaldiak, eta altitude txikitan kokatutakoakerakargarriagoak izaten dira gizakiarentzat, eta horietan ko-katzeko joera nabariagoa izaten du. Historian zehar, giza ko-kaleku gehienak 500 m-tik beherako altitudea duteneremuetan kontzentratu izan dira.

Edonola ere, berez oso erakargarriak izan ez arren, sal-buespen gisa eta arrazoi jakinak direla medio, batzuetanmendialdeetako eremuak aukeratu izan ditu gizakiak, nahita.Horren adibide dira, besteak beste, Mexiko Hiria (itsas mai-latik 2.500 m-ra), Quito (2.800 m-ra) eta La Paz (3.500m-ra).

Klimaren eta landaretzaren garrantzia– Klima da giza kokalekuak aukeratzeko garaian eraginhandi izaten duten elementuetako bat. Gizakiarentzat, ezdira erakargarriak basamortuak, eremu oso hotzak edooso beroak, eurite asko izan ohi diren lurraldeak, edo,hainbat urtez euririk egiten egin ez, eta egiten dueneanuholde-euriak izaten direnak… Aldiz, eremu epelak,sasoi hotzen eta beroen artean alde termiko handirik ezdutenak, sasoi hezeak eta lehorrak txandaka gertatzendirenak, euria neurriz egiten duen guneak… erakarga-rriagoak dira gizakientzat bizitoki gisa.

10

� 2. Faktore naturalak

GALDERA GILTZARRIAK• Ba al dute eraginik faktore naturalek, habitata hautatzeko or-duan?

• Zer faktore nagusik dute eragina pertsonek bizitzeko eremujakin bat hautatzeko edo baztertzeko garaian?


Aurreko orrialdeetan ikusi dugunez, gizakiak oso era desore-katuan banatuta gaude planetan. Baina zergatik daude eremuhandi batzuk giza kokalekurik gabekoak eta beste batzuk mi-lioika biztanle biltzen dituztenak? Ba al dago gizakia bizitzekotoki jakin batzuk aukeratzera eta beste toki batzuk baztertzerabultzatzen duen arrazoi naturalik? Zer faktore dira erabaki ho-rretan eragin gehien dutenak?

– Landarediak zuzen-zuzeneko lotura du klimaren ezau-garriekin (tenperaturarekin eta hezetasunarekin) eta,beraz, lotura estua du gizakiaren interesekin ere. Edo-nola ere, landare-estalki bera edukitzeak ez du esan nahibi eremuk okupazio-maila bera izango dutenik. Horrenerakusgarri garbiak dira Amazoniako oihana eta Indone-siakoa; klima- eta landaretza-ezaugarriak antzekoak dirabietan, baina Brasilgo oihanean ez da ia inor bizi, etaAsiakoan, aldiz, biztanleria-kontzentrazio handia dago.

Ubideak eta kostaldeak

Ura, uraren urritasuna edo ugaritasuna, funtsezko faktoreaizan da kokalekua aukeratzeko garaian. Hain zuzen ere, gi-zakiak kostaldetik eta ubideetatik hurbileko eremuak auke-ratu izan ditu bizitoki. Gainera, urik ezari aurre egiteko,asmakuntzak egin ditu, eta, ureztatze- eta uholdetze-tekni-ken bidez, basamortu-eremuak ereiteko lur bihurtu ahal izanditu.

Itsasoa elikagai-iturri oparoa izan da gizateriaren sorreratikbertatik. Eta horrek erakarrita, jende ugari bizi izan da, beti,kostaldean. Bestalde, Ganges, Ibai Urdina (Txina) eta Nilo(Egipto) moduko ibai handien ertzetan ere biztanleria osougaria izaten da; izan ere, ibaiek edateko ura, lurrak urez-tatzeko aukera eta industriarentzako oinarria eskaintzen di-tuzte. Ibaiek gainez egitearen ondorio negatiboeknolabaiteko ordaina izan dute, beti, uholdeek emankorbihurtzen baitute lurra.

Ibai batzuek jainko-izaera ere hartu dute. Horietakoa da,besteak beste, Ganges ibaia, Nepal, India eta Bangladesh-etik igarotzen dena; ibai horren ertzetan dago munduko biz-tanleria-kontzentraziorik handienetakoa (biztanleria osoaren% 8). Hinduismoaren arabera, Maa Ganga jainkosarenadierazpena da, eta ibaiaren uretan egiten den murgilaldibakoitzean bekatu baten bakarmena lortzen da. Beste ibaibatzuk hainbat kulturarentzat funtsezkoak izan dira; Niloibaia, esaterako, ezinbestekoa izan zen egiptoar kulturaagertu eta garatzeko.

Ura eskuragarri edukitzea hain da beharrezkoa, non, eurigutxi egiten duen eremuetan, basamortu inguruetan, men-diak ere erabili izan baitituzte likido preziatu hori babestekoeta herriak urez hornitzeko. Hala gertatzen da, besteakbeste, Sahararen bihotzean dauden Hoggar (Ahaggar)mendietan.

Azken batean, faktore naturalek, bereziki uraren eskuraga-rritasunak, berealdiko eragina izan dute biztanleria plane-tan barrena banatzeko moduan.

11

1. Egin ezazu munduko mapa bat, eta zehaztu bertan aurrekoorrialdeko testuan aipatu diren gune geografikoak.

Asma ezazu ikur konbentzional bat mapan azaltzeko zerga-tik aipatzen den gune edo toki hori biztanleriari dagokionez.

Ariketak

Hoggarreko edo Ahaggarreko mendiak Aljeria erdialdeko Saharan daude,eta 2.000-tik gorako gailurrak dituzte. Bertako mendietan Tassilien goi-

ordokia dago. Bertan bizi dira ahaggarrak, beduino zaharrenak.

Takla Makan Asia erdialdeko basamortua da. 270.000 km2-ko azaleradu. “Sartzen bazara, ez zara irtengo” esan nahi du, hitzez hitz, izenak. Jade

Zuria ibaiak zeharkatzen du alderik alde. Jade jalkinak garraiatzendituelako esaten zaio horrela.

Yangtse ibaia Tibeteko goi-ordokian jaiotzen da, eta 6.300 km eginondoren, Txina Ekialdeko itsasoan isurtzen ditu bere urak. Bertan egin da

Hiru Zintzurretako urtegia, munduko handiena.

Benares, Ganges ibaiaren ertzean dagoena, hinduismoaren zazpi hirisakratuetako bat da. Elezaharraren arabera, Shiva jainkoak sortu zuen

K.a. 3100. urtean.

Nilo ibaia da Afrikako ibairik luzeena eta munduko bigarrena, Amazonasen atzetik. Nasaren argazkian ikus daitekeenez, ibaiaren zati handienabasamortutik igarotzen da, Sudan eta Egipto artean. Egiptoko herri gehienak ibaiaren bazterretan daude.

2. Zure ustez, bizi-baldintzak berdinak al dira 2.000 metrokogaraieran eta itsas mailan? Arrazoi ezazu erantzuna.

3. Zure ustez, zergatik ematen zaio Ganges ibaiari jainko iza-era?

Historian zeharreko iraunkortasuna

Biztanleriak gaur egungo munduan duen banaketa giza ko-kaleku edo bizitokien historiaren ondorioa dela esan dai-teke. Gizadia sortu zenetik bertatik, gizakiak espazio jakinbatzuk hautatu izan ditu bizitzeko, eta gaur egunera artebizi izan da jendea toki horietako askotan, iraunkorki.

Jakina denez, orain dela 3 edo 4 milioi urte agertu zen gi-zakia Lurrean, Rift harana deritzon Afrikako ekialdekoeremu batean. Handik sakabanatuz joan zen, pixkanaka-pixkanaka, Ekialde Erdikoan, Asian eta Europan barrena,eta handik Amerikako kontinentera, duela 100.000 baturte Bering itsasartea zeharkatuta.

Orain dela hiru milioi urte, Lurreko biztanleriaren % 50gaur egun ere giza kokalekuak diren biztanleria-eremuhandi batzuetan kontzentratuta bizi bide zen.

Gizadia sortu zen garaiko ekumenea hedatuz joan zen,ordea, betiere arrazoi ekonomikoekin loturiko migrazio-mugimenduei esker. Okupazioaren hedadura areagotzekoprozesurik handiena XV. mendearen amaieran gertatu zen,Amerikaren aurkikuntzaren garaian, eta XVI. mendeaneman zitzaion jarraipena, politika kolonialen bidez. Hu-rrengo mendeetan, XVII. eta XVIII. mendeetan, kolonie-kiko merkataritzaren bidez mundu globalizaturakolehenengo urratsak egin ziren, eta planeta osoan barrenakopertsonen trukea bideratzen hasi zen. Aurrerapen teknolo-gikoek, industriaren garapenak, potentzia politikoen handi-nahikeriak eta XIX. mendean nagusitu zen espiritu ekintzaileeta ikertzaileak (burdinbide transiberiarrak, ibilbide transa-tlantiko handiak, Suezko kanalaren eta Panamakoaren erai-kuntza…) kokaleku berrien sorrera ekarri zuten.

Edonola ere, azken mendeetako migrazioek biztanlegunehistorikoen hierarkia sendotu dute; are gehiago, gune ho-

riek indartu egin dira, eta gero eta gehiago hazten ari dira,faktore sozio-ekonomikoak direla-eta.

Faktore tekniko eta sozio-ekonomikoak

Neolitoaren hasieratik, orain dela 10.000 urte ingurutik,demografia-hazkundeak biztanleguneekin lotura izan duteeta gune horiek baldintzatu izan dituzte. Ikusi dugunez, uraeskuragarri edukitzea da bizitokia aukeratu eta pixkanakabiztanleguneak sortzeko kontuan hartu ohi den arrazoi na-gusia; horrela sortutako biztanlegune askok biztanle-den-tsitate handia dute, gainera.

Ur-baliabideak eskura edukitzeak baliabide horien kontro-lerako teknologiaren eta baliabide horiek nekazaritzan era-biltzeko teknologiaren sorrera ekarri zuen. Hala, teknologiahori lortu zuten inguruetan zibilizazio eta kultura handiaksortu ziren. Horren adibide dira, besteak beste, Txina,India, Egipto eta Ekialde Erdikoa; inguru horietan, ur-ba-liabideei eta nekazaritzara aplikaturiko teknologiari esker,lurren ustiapen egokia bideratu ahal izan dute, historianzehar, eta horrek biztanleriaren hobekuntza eta hazkundeaekarri du. Asiako hego-ekialdean, esaterako, etekin han-dia atera izan zaio arrozaren lanketari, eta horrek okupaziohandia ekarri du.

Aldiz, ur-baliabide urri eta teknologia eskasa duten ere-muak lurralde ia mortuak dira. Hala gertatzen da, esate-rako, Afrikako kontinentearen erdialdeko eremuetan:nekazaritza estentsiboa eta oso errendimendu apalekoadute eremu horietan.

Europan XVIII. mendean gertatutako nekazaritza-iraul-tza funtsezko ardatza izan zen Europako biztanleriarenhazkundeari dagokionez, eta hazkunde horri esker ger-tatu zen, gerora, industria-garapena. Industriak bultzatuta,landa-inguruetatik hirietarako exodo handia gertatu zen;hala, hiriak asko handitu ziren, eta orokortu eta areagotuegin ziren biztanleen arteko desberdintasunak eta aldesozio-ekonomikoak. Industriak ekarritako iraultzarekin etahorren eraginez zerbitzuek izandako garapenarekin, hirihandietan hazkunde sistematiko eta geldiezina gertatuda, eta indar handia hartu du urbanismoak.

Hortaz, alderdi teknikoei eta sozio-ekonomikoei errepara-tuta, errazago ulertuko ditugu historian zehar izan den ber-dintasunik eza eta biztanlerian nabarmendu den mailaketa,baita gaur egungo eraldaketen zergatiak azaldu ere.

12

� 3. Faktore historiko eta sozio-ekonomikoak

GALDERA GILTZARRIAK• Ba al dute garrantzirik faktore historiko, ekonomiko eta kul-turalek, gizakiek kokalekua hautatzeko garaian?

• Zein dira aukera horretan eragina duten faktore sozio-eko-nomikoak?


Jendeak toki jakin batzuetan kontzentratzeko joera du, eta

joera horretan, eragin handiagoa dute alderdi historiko, kultu-

ral, ekonomiko eta sozialek, alderdi naturalek baino.

Akueduktuak erromatarrek ura ibai edo iturburuetatik garraiatzeko etahartaz hornitzeko erabiltzen zituzten eraikinak ziren.

Panamako itsasarteak, Suezkoak bezalaxe, nabarmen laburtu zuen itsasoeneta ozeanoen arteko ibilbidea.

Asiako herrialdeetan arroz-alorrek monolaborantza osatzen dute, etahoriek definitu dute hainbat mendez herrialde horietako paisaia.

Argazkian, arroz-alorrak Birmanian.

Australia barnealdea erdi-lehorra da, eta “outback” izena ematenzaio. Eremu emankor gutxi dago, eta horietan behi eta ardi

haztegiak daude.

Rift Valleytik abiatuta gizakiak Lurrean izan duen hedapenaren mapa1 milioi pertsona

Kristau-aroaren hasiera 1800ean

13


– Alderdi demografikoei, historikoei, kul-turalei, eta abarrei buruzko hipotesiakproposatzea, azaltzea eta egiaztatzea.

– Hainbat iturritatik (ingurukoak, ikono-grafikoak, arkeologikoak, idatziak, infor-mazioaren teknologiek eskainiak, etab.)garrantzizko informazioa lortzeko etaerregistratzeko urratsak egitea.

– Lortutako informazioa bakarka edo tal-dean idazteko urratsak egitea (laburpe-nak, sintesiak, lan monografikoak, taulakonparatiboak, txostenak, ikerketa-lantxikiak, etab. antolatu eta egin).

– Denboran eta espazioan aldiak, kulturaketa zibilizazioak, gertaera historikoak,datuak eta lekuak kokatzeko urratsakegitea.

– Aldaketa-prozesuei behatzeko urratsakegitea.

– Denborazko sekuentzien, denbora-le-rroen eta friso historikoen irudikapengrafikoa egiteko teknikak erabiltzea.

– Gizarte historikoen eta gaur egungo gi-zarteen arteko aldeak eta antzekotasu-nak identifikatzeko, aztertzeko etakonparatzeko teknikak erabiltzea.

– Gertaera historikoak hainbat arrazoikeraginak izaten direla aztertzeko urra-tsak egitea: gertaera historikoen kausaketa ondorioak beren izaeraren araberaezagutzea eta gizarte-gertaeren kausakera askotakoak izaten direla jabetzea.

– Kulturen arteko desberdintasunak az-tertzeko urratsak egitea.


– Espazioa osagai fisikoen eta gizakienekintzaren arteko harremanen adieraz-pena dela aurkitzeko eta aztertzeko in-teresa edukitzea.

– Lehenaldiko gizarte-errealitatea ezagu-tzeko interesa eta jakin-mina eta jarrerakritikoa, gertaera historikoen aurrean.

– Ondare kulturalaren eta ondare histo-riko-artistikoaren aberastasuna eta aniz-tasuna aintzat hartzea, errespetatzea etahartaz gozatzea eta hura gordetzeko etababesteko jarrera hartzea.

– Gizonek eta emakumeek historiarensubjektu gisa bete duten zeregina ba-lioestea.


– Era aktiboan eta eraikitzailean partehartzea, ahalegin pertsonala, erantzuki-zuna eta solidaritatea agertzea taldekolanetan edo taldean egiten diren bestezereginetan. Naturaltasunez onartzeanorberaren akatsak eta hutsegiteak etahoriek zuzentzeko jarrera izatea.

Kontzeptuzko edukiak(Memorizatu eta ulertu).

1. Non bizi gara?

2. Lehen hiri-espazioak eta lehenhiriak

3. Hiria erdigune politiko gisa

4. Erdi Aroko hiriak: agonia etagainbehera

5. Errenazimentua, aldaketa handiarengailurra

6. XIX. mendeko eta XX. mendehasierako industria-hiria

7. XXI. mendeko hiriak

8. Gure hiriak eta horien gobernua


II. Hiriak Historian zehar

60

� 1. Non bizi gara?

1719an Daniel Defoek Robinson Crusoe eleberria idatzizuen, Alexander Selkrik-en istorioan oinarri hartuta. Aipatu-tako eleberrian, gizon batek bere izatasun naturalari nolaaurre egiten dion erakusten zaigu; egoera horretan gizonakgaratu egiten ditu bizirik irauteko sena eta ikasteko gaita-suna. Literaturako pertsonaiak eleberriaren hainbat unetanzehazten du zer gauza hartzen dituen kontuan eta zer pre-mia ase nahi dituen. Transkribatutako testu honetan ondoikusten da hori.

Gero buru-belarri ekin nion neure burua babesteari, baigizaki basatien kontra, baldin eta baten bat agertuko ba-litz, edo baita ere, uhartean baleude, animalia basatienkontra. Gauza asko bururatu zitzaizkidan hura egiteko mo-duaz eta eraiki beharko nuen bizileku motaz; alegia, lu-rrean leize-zuloren bat egin edo lur gainean denda bateraiki, eta, labur esateko, biak egitea erabaki nuen, eta ezzait desegokia iruditzen eraikitzeko modua eta bizilekuendeskribapenaren berri ematea.

Berehala konturatu nintzen ni nengoen lekua ez zela ego-kia han bizilekua kokatzeko, batez ere azpian itsaso on-doko lurra laua eta zingiratsua zuelako, eta iruditzenzitzaidan ez zela bizitzeko oso leku ona, are gehiago in-guruan edateko urik ez zegoelako. Beraz erabaki nuen lurosasungarriagoa eta egokiagoa aurkitzea.

Niretzat egokiak izango ziren zenbait gauza hartu nituenkontuan: lehenik eta behin, oraintxe esan dudan bezala,edateko ur ona; bigarrena, itzala, eguzkiaren berorik ezizateko; hirugarrena, izaki gosetuen kontrako babesa,gizon nahiz animalia; laugarrena, handik itsasoa ikustea,Jainkoak itsasontziren bat bidaltzen bazuen inguru horie-tara, salbatzeko aukerarik gal ez nezan, ez bainuen orain-dik etsi nahi.

Kontakizunean ikus daitekeenez, gizakiaren lehenengo pre-mietako bat bizitokia bilatzea da, hau da, bizitzeko, ostatuhartzeko, segurua den leku bat bilatzea.

Hasieran, gizakiek izadiak eskaintzen zizkien lekurik one-nak bilatu zituzten beren burua babesteko, eta elementunaturalen eta eguraldi txarraren erasoetatik eta beste ani-malien arriskutik defendatzeko. Pixkana-pixkana, etxolasoil-soilak eraikitzen hasi ziren, erraz muntatzen eta des-muntatzen zirenak, eta hori abantaila handia izan zen haienbizimodu trantsumantean. Eraikuntzarako zeuzkaten le-hengaiak biodegradagarriak ziren. Izadiak eskaintzen zituenelementuak ziren. Olduvai-n (Tanzania), esaterako, etxolakadarrez eta egurrez eraikitzen zirela erakusten duten arras-toak aurkitu dira. Estepa inguruetan, berriz, mamut hezu-rrekin egiten zituzten etxolak, eta gero larruz eta lurrezestaltzen zituzten.

Lehen herrixkak, etxebizitzen kokalekuak

Neolitikoan izugarrizko urratsa egin zen gizakien historian,batetik hiriguneetan bildu eta lehenengo herrixkak osatuzirelako, eta bestetik, komunikatzeko metodo gisa idazketaerabiltzen hasi zelako. Historiaurrea utzi eta Historian, letralarriz, sartu zen gizakia.

Ikusmolde neolitikoarekin batera egonkortu egin zen bizitza

trantsumantea; horren ondorioz, etxola gero eta sendoa-

goak eta seguruagoak egiten hasi ziren, eta, batez ere, talde-

katzen hasi ziren. Horrela sortu ziren lehenengo herrixkak.

GALDERA GILTZARRIAK

• Zein dira gizakiaren premia nagusiak?

• Historiako zein alditan sortu ziren herriak eta herrixkak?

• Zer ekarri zion hiriaren sorrerak gizadiari?


Neolitoan zehar, giza taldeen bizimodua aldatu egin zen, ne-kazaritzan eta abeltzaintzan jarduteko teknikak eta ezagutzakikasi zituzten, eta bizimodu sedentarioa hartu zuten. Horrelasortu ziren lehenengo kokalekuak, eta kokaleku horiek, po-liki-poliki, hazten joan ziren, hiri bihurtu arte.

Hiriguneen sorrera izan zen gizadiaren lorpenik handiene-tako bat. Hiriaren “asmakari” hark errotik aldatu zituen gizausadioak, pentsamoldea eta bizitzeko modua. Izan ere, gizataldeen gizarte-antolamendua etengabe aldatuz joan da his-torian zehar, forma konplexuagoen bila.

Bilakaera hori aztertuko dugu gai honetan, eta, aldi berean,ezagutuko ditugu lehen hiriguneak non sortu ziren, jakingodugu zein izan diren historiako hiri handiak, nola bizi zirenorduko biztanleak, zer arazo zituzten, zertan jarduten zuten,etab.

61

1659KO IRAILAREN 1EAN AFRIKA ALDERA ABIATU NINTZEN, ITSASONTZI BATEAN, FERNANDO DENORONHA UHARTE ALDERA. ORDU TXARREAN!

HAMABI EGUN GEROAGO, EZIN SINETSIZKO EKAITZ BAT LEHERTU ZEN, IA ASTEBETEZ LUZATUZENA, MERKATARIEN IBILBIDE GUZTIETAIK URRUNDU GINTUENA.

GOIZ BATEAN, EKAITZA BETE-BETEAN ZELA, ONTZIAK HONDOA JO ZUEN, ETA PRESAKA UTZI BEHARIZAN GENUEN, KAOS IKARAGARRI BATEN ERDIAN.

DOZENA BAT GIZONEK TXALUPA BAT HARTZEA LORTU ETA LEHORRERA ABIATU GINENARRAUNEAN.

HALAKO BATEAN, UHIN IZUGARI BATEK TXALUPA IRAULI ETA URETARA BOTA GINTUEN.GERATZEN ZITZAIDAN INDAR URRIAREKIN AHAL BEZALA HELDU NINTZEN HONDARTZARA, ETA LOSEKO GERATU NINTZEN ZUHAITZEN AZPIAN.

ESNATU NINTZENEAN BIZIRIK ATERA NINTZEN BAKARRA NINTZELA IKUSI NUEN, ETA BAKARRIK NEN-GOELA JENDERIK GABEKO UHARTE BATEAN.

ARGI ZEGOEN LEKU SEGURU ETA EGOKI BAT BILATZEA ZELA EGIN BEHAR NUEN AURRENEKO GAUZANIRE ETXEA BERTAN JARTZEKO, ETA HORRETARAKO, GAUZA ASKO HARTU BEHAR NITUEN KON-TUAN.

Ibilbide luzea dago herrixka haiek eraiki zirenetik gauregungo hiri handietara, eta ibilbide horretan, herriguneakgero eta konplexuagoak eta handiagoak ziren, eta hobetoantolatuta zeuden, baina, batez ere, giza ongizatearen etagarapenaren aurreramenduaren motor izatera iritsi ziren.Ez dago gizakiaren aurreramendua, haren kulturaren gara-pena eta gizartearen aurrerabidea hiriak bezain ongi era-kusten duen sorkaririk.

Familia-etxebizitzatik espazio kolektiboetara

Etxebizitza hitza aditzen dugunean, gure etxeak, logelak, su-kaldea, egongela eta abar etortzen zaizkigu burura. Ala-baina, historian zehar gizakiak gizarte, klan eta tribuetanbildu dira, eta talde bakoitzak zeinek bere ideiak izan ditu bi-zimodua erosoagoa eta seguruagoa lortzeari buruz. Klima-tologiak eta habitatak erabateko eragina izan duteeraikuntza motaren hautaketan. Hala, eskimalek berenigluak izotz puska handiekin eraikitzen dituzte; Ozeaniakouharteetako oihanetan, berriz, etxolak egiten zituzten, es-kura zeuzkaten adar, hosto eta zuhaixkekin.

Lehenengo etxebizitzak

Argi dago gizakiek haitzuloetan, kobazuloetan eta ba-rrunbe naturaletan bilatu zutela eguraldi txarretik eta ani-malietatik babesteko lekua. Naturari kendutako eremuhura, gizatiartua, partekatu egiten zen. Lehenengo giza-kiek eremu kolektibotzat hartzen zuten natura, eta lekuberean ahaidetasun-loturak zituzten komunitate handiakbizi ziren, elkarrekin, familia bereizketarik egin gabe. Hai-tzuloetako kultura zen. Baina kolektibismo hori banakakopentsamolde bihurtu zen berehala: familia bakoitzak bereestalpeak eraikitzen zituen. Hala eta guztiz ere, familiak ezziren taldearengandik bereizten. Familia bakarreko txabo-lak edo etxolak elkarren ondoan eraikitzen hasi ziren, etaklan edo tribu bat osatzen zuten denen artean. Etxebizi-tza ulertzeko modu horren adibide garbia dira amerikar in-dioen dendak (tipiak). Leku batetik bestera joaten zirenezehizatzera, familia bakoitzak bere denda desmuntatu, ga-rraiatu eta berriro muntatu behar izaten zuen, tribuaren ba-rruan bilduta betiere. Hala ere, behin-behineko etxebizitzamultzo horiek ezin dira hirigunetzat, herrixka edo herritzathartu, hainbat arrazoi direla eta.

Herrixken agerpena

Etxola, txabola… sail batek ez du berez herrixka bat osa-tzen. Kolektibitatearen, talde bateko kide izatearen kon-tzeptuak espazio komunak behar ditu, partekatuak, denekerabiltzeko modukoak. Komunitatearen eta komunitatea-rentzako lekuak edo inguruneak, denborarekin gero etagehiago espezializatuko direnak: babeserako harresiak,tresnak egiteko, larruak ontzeko, nekazaritzako gaiak bil-tzeko eta abarretarako guneak. Gune horiek egokitasunezerabiltzeko, ezinbestekoa zen taldea ondo antolatzea etalana banatzea. Abian zen gizartearen egituraketa.

Herrien ezaugarriak

Komunitateetan elkartzeak eta lanaren antolamenduakegonkortasuna ekarri zieten pixkana-pixkana giza taldeei.Trantsumantziak sedentarismoari utzi zion, behin betiko,lekua. Klanetako kideen arteko harremanak sendotuz joanziren. Balizko etsaiengandik defendatzeko eta jabetza txikieieusteko premia sortu zen, eta, pixkana-pixkana, giza taldeakauzotarrengandik urruntzen joan ziren. Horren guztiaren etalurraren ezaugarrien ondorioz, talde bakoitzak bere harre-man modu bereziak sortu eta bere jokamolde-kodeak osatuzituen: hitz egiteko era, janzteko eta apaintzeko modua, dan-tzatzeko eta entretenitzeko bidea, tresna espezializatuenerabilera, etab. Gaur egun arte iraun duten nortasun-ezau-garriak dira horiek guztiak, herriak elkarrengandik bereizieta nortasunez hornitzen dituztenak: hizkuntza, ohiturak, fol-klorea, elikatzeko modua, jantziak, etxebizitzak, etab.

Giza taldeek naturaren premiei eta eskakizunei emandakoerantzunaren bitartez haien pentsamendua eta bizimoduadefinitzeko moduari esaten diogu kultura.

Hiriguneak ez dira eragin horretatik kanpo gelditu. Aregehiago, herrixka, herri edo hiriei erreparatuz gero, bertakojendea nola bizi zen, zertan jarduten zuen eta zer bizi-mailaeta kultura-garapena zuten jakin dezakegu.

Herrixkatik hirira

Pertsonen bizileku horiek, denboraren poderioz, hazi eta bi-lakatu egin dira, eta aldatu egin dira, oro har, horiek izen-datzeko erabiltzen diren hitzak: herrixka, herria, hiribildua,hiria, etab. Alabaina, adierazpen horietako bakoitzak ez dubeti esanahi bera, kulturaren arabera aldatu egiten baita.Horregatik, kultura batentzat herrixka dena, bestearentzatherria edo hiribildua da.

62

63

Palafitoak Inle aintziran, Birmanian. Zutarrietan edo hesoletanbermatutako etxebizitzak dira, ur bareko paisaietan kokatuak. Lekuugaritan erabili izan dira, Argentinan, Beninen, Txilen, Perun,

Venezuelan…

Tipia etxebizitza koniko bat da, animalien larruekin, bisonteenekinesaterako, egina. Ipar Amerikako tribuek erabili izan zituzten. Oso errazmuntatzen eta desmuntatzen ziren, eta horregatik erabiltzen zituzten beren

joan-etorrietan.

Mongolek, beren bizimodu nomada dela-eta, etxebizitza arina etadesmuntagarria diseinatu zuten: yurta izenekoa. Egurrez eta larruz eginak dira.Egurrezko plataforma bat izaten dute oinarria, eta hormak egurrezko listoiezegiten dituzte, eta listoiak larru zatiez lotzen dituzte elkarren artean. Sabaiarenerdian, uztai bat jartzen da, eta bertan bermatzen dira egurrezko habexkak;

egitura horrek, halaber, tximiniaren zeregina betetzen du.

Himba tribukoak Namibian jaioak dira, eta mende askotan bizitza-estiloberari eutsi diote. Beren etxebizitzak biribilak dira, familia bakarrarentzat,eta emakumeek eraiki ohi dituzte buztinez eta urez; zutoin nagusi batengainean eraiki ohi dituzte, eta apaingarri gisa larruak jartzen dituzte.

Etxe orratzak New Yorken.Gizakiok gauza asko hartzen ditugu kontuan leku jakin batean bizilekuahartzeko, baina arrazoi nagusia leku horretan bizitzeko baliabideak izateada. Horregatik pilatzen dira hiri modernoetan milaka eta milaka pertsona,

eta, batzuetan, baita milioika ere.

Arg-é Bam, Iranen, Unescoren Ondarea 2004. urteaz geroztik. Hirikolehenengo eraikinak K.a. 250. urtekoak dira, baina gehienak SafavidaInperioaren garaikoak dira (1502-1722). 2003. urtean, lurrikara batenondorioz, hiria arriskuan egon zen, eta berreraiki egin behar izan zuten.

F.JustineBlethrow

Bitxikeriak

64

Ariketak

1. Irakurri arretaz aurreko orrialdeetako komikia, Daniel De-foeren “Robinson Crusoe” nobelari dagokiona. Taldean,erantzun honako galdera hauei:– Zer egoeratan dago Robinson? Zergatik?– Zein da Robinsonen kezka nagusia?– Egoera berean egongo bazinete, zein lirateke zuen kezkanagusiak? Eman arrazoibideak.

– Konpara itzazue zuen iritziak beste taldeen iritziekin, etaaipa itzazue etxebizitza aukeratzeko orduan kontuan har-tuko zenituzketen alderdiak.

2. Konpara itzazue Robinsonek etxebizitza aukeratzeko adie-razi dituen argudioak gelakide guztien artean osatu ditu-zuenekin, eta ikusi ea bat datozen. Argudio batzuk bat ezbadatoz, saia zaitezte arrazoiak ematen.

3. Planetako zein lekutan bizi nahiko zenuke, eta zergatik?

4. Munduko zein leku bisitatu nahiko zenuke, edo nora joangozinateke oporretan? Zergatik?

5. 1. irudi-orriari begiratuz, bila ezazu hurrengo orrian deskri-batzen den prozeduraren “d” atala osatzeko informazioa:– Tresnak: egin itzazu irudi-orrian ikusten dituzun era guz-tietako lanabesen eta tresnen marrazkiak.

– Eraikuntzak: egin itzazu ilustrazio honetan ageri direneraikinen eta etxebizitzen fotokopiak edo marrazkiak.– Egin ezazu jantziekin gauza bera.

– Egin gauza bera beste alderdi batzuekin, adibidez: pintu-

rarekin (artea), larru-ontzearekin, hazi-biltzearekin, ehi-

zarekin, etab.

6. 1. irudi-orriari begiratuz, erantzun galdera hauei:

– Zertaz elikatzen ziren ilustrazio honetan ageri diren giza-

kiak?

– Zein da hiru kanpamentuetan ageri den elementua? Zer-

gatik uste duzu ateratzen dela hiruetan?

7. Azter itzazu ondorengo irudiak eta erantzun galdera hauei:

– Zer lehengai erabili da etxebizitza horiek eraikitzeko?

– Zer interes eta premia izango ote zituzten etxebizitza ho-

riek eraiki zituzten pertsonek?

– Ipini itzazu munduko mapa batean zure ustez era hone-

tako etxebizitzak dauden lekuak.

8. Taldean, bila itzazue hainbat alditako hiri-espazioen beste

ilustrazio, argazki edo marrazki batzuk, eta osa ezazue

mural bat titulu honekin: “Munduko hiri-espazioak”. Esan

zer alde ikusten duzuen bertan ageri diren etxebizitzen eta

eraikinen artean.

9. Taldean, osa ezazue herrietan eta hiri-eremuetan egon ohi

diren espazio kolektiboen eta publikoen zerrenda bat.

10. Koka ezazu munduko mapa batean irudi bakoitzari dago-

kion lekua.

Milaka urtez, Altamirako eta Ekaingo haitzetako pinturekingurumen-baldintzei esker iraun zuten, hau da, mundu-tik babesten zituen eta gordetzeko egokiak ziren baldin-tzei esker. Haitzuloak ireki zirenean eta jendea samaldakasartzen hasi zenean, ordea, aldatu egin zen haitzuloetakomikroklima ahula; horren ondorioz, itxi egin behar izanziren. Altamiran, 1973. urtean, 174.000 bisitarira iritsiziren. Paleolitiko ondare artistiko hura kaltetu gabe era-kusteko interesak bultzatuta, haitzulo horien kopia arti-fizialak egin dira, eta horietan, jatorrian erabilitakoteknika eta material berberak erabiliz egin dira errepro-dukzioak.

Altamirako haitzulo berria eta Ekainberri horren adibidegarbiak dira. Jatorrizko haitzuloak, beren erliebeekin, at-

Altamirako kobazulo berria airetik ikusia. Museo moderno etafuntzionala da, bertan bizi izan ziren lehen gizakien bizimoduaezagutarazteko helburua duena: haien kultura, artea, teknologia…

mosferarekin… modu ia milimetrikoan errepikatu dira,denboran zehar Madeleine aldira arteko bidaia egitekoasmoz.

Altamirako haitzulo berria eta Ekainberri

65

Nola jokatu irudi-orriekin

a) Aurrena, ikusten ditugun irudiei dagokien izenburua defi-nitu behar da: giza bizilekuak Paleolitoan.

b) Bigarrenik, zergatik aukeratu den izenburu hori argudiatubehar da. Irudi-orriaren analisi bat eginez, Paleolitokoadela esan ahal izango dugu, bertan ageri den bizimoduarenzenbait ezaugarri direla-eta:– Ez da sumatzen ekonomia egonkorrari dagokion formarik, labo-rantza eta nekazaritza formarik adibidez.

– Ikusten diren bizimoduak ehizarekin, hazi- eta fruitu-bilketare-kin, arrantzarekin eta itsaski-bilketarekin daude lotuak.

1. irudi-orria

Oinarrizko prozedura

Hiriei eta hirien bilakaerari eskainitako kapitulu honetan, zen-

bait irudi-orri aurkeztuko dizkizugu, denboran zehar haietan

gertatzen diren aldaketak ikus ditzazun. Irudien oinarrian ez

dago leku jakinik; aitzitik, historialariek iraganeko hainbat ga-

rairi buruz egindako azterlanetan oinarritutako berreraikuntza

bat da. Informazioa hobeto baliatzeko, prozedura berezi bat

erabiliko dugu; hementxe duzu lehenengo adibidea. Ez deza-

gun ahaztu, historian zehar, herri guztiek eta espazio geogra-

fiko guztiek ez dutela bilakaera bera izaten, eta ez direla aldi

berean bilakatzen.

–Etxebizitzak egonkortasun eskasekoak izateko itxura duten koba-

zuloak edo etxola soilak dira.

– Giza taldeak oso txikiak dira, familia-klanak batez ere.

c) Hirugarrenik, idatzi txiki bat egingo dugu, irudian ikusten

den gizarte-giroa azaltzeko:

Gizadiaren lehen uneetan, gizakiak ingurune fisikoaren mendean

bizi ziren. Trantsumanteak ziren eta ez zuten bizileku finkorik. Ha-

sieran, izadiak berak eskaintzen zizkien elementuak eta espazioak

(kobazuloak, haitzuloak, harpeak, etab.) baliatuz babesten ziren,

baina pixkana-pixkana beren etxebizitzak eraikiz joan ziren (etxo-

lak, dendak, txabolak…), eta horretarako era askotako materialak

erabiltzen zituzten: hezurrak, egurrak, hostoak…

d) Azkenik, osa ezazu informazio hori bestelako iturriekin, eta

egin itzazue garai horri dagozkion marrazkiak, edo bilatu

irudi egokiak.

– Tresnak, lanabesak, makinak, eta abar.

– Eraikinak, azpiegiturak, eta abar.

– Jantziak, modak, estetika, apaingarriak, eta abar.

– Irudian ageri diren giza taldeen bizimodua definitzen laguntzen

duten beste alderdi eta ezaugarri batzuk.

Irudi-orriaK

Biziguneak jaio egiten dira, hazi, bilakatu eta, batzuetan, hilere egiten dira, izaki biziak balira bezala. Hiri-paisaia batikusten dugunean, eraketa-bide luzea egin duen espazio batdugu aurrez aurre, urteak, hamarraldiak, mendeak eta, zen-baitetan, milurtekoak iraun dituen bidea hain zuzen ere. Hi-riguneen garapena kulturaren eta teknologiarenbilakaeraren eta hobekuntzaren parez pare joan da, zibili-zazio-prozesuaren parez pare, azken batean.

Merkataritzaren eta aisialdiaren sorrera

Ikusi bezala, Neolitoan sortu zituzten gizakiek lehenengo ko-kaleku egonkorrak. Nekazaritzaren eta abeltzaintzaren so-rreraren ondorioz, tribu nomadak sedentario bihurtu ziren.Eta nekazaritzako soberakinen ondorioz, gizabanakoak es-pezializatu egin ziren. Pertsona bakoitzak, edo familia ba-koitzak, ez zituen nahitaez bere elikagaiak landu eta bildubehar, eta premiazko gaiak trukatzen hasi ziren: horrelasortu zen merkataritza. Gizabanakoek elkarren alboan egonbehar zuten, eta herrixkak ziren horretarako lekurik egokie-nak. Herrixka horiek hazi egin ziren, eta lurra lantzeaz ar-duratzen ez ziren pertsonen esku gelditu ziren zerbitzuaketa teknifikazioa; eta nekazariak arduratzen ziren, aldi be-rean, pertsona horiek mantentzeaz, elikagai-soberakinen bi-tartez. Hazkundearen ondorioz, hainbat herri hiri bihurtuziren.

Gizarte-egituraren antolamenduari esker, hainbat hobe-kuntza egin ziren uztak ekoizteko eta biltzeko tekniken alo-rrean, eta horrela sortu ziren lehenengo soberakinak.

Bestalde, lanak gero eta konplexuagoak ziren, eta ondorioz,jarduerak dibertsifikatu egin ziren. Zereginak familien ar-tean banatu ziren, adinaren, sexuaren, etab. arabera, etahorrek izugarrizko konplexutasuna eragin zuen gizartean.

Teknika eta zerbitzuak espezializazioaren bitartez garatuziren, eta zerbitzu horiek ezinbestekoak ziren nekazaritza-ekoizpena optimizatzeko. Lanaren antolamendu berri ho-rrek ekonomiaren oparoaldia ekarri zuen berarekin, etahorrek, aldi berean, biztanleriaren hazkundea. Aurrerakun-tza horien guztien ondorioz, bizi-iraupenarekin zerikusirik ezzuten hainbat jarduera sortu ziren (artea, esate baterako).

Jabetza pribatuaren sorrera

Elikagai-soberakinek jabetza pribatuaren sorrera bultzatuzuten, eta horrekin batera, pertsonak familia-unitateko ki-deek bakarrik erabil zitzaketen ondasunak gozatzen hasiziren.

Horrela, gizarte-desberdintasunak areagotu egin ziren, tru-keak edo soberakinen salmentak sortzen zuen aberastasu-naren arabera edo gizabanakoak gizartean egiten zuenlanaren arabera. Jauntxoak eta apaizak sortu ziren, eta ho-riek berehala berenganatu zuten aginpidea.

Familia aberatsenek familiatik kanpoko beste pertsona ba-tzuk hartzen zituzten lanerako beren negozio eta jabetzetan,

66

� 2. Lehen hiri-espazioak eta lehen hiriak

GALDERA GILTZARRIAK

• Zer ondorio izan zituen “soberakinen” sorrerak?

• Zer ondorio izan zituen gizarte sedentarioen bizimoduan ja-betza pribatuaren agerpenak?

• Nola sortu zen merkataritza?

• Planetako zein lekutan agertu ziren lehen hiriak? Zer garai-tan agertu ziren?

• Nola bizi ziren lehen hiri haietako biztanleak?

• Zerk definitzen du hiri bat?

• Zeri esaten zaio irizpide kualitatiboa? Eta zeri irizpide kuan-titatiboa?


Bizimodu sedentarioaren eta lehen herrigune egonkorren

agerpenak aldatu egin zuen gizadiaren garapena. Jarduera

ekonomiko berriek hankaz gora jarri zuten lehendik zegoen

gizarte-antolamendua, eta gizarte-desberdintasunak eta on-

gizateari dagozkion desberdintasunak sortu ziren biztanleen

artean. Denboraren joanean, gutxi batzuk agintari bihurtu

ziren, eta gehienak agintepekoak.

Neolitoko aurreramenduei esker, herrigune horiek handitu

egin ziren, gero eta konplexuagoak ziren, eta lehen hiriak

sortu ziren. Hiri barnean, elkarren ondoan bizi ziren esku-

langileak, merkatariak, apaizak, administratzaileak, solda-

duak, gizarte-klaseak, eta elkarren ondoan zeuden

aberastasuna eta pobrezia. Kultura-asmoak ere sortu ziren,

artea, idazkera, etab.

Historian zehar, herrialde guztietan eta garai guztietan hiriak

ez dira irizpide berberen arabera aintzat hartu, hala eta guz-

tiz ere, badira hainbat osagai komun, denboraren joanean

aldatu ez direnak: bizitzeko modu bat, ekonomia jakin bat,

etab.

67

Elikagai-soberakinen agerpena funtsezko elementua izan zen giza taldeekaurrera egin zezaten, eta era horretara, beren ahaleginak eta adimena,elikagaien bilaketan edo ekoizpenean ez ezik, beste gauzetan ere baliatu

ahal izan zituzten.

Ikerlariek alde handiak aurkitu dituzte garai hartako ehorzketetan.Hilen artean ere baziren gizarte-mailak. Hilobi batzuek

altxor handiak zituzten barruan.

Hirien barneko jarduera gero eta konplexuagoa egin zen, eta horrenondorioz, bizimodua ateratzeko modu berriak sortu ziren: eskulangileak,

merkatariak, etab.

Peña Larga (Elvillar) babeslekuko zeramika kardiala.

Planoan argi ikusten da non izan ziren gizakien lehenengo kokalekuak.Oasiak eta Tigris, Eufrates eta Nilo ibaien bazterrak hautatu zirenlehenengo bizilekuak kokatzeko eta nekazaritzan eta abeltzaintzan

jarduteko.

Hallstatteko (Alemania) nekropoliaren planoa. Inguruko gatz meategietakolangileen 200 hilobi baino gehiago aurkitu dira. Hilobi haien aurkikuntzakHallstatt-eko kultura neolitikoa ekarri zuen. Kultura haien lehenengo

kokalekuak gotortuta zeuden, eta lurra lantzeaz bizi ziren. Horrez gainera,brontzea eta burdina urtzeko teknikak ezagutzen zituzten. Nekropolitikhurbil arrokako gatz-meategiak zeuden, eta gatz hura ateratzeari eskeroparotasuna lortu zuten eta beste eskualdeetako biztanleekiko trukearen

bitartez balio handiko objektuak lortu ahal izan zituzten.

Hazilar Çatal HüyükCayonü Zawi Chemi

Shamidar

JarmoTepe Guran

Samarra

Ali Kosh

Uruk

Eridu

Tigris

Eufrates

Jeriko

BeidhaEl Faiun

MEDITERRANEO ITSASOA

KASPIARITSASOA

PERSIAR GOLKOAITSASOGORRIA

eta lan horren truke, lansari edo soldata bat ematen zieten.Eta horrela, gizarte-klaseak sortu eta bi talde nagusi bereiziziren: nagusiak eta mendekoak. Prozesu horrekin batera,esklabotasuna sortu zen. Gizarte-maila aberatsenen lur-sailetan eskulanaren kostuak merkatzeko modua izan zenesklabotasuna.

Lehenengo hiriak

Ikusi bezala, herrixka neolitikoak ez ziren babes natural hu-tsak, gizakiaren plangintzaren araberako gune eraldatuakbaizik. Lursail landuak elikagaiak ekoizteko eta bildutako eli-kagaiak, laborantzako tresnak, babeserako materialak, etab.gordetzeko lekuak. Gizarte haiek gai ziren, halaber, talde-lana antolatzeko, eta baita baliabide hobeak eta baliabidegehiago lortzeko ere.

Gizakiaren aurrerakuntza izan den aldaketa kualitatibo horrihiri-iraultza esan izan zaio. Eufrates, Tigris eta Nilo (EkialdeHurbila) ibaien inguruko oasietan kokatu ziren, hain zuzenere, hiri-zibilizazioen lehenengo haziak (Kristo aurretik laumila urte, gutxi gorabehera). Geroago, Asian, Amerika Er-dialdean eta Hegoaldean sortu ziren era horretako kokale-kuak.

Lehenengo hiriguneetan harresiak, kaleak, eraikin publi-koak, tenpluak, azokak, etab. eraiki ziren, eta kontsumo-gune handiak bihurtu ziren. Bertako biztanleak, bestalde,hainbat zereginetan espezializatu ziren, nekazaritzarekin,abeltzaintzarekin edo arrantzarekin lotuak guztiak.

Lehenengo aglomerazio haiek inguruko eremuen zentrodinamizatzaile bihurtu ziren, gainera. Eta horietako askokmilaka urte iraun dute.

Eraikuntza egonkorragoak eraikitzen hasi ziren, harriaz etaadobeaz baliatuta.

Hiriak, erakarpenguneak

Lurra lantzeko ezinbestekoa da ura. Neolitoko gizarteek eza-gutzen zituzten metalak, gurpila, gurdia, arraunontziak etabelaontziak, eta gai ziren, lanaren antolamenduaren bitar-tez, gehiago eta hobeto ekoizteko. Janarien zati bat talde-lanaren bitartez eraikitako biltegietan pilatzen zen. Horrela,aro berri bat sortu zen ekonomian: nekazaritzaren ekoiz-pena handitu egin zen, soberakinak pilatzen hasi ziren etabiztanleria ugaldu egin zen, eta baita hiriaren nagusitasunteknikoa eta militarra bermatzen zuten produktuak ere.

Hiriak produktuak trukatzeko gune bihurtu ziren. Harajoaten ziren inguruko nekazariak eta artzainak beren so-berakinak (elikagaiak edo nekazaritzako edo abeltzain-tzako soberakinak) produktu manufakturatuekin tru-katzeko: zeramika, metalezko gaiak, etab. Era horretara,hirietan, nekazaritzan eta elikagaien ekoizpenean jardu-teaz gainera, artisau eta merkatari ugari biltzen hasiziren. Merkatari horietako batzuk hiri batean produktuakerosi eta beste batean saltzen hasi ziren; horrela sortuziren merkatari ibiltariak eta lehenengo merkataritza-bideak.

Zenbait hirik lortu zuten aberastasuna, ordea, beren kal-terako izan zen, mendean hartzeko saioak egiten zituztentaldeak erakarri baitzituzten; horregatik, babeserako erai-kinek, hau da, harresiek, garrantzi handia hartu zuten.

Hirietako bizimodua

Denborarekin, hiri haietako batzuk asko hazi ziren, etaospe eta tamaina handia lortu zuten. Bertako agintariakantolamendu-lanetan hasi ziren, eta azpiegiturak eraikitzenhasi ziren: babeserako harresiak, jauregiak, tenpluak, par-keak edo ura eramateko sistemak. Baina lan haiek guztiekkostu bat zuten, eta kostu hori hirietako biztanleen arteanedo zerbitzu haiek erabiltzen zituztenen artean banatzenhasi ziren, bakoitzaren aukeren arabera. Horrela sortuziren zergak.

Bestalde, biztanleriaren hazkundearekin, gizarte-mailensorrerarekin eta jabetza pribatuarekin batera, hainbatarazo sortu ziren elkarbizitzaren alorrean. Sor zitezkeengatazkei irtenbidea emateko asmoz, lehenengo legeaksortu ziren, eta haien bitartez, herritarrek hainbat jokabide-arau bete behar zituzten. Ezagutzen ditugun lege zaharre-nak “Hammurabiren Kodea” delakoan biltzen dira; K.a.1960. urte inguruan aldarrikatu ziren.

Hiriaren definizioa

Hiri gehienek, bai ezagutzen diren kokaleku zaharrenek baiEuropako XIX. mendeko industriagune handiek edo gauregungo hiri modernoek, hainbat ezaugarri komun dituzte:bertan bizitzeko erabakia hartzen duen jendea; bertako bizi-tza, bai jokabideari dagokionez bai antolamenduari dago-kionez, antolatzen duten arauak; eta arau horiek betearazteazarduratzen diren agintariak.

68

69

8. Legea. Norbaitek idi bat edo behi batedo asto bat edo txalupa bat lapurtzenbadu, eta lapurtutakoa tenpluen edoestatuaren jabetzakoa bada, hogeitahamar bider haren balioa itzuli beharkodu. Hiritar batena baldin bada, hamarbider haren balioa itzuliko du.132. Legea. Emakume batek bestegizon batekin harremanak dituela-etaesamesak zabaltzen badira, horren fro-garik ez badago ere, emakumeak bereburua ibaira botako du, bere senarra-ren maitasunagatik.170. Legea. Gizon batek haurrak balitulehenengo emaztearekin eta bere eskla-boarekin, eta inoiz esango balie eskla-boaren haurrei: “Ene haurrok!”, horinahikoa litzateke aurreneko emaztearen

Gordon Childe historialariak, bere “Zibilizazioaren jato-rria” lanean, aurreneko hiriek zeuzkaten elementuei bu-ruzko iritziak ematen ditu:

1. Baziren haietan ogibide askotan espezialistak zirenak:funtzionarioak, garraiolariak eta apaizak. Enplegu ho-rietan lan egiten zutenek beren zerbitzuak elikagaientruke aldatzen zituzten, eta horrek hirira erakartzen zi-tuen nekazariak.

2. Hiriak Neolitoko herriak baino handiagoak baziren ere,biztanleek espazio gutxiago zuen.

3. Batzuek artelanak egiten pasatzen zuten denbora, edobizitza errazagoa eta erosoagoa egingo zuten berrikun-tzak asmatzen.

4. Negozioetako kontuak eramateko, idazkera eta zenba-kiak asmatu ziren. Era horretan, kontuak truka zitez-keen eta baita gorde ere, kontrolatzeko.

5. Era berean, geometria, astronomia eta matematika as-matu ziren.

6. Hirietako agintariek, izan erlijiosoak izan politikoak,zergak kobratzen zituzten eta pilaturiko aberastasunaadministratzen zuten.

7. Agintariek beren boterea inposatzen zuten, eta ba-tzuetan, hiriko mugak ere gainditzen zuten.

8. Hiriek, sarritan, monumentu handiak eraikitzen zituz-ten, aberastasuna eta boterea erakusteko.

9. Merkataritza funtsezkoa zen, eta distantzia handietanere egiten zen.

10. Alde handia zegoen aberatsen eta behartsuen artean,ez bakarrik bizitzeko baliabideei eta izan zitezkeen bi-tartekoei zegokienez, baita eskubide, betekizun, pribi-legio, askatasun eta abarrei zegokienez ere.

Hammurabiren Kodea (K.a. 1760)

Hiriaren sorrera

haurrekin berdintzeko. Aita hiltzen de-nean, beraz, lehenengo emaztearen etaesklaboaren seme-alabek bidezko mo-duan banatuko dituzte aitaren heren-tziaren ondasunak, baina lehenemaztearen oinordekoak zati handia-goa jasoko du.196. Legea. Seme batek aita jotzenbadu, eskua moztuko zaio.196. Legea. Norbaitek aristokraziakokide baten begia suntsitzen badu,haren begia suntsituko da.198. Legea. Plebeio baten begia hon-datzen badu, isun bat ordainduko du.199. Legea. Esklabo baten begia sun-tsitzen badu, esklaboaren balioarenerdia ordainduko dio haren nagusiari.

Antzinako kulturetan, jainkoek agintzen zizkieten legeak gizakiei. Kasu honetan, Samash jainkoa izan zen legeak Babilo-niako Hammurabi erregeari eman zizkiona (K.a. 1790-1750).

Kodean grabatutako 282 legeetan, eguneroko bizitzako hainbat gai arautzen ziren: soldatapeko lana, merkataritza, alo-kairuak, oinordetzak, jabetza, lapurretak, hilketak, etab. Bertan hiru “gizaki” mota bereizten dira: askeak, esklaboak eta zer-bitzariak.

Emakumeak gizon baten ardurapean agertzen dira beti, hau da, senarraren, aitaren edo beste senideren baten ardurapean.

Ikus ditzagun lege horietako batzuk.

Denok dakigu zer den hiri bat, ez da erraza, ordea, hirigunebat zergatik den hiri edo zergatik ez azaltzea. azaltzea zer-gatik den hirigune bat edo ez hiria. Hori kontuan hartuta, biirizpide nagusi dituzte bereizketa hori egiteko.

a) Irizpide kualitatiboak

– Hiria landaren aurrez aurreko terminoa:

• Ortega y Gasset: “Hiria landaren ukoa da”.

• AEBetako 1950eko errolda, etxe multzo bat hiritzathartu ahal izateko derrigorrezko baldintzak aipatzen di-tuena: “Nekazari ez diren langileek konderrian enple-gaturik dauden langileen bi heren hartu behar dituzte,gutxienez”.

– Hiria, oroz gain, giza kokalekua da, muga zehatzak di-tuena; zenbait kasutan, muga horiek fisikoki ere nabar-mentzen dira (harresiak).

– Hiriak hiri-kultura bat hartzen du bere baitan, aurrera-kuntzan, teknologian, garapenean, modernizazioaneta beste hainbat baliotan oinarritua.

– Hiriak lurralde-eragina izaten du inguruan duen eremubaten gainean.

– Hiriek hiri-paisaia berezia dute. Paisaia horren ezauga-rri nagusia eraikinak, kaleak, eremu libreak, etab. nahas-turik dituen eremu eraikia izaten da.

b) Irizpide kuantitatiboak

– Hirian bizi diren biztanleen kopuruari dagozkion irizpideakdira. Herrialde eta organismo bakoitzak bere irizpide be-reziak erabiltzen ditu hirigune jakin bati hiriaren kategoriaemateko.

Hiri esaten zaio, oro har, pertsona kopuru handia biltzenduen edo jende kopuru handiaren bizileku den guneari (ko-purua, ordea, aldatu egiten da herrialdeen eta kulturen ara-bera).

Hirigune bateko biztanleak noiz bizi diren hiri batean etanoiz ez esatea, ikusi dugun bezala, oso gauza konplexua da,ez baita soilik kontuan hartu behar biztanleen kopurua edohiriak hartzen duen neurria, alegia, badira aintzat hartu be-harreko beste eragile batzuk ere, gai honetan aztertuko di-tugunak.

Hiriaren nahitaezko elementuakHiri bat sortzeko arrazoiak, bertan egiten diren jarduera na-gusiak eta betetzen dituzten funtzioak ez dira beti berdinakizaten, eta denboraren joanean ere aldatu egiten dira.

Ikusi bezala, Neolitoko hiriguneak bi motor eragile nagusi-ren ondorioz hazi ziren: nekazaritza/abeltzaintza eta merka-taritza. Oinarrizko jarduera horiek giza kulturarengarapenarekin batera hedatu ziren. Gaur egungo hirietan,industriak eta zerbitzuek hartzen dituzte funtzio eragile ho-riek.

Ikusi bezala, hiriguneen sorrera eta iraupena honako alderdihauei lotuta egon da historian zehar:

a) Biltegietan gorde zitezkeen elikagaien soberakina,eta jatorrizko bizilekuetako herritarren premiak ase-tzeko lehengaien ugaritasuna, hala nola zura, harria,etab.

b) Hiriko bizitza eta jarduera antolatzeko aukera emanzuen gaitasun teknologikoa: babeserako eta garraio-rako, hornikuntzarako baliabideak, teknologia berriak,erreminta berriak, etab. Hirigune barruan lanak etaekoizpena modernizatzeko, errentagarri bihurtzekoeta arintzeko aukera ematen zuten tresnak, azken ba-tean.

c) Antolamendu sozial eta politiko egokia.

d) Antolamenduaren ondoriozko dinamikak idazketasistemaren bat sortzeko beharra eragin zuen, hau da,kontuak egiteko eta hirira sartzen ziren eta hiritik ir-teten ziren ondasunak erregistratzeko aukeraemango zuen sistemaren bat.

Aurrerakuntza teknologikoa izan da Historian zehar aldatuez den ezaugarrietako bat, hirietako jardueraren osagai di-namizatzailea baita.

Lehenengo hiriguneak agertu zirenetik gaur egun arte, hi-riak aldatuz eta bilakatuz joan dira. Bilakaera hori nolakoaizan den aztertuko dugu.

Antzinako hiriak

Mesopotamia (ibaien arteko lurraldea). Horrela esatenzaio Tigris eta Eufrates ibaien arteko eskualde historikoari;gaur egungo Irakeko basamortu ez diren guneei dagokio.K.a. 6000. eta 5000. urteen bitartean, Neolitoarekin ba-tera, nekazaritzak eta abeltzaintzak nagusitasuna hartu zutenmantenurako jarduera gisa, eta bizimodu sedentarioa na-gusitu zen. Ekoizpen-teknika berriekin batera, lehenengo hi-riak sortu ziren: Yarim, Umm Dabaghiyah eta Uruk.

Hainbat eraikuntza daude antolamendu modu berri horrenerakusgarri: ubideak, ura lur ongarrituetan barrena bana-

70

71

1958an, espedizio ingeles batek, James Mallaart-ek zuzendu-

rik, antzinako hiri hau aurkitu zuen Anatolian (Turkia). Hi-

riaren hondakinak Harri Aroan garatu zen nekazaritza-

kulturaren lekuko dira. Lehenengo etxeak duela 9000. urte

ingurukoak dira, baina hiriaren unerik oparoena K.a. 6000.

urte inguruan iritsi zen; metala erabiltzen hasi aurretik desa-

gertu zen betiko. Ibai baten ertzean zegoen eraikia, eta ingu-

ruan obsidianazko meatzeak (kolore iluneko eta beira

itxurako sumendi-harria), kobrezkoak eta marmolekoak zeuz-

kan, bertako biztanleek ustiatzen zituztenak. Gezi-puntak,

dagak, kalizak, eta ispilu moduan erabil zitezkeen objektu ba-

tzuk aurkitu dira, material horrekin eginak.

Hirigunearen inguruan ubideak eta labore-sailak ureztatzeko

sistemak zeuden. Lanaren antolamendu egokiak eta eskulan-

gintzaren espezializazio-maila handiak asko lagundu zion hi-

Richard Pacocke ingeles gotzainak, Testamentu Zaharrean ai-patzen diren lekuen arrastoen bila zebilela, Jerikoko hiria izanzenaren kokalekua aurkitu zuen 1745ean. Ordudanik, arkeo-logia-indusketa ugari egin dira, eta haiei esker “munduko hirizaharrentzat” hartzen denari buruzko aski datu ezagutu ahalizan ditugu.

Gaur egun ditugun datuen arabera, duela 12.000 urte bazi-ren, dirudienez, Jerikoko oasira joaten ziren giza taldeak. Ba-sauntzen, gazelen eta hartzen ehiztariak ere joaten zireninguru horretara tarteka-tarteka.

riaren garapen harrigarriari. Unerik gorenean, hiria hamabost

hektareatik gora izatera iritsi zen, eta sei mila biztanletik gora

bizi ziren bertan.

Çatal Höyük-eko etxebizitzak eta eraikin publikoak maila ba-

karrekoak ziren eta oin laukizuzenekoak; teilatutik zuten sa-

rrera.

K.a. X. mendetik aurrera hartu zuten leku honetan bizilekuiraunkorra giza talde batzuek. Ezagutzen den Jerikoko erai-kinik zaharrena etxe obal bat da, K.a. 9250 inguruan erai-kia.

K.a. 7000. urte inguruan Jeriko jadanik hiri handi bat zen,ia lau hektareakoa, oin zirkular edo obaleko etxebizitzaketa harresi sendo, lodi eta altu bat zituena, bertako biz-tanleak babesteko. Betunaren, gatzaren edo sufrearen sa-lerosketak izan zuen garrantziak bultzatu zuen hazkundehori, dirudienez.

Çatal Höyük

Jeriko

tzeko; harresiak, hiria babesteko; biltokiak, taulatxo siste-marekin kontuak egiteko; tenpluak jainkoentzat, eta etxeakgizakientzat; etab.

Garai hartan, gizartea berdintasunean oinarritua izangozen, seguru asko, eta agintariak ondasun komunen admi-nistratzaile hutsak izango ziren. Hiri haietako hondakin ar-keologikoak aurkitutako moduak bermatu egiten du tesihori, izan ere, bertako eraikinetan ez da hierarkia arrasto-rik ikusten, eta etxebizitza guztiak estatus berekoak dira.Eraikin horitarako, adobeaz gainera, beste material batzukere erabili izan ziren, kareharria, esaterako.

K.a. III. milurtekoaren inguruan, Mesopotamiako hiriek es-tatu independenteak osatu zituzten, eta elkarren arteanborrokan hasi ziren, bi ibaien arteko lurrak, Tigris eta Eu-frates ibaien artekoak, berenganatzeko asmoz. Botere po-litikoa eta botere erlijiosoa parekatu egin ziren etaerrege-jauregiek tenpluaren garrantzia hartu zuten.

Sumeria. Antzinako Mesopotamiaren parte bat hartzenzuen Sumeriak. Sumeriarrek K.a. 3500. urte inguruanhartu zuten bizilekua bertan. Garai hartan asmatu ziren gur-pila (K.a. 3500), eltzegilearen tornua eta idazketa (K.a.3200). Aurrerakuntza teknologiko haiek funtsezkoak izanziren gizakiaren etorkizunerako, eta haiei esker izan da Su-meria lehenengo Zibilizazioa, letra larriz.

Sumeriar hiriak handiak izaten ziren, oro har. Ur hiriak, esa-terako, 100 hektarea hartzen zituen eta milaka biztanle iza-tera iritsi zen. Sumeriar hiriek harresiak eta zulo bat izatenzuten inguruan, babesteko eta naturatik bereizteko. Landaere aldatu egin zen. Zelaiez, soroez eta fruitu arbolez be-teriko paisaia artifiziala nagusitu zen, ureztatzeko ubidee-kin; lur haiek taldean lantzen eta administratzen ziren.Hiri-eremua, berriz, banakako ondasunetan banatuta ze-goen. Tenpluak erraz bereizten ziren etxeetatik, handiagoakbaitziren; lehenengo dekorazio-seinaleak sortu ziren: mo-saikoak.

Egipto. Mesopotamian gertatu bezala, K.a. seigarren mi-lurtekoaren inguruan, Saharako basamortutik etorritakotribu nomadak Nilo ibaiaren bazterretan eta oasietan ko-katzen hasi ziren, eta nekazaritza lantzen hasi ziren. K.a.3050. urte inguruan, herrialdea bateratu egin zen. Ber-tako kulturak eta ohiturek sustrai sendoak zituzten, eta berehorretan iraun zuten 3000 urtez, gutxi gorabehera. Kul-tura-berdintasun horrek batasun politikoa ekarri zuen, kla-nen arteko borroka-garai baten ondoren.

Kristo aurreko hirugarren milurtekoaren inguruan, faraoiaez zen Jainkoaren ordezkari, Jainkoa bera baizik, eta harkziurtatzen zuen lurraren emankortasuna, Nilo ibaiarenemariaren bitartez. Jainkozko ahalmenari esker, herrialdeosoa hartu zuen mendean, eta Mesopotamiako subira-noek baino soberakin gehiago jasotzen zituen. Soberakinhoriekin hiria eraikitzen zuen, baina, batez ere, bere hilo-bia prestatzen zuen, betikotasuna ziurtatu ahal izateko. Ha-rriko monumentu haiek jainkozko hiri bat osatzen zuten,herritarren hiriaren guztiz bestelakoa, azken horiena adrei-luz egina baitzen.

Nekazaritza Nilo ibaiaren zikloaren mendekoa zen, dike,urtegi eta ureztatzeko ubide-sistema batean oinarritua.Garia, garagarra eta lihoa biltzen zituzten batez ere, etailarrak, dilistak, porruak, luzokerrak, mahatsak, datilak etaurazak landatzen zituzten. Egiptoarrek soberakin handiakzituzten, eta haiek trukatuz, beste hainbat produktu lortzenzituzten: intsentsua, zura...

Grezia. Brontze Aroaren amaiera aldean, Grezia estatuberegain txikietan zegoen zatitua, polis izenekoetan. Ge-rrari-familiek agintzen zuten haietan. Estatu aberatsakziren, eta itsasoa hurbil zegoenez, itsas merkataritza ga-rrantzitsua zuten. Burdinaren kulturaren garapena, idaz-keraren eta alfabetoaren sorrera, txanponen irartzeaeta itsas trafikorako kokagune egokia zirela medio, polishaiek garapen handia izan zuten, eta kultura berri bat sortuzuten, Europako kultura-tradizioaren oinarria izan zena.K.a. V. mende inguruan izan zuten hiri haiek oparotasunikhandiena.

Polisa, jatorriz, muino txiki baten magala zen, eta bertanbabesten ziren nekazariak etsaietatik. Denborarekin, ha-rresi batez edo gehiagoz gotortu zuten gune hura. Muino-aren gailurrean jainkoen tenpluak egoten ziren (Akropoliizenekoak), eta beheko aldea harreman zibilei eta merka-taritzari eskainia izaten zen. Erakunde sail baten bitartezkudeatzen zen hiria:

– Etxe komuna. Bertan eskaintzen zitzaizkion jainkoarisakrifizioak, eta bertan ospatzen ziren errituzko oturun-tzak. Aldareak eta suak osatzen zuten parte nagusia,eta sukalde bat eta hainbat jantoki ere izaten zituen, os-pakizunetarako erabilia. Suak beti piztuta egon beharzuen.

– Nobleen kontseilua. Hiritarren biltzarraren ordezka-riak ziren nobleak, eta areto estali batean bildu ohi ziren.

72

73

Babilonia, erdigunearen planoa eta gazteluaren ikuspegia. BabiloniaHammurabiren erregetzaren kapitala izan zen, eta K.a. 2000. urtean

antolatu zen. Angelu zuzenaren forma zuen, 2.500 x 1.500 metrokoa, etabi zatitan banatzen zuen Eufrates ibaiak. Hiri osoa zegoen geometriaarauen arabera marraztua eta esparru zentrokideez osatua: kanpoaldeanedonor ibil zitekeen, baina, barrualdean, apaizak eta erregea besterik ez.K.a. VI. mendean, Nabukodonosor II.a erregeak, Amitis emazteari zionmaitasuna erakusteko, Lorategi Zintzilikari ospetsuak eraikiarazi zituen.

Antzinako Egiptoko piramideak zirraragarriak dira beren neurri etahanditasunagatik, batez ere beste eraikinekin alderatzen badira.

Harrigarria gertatzen da eraikin horiek antzinako faraoien hilobi izatekoeraiki izanak.

Zigurata antzinako Mesopotamiako eraikuntza zen, adreilu egosiz egina.Jainkoen bizitoki izateko funtzioa betetzen zuen, eta apaizek baino ezinzuten barrura sartu. Litekeena da Biblian aipatzen den Babelgo Dorre

mitikoa zigurat bat izatea.

150 m

100 m

50 m

Akropolia edo hiri altua, hiriko gurtzagune nagusienegoitza zen. Atenasen tenpluak greziar kulturarensinbolo eta arkitektura-eredu bihurtu dira.

Atenasko Akropolia1. Beulé Atea2. Agriparen Monumentua3. Atenea Nikkeren Tenplua4. Propileoak5. Atenea Higearen Santutegia6. Partenoia7. Erecteiona8. Zeus Polieusen aldarea9. Apoloren Santutegia10. Dionisoren antzokia11. Eumeneren Stoa12. Herodes Anticoren Odeion

15

6

9

11

8

7

10

4

2

3

12

Askatasunaren estatuaNew York

Koloniako katedrala,Alemania

Taj Mahal,Agra, India

San Pedro,Erroma, Italia

Big Ben,Londres

Piramide mailakatua,Saqqara

Keopseko Piramide handia Kedrénekopiramidea

Mikerinosekopiramidea

Piramide makotua

– Hiritarren biltzarra, merkatuaren plazan edo leku irekibatean (agora izenekoan) elkartzen zena.

Hiri-estatu haietako biztanle kopurua txikia izaten zen. Pe-riklesen garaian (K. a. V. mendea), esaterako, Atenasek40.000 biztanle zituen, eta beste hiru hiri baizik ez zeuden20.000 biztanletik gorakoak. Neurri politiko baten bitartezkontrolatzen zen hirien hazkundea. Hiria hazten zenean, es-pedizioak antolatzen ziren, kolonia berriak eratzeko asmoz.Hiriek gudaroste bat osatzeko adina jende behar zuten; halaere, biztanle kopuruak ez zuen biltzarren ohiko funtziona-mendua kaltetzeko adinakoa izan behar; herritar guztiakezagutzeko edo ordezkariak hautatu ahal izateko modukoaizan behar zuen.

Hiriak, ikuspegi horretatik, osotasuna lortu zuen, parte in-dependente edo itxirik gabe. Etxe guztiek egitura berberazuten, ez, ordea, neurri bera. Hiriaren espazioa hiru parte-tan zatitzen zen: esparru pribatua, esparru sakratua (ten-pluak) eta esparru publikoa (bilera politikoak, antzerkia,etab. egiteko guneak, salerosketan, kirolean, etab. aritzekolekuak). Azkenik, hiriak lotura estua zuen izadiarekin, pai-saia errespetatzen baitzuen eta hartan egoki txertatzen bai-tzen, eta elementu berri bat ere ekarri zuen: zabalkundeaegiteko modua. Zabalkundea ez zen hiria apurka-apurkahandituz egiten; aitzitik, erakunde berri bat sortzen zen, hiriberri bat, eta zaharrari eransten zitzaion.

Idazkera, nahitaezko asmakaria

Lehen ere ikusi dugunez, aurreneko hiriek etengabe egu-neratu behar zuten. Hiri horietan gero eta jende gehiago el-kartzen zen, gero eta jarduera ekonomiko gehiago sortzenziren, eta elkarbizitzarako zailtasunak ere gero eta ugaria-goak ziren; horren guztiaren ondorioz, ezinbestekoa zen el-karbizitza zibikoa eta baketsua lortzeko moduak bilatzea.Idazketa izan zen ekarpen nagusia.

Idazketaren sorrera

Suaren aurkikuntza alde batera utzita, asmakari gutxi izandira idazketaren sorrera bezain erabakigarriak gizadiaren-tzat. Komunikatzeko asmoarekin sortu bazen ere, idazketariesker, gure pentsamenduek hitzek baino gehiago irautendute. Horregatik, zenbait pentsalarik “gizakiaren oroimen”gisa definitu dute idazketa.

Lehen idazketa-saioak orain dela 5.000 urte inguru eginbide ziren, Ekialde Erdikoan, Mesopotamia inguruan. Ga-

rapen ekonomiko handiko garaia zen; laboreen nekazari-tzak eta ganaduaren hazkuntzak gero eta garrantzi handiagozuen, eta ezinbestekoa zen ondo kontrolatzea zenbat pro-duktu zeuden, zenbat saltzen ziren eta zenbateko etekinaematen zuten. Apaizek uztak biltegiratu, kontrolatu eta ba-natzeko eginkizuna zuten, eta horrez gainera, eraikin eta az-piegitura handien balioa kalkulatu behar zuten; hala, sortzenziren aberastasun guztiak erregistratu eta zenbatu beharzirela pentsatu zuten.

Buztina freskoko pieza txikiak izan ziren idazteko lehenengoeuskarriak; horien gainean markak, marrazki sinbolikoak,egiten zituzten produktuak erregistratzeko (ardiak, garia, ga-ragarra, etab.). Ondoren, zenbatutako unitate bakoitzeko,hozka bat egiten zen. Idazketa modu horri piktograma bi-dezkoa esaten zaio (“pictus” hitzak marrazkia esan nahi dulatinez, eta “gramma” hitzak letra grezieraz).Dena dela, piktografiaren bitartez zenbakizko kalkuluak etagutxi gehiago egin zitekeen, hau da, ez zen nahikoa me-zuak emateko eta ideiak adierazteko. Sumeriarrek as-matu zuten objektuak irudikatu ordez hotsak irudikatzekomodua, eta haiek izan ziren letren aurrekariak. Ikur bakoi-tzak hots bat irudikatzen zuen eta ziri batekin irudikatzenzen; idazkera kuneiformea esan zitzaion. K.a. 3000. urteinguruan, Mesopotamia osoan zegoen zabalduta ziri for-mako idazketa sinbolikoa. K.a. 1500. urtea arte itxaronbehar izan zen, ordea, lehenengo alfabetoa ikusteko.

Egiptoar hieroglifikoak

Egipton K.a. 3000. urte inguruan hasi ziren idazketa era-biltzen, Mesopotamian hasi ziren garai bertsuan eta premiaberberen ondorioz, seguru asko.

Egiptoarren idazketa hieroglifikoa, sortu zenetik beretik, li-luratuta utzi ditu ikerlariak, oso berezia eta konplexua baita.Greziarrek jarri zioten izena, oso erakargarria baitzen be-raientzat, eta horregatik jarri zioten “hieroglifiko” izena, hauda, “irudi sakratuak”. Idazketa mota horren erakusgarriugari iritsi dira gaur egun arte tenpluetako hormetako, hilo-bietako, obeliskoetako edo hileta objektuetako grabatuenbitartez.

Egiptoarrek idazketa hieratikoa edo demotikoa ere era-bili zituzten. K.o. IV. mende inguruan, greziar alfabetoa era-biltzen hasi ziren, eta horren ondorioz, bazterrera utzi zirenidazketa tradizionalak.

74

75

Sikuloko Diodorok, K.a. I mendean bizi izan zen historia-lari grekoak, Semiramis erreginaren elezaharrari buruzidazten du, hari egozten baitzaio Babiloniako hiriaren go-bernua K.a. 1.000 urte inguruan. Kontaketaren parte ba-tzuk, argi dago, gehiegikeria badira ere, dokumentuakondo agerian uzten ditu lehen hirietako gobernariek berenindarra erakusteko egiten zituzten ahaleginak.

“Semiramisek, zeina izadiak gauza handiak egiteko ahal-menaz hornitu baitzuen, eta tronuan bere aurrekari izan-dakoak zuen fama gainditu nahi baitzuen, Babiloniakohiria handitzeko asmoa hartu zuen. Helburu horrekin,mundu ezagun osoko arkitekto eta eskulangile hoberenakelkartu zituen, eta obrak hasteko beharrezko prestakuntzaguztiak egin zituen. Bi milioi gizon baino gehiago bildu zi-

Mesopotamiako idazkera.

Sumeriar gudu-orgak (Ur hiriaren estandartea).

tuen, bere erresumako bazter guztietatik etorriak, eta la-nean jarri zituen bere helburua lor zezaten. Adreilu egosiakfabrikatu zituzten, eta haiek, betunarekin nahasturik, be-rrogeita hamar besabeteko* harresi bat eraikitzeko balioizan zuten. Goiko partea hain zen zabala, non bertatik bizaldi-gurdi joan zitezkeen elkarren ondoan jarrita.

Eufrates ibaia hiriaren erdi-erditik igarotzen zenez, harre-siaren zabalera bereko kai bana eraiki zen bi ertzetan, etakai haietan berrehun eta berrogeita hamar dorre banatuziren. Era berean, Semiramisek bi jauregi eraiki zituen,ibaiaren alde banatan.

* Besabete bat, besoak ahalik eta gehiena zabaldurik, besoaren mutur batetik besteradagoen distantzia da.

Hieratikoa

Hieroglifikoen bidezko transkripzioa

Demotikoa

Hieroglifikoen bidezko transkripzioa

Egiptoar idazketa hieroglifikoaren adibideak.

Idazkeraren lehen euskarria buztin freskozko ohol txikiak izan ziren,puntzoiekin markatzen zirenak.

Bauer eta Virolleaud ikerlariek, antzeko bost objektu aztertuz, Ugaritalfabetoa dezifratzea lortu zuten; alfabeto horrek hogeita hamar ikur ditu.

Babilonia

76

1. Aurreko orrialdeetan irudiak analizatzeko azaldu dugunprozedura kontuan harturik, azter ezazu 2. irudi-orria, etaidatz ezazu zure iritzia zeure koadernoan.

– Zer aldaketa ikusten duzu aurreko irudi-orriaren ondoan?

2. Labur itzazu Neolitoko kulturaren ezaugarri nagusiak, etabila itzazu irudi-orrian ageri diren elementuetan.

3. Irudi-orriko zein partetan daude soberakinen agerpenarenondorio diren elementuak?

4. Egin 3. irudi-orriaren analisi bat.

– Zein dira, aurreko irudi-orriarekin alderatuz gero, berri-kuntza nagusiak?

5. Irakur itzazu, arretaz, Hammurabiren Kodearen artikuluak,eta saia zaitez galdera hauei erantzuten:

– Jende guztia modu berean tratatzen al da? Ba al da alde-rik emakumeak gaur egun tratatzen diren moduarekin?Argudia ezazu erantzuna.

– Zein dira gizarte horretan existitzen diren gizarte-mailaedo-talde nagusiak?

– 199. artikuluan isun bat jartzen da. Zeri ematen zaio ga-

rrantzia isuna jartzeko garaian?

6. Erantzun honako galdera hauei:

– Zer eragilek erraztu zuten lehen hiriguneen sorrera?

– Zergatik sortu ziren aurreneko hiriak ura ugari zen le-

kuetan?

– Zer esan nahi du esklabotza eskulana merkatzeko jaio

zela esateak?

– Zer harreman dago jabetza pribatuaren sorreraren eta gi-

zarte-klaseen jaiotzaren artean?

7. Azter ezazu Diodororen testua (75. or.).

8. Osa ezazu ardatz kronologiko bat ikasi ditugun data nagu-

siekin.

9. Azaldu edo definitu ondoko adierazpide hauek: akropolia,

agora eta polisa.

– Ur hiria, bikaintasun goreneko unean, 360.000 biz-

tanle inguru edukitzera iritsi zen.

– Babilonian zeuden antzinako munduko gauza mira-

garrienetakotzat hartu ziren “Lorategi zintzilikariak”.

Harresia 18 kilometro luze zen. 200.000 biztanle iza-

tera heldu bide zen.

– 1770. urtean Oxfordeko Unibertsitateko hebreerazko ira-

kasle batek ziriz egindako idatziak zeuzkaten zenbait ohol

txiki aurkitu zituen, eta “kuneiforme” esan zien. Ala-

baina, urte asko igaro ziren arrasto haien esanahia dezi-

fratu ahal izan zen arte.

– Henry Creswicke Rawlinson, 1846an, lanean hasi zen

idazkera kuneiformea nola dezifratu jakin nahian. Be-

rrogeita hamar urte geroago idazkera akadiarra dezifra-

tzea lortu zen, antzinako idazkera sumeriarretik eratorria,

zeina ezagutzen den idazkera mota zaharrena baita.

– Jean François Champolion egiptologo frantsesak,

1822an, lortu zuen aurreneko aldiz egiptoar hieroglifiko

bat dezifratzea.

– K.a. 3.500. urte inguruan gurpila agertu zen. Gurpila-

ren erabilera oso urrats garrantzitsua izan zen pro-

duktuen garraioan. Gaur egun ez da oraindik aurkitu

gurpila baino tresna hoberik salgaiak eta pertsonak le-

horretik garraiatzeko.

– Rosetta harria granito beltzeko estela bat da, 1799an

aurkitua; metro bat da luze eta 760 kg-ko pisua du.

Giltzarria izan da egiptoarren antzinako hieroglifikoak

dezifratzeko. Gainaldean idazkun bat du, laurogeita

hamabi lerrokoa, grezieraz eta egiptoeraz. Ptolomeo

V.a (K.a. 210 -181) faraoiaren dekretu bat da, hiru

idazketaren arabera idatzia: hieroglifikoa, demotikoa

eta hazbeteko greziera (letra larriz idatzia).

Bitxikeriak

Ariketak

77

2. irudi-orria

3. irudi-orria

Lehenengo hiri haiek haziz joan ziren eta urrun bizi zenjende ugari erakarri zuten: beren egoera ekonomikoa ho-betu, salerosketan jardun, hiriaren barneko bizimodu era-kargarrian parte hartu, etab. bilatzen zuten herritar haiek.

K.a. 5000. urtetik aurrera, hiri haietako asko eremu geo-grafiko handietako hiriburu eta erakarpengune bihurtuziren. Alexandria, Babilonia (milioi erdi biztanletik gora iza-tera iritsi zen), Atenas, Kartago, Damasko eta Erroma dira,besteak beste, K.a. I. mendearen aurreko hirigune handienadibideak.

Erroma, hiriburu handiaren adibide

K.a. IV. mendetik aurrera eta K.o. IV. mendearen bukaeraarte, erromatarrek Inperio handi bat osatu zuten; Erroma

zen inperioaren hiriburua. Hasieran txikia zen, apurka za-baltzen joan zen hiri-estatu bat. Inperioaren batasun politi-koa lortu zenean, Karakala enperadoreak erromatarherritartasuna eman zien inperioko biztanle guztiei. Mun-duaren zentro bihurtu zen, lortutako ospeari, eta, horrekinbatera, aita santuen egoitza izendatu izanari esker. Orain-dik ere ezaguna da garai hartan lortutako garrantzia argiadierazten duen esaldia: “Bide guztiek daramate Erromara”.

Mendeen joanean, inperioko hiriburu ez ezik, mundukomerkataritzaren, politikaren, kulturaren eta erlijioaren gunenagusia ere bihurtu zen Erroma. Zentralismo hori indar-tzeko, inoiz inongo botere politikoak zabaldu duen komu-nikazio-sarerik ikusgarriena (galtzada bikainak etaitsasbide seguruak) osatu zuen Erromak. Galtzadak lekurikbakartuenetara iristen ziren, eta haietatik igarotzen ziren sal-gaiak, soldaduak, mezulariak, bidaiariak, etab. Egiazko ar-teriak ziren, inperioaren bihotzera, Erromara, iristen zirenak.

Itsaso Atlantikoaren europar kostaldetik Ekialde Erdikoeremu kontinentaletara hedatzen zen lurraldearen ardatzbihurtu zen, hortaz, hiria. Ospea eta ezagutza eskuratu nahizuten politikari, merkatari, militar edo jakintsuek metropolihandira joan behar zuten, derrigorrezkoa zen Erromara jo-atea. Hiri irekia izan zen K.o. II. mendea arte; baina mendehorretan, barbaroen erasoen kontra defendatzen hasibehar izan zuen, eta harresi-gerriko bat eraiki zuen. 2.000hektareako eremua izatera iritsi zen. Hiriaren kanpoaldekoalorretan landetxeak eta nekazari-etxalde handiak zeu-den.

Milioi bat biztanletik gora izatera heldu zen Erroma.

Gizarte-banaketa

Hiriaren hasierako garaian bi herritar mota zeuden: askeaketa esklaboak. Erromatar gizartea, beste gizarte asko be-zala, gizarte-desberdintasunean oinarritzen zen. Bost gi-zarte-maila zeuden: patrizioak, plebeioak, esklaboak,bezeroak eta libertoak.

Patrizioak Erromako jatorrizko familiak eta haien ondoren-goak ziren. Haiek osatzen zuten goreneko gizarte-maila.Erromaren sorreraren oinarria ziren, eta eskubide osokoherritarrak ziren.

78

� 3. Hiria erdigune politiko gisa

GALDERA GILTZARRIAK

• Zerk eragiten du hirien hazkundea?

• Zergatik da Erroma garrantzitsua? Nolakoa zen egunerokobizitza hiri barruan?

• Erromatar herritar guztiak al ziren maila berekoak?

• Zein izan zen Erromatar Inperioaren zabalkundearen tresnanagusia?

• Zerk osatzen zuen Erromatar Inperioaren komunikazio-sarea?

• Noiz hasi zen eta noiz bukatu zen Erromatar Inperioa?


K.a. VI. mendetik aurrera, Erromako hiria, poliki baina etenikgabe, zabaltzen hasi zen, harik eta Estatu handi bat, inperioizugarri bat, sortu zen arte. Inperio hark Mediterraneo itsaso-aren kostalde osoa hartu zuen. Estatu hark gobernu mota jakinbat (errepublika lehenbizi eta inperioa gero), hizkuntza bat (la-tina) eta lege idatzi batzuk (zuzenbidea) osatu zituen, hau da,biztanle guztientzat balio zuen kultura propio bat: erromatar-tzea.

Erromatar Inperioak hiru elementu nagusitan oinarritu zuenbere lurraldearen kontrola: armada trebe eta oso abertzalebat, inperioaren bazter guztietara laster iristeko moduko ko-munikazio-sare bat (galtzadak) eta eskualde guztiak men-deratzen zituzten hiri-sarea.

79

Erroma Foroaren inguruan zegoen egituratua. Hantxe zeuden hiriko eraikinpubliko gehienak. Foroa zen hiriaren erdigunea, han biltzen zen Senatua,

han entzuten ziren epaileen auziak, han egiten ziren negozioak,merkataritza…

Erromako kaleetan sekulako jendetza eta denda eta zerbitzu ugari egotenzen, gaur egungo hiri gehienetan bezalaxe. Trajanoren merkatua horrenadibide egokia da. Barnean 150 saltoki baino gehiago zeuden, hainbatsolairutan antolatuta eta erdiko plaza batera ematen zuten guztiek: gaur

egungo saltegi handiak bezalaxe!

Antzinako Erromaren maketa. 1. Coliseuma. 2. Circus Maximusa. 3. Foroak.

Erromatar InperioarenlurraldeaGaltzadakItsasbideak

Erromatar galtzaden sarea izan zen Erromatar Inpe-rioa egituratu zuen osagai nagusietako bat. Erromatarlegioak batetik bestera joateko pentsatuak izan zirenhasieran, baina, denborarekin, helburu administrati-boetarako eta merkataritzarako ere erabili ziren. Bidepretoriarrak ziren nagusiak, Inperioko hiri nagusiak lo-tzen zituztenak, eta estatuak ordaintzen zituen horiengastuak. Tarteko zabalerako ibaien gaineko harrizkozubien eraikuntza izan zen berrikuntza nagusietakobat, eta orobat tunelen indusketa eta mendi-mazele-tako igarobideen eraikuntza. Via Apia zen ezagunena,Erromatik Bridisira zihoana.

1

2

3

Galtzaden eta itsas ibilbideen sarea, Inperioaren hedadura handieneko garaian (117. urtea)

Plebeioak, biztanleriaren zatirik handiena, errefuxiatu po-break edo nagusiekin haserretutako bezeroak ziren.

Esklaboak gerrako presoak ziren. Ez zuten inolako esku-biderik.

Bezeroak atzerritarrak edo errefuxiatu pobreak ziren, etapatrizio baten babespean bizi ziren: diruz laguntzen zieten,legearen aurrean defendatzen zituen, etab.

Libertoak aske gelditutako esklabo ohiak eta haien fami-liak ziren. Beren nagusi izandakoei lotuta jarraitzen zuten,bezero moduan.

Erromako bizimoduaren bikaintasuna

Erromako bizitzak, Inperioko beste hiri garrantzitsueneta-koen antzera, gaur egungo hiriburu modernoen distira bidezuen. Erromatar kale eta hiribideetan denetarik eskaintzenzen, eta gauzarik harrigarrienak aurki zitezkeen: tabernak,ostatuak, termak, bainu publikoak, parkeak, monumentuak,prostituzio-etxeak, azokak, denda txikiak, Inperioko bazterezkutukoenetatik ekarritako gai exotikoak saltzen zituztendendak, ikuskizun handiak anfiteatro, antzoki, zirku eta aba-rretan. Horrez gainera, premiazko azpiegiturak zituzten, bes-teak beste, estolda-sistema. Denetarik metropoli handikoherritarren eskura.

Aberatsak etxe handi eta dotoreetan bizi ziren, baina biz-tanle gehienak gela txikietan bizi ziren, zenbait solairukoeraikinetan.

Erroma, ekonomiaren erdigunea

“Urteko urtaro guztietan, baina udazkenean bereziki,itsasontzi asko iristen dira Tiber ibaiaren itsasertzeanamarratzera eta Erroma munduko merkaturik uniber-tsalena bihurtzen dute.

Sekulako salgai-zamak ikus daitezke bertan, Indiatik etaArabiatik ekarriak. Babiloniako ehunak eta urrutienekoherri barbaroetako bitxi ugari iristen dira Erromara, las-ter eta seguru. Erroman saltzen diren aleak eta elika-gaiak Egiptoko eta Siziliako soroetakoak dira, edoAfrikako lur landuetakoak. Horregatik esan genezakeErroman ikusi ez dena ez dela existitzen”.

AELIOREN HITZALDIA (I. MENDEA)

Aisia eta dibertsioa Erromatar Inperioan

Erromatar hirietan, herritarrentzako zerbitzuak garrantzihandikoak ziren, eta bereziki zuten garrantzia aisiaren alo-rreko zerbitzuek. Antzoki, terma, anfiteatro edo zirku ugarieraikitzen ziren.

Hiritarrak oso maiz joaten ziren ikuskarietara, batez ere gla-diadoreen arteko hil ala biziko borrokaldietara edota koa-drigen lasterketetara (lau zaldik tiratutako bi gurpildungurdia zen koadriga). Ikuskari haietako zenbaitek egunaketa egunak irauten zuten, eta publizitate handia eginez ira-gartzen ziren.

Inperioaren kontrola

Eraginkortasunez gobernatzeko, Erromak hiri sail bat eraikizuen, inperio osoan zehar banatuta. Hiri haiek beren ingu-ruko hiriburu politikoak izateko eginkizuna betetzen zuten.Haietako gobernua eta boterea erromatar klase politikoarenesku zegoen, eta hark hartzen zituen erabaki garrantzitsuak,kobratzen zituen zergak, egiten zituen eraikuntza-lan publi-koak, eta arduratzen zen bere lurraldearen barnean segur-tasunari eta ordenari eusteaz.

Edonola ere, erromatarren gudarostea izan zen hiri erro-matarren zabalkundearen eta kontrol politikoaren tresna na-gusia. Garai hartako herri eta zibilizazioetako gudarosteak,oro har, mertzenario profesionalez osatuak ziren eta ez zensoldaduen jatorria kontuan hartzen; erromatar gudarosteansartzeko, ordea, erromatar herritarra edo Erromaren men-deko herri batekoa izan behar zen, nahitaez. Soldadutza ha-mazazpi eta hirurogei urte bitarteko gizonek egin beharzuten.

Herritar aberatsenek zalditerian edo infanteria astuneanjarduten zuten, eta pobreenek, berriz, infanteria arinean.Beste herritarrak itsas armadan eta zalditerian aritzen ziren.Maila goreneko erromatarrek ez zuten soldaduska saihes-ten, hura egitea ezinbestekoa baitzen politikaren munduansartzeko. Kanpaina militar bat hasten zenean, zozketabidez hautatzen zen nork parte hartuko zuen. Soldaduei lan-sari bat ematen bazitzaien ere, ez zuten beren lurrak norkzaindu, eta kontuan hartuta kanpainak gero eta luzeagoak zi-rela eta erromatarrek gero eta denbora gehiago igaro beharzutela etxetik urrun, esklaboak erabiltzen hasi ziren, erro-matarrek ezin egin zituzten lanak egiteko.

Denborarekin, soldaduek konfiantza eta segurtasun gehienematen zien jeneralaren edo agintari militarraren mende jar-tzen ziren, eta hari leialtasuna eskaintzen zioten, soldataeta diru truke. Hori dela eta, jeneralak bihurtu ziren Erro-mako egiazko jabe.

Bestalde, konkista berrien ondorioz, bide-sare berriak etahiri-asentamendu berriak eraiki behar izaten ziren. Hiriak

80

81

– Gaur egun, antzinako Erromari dagokion monumentu-

eremuan ezin da lur-mailatik behera inolako egiturarik

edo garajerik eraiki. Erroma azpian zabaltzen den on-

dare historiko ugari eta garrantzitsua hondatzeko arris-

kutik babesteko hartu da neurri hori.

Sarritan, garrantzizko zerbitzuak emandako armadako kideei, nekazaritzan eta abeltzaintzan aritzeko moduko lurrak ematen zitzaizkien saritzat(fundusak). Denborarekin, bizigune horiek villa (hiribildu) bihurtu ziren, hau da, nekazaritzan jarduteko eraikin multzo handia. Hiribilduaren barruan hirueremu bereizten ziren: 1. Pars urbana edo familia noblearen eta konfiantza handieneko jopuen bizitokia. 2. Pars Rústica. Jopuentzako eta esklaboentzakoeraikinak, atseden hartzeko eta lurra lantzeko lanabesak gordetzeko erabiltzen zena. 3. Pars Flumentaria. Lanari loturiko eraikinak, hau da, eskortak eta

nekazaritzako produktuen biltegiak.

– “Erromatarrak, konkistako gerretan, objektu baliotsu edo lu-xuzkoez ez ezik, garrantzizkoa zen harrapakin mota batez ere ja-betzen ziren: gerrako presoak, militarrek beren etxeetatikatereak eta esklabo bihurtzen zirenak. Haietako batzuk soldadusartzen ziren armadan, eta gainerakoak merkatuetan saltzen zi-tuzten”.

J. BURIAN ETA J. JANDA. Erromatarrak eta haien inperioa

Erromatar Inperioaren antolamendu politikoa

Tribuen biltzarra hiritar libreekosatzen zuten, eta haiek honako

hauek aukeratzen zituzten:

Zenturien biltzarrak legea bete-tzen zela zaintzen zuen, eta honako

hauek aukeratzen zituen:

Patrizio nobleen biltzarrakerlijioaren gaineko auziak

erabakitzen zituen

EdilakTribunoakMagistratu zergariak

PretoreakKontsulakZentsoreak

Senatua: Legeak idazten zituen eta Erromako kanpo-politika zuzentzen zuen.

Zerbitzu publikoakPlebeioen defentsa (patrizioak ez zirenena)Ogasunaren administrazioa

Justiziaren administrazioaArmadako buruzagiak, Senatuko lehendakariak, egiazko estatuburuak.Moral publikoa eta senatarien aukera

Bitxikeriak

1

2

3

komunikabideetatik hurbil eraikitzen ziren. Eta etsaiengan-dik defendatzen eta hazkundea mugatzen zuten harresiezinguratzen zituzten hiriak. Akueduktuak, zubiak, ura ba-natzeko sistemak, eraikin handiak –Kuriaren antzekoak–,merkatuak, basilikak, antzokiak, anfiteatroak eta termakeraikitzen zituzten. Sarritan, eginkizun berberetan aritzenziren pertsonak kale berean elkartzen ziren, eta haiek ema-ten zioten izena kaleari.

Erromatarrek sortutako hirigune berrien jatorria bitarikoaizaten zen:

a) Kanpamentu militarrak, hiri bihurtzen zirenak.

b) Laborantzan eta abeltzaintzan oinarritutako kokalekutxikiak.

Kontuan hartu beharreko beste osagai bat fundusak ziren,eta hiribilduen sorrera ekarri zuten denborarekin. Nekaza-ritzaren inguruko kokalekuak ziren, ustiapen ekonomikoanoinarritutako unitateak ziren, eta gudarosteko soldaduak sa-ritzeko erabiltzen ziren.

Fundus garrantzitsuak aurkitu dira Ebro aldean eta Akita-niako lurretan; baita Faltzesen (Nafarroa) eta Kabrianaren(Araba) artean ere; eta orobat Ledearen eta gaurko Zan-gozaren artean.

Erromatar Inperioa Euskal Herrian

Zibilizazio klasikoak (feniziarrak, grekoak eta erromatarrakbereziki), beren merkataritza- eta kolonizazio-asmoek bul-tzatuta, mendebaldeko munduaren azken mugetarainoheldu ziren: Finis terrae (gaurko Finisterre, Galizian).

Erromatar historialariei esker, badakigu Euskal Herriraheldu zirenean bazirela sei tribu bertako lurretan bizi zire-nak: akitaniarrak, baskoiak, autrigoiak, karistiarrak, bardu-liarrak eta beroiak. Iberiar penintsulan aurreneko aldizlehorreratu ondoren (Anpurias, K.a. 218) hasi ziren erro-matarrak Euskal Herriko lurraldeetan sartzen. K.a. 179ansortu zuten Penintsulako aurreneko hiria, Graccurris (Al-faro), eta K.a. 178an heldu ziren Euskal Herrira. Pompae-loren sorrera da (gaur egungo Pamplona, Iruñea), K.a.75ean, lur hauen erromatartzearen daturik esanguratsuena.K.a. 56an Novenpopulania sortu zuten Akitaniako lurretan,eta K.a. 19an bukatu zen konkista, Pirinioak barne.

Erromatarrak zazpiehun urtez bizi izan ziren euskal lurretan,eta, hala, euskaldunek erromatartze-prozesu sakona biziizan zuten, eta hizkuntza galdu ez bazen ere, latinaren era-

gin handia izan zuen. Lurraldeotako biztanleek beretu egin

zuten konkistatzaileek zekarten zibilizazioa, eta baita haien

teknika ere (goldea). Erromatar estatua herri-federazio bat

zen ia.

Erromatartze-prozesuaren ezaugarri nagusia erromatarren

eta bertako biztanleen arteko harreman onak izan ziren. As-

kotan errekrutatu ziren baskoiak eta erabili ziren erromatar

legioetan, eta askotan parte hartu zuten Inperioko kanpaina

militarretan.

Erromak helburu ekonomikoak bilatzen zituen Euskal He-rrian: nekazaritza-gaiak, metalak eta esklaboak batez ere.

Erromak bi partetan zatitu zituen euskal lurrak:

a) Ager izenekoa, Ebro ibaiaren inguruan, lurraldearenhegoaldean; aise lantzen ziren lurrak zeuzkan, laboresailak bereziki.

b) Saltus izenekoa, iparraldean, sarbide zaileko eremua.Baso-eskualde bat hartzen zuen; Erromarentzako ezzuen baliabide interesgarririk, zenbait mineral eta es-klaboak eta mertzenarioak eskuratzeko aukera izanezik.

Erromatar hiri bat Araban

Trespondeko herrian (Araba), Zadorra ibaiaren ertzean,daude Euskal Herriko lurretako erromatartzearen hondakininteresgarrienetako batzuk. Veleiako erromatar “opiddum”izenekoa da, geroago bertako biztanleek Iruña esango zio-tena. Mendi-muino baten gainean dago, eta herri garrantzi-tsua behar zuen izan, bertan aurkitu den aztarna kopuruakontuan hartuz gero.

Karistiarren taldeko gune gotortu bat bide izan zen, hasie-ran. Toki ezin hobean zegoen, eta horregatik erabaki zutenerromatarrek bertan hiri bat eraikitzea. Astorga-Bordele ibil-bidean, distira handiko uneak izan zituen (flaviotarren ga-raia) eta 5.000 biztanle eduki zituela uste da.

Erromatar herri hori gure aroko I. eta II. mendeetan zehareraiki zen. Eraikin handiak zeuden bertan, kategoria han-diko estatua apaingarriak, luxuzko lanabesak, etab. Hasie-rako eraikuntzaren garaian, hiriak ez zeukan harresirik, eztadefentsarako babesgarri berezirik ere. Babeserako osa-gaiak K.o. III. mendetik aurrera eraiki ziren, eta, azkenean,1,5eko perimetroa zuen gerriko hesitu bat eraiki zuten.

IV. mendean gotorleku handi bat zen hiria, harresi sendo-sendoekin, eta 500 bat soldadu zeuzkan guztira.

82

83

Iruñako indusketetan aurkituriko gorputz-enborra (Arabako Arkeologia Museoa).

Iviliari eskainitako aldareko harria, Ereñokoharrobietatik ateratako marmolez egina.

Foruko elizako ataria.

Ledeako hirigunea, Irunberriko Arroilaren parean.

Iruñako “oppidum”aren harresia. Trespondeko erromatar zubia.

Deba

Inperioko azken mendeetan hiri erromatarretan harresi lodiak eraiki zirenarren, tribu barbaroek konkistatu eta arpilatu egin zituzten.

Euskal Herria erromatarren garaian.

Kokaeremuak

Gatzagak

Erromatar galtzada

AUTR

IGOI

AK

FlaviobrigaAreatza

Veleia(Iruñea)

Cabriana

KARISTIARRAK

Forua

Suestassium(Arcaia)

Deobriga

Goikolau

BARDULOAK

Tullonium

Alba Araceli

VEROIAK

Arenatza Bezares

Arroniz

Tricio

Lapurdum

Oiasso

BiturisOteiza

FaltzesAndelos

Calagurris

Gracurris

Turissa

Pompaelo

TarragaVillares

San EstebanFunes

La MosqueraSoto deRomaletes

Alesbes

ErcavikaCurnonicum

FiteroTuriaso

Cascatum

IluberriLedea Zangoitza

Cara

Nemanturisa

BASKOIAK

AquaeTarbellicae

Peryoade

Hasparren CarasaImusPyrenaeus

ILUR

OIA

K

84

Iruñeko hiriaren sorrera

K.a. 74. urtean, Kneo Ponpeio Magnok, Sertorioren kon-trako liskarretan, erromatar kanpaleku bat ezarri zuen an-tzinako Iruñea herri baskoiaren gainean. Haren ohorez jarrizioten Pompaelo izena. Oholesi bat eta zubi bat eraiki zi-tuzten, eta foruaren erromatar ereduari jarraituz kolonizatueta urbanizatu zuten; ohiko zerbitzuez hornitu zuten (forua,termak, azoka…). Gaur egun Navarrería deritzanaren go-reneko partean zegoen (Katedrala eta Curia eta Dormita-lería kaleak hartuz). Penintsularen eta Inperioko gainerakolurren artean zuen pribilegiozko kokagunea zela medio, hi-riburu nagusi bihurtu zen inguruko lurren artean; K.o. IImendean izan zuen goreneko aldia.

-Iruñeko herri zaharraren gainean erromatarrek Pom-paelo (Pamplona, Iruñea) sortu zuten. Muturreko auzoakedo aldiriak oso zabalak ziren, etxeak txikiak ziren eta ta-bernazuloak ugariak, eta hantxe bizi ziren eskulangileaketa nekazariak beren artalde eta animaliekin; euskaraasko erabiltzen zen han, baina erdialdeko auzoetan,haietan latina erabiltzen baitzen, eraikuntzak aberatsa-goak ziren. Etxeak, batez ere, erromatar erara eraikitzenziren, klima hotzaren eskakizunetara apur bat egokituak,klima hark, urte osoan ia, ez baitzuen aire zabaleko bizi-modua egiten uzten.

B. ESTORNÉS LASA, Historia General de los Vascos

Erromatar Inperioko hiriburutikhiri handi modernoetara

Erroma da antzinaroko hiri-metropoliaren adibiderik ar-giena. Inperioko hiriburu gisa zuen mailak komunikazio guz-tien erdigune bihurtu zuen (“bide guztiek daramateErromara”), eta nahitaez bisitatu beharreko tokia zen edo-zein esparrutan –politikan, kulturan, artean zein armagin-tzan– gailendu nahi zuen pertsonarentzat.

Metropoli-eremua

Ikusi dugunez, hiriak ez dira bakarrik bertan bizi diren per-tsonentzako jardueraguneak, baizik eta hiria inguratzen zueneremu zabaleko biztanleentzako jardueraguneak. Eragin-eremu horri esaten zaio metropoli-eremua. Zenbat eta han-diagoa izan hiri bat, orduan eta garrantzitsuagoa izango da,eta orduan eta zabalagoa haren metropoli-eremua.

Saltokiguneen, osasun-laguntzaren, goi-mailako lehiaketakokirol-ikuskarien, kulturaren (museo, erakusketa, dokumen-tazio-zentro eta abarren), janari azoka nagusien, lanaren etahirigune txikiagoetan ezin aurkitu dituen zerbitzuen bila joa-ten da jendea hiriburura edo hirira.

Horregatik, zenbat eta gehiago hazi hiri bat, hainbat eta pre-mia handiagok ditu errepideei, burdinbideei, aireportuei etakomunikabideei dagokionez, bertan errazago sartu ahal iza-teko.

Hirien eragina zenbait eratakoa izan daiteke: erlijiosoa, po-litikoa, ekonomikoa, kulturala, etab. Sarritan oso, hiriek eraaskotako eragina izaten dute.

Laburtuz, metropoli-eremu bat gune nagusi baten ingu-ruan zabaltzen den hiri-lurralde bat izaten da, eta hark ema-ten dio izena multzo osoari. Esparru horretan, halaber,hiri-satelite batzuk izan daitezke, neurriz txikiagoak, etaegoitza-, merkataritza- edo zerbitzu-eremuen eginkizuna be-tetzen dutenak.

Megalopoliak eta konurbazioakGaur egun, metropoli-eremu bat hazten denean, neurrihandi samarra hartzen duenean eta hainbat hiri garrantzitsubateratzen dituenean, eta haiekin merkataritza- edo indus-tria-harremanak ezartzen dituenean, pertsonen, salgaien etaideien truke erosoa errazten duten komunikazio- eta ga-rraio-sare handiez hornitzen denean, megalopoli esaten zaioeremu horri.

Metropoli-eremu batek garai batean beregainak ziren hiriaketa hiriguneak hartzen dituenean bere baitan, konurbaziobihurtzen da.

Bai erkidegoen mailan, bai maila nazional edo nazioarte-koan, erraza da metropolien edo konurbazioen adibideakaurkitzea. Euskal Herrian, konurbazio adibide argiak diraBilbo eta ibaiadarraren bi ertzetako hiria, edota Gasteiz,Arabako lurraldeko erakargunea. Madril, Bartzelona, Va-lentzia, Sevilla edota Zaragozako hiriak ere metropoligu-neen eta konurbazioen adibide aipagarriak dira.

Aipamen berezia merezi du atal honetan “Donostia-Baiona Eurohiria” deritzanaren sorrera-proiektuak. Eu-rohiri hori (Europar Batasunaren legediaren babeseansortua delako deitzen da horrela, Europar Batasunak he-rrialde kideen arteko mugak ezabatzen baititu eta zenbaitherrialderen artean era guztietako egiturak sortzea ahalbi-detzen baitu), konurbazio lineal bat sortzeko saio bat da(hiri lineal bat), mugaren alde batean eta bestean, Gipuz-koan eta Baionaren barrutian (frantses estatuko PirinioAtlantikoen eskualdearen barruan) kokaturiko hirien artean.Ohiko konurbazioak edo metropoli-espazioak ez bezala,hiri linealak, berez, konurbazioak dira, eta osagai dituztenhiri guztiek zeinek bere nortasuna gordetzen dute, eta ezdiete irizpide huts-hutsik hierarkikoei jarraitzen, alegia, hiribat ez zaio gainerako guztiei gailentzen.

85

Pompeiako kalea.

K.o. 79. urtean, Vesuvio sumendiaren erupzio batek—ia 1500 urte lo igarotako sumendia zen Vesuvio—,oso-osorik hobiratu zuen Ponpeiako hiria. Tragediak us-tekabean harrapatu zituen biztanle guztiak, eta hain las-ter gertatu zen guztia, non herritar askok ezin izanbaitzuten ihes egin. Eraikinak, altzariak eta pertsonak,dena gelditu zen labaren azpian hobiraturik.

1748an, soroan lanean ari zen nekazari batek berraur-kitu zuen hiria. Azken bi mendeotan zehar arkeologoeksumendi-errautsak tonaka mugitu dituzte, eta hiria ze-haztasun handiz berreraikitzea lortu dute.

Ponpeiako hiriak oso informazio aberatsa ematen diguerromatar hirietan bizimodua nolakoa zen jakiteko.

Sekulako eraikin publikoak aurkitu dira bertan:

– Lau terma, gizonentzako eta emakumeentzako berei-ziak; zenbaitetan, igerileku-zerbitzua ere bazen.

– Merkataritza-kaleak.

– Elikagaien merkatua.

– 8.000 lagunetik gora sartzen ziren anfiteatroan, etainstalazio osagarriak ere bazituen, hala nola, artistengelak, agertoki-esparruak, etab. Hainbat sektoretanbanatuta zegoen, ikuskizunera joaten ziren gizarte-tal-deak bereizita egon zitezen.

– Antzokiaren ondo-ondoan, odeoi bat zegoen, hau da,

musika-areto bat. Eraikin hori, bere garaian, estalita

zegoen, eta 2.000 ikuslerentzako lekua zeukan.

– Hiriaren kanpoaldean antzokia zegoen, bizitegi auzo

batean egoten zen eta eraikinik gabeko baina prime-

ran urbanizatutako esparru zabal batez inguratua. An-

tzokiak 20.000 ikusletik gora har zitzakeen.

Ponpeiako kale guztiak oso ondo zolatuak zeuden, ba-

saltozko harriz. Kale guztietan, hainbat bloke egoten

ziren espaloiaren maila berean, oinezkoak kalearen alde

batetik bestera igarotzeko izaten ziren. Harrizko zatien

artean zegoen bereizketa halakoa zen, non egunero-egu-

nero hiriko kaleak betetzen zituzten salgaien gurdiak

igaro baitzitzaketen. Kalerik gehienetan zeuden, hala-

ber, iturri publikoak.

Ponpeiak, adituen arabera, 10.000 eta 15.000 bitar-

teko biztanleria izan zezakeen.

Anfiteatroa, 20.000 lagunetik gora hartzen zituena.

Ponpeia, probintziako hiri erromatarra

86

1. Irakur ezazu, arretaz, Aeliok Erromako hiriaz idatzitako tes-tua (80. or.), eta egin ezazu zuk beste bat, berdina, bizizaren hiriari edo zure eragin-eremuan dagoenari buruzkoa;esan ezazu nondik iristen diren produktuak bertako merka-tuetara.

2. Lehenengo irudi-orrian aipatutako irizpideei jarraituz, azterezazu Erromatar Inperioari buruzko 4. irudi-orria.

Zein dira, aurrekoarekin alderatuz gero, berrikuntza nagu-siak?

3. Bila ezazu Erromatar Inperioaren garaiko Iberiar penintsu-lako hiri garrantzitsuei buruzko informazioa.

4. Zergatik esaten dugu Erroma inperio bat izan zela?

– Zer esan nahi du “Bide guztiek daramate Erromara” esal-diak?

– Nor joaten zen Erromara? Zertara?

– Bila ezazu informazioa eta egin ezazu Erromatar Inpe-rioko hiri handiak erakusten dituen mapa bat.

5. 79. or. Erromako maketa baten argazki bat ageri da. Zereraikin eta zer espazio publiko ikusten duzu argazki horre-tan?

6. Irakur ezazu, arretaz, Burian eta Jandaren testua (81. or.),eta erantzun honako galdera hauei:

– Zer onura ateratzen zuten erromatarrek gerretatik?

– Zeinek erosten zituen esklaboak azokan, eta zertarakoerabiltzen ziren?

7. Nola osatzen zen Erromako armada?

8. Erantzun honako galdera hauei:

– Zenbat lagun iritsi ziren Ponpeian bizitzera?

– Non dago kokatuta Ponpeiako antzokia? Zure ustez, zer-gatik ote zegoen hor?

– Zertarako eraiki ote zen hiriak guztira zeuzkan biztanleakbaino askoz ere gehiago hartzen zituen antzoki bat?

9. Aurreko orrialdeetan Ponpeiari buruz ageri den informazioguztia bilduz, zer datuk laguntzen digu “Aisialdia eta diber-tsioa Erromatar Inperioan” testuko informazioa berresten?

10. Zure ezagutzak osatzeko, bila ezazu hitz hauei buruzko in-formazioa:

– Termak

– Vesuvioa

11. Erantzun iezaiezu honako galdera hauei:

– Zure ustez, zergatik izan ziren erromatar hiri garrantzi-tsuak, besteak beste Iruña-Veleia, Iruñea edo Graccurris,Euskal Herriko lurraldearen baitan?

– Zer esan nahi du Euskal Herriko lurraldea erromatartuaizan zela esateak?

– Zure ustez, zergatik aurkitu dira erromatar hirien hondaki-nak Euskal Herriaren hegoaldean, eta askoz ere gutxiago ipa-rraldeko partean?

– Zergatik eraikitzen ziren sorreratik harresirik ez zuten hirie-tan harresiak?

– “Fundus” hitzetik, latifundio eta minifundio hitzak sortudira. Esan ezazu zer esan nahi duten.

12. Beha iezaiozu, Erromako galtzaden mapan, gaurko Euskal He-rriari dagokion lurraldeari. Aldera ezazu gaur egungo mapabatekin, eta osa ezazu galtzada haiek gaur gurutzatuko zituz-keten hirien zerrenda.

13. Defini itzazu honako hitz hauek:

– Metropoliko eremua

– Metropolia

– Megalopolia

– Hiri lineala

– Hiri sateliteak

– Konurbazioa

14. Zergatik esaten zaio Eurohiria “Donostia – Baiona hiri li-neal” delako proiektuari?

15. Bila ezazu informazioa eta jar itzazu munduko mapa ba-tean gaur egungo metropoli handiak, bereziki ikasi berridugun eragin motaren bategatik garrantzitsuak direnak.

16. Zer hirik osatzen dute Bilbo handiaren metropoli-eremua?

– Saia zaitez jakiten zein diren Euskal Herriko probintziabakoitzeko metropoliguneak.

Ariketak

87

4. irudi-orria

– Erromako oparotasun handienaren garaian, K.o. 300

urtearen aldean, etxebizitza-arazo larriak zeuden. Hi-

riaren barneko espazioa ez zen aski. Usadiozko erro-

matar etxeak, patio baten inguruan eraikiak eta

solairu bat edo bi besterik ez zituenak, lur gehiegi har-

tzen zuen jende gutxirentzat. Horrela, insula zeritzana

sortu zen, zenbait solairukoa eta sarritan 10 etxebizi-

tzatik gorakoa izaten zen.

– Erroman 46.000 insulatik gora zeuden erroldan. Osa-

sun-arazoak zirela-eta, eta su hartzeko arriskua zego-

elarik, Augusto enperadoreak debekatu behar izan

zuen, lege bidez, hiri barnean 70 oinetik gorako etxeak

eraikitzea, hau da, 21 bat metrotik gorakoak.

– Erromak bere inperioan zabaldu zuen bide-sare izu-

garriari esker, posta-zerbitzu ofizialak, “cursus publi-

cus”, eguneko 75 km-ko abiadan bana zezakeen

posta arina.

– Ponpeian egin diren azterketa arkeologikoetan, ho-

nako testu hau aurkitu da eraikin bateko horman ze-

goen kartel batean:

“Decimus apaizaren enpresako berrogei gladiadore eta haren

semearen enpresako beste hogei borrokatuko dira Ponpeian

apirilaren 8tik 12ra. Piztien borroka ere izango da. Ikusleen

eserlekuak estaliak izango dira”.

– Barbaro hitza grekotik dator, eta “atzerritar” esan nahi

du.

“Mundu zaharkituak galdu du garai bateko sasoia…, neguak ez

dakar haziak elikatzeko adina urik, ezta udak uztak epeltzeko

berorik ere…, landan ez da nekazaririk, itsasoan ez da arran-

tzalerik, kanpamentuetan ez da gudaririk…; ez da justiziarik

epaiketetan, ezta gaitasunik ere lanbideetan, ohituretan dizipli-

narik ez…; izurriteak populazioa murrizten du…; hurbil da jui-

zioaren eguna”.

SAN ZIPRIANO, III. MENDEA

Bitxikeriak


– Hainbat iturritatik garrantzizko informa-zioa lortzeko eta erregistratzeko urra-tsak egitea.


– Denboran eta espazioan aldiak, kulturaketa zibilizazioak, gertaera historikoak,datuak eta lekuak kokatzeko urratsakegitea.


– Denborazko sekuentzien, denbora-le-rroen eta friso historikoen irudikapengrafikoa egiteko teknikak erabiltzea.


– Artelanak dagozkien testuinguruan ira-kurtzeko eta interpretatzeko urratsakegitea. Hainbat garai eta kulturen artekoazterketa konparatiboa, horien artekoaldeak eta berdintasunak bilatuz.


– Erdi Aroko edo Aro Modernoko alder-diak gaur egungo gertaera batekin al-deratuta aztertzeko urratsak egitea.

Balio-edukiak (Zure parte-hartzeaezinbestekoa da, eta ahalegindu beharduzu zure iritzia eta jarrera aurkitzen).Laguntzeko, hainbat tresna emangodizkizugu, honako alderdi hauek landuditzazun:

– Espazioa osagai fisikoen eta gizakienekintzaren arteko harremanen adieraz-pena dela aurkitzeko eta aztertzeko in-teresa edukitzea.

– Lehenaldiko gizarte-errealitatea eta ho-rrek gaur egungo gizartearekin duenharremana ezagutzeko interesa etajakin-mina eta jarrera kritikoa, gertaerahistorikoen aurrean.

– Gizarte historikoen adierazpen artistikoeta kulturalak balioestea eta errespeta-tzea.




– Euskal gizartearekin bat egiten dutenkulturetako pertsonak eta kulturak onar-tzea, errespetatzea, enpatia eta solidari-tatea izatea.



1. Erromatar Inperioaren amaiera

2. Europa Erromaren gainbeherarenondoren

3. Esklabo izatetik jopu izatera

4. Zer da Erdi Aroa

5. Feudoen Europa

6. Desberdintasunen mundua

7. Nekazaritza, ekonomiaren oinarri

8. Kultura Erdi Aroan

9. Mairuak eta kristauak, aurrez aurre

10.Garapen ekonomikoa eta hiriensusperraldia

11.Monarkiaren garapena Iberiarpenintsulan

12. Austriako etxea

13. Mundu modernoaren hasiera

14. Barrokoa


III. Erdi Aroa:aldaketa handiko garaia

K.o. II. mendetik aurrera, hainbat arazo sortu ziren Erro-matar Inperioan, inperioaren mugak zirela-eta. Rhin eta Da-nubio ibaien iparraldeko hainbat germaniar herrik ibaiakgurutzatu eta inperioaren mendeko hiriak arpilatzeari ekinzioten. Teodosio I.a enperadoreak (346-395), Inperioa de-fendatzeko asmoz, hura bi zatitan banatzea erabaki zuen,395. urtean.

– Mendebaldeko Erromatar Inperioa, hiriburua Erromanzuena. Mendebaldeko zati hori 476. urtean desagertuzen, Odoakro heruliar jeneralak Romulo Augusto Erro-mako enperadorea atxilo hartu eta Italiar Penintsula osoamenderatzea lortu zuenean. Urte hori hartzen dute his-torialariek, hain zuzen ere, Antzinaroaren amaieratzat etaErdia Aroaren hasieratzat.

Urte horretatik aurrera, Inperioaren zati hori hainbaterreinutan banatu zen. Han hartu zuten bizilekua mugazeharkatuta iritsitako germaniar herriek: suebiarrak, ban-daloak, alanoak… Horien guztien artean, frankoak na-barmendu ziren; Galian kokatu ziren, eta handik bimendera, Inperioa berregiten saiatu ziren, Karlomag-noren agintepean.

– Ekialdeko Erromatar Inperioa, Bizantziar Inperioadeitua. Bizantzio hiritik datorkio izena. Konstantino en-peradoreak 330. urtean hiria berreraiki eta inperioarenhiriburu bihurtu zuen. Horregatik ezagutzen da Kons-tantinopla izenez. Ekialdeko Inperioak 1453. urtea arte

iraun zuen, hau da, turkiarrek hiriburua hartu zuten arte.Urte hori hartzen dute historialariek, hain zuzen ere, ErdiAroaren amaieratzat eta Aro Modernoaren hasieratzat.

Bizantziar Inperioa

395. urtetik inperioa erabat desagertu zen arte bi aldi be-reizten dira.

– Inperioa sortu zenetik Justinianoren erreinaldiarenamaiera arte (527 – 565). Erreinaldi hori izan zen, hainzuzen, Inperioaren goreneko aldia. Justiniano saiatu zen395. urtean galdutako batasuna berreskuratzen etaErromatar Inperioa berreraikitzen. Horretarako, mende-baldera bidali zuen bere gudarostea; Afrika iparraldea,Sizilia eta ia Italia osoa konkistatu zituen, eta Iberiar pe-nintsulara ere iritsi zen; antzinako erromatar Hispaniarenhego-ekialdeko lurralde zabala menderatzea lortu zuen.

– Justiniano hil ondoren, krisi garaia iritsi zen, eta VII. men-dean zehar hainbat lurralde galdu zituen musulmanenesku: Egipto, Palestina, Siria… Iparraldeko hainbat lu-rralde, berriz, bulgariarren mende gelditu ziren.

XI. mendetik aurrera, krisiak okerrera egin zuen: Italianormandiarren esku gelditu zen; gurutzaden setioari eutsibehar izan zioten, eta turkiarren aurrean amore emanbehar izan zuten.

Bizantzioren antolamendu politikoa

Antolamendu egoki bati eta gudaroste indartsu bati eskerlortu zuen Bizantziar Inperioak hamaika mendez bere inda-rrari eustea.

Gizartearen goreneko mailan enperadorea zegoen, etahark zuzentzen eta agintzen zituen bai administrazioa baigudarostea. Koroatzeko zeremonian, Konstantinoplakopatriarkatzat hartu zen, eta hura zen, hain zuzen, erlijioanmailarik gorena; horregatik eman zitzaion enperadoreari iza-era sakratua.

Gizartea zuzentzeko, administrazio zentral batez baliatzenzen Inperioa, oso ondo trebatu eta antolatutako funtziona-rioez osatua. Horrez gainera, erromatar zuzenbidean oina-rritutako legedia berenganatu zuten: Corpus luris Civilis.

Lurraldea probintzia handietan banatu zen, thémak; Stra-tegosak ziren horietan buru, eta ahalmen politikoak zeinmilitarrak zituzten. Sistema hori guztia gudaroste indartsueta diziplinatu batean oinarritzen zen. Gudarostean bi taldebereizten ziren: zalditeria eta armada (itsas ontzidia).

126

� 1. Erromatar Inperioaren amaiera

GALDERA GILTZARRIAK

• Zergatik banatu zen Erromatar Inperioa?

• Zenbat zatitan banatu zen?

• Zer zen Ekialdeko Erromatar Inperioa?

• Nola zegoen antolatuta?


Historialarien arabera, Erromatar Inperioa 476. urtean amaituzen. Inperioaren mendebala erreinu ugaritan banatu zen, el-karren artean loturarik ez zuten erreinutan, eta horietan hartuzuten bizilekua Europa erdialdetik eta iparraldetik iritsitako ger-maniar herriek.

Ekialdeko Erromatar Inperioak (Bizantziar Inperioak), aldiz,1453. urtea arte iraun zuen, hau da, turkiarrek Konstantinopla,hiriburua, hartu zuten arte.

127

– Nekazaritza izan zen Inperioko ekonomiaren oinarria.Nekazaritzaren ustiapena lursail handien bitartez egi-ten zen: latifundioen bitartez, hain zuzen. Lursail ho-rien jabetza nobleen eta monasterioen arteanbanatzen zen, eta jopuek jarduten zuten horietan la-nean. Luxuzko produktuen eskulangintzak ere ga-rrantzi handia izan zuen (tapizak, zetak, esmal-teak…). Estatuak ere bere tailerrak izaten zituen, etalangile ugarik lan egiten zuen horietan.

– Inperioaren kokaleku geografikoaren eta hedadura-ren ondorioz, merkataritza oso jarduera errentaga-rria izan zen VII. mendea arte, hau da, Islamakhegoaldea hartu zuen arte. Konstantinopla bihurtuzen munduaren azoka. Bizantziar inperioaren ekono-mia indartsuak garrantzi handia izan zuen Inperioa-ren hedapen-prozesuan.

BIZANTZIAR INPERIOAREN KRONOLOGIA

395. Inperioa Teodosioren garaian.

476. Erromaren erorialdia.

527-575. Justinianoren gobernua.

534-537. Konstantinoplako Santa Sofiaren eraikuntza.

610-641. Heraklioren erreinaldia.

678. Musulmanen setioa Konstantinoplan.

1054. Ekialdeko zisma.

120-1204. Laugarren Gurutzadak Konstantinopla hartu zuen.

1261. Greziarrek berriz konkistatu zuten Konstantinopla.

1453. Turkiarrek Konstantinopla hartu zuten.Bizantziar Inperioaren amaiera.

Jainkozko Jakinduriaren Eliza edo Hagia Sophia bizantziar artearenerakusgarri nagusietako bat da. 532-537 urteetan eraiki zuten, JustinianoI.aren agintaldian, Konstantinoplan (gaur egun Istanbul, Turkian),

Bizantziar Inperioaren hiriburuan.

Bizantziar Inperioaren mapa, K.o. 550. urtean, Justinianoren agintaldian. Bizantziar Inperioa 1400. urte inguruan.

Justiniano I.a Handia (483-565) izan zen Ekialdeko ErromatarInperioaren agintari handienetako bat.

SalonikaKonstantinopolis

Mendebaldeko Erromatar Inperioa desagertu ondoren,herri inbaditzaileak konkistatutako lurraldeetan finkatu etabertan gelditu ziren. Herri haiek guztiek errege baten bu-ruzagintzapean aritu ziren borrokan, hark baitzuen boterepolitikoa eta militarra. Errege haiek erreinu berriak ezarri zi-tuzten, baina funtzionarioen laguntza behar zuten erreinuberrietarako. Funtzionarioei, egiten zuten lana ordaintzeko,lurralde baten ustiapena ematen zitzaien, behin behieneanbatzuetan eta behin betiko besteetan.

Errege haien inguruan, gizarte-maila aristokratiko batosatu zen, eta haien agintepean lantzen zituzten nekazarieklurrak, eta beste hainbat lan ere egiten zituzten.

Inbasio garaiaren ondoren, sozietateak sortu ziren, nekaza-ritza-sozietateak batez ere, eta horren ondorioz, hiriek eta hi-riko jarduerek behera egin zuten. Hiriaren gainbeherarekinbatera, ordea, kultura eta artea indargabetu egin ziren, etamonasterioetara mugatuta gelditu ziren.

Inperio KarolingioaFrankoak (askeak beren hizkuntzan) Rhin ibaiaren inguru-tik (gaur egungo Alemania) etorri eta Galia iparraldean etaBelgikan kokatutako tribu bat ziren. Erromatarren aliatu izanbaziren ere, erromatarren agintaritzaren gainbeheraz ba-liatu ziren Galia berenganatzeko; era horretara, frankoakizan ziren Erromatar Inperioan kokatu ziren lehenengo ger-maniarrak. Indar handia lortu zuten eta Europako erreinugarrantzitsuenetako bat izatera iritsi ziren. VII.-IX. mendee-tan izan zen frankoen goreneko garaia, dinastia karolingio-aren mende, hain zuzen ere.

Karlomagno

Karlos I.a Handia, Karlomagno deitua (742-814), izan zenfrankoen errege nagusia. Hark sortu zuen dinastia karolin-gioa. Mendebaldeko Erromatar Inperio zaharra berriro an-tolatzea izan zen haren lehenengo helburua, etahorretarako, jarduera militar izugarria jarri zuen abian. Lanhorri esker bereganatu zituen, besteak beste, lonbardiarrenItalia iparraldeko lurraldea, saxoniarrek Alemania erdialdeaneta iparraldean zuten lurraldea eta bavariarrek Europa er-dialdean zutena.

Konkista haien guztien eta erregearen jarrera erlijiosoarenondorioz, Leon III.a aita santuak Imperator Augustus izen-datu zuen 800. urteko Gabon egunean. Karlomagno hil on-doren, haren seme Luis Errukitsuak hartu zuen inperioa,oinordetzan. Errege berriak arazo ugari izan zituen eta 840.urtean inperioa hiru zatitan banatzea erabaki zuen, eta semebakoitzari zati bana eman zion.

Gobernua

Karlomagno enperadoreak bere esku zuen inperioarenagintaritza politiko eta militar osoa. Baina horrez gainera,botere erlijioso izugarria lortu zuen, aita santuak kristauta-sunaren babesle aitortu baitzuen; horri esker, Elizaren gaie-tan ere esku hartu ahal izan zuen. Gobernuak behar bezalafuntziona zezan, funtzionario talde bat osatu zuen, eta lu-rraldea konderri izeneko eremuetan banatu zuen; kondeakjarri zituen konderrietan buru.

Beste erreinu batzuekin arazoak zituzten lurraldeei markaizena eman zien, eta markesak jarri zituen haietan zuzen-dari eta gobernari.

Artea Inperio Karolingioan

Karlomagnoren agintaldian, distira handia lortu zuten arteekoro har. Erromatar Inperioa berregiteko asmoaren ondo-rioz, antzinaroko lan handiak berreskuratzen saiatu zen, etahaiek erabili zituen modelo gisa. Latina hartu zuen hiz-kuntza ofizialtzat bai administrazioan bai irakaskuntzan,eta aurrerapen handia izan zen hori kultura suspertzeko pro-zesuan.

Akisgran (Alemania) izan zen jarduera politikoaren gune na-gusia. Jauregi izugarri bat eraikiarazi zuen, eta erdian, jau-regiko kapera; hura izan zen Karlomagnoren erreinukoarkitektura-lan nagusia. Eliza, monasterio eta jauregi ugarieraikitzeaz gainera, garai horretako arte-adierazpen nagusiaurregintzako eta zilargintzako lanak eta liburuetako minia-turak eta ilustrazioak izan ziren.

128

� 2. Europa Erromaren gainbeheraren ondoren

GALDERA GILTZARRIAK

• Zer gertatu zen Mendebaldeko Erromatar Inperioarekin huradesagertu ondoren?

• Nolakoak izan ziren desagerpenaren ondorengo urteak?

• Nor izan zen Karlomagno?


476. urtean Romulo Augusto kargutik kendu ondoren, hain-

bat herri germaniar kokatu ziren Mendebaldeko Erromatar In-

perioaren lurraldeetan. Italian, ostrogodoak eta lonbardiarrak

kokatu ziren; Galietan, frankoak (hortik dator Frantzia izena);

Iberiar penintsulan, bisigodoak eta sueboak, etab.

Karlomagnoren inperioarenhedadura

Frankoen erresuma

Karlomagnoren konkistak

Muga-seinaleak

Karlomagnoren egoitza

OZEANO

ATLANTIKOA

Britainiarerresumak

MEDITERRANEO ITSASOA

Islamiar erresumak

Al Andalus

Kristau erresumak

Inperio Karolingioa

Saxonia

Bretainia

Iparraldeko eslaviarrak

Kieveko printzerria

Hegoaldeko eslaviarrak

Bizantziar Inperioa

Elizarenestatuak Spoletoko

dukerria

129

V. mende inguruan, apenas gelditzen zen Penintsulainguruan Erromatar Inperioaren egitura politiko etasozialaren arrastorik. Berehala sortu ziren lurraldebisigodo askeak, erromatar kutsua zutenak baibizimoduari bai itxurari zegokionez. Epe horretan, etaVIII. mendea arte, Vasconiak berretsi egin zituen berenortasun-ezaugarriak, eta aldi berean, aldendu eginzen aitasantutzatik eta germaniar noble eta errege-erreginengandik.

Zortzigarren mendean, erabat islamiartuta zegoenPenintsula, erreinu bisigodoa guztiz desagertuta. 718.urtean, Iruñeak gobernu musulmana zuen. 721.urtean, Eudon printze baskoiak musulmanak garaitzealortu zuen, Tolosatik hurbil. Hurrengo urteetan,baskoiek gogor aurre egin behar izan zieten frankoenerasoei, izan ere, frankoak, musulmanen inbasioarenkontrako borrokan lagundu beharrean, Vasconiaberenganatzen eta kontrolatzen ahalegindu ziren.Baskoien eta monarkia karolingioen artekoharremanak ez ziren, inondik ere, adiskidetsuak izan.Karlomagnok koroa hartu zuenean, baskoiak“Wascones rebelles”-tzat (baskoi asaldatzailetzat)hartu ziren frankoen artean. Karlomagnok gudarosteindartsua bidali zuen Ebroren harana konkistatzera,baina porrot egin zuen. 778. urte ingurua zen, etaFrantziarako itzuleran, gudaroste hark Iruñea suntsituzuen; nafarrek, ordea, beren gudarostea bildu zutenOrreagan, eta Karlomagno garaitzea lortu zuten,Roldan buru zela. Handik urte batzuetara, Kordobaeta Karlomagno nagusi ziren Vasconian.

Karlomagnoren tronua jauregiko kaperan.

Akisgrango jauregiko kapera Eudesek eraiki zuen 790-805 urteetan.

HolgerWeinandt

TobiasHelfrich

130

� 3. Esklabo izatetik jopu izatera

Erdi Arorako trantsizioaErromatar munduaren lehenengo mendeetan, lan merkeaoso zabalduta zegoen (oso pobrea izan behar zuen per-tsona batek esklabo bat edo gehiago ez bazituen), baina IX.mende inguruan, esklabotzak ez zuen jadanik hain leku na-barmenik gizartean.

Kristau Aroaren hasieran, lurralde-jabetza handiak zeuden,eta esklabo-osteak behar izaten ziren haiek lantzeko. Erro-matar Inperioaren bukaera aldera, ordea, etxalde txiki uga-ritan banatu zituzten lurralde haiek (mansoak), eta bertanaritzen zirenek errenta bat ordaindu behar zuten lur horieklandu ahal izateko. Esklabo askok eta askok hartu zituztenetxalde haiek.

Jaunek hainbat lursail gordetzen zituzten beren onurarako(erreserbak), eta bertan esklabo bakar batzuk aritzen zirenlanean, izan ere, lan gehiena nekazariek berek egiten zuten.Nekazari horiek, gainera, nagusien lurretan ere jardun beharizaten zuten lanean.

Gizartearen aldaketa

Baina, lurjabe haiek zergatik nahiago zuten korbea sistemaberria (jopuek nagusien lurretan, erreserbetan, lan egitenzuten, sari baten truke) “giza ganaduaren” erabileran oina-rritzen zen prozedura baino?

Teorian, esklabo izaten jarraitzen bazuten ere, praktikan,beren egoera beste nekazari libreen egoeraren antzekoazen. Lanaren bitartez lortutakoaren zati bat baino ez ziotenematen nagusiari, hau da, beren denboraren zati bat bainoez; beren etxea zuten eta beraiek erabakitzen zuten berenlurrak nola landu, eta beren lurretatik eta abereetatik erren-dimendu hobeak ateratzen bazituzten eta bizitzeko edo na-gusiei zergak ordaintzeko behar zutena baino produktugehiago lortzen bazituzten, aukera zuten horiek saltzeko edotrukean erabiltzeko.

Geroago, esklabo-nekazari haiek nekazari libreez osatu-tako gizarte-geruza handia eratu zuten. Kristautasunak ga-rrantzizko zeregina bete zuen trantsizio-aldi horretan. Elizakesklaboen arteko ezkontzak onartzeaz gainera, manumi-sioa (“nagusiek” esklaboei askatasuna onartzeko egintza)arimak salbatzeko modua ere bazela adierazten zuten.

Aldaketaren garrantzi ekonomikoa

Manumisioak abantaila ekonomiko handiak ekartzen zizkiennagusiei. Esklaboa, kolono libre bihurtu ondoren, nagusiohiari lotuta gelditzen zen “opariaren” bitartez, eta horrekhainbat eginbide betetzera behartzen zuen, besteak beste:

– Urtean behin zerga bat ordaindu behar zuten salgaietanedo dirutan.

– Ondareen parte bat nagusiarentzat gorde behar zen.

– Ezkontzeagatik zergak ordaindu behar zituzten.

– Nagusi ohiaren erreserban lan egin behar zuten.

Horrez gainera, manumisioak, askotan, esklaboek berek“erosten zituzten“, beraz, hori ere garrantzizko diru-sarreraizaten zen nagusiarentzat.

GALDERA GILTZARRIAK

• Zer garai historiko amaitu zen Erromatar Inperioaren gain-

beherarekin batera? Eta zer garai hasi zen?

• Zein izan ziren Erdia Aroko aldaketa ekonomiko, politiko eta

sozial nagusiak? Zer garrantzi izan zuten?

• Zer da bezeria?

• Zergatik igaro ziren esklabo izatetik jopu izatera?


Mendebaldeko Erromatar Inperioaren gainbeherak (476)markatzen du Antzinaroaren amaiera, eta ondorioz, baita aldiberri baten hasiera ere: Erdi Aroa.

Antzinako gizartearen antolamendua (esklabotasunean oina-rritua) desagertu eta antolamendu berri bat sortu zen, neka-zaritzan oinarritua. Egitura berri horretan, nekazariek jaunbakar batzuen zerbitzura jarduten zuten.

Erdi Aroan zehar, Europa lurralde-unitate txikietan zatitu zen,eta unitate txiki horiek, aldi berean, feudo izeneko beste egituratxikiagoetan zeuden zatituta. Monarkiaren boterea eta aginpi-dea, askotan, babesle zituen jaun feudalen kopuruaren arabe-rakoa zen, eta ezinbestekoa zuen horien babesa, haien mendeegon baitzitekeen errege-erreginen hautaketa.

Denboraren joanean, monarkiek gero eta botere handiagoazuten, eta ondorioz, monarkia feudal deituak sortu ziren le-henbizi, eta monarkia autoritario deituak ondoren (Aro Mo-dernoa izeneko aro berrian).

131

Esklabo izatetik…Antzinaroan esklabotza oso zabalduta zegoen. Esklaboak animaliatzat har-tzen ziren, eta hortik dator “giza ganadua” esapidea. Ez zuten eskubiderikbatere, ezta bizitzeko ere. Era guztietako lanak egin behar zizkioten nagu-siari. Lan egin zezaten, nagusiak “aska” komun batean ematen zien jaten,eta gela bat ere uzten zien, ukuiluen oso antzekoa.

... jopu izateraErdi Aroan zehar gutxitu egin zen esklaboen kopurua, eta handitzen joanzen, aldi berean, jopuena. Beren bizi-baldintzek onera egin zuten, teorian:ondasunak edukitzeko eskubidea zuten, bizitzeko eskubidea (alegia,norbaitek jopu bat hiltzen bazuen, zigorra ezartzen zitzaion), ezkonzitezkeen, etab. Baina praktikan, ezin zituzten landutako lurrakabandonatu, lurrekin batera sal zitezkeen, nagusiari errentak ordaindubehar zizkien, baita uzta txarra zen garaian ere, etab.

Esklaboa langile txarra zen; oso errendimendu txikia zuen.Bestalde, kapital galkorra ziren […]. Esklaboa hil, zahartuedo gaixotzen zenean, nagusiak beste bat erosi behar zuen;logikoa denez, galdu egiten zuen lehenengoagatikordaindutakoa […]. Desabantaila horiek guztiak, ordea,ez ziren kontuan hartu “salgai” ugari zegoenean eta merkeeros zitezkeenean […], baina (Inperioaren azken garaian)gero eta zailagoa zen esklaboak lortzea.

Pentsa dezagun bere kontura, etxalde txiki batean, laneanhasten den esklaboan. Bizimodu hobea zuenez, bere

arrazaren iraupena luzatu egiten da. Utzi zaizkion lurretanegiten duen lana kalitate hobekoa da. Errentak nahitaezordaindu behar dituenez, bere lanaren mende egongo daproduktu-soberakina. Gainera, nagusiaren erreserban eginbeharreko lanak gelditzen ziren. Bere errendimendua ezzen bikaina, baina mansorik gabe gelditzeko beldur zenez,pentsatzekoa zen esklabo-nekazariak aska komunetik jatenzuenak baino hobeto beteko zuela bere zeregina.

BLOCH, Marc,Esklabotzatik feudalismorako trantsizioa HAINBAT EGILE.

AKAL egokitua

Nagusi feudalak aginduak ematen dizkio langile buruari uzta biltzeko.(Britainiar museoa, Londres).

San Bernulforen Ebanjelariaren miniaturan (XI. mendea) ongi ikustenda nolako borrokak izaten ziren nagusi feudalen mende

zeuden jopuen artean.

132

1. Aurreko ikasturtean ikasi zenuen agiri idatziak direla His-toriaren iturri nagusiak. Gogoan izango duzunez, testu his-torikoen (ikertzen den garai historikoan bizi izan zirenekidatzitako testuak) eta testu historiografikoen (lehenaldikogertaera bati buruz historialariek idatzitako testuak) artekobereizketa egin genuen.– Nola definituko zenuke aurreko orrialdean esklabotasu-netik feudalismorako trantsizioa lantzen duen testua?

2. Zergatik erabiltzen da, askotan, “giza ganadua” esapideaesklaboei buruz hitz egiteko?

3. Osa ezazu honako eskema hau:

Jopua

Nola iristen zen jopuizatera?

Alde onak Alde txarrak

Testu historiografikoen iruzkina

1. Bezeriaren osaera

“Kontzilio honetan (Toledoko V.a) hartutako neurri guztiakgarrantzi handikoak dira politikaren ikuspegitik, elkar osa-garriak dira eta bisigodoen erreinuaren gainbehera etahondoratzea, Chintilak beldur zion prozesuaren araberagertatu zena, azaltzen lagunduko digute: monarkia hauta-pen bidezkoa zenez, erregea bizirik zela prestatzen zen on-dorengotza; nobleak adiskide ahaltsuekin harremanetanjartzen ziren tronura iristeko, eta zeregin horretan lagun-tzen zietenei agintzen zieten agintaritzan zen errege-fami-liaren eta haren laguntzaileen mendeko ondasunakemango zizkietela. Errege-familiaren laguntzaile horiek,bestalde, etorkizunean beren lekutik kenduko zituztela etaberen ondasunak kenduko zizkietela ikusirik, ez zuten erre-geari zerbitzatzen jarraitzeko interesik.”

José Luis Martín. La Península en la Edad Media.Teide Argitaletxea. 1980

2. Erregeen ahultasuna

“Talde horiek (nobleek) zenbat eta ondasun gehiago edukiorduan eta independenteago ziren, eta ondorioz, ahulduegiten zen erregearen agintea eta indar militarra; era ho-rretara, erregea beste noble bat baino ez zen, eta bere in-darra ordain zezakeen soldadu kopuruaren araberakoazen, hau da, bere aberastasunaren araberakoa.”

José Luis Martín. La Península en la Edad Media.Teide Argitaletxea. 1980.

3. Nola iristen da jopu izatera?

“Jopu mailara iristeko hainbat kausa zeuden, erromatar gi-zartean zeuden berberak: jaiotzez; gatibu izateagatik –ge-rrako gatibuak–; borondatez, nork bere burua aurkeztuta,hala nola gizaki libre izanik beren burua esklabo izatekosaltzen zutenek (nahiz eta, ia gehienetan, “borondatezko”hori zalantzazkoa zen, eta ia beti behar ekonomikoek be-hartuta izaten zen); zorrengatik edo epai-zigor baten on-dorioz. Aipatutako arrazoi horiez gainera, jopu bihurtzenziren: gezurrezko lekukotasunaren ondoriozko kalteak or-daintzeko adina ondasun ez zituztenak eta hainbat sexu-delituren egileak, hala nola bortxaketak, bahiturak, adul-terioa, emakumeak jopuekin edo mendeko ez zituzten li-bertoekin ezkontzea edo ohelagun izatea, bigarrenez ez-kontzea seguru egon gabe lehenengo ezkontidea hilikdagoela, ume galtzeak eragitea, seme-alabak abandona-tzea, gizon libreak jopu balira bezala saltzea…”

José Luis Martín. La Península en la Edad MediaTeide Argitaletxea. 1980.

Corveasen lanak SantaIsabelen Salterioan(XIII. m.). (FriulikoCividale Museoa).

Ariketak

133

4. Irakur itzazu, arretaz, orrialdearen behealdeko testuak. Zerdira testu historikoak edo historiografikoak? Zergatik?– Aurreko ariketako eskemari jarraituz, egin ezazu horieiburuzko iruzkina.

5. 1. testuaren ulermena. Bezeriaren osaera.– Nola iristen da errege izatera?– Zer eskaintzen zuten errege-erregina izan nahi zutenekhautatuak izan zitezen?

6. 2. testuaren ulermena. Errege-erreginen ahultasuna.– Zergatik handitu zen nobleen independentzia eta boterea?– Zergatik gutxitu zen errege-erreginen indarra eta aginpi-dea?

– Zeren mende zegoen horien aginpidea?

7. 3. testuaren ulermena. Nola iristen da jopu izatera?

– Zergatik komeni zaio pertsona libre bati jopu bihurtzea?

– Zergatik behartu daiteke pertsona bat jopu bihurtzera?

8. 4. testuaren ulermena. Jopu bihurtzearen alderdi onak.

– Zein dira ahaltsuak?

– Zer eskaintzen zieten pertsona libreei beren zerbitzura jar-dun zezaten?

– Lurjabe batek zergatik nahiago du lur horiek eman etahorietan jopu gisa aritu?

4. Jopu bihurtzearen alderdi onak

“Ahaltsuek, eta arrazoi handiagoz Estatuko administra-zioan posturen bat zutenek, oso erraz presionatzen zie-ten umilei beren mende jar zitezen, eta aldi berean,hainbat abantaila ekar ziezaieketen, hala nola hiruga-rrengoen kontra defendatu, eta baita botere zentralarenegitateen kontra ere.”

Historia de España, M. Tuñón de Larak zuzendua.Labor argitaletxea. II. liburukia

“Ervigiok aurreko lege bati egindako eranskinak argi etagarbi erakusten du VII. mendearen bukaeran ohikoa zelalurjabe txikiek beren ondasunak beste batzuei eman etagero haiengandik jasotzea, eta beren posesioez goza-tzea, mendeko nekazari modura. Halaber, ez da zaila as-matzea nolako zailtasunei aurre egin behar zieten lurjabetxiki haiek. Errendimendu eskaseko nekazaritzan,… uztatxarrek (klimaren gorabeheren ondoriozkoak zein izurri-teen ondoriozkoak, larrapoteenak besteak beste), go-seak eta horien eta epidemia handien ondoriozkohilkortasunek murriztu egiten zuten giza lanaren indarra,eta horrela ereindako lurraren gainera etortzen zen, he-riozko ukaldi erabakigarri baten moduan, ahaltsuen pre-sio gero eta indartsuagoa eta Estatuaren zerga-sistemagogorraren zama…”

Historia de España, M. Tuñón de Larak zuzendua.Labor argitaletxea. II. Liburukia.

Nola egin testu historiografikoei buruzkoiruzkina

a) Testua arretaz irakurri eta ezagutzen ez diren hi-tzak aztertu.

b) Egilea eta biografia. Egilearen izena eta bere bizi-tzari buruzko hainbat datu aipagarri emango di-tugu, hala nola ideologia, egin dituen beste lanhistoriko batzuk… Azaldu egileak zer asmo zuenlana idaztean (informazioa eman, konbentzitu, in-terpretazioak eskaini, etab.).

c) Testuaren izaera. Adierazi testua publikoa (era-kunde publiko baten aginduz egina) edo pribatua(prentsa, memoriak, gutunak…) den, eta zer lu-rralde-eremuri dagokion: tokikoa, nazionala edonazioartekoa. Azkenik, zer gai lantzen duen adie-razi behar da: ekonomia, gizartea, politika, demo-grafia, juridikoa, etab.

d) Testuaren ideia nagusia.

e) Testua eta bere garaia. Testuaren edukiaren etalantzen duen gai historikoari buruz ditugun ezagu-tzen arteko erlazioa zehaztu behar dugu.

f) Norberaren iritzia. Atal honetan gaiari buruzdugun ikuspegia azaldu behar dugu, eta testua ob-jektiboa iruditzen zaigun edo egilearen sinesteen etaideologien eragina duen (subjektiboa) adierazibehar dugu.


– Alderdi demografikoei, historikoei, kul-turalei, eta abarrei buruzko hipotesiakproposatzea, azaltzea eta egiaztatzea.

– Hainbat iturritatik (ingurukoak, ikono-grafikoak, arkeologikoak, idatziak, infor-mazioaren teknologiek eskainiak, etab.)garrantzizko informazioa lortzeko etaerregistratzeko urratsak egitea.



– Gizarte historikoen eta gaur egungo gi-zarteen arteko aldeak eta antzekotasu-nak identifikatzeko, aztertzeko etakonparatzeko teknikak erabiltzea.




– Espazioa osagai fisikoen eta gizakienekintzaren arteko harremanen adieraz-pena dela aurkitzeko eta aztertzeko sen-tiberatasuna eta interesa edukitzea.

– Gizarte historikoen adierazpen artistikoeta kulturalak balioestea eta errespeta-tzea.




– Euskal Herriko hizkuntza- eta kultura-aniztasuna taldea aberasteko osagarri-tzat hartzea.

– Euskal gizartearekin bat egiten dutenkulturetako pertsonak eta kulturak onar-tzea, errespetatzea, enpatia eta solidari-tatea izatea, eta aniztasuna aberas-garritzat hartzea.



1. Gaur egungo gizarteak

2. Zer da garai moderno bat?

3. Kulturen kultura

4. Zibilizazioen arteko talka

5. Gizarte modernoak dakartzanarriskuak

6. Genero-indarkeria


IV. Gaur egungo gizarteak

220

� 1. Gaur egungo gizarteak

Zer esan nahi du modernoa izateak?

Modernoa izateaz mintzo garenean, bi alderdi nagusi be-reizten dira:

– Batetik, moderno hitzak (duela gutxikoa, berria) denbo-rarekin erlazioa du, gauzen kronologiarekin lotura du, etahistorialariek iraganeko denbora bereizteko eta zatitzekoerabiltzen dute. Hain zuzen ere, historia modernoa ErdiAroaren ondorengo garaiari dagokio; aditu batzuen ara-bera, Konstantinopla hartzearekin (1453) hasi zen garaihori, eta, beste batzuen arabera, berriz, Amerikaren aur-kikuntza du abiapuntua (1492). Ikuspegi horiei jarraituz,beraz, historia modernoaren barruan sartzen da XV. men-detik gaur egunera bitartean gertatutako guztia.

– Bestetik, moderno hitza gaur egun bizi dugun garaiarekinbat datorrena adierazteko ere erabiltzen da: ideia, ohituraeta abar aurreratuak dituena, gizarte aurrerapenarenmaila zehazten duena, gizarterik garatuenak zein direnbereizten duena. Gizarte modernoak dira, hortaz, aurreraegin dutenak eta gizadiaren aurrerapenen aitzindari dire-nak, alderdi guztietan: ekonomian, politikan, gizartean,giza alderdian, etab.

Aldaketa, aurrerapena eta modernitatea

Gizarte modernoak informazioan eta ezagutzaren transmi-sioan oinarritzen dira, eta ezagutza zientifikoen eta garapenteknologikoaren bidez eraikitzen dira. Gainera, gizarte ba-

koitza osatzen duten pertsonei informazioa irakasteko/trans-mititzeko premia du. Gizarteak beharrezkoa du bere kideeketengabe aldatzen eta berritzen ikastea. Ekonomian, esa-pide berri bat sortu da hori definitzeko: I + G+ B (Ikerketa,gehi Garapena, gehi Berrikuntza).

Kapitalismoa eta kontsumoa

Garai modernoa burgesia kapitalistaren ideietatik eratorri-tako emaitza da; burgesia kapitalistak feudalismoa ordez-katu eta XVI. mendetik XIX. mendearen azken mendelaurdenera arte, gutxi gorabehera, garatutako ideien emai-tza. Garai hartan, egitura ekonomiko eta politiko berriakagertu ziren eta jatorrizko kapitalismo burgesa eraldatuzuten. Monopolioak sortu izanak (merkatu handi baterakoproduktu eskaintza bakarra), nazioz haraindiko enpresakagertu izanak (bulegoak eta instalazioak herrialde bateanbaino gehiagotan dituztenak) eta teknologien garapenarenabiadura izugarriak elkarri kontrajarritako bi joera sozial,ekonomiko eta pentsamenduzko sorrarazi zituen:

– Joera kapitalista, ideia inperialistak dituena. Kapitalis-moak, une hartatik aurrera, nazioen kontrola eten zuen,bere negozioen geografia hedatu zuen, gobernuen kon-trolari itzuri egin zion, eta, nazioen eta herrien aurrerape-naren aurretik, nork bere burua aberasteari eman zionlehentasuna. Kapitalismoaren funtsezko oinarri filosofikoamerkatu-askatasunaren defentsa da; planeta osoa ino-lako aduana edo muga ekonomikorik gabeko merkatu ba-teratu bat bihurtzea. Gaur egun bizi dugun globalizazioada joera honen adierazpenik moderno eta sofistikatuena.

– Joera sozialista. Kapitalismoaren neurrigabekeriek, adinnahiz sexu orotako langileei ematen dien tratu gordinaketa langileria babestuko zuten legerik eta erakunderikezak ideia sozialistak sortzeko bidea eman zuten. Langi-leek, batez ere Industria Iraultzaren garaikoek, pentsatuzuten sozialismoa zela beren gizarte kapitalista bidega-beari aurre egiteko bide bakarra. Sozialismoaren filoso-fian, kolektibotasunak du lehentasuna, kapitalismoaksustatzen dituen banakako ekintzen diru-gosearen eta be-rekoikeriaren aurretik; jabetza pribatua deuseztatzen du,eta dena kolektiboaren esku gelditzen da. Estatuari da-gokio ondasunen eta zerbitzuen (osasuna, hezkuntza, jus-tizia…) jabetza eta, era berean, hark arautu eta babestubehar ditu herritarrak banakako ekintzen diru-gose etaberekoikeriatik.

Gizartea, estatuak, bi joera sozioekonomiko horietako batenarabera (kapitalista ala sozialista) antolatzen dira, oro har,goitik behera ez bada ere.

GALDERA GILTZARRIAK

• Zer da herrialde moderno bat?

• Zer ezaugarrik adierazten dute herrialde bat modernoa dela?

• Zein dira modernitatearen ezaugarri berezigarriak?


Gaur egun, garai ezohiko, berri, moderno bateko protagonis-tak garela pentsatu ohi dugu; historiako ezagutza zaharkituakgainditu dituen eta, beraz, iraganeko guztiarekiko loturak etendituen garai batean bizi garela pentsatu ohi dugu. Gure gizar-tean, bizi garen gizartean, dena aldatzeko berebiziko ahalmenada, hain zuzen, gehien nabarmentzen den ezaugarria; antzina-koa den oro desagerrarazteko eta dena berritzeko, aldatzekoeta ideia berri gisa eraldatzeko duen erraztasuna.

Ikuspegi hori sinpleegia da, ordea, gaur egungo gizartea bereosotasunean hartzeko; izan ere, mundu osoa ez da bizi mo-dernitatean, eta modernoa den guztia ere ez da berdina.

221

1. Presta ezazu kartel bat, gizartearen ultramodernotasuna etatradizioei eusten eta ondarea kontserbatzen saiatzen denkulturarekin duen aldea erakusteko.

2. Zer da monopolio bat? Eta enpresa transnazional bat?

Ariketak

3. Presta ezazu kartel bat denbora tarte jakin batean produktubatzuek izan duten bilakaera adierazteko: urtebete, 5 urte,10 urte, etab. Era honetako produktuak aukera ditzakezu:sakelako telefonoak, autoak, arropa, mp3a, erlojuak, etab.

Trianoko meatzeak, Somorrostron, XIX. mendearen amaieran. Bilboko Areatza, XX. mendearen hasieran.

Kolkhoz deritzenak Sobietar Batasun ohiko nekazaritza-kooperatibak ziren. New Yorkeko Bosgarren Etorbidea, gauez.

Hego Koreako Incheongo nazioarteko aireportu modernoa. Parisko Les Halles merkataritzaguneko sarrera.

IIturria

:S.A

rana

-Dptode

Historia

Conten

poráne

aUP

V/EH

U.

dituen akats larriak gogoan ez dituen gizarte batek ez duaurrera begirako aukerarik, ez du etorkizunik.

Kapitalismoa, nortasun ikur gisa

Gizarte modernoa deritzona sistema kapitalistaren garape-narekin batera agertu zen. Ekoizpen-sistema feudalak (ne-kazariak nahiz artisauak) errentagarritasun ekonomiko etaproduktibo handiagoko beste sistema baterantz jo izanakerabateko aldaketa ekarri zuen pentsamenduaren nahiz ba-lioen arloetara, eta aldaketa horretatik abiatuta ikur nagusi-tzat erosketa-ahalmena duen gizarte bat sortu zen.

Gizarte-klaseak

Biztanleriaren eraldaketa-prozesu hartan, bi giza talde handibereizi ziren: ekoizpen-bitartekoen jabe zirenen taldea etahaien jabe ez zirenena, hain zuzen ere. Hala, elkarren bes-telako interesak eta helburuak zituzten bi gizarte-klase na-gusi bereizi ziren: burgesia (enpresaburuak) etasoldatapeko langileak (langileria). Gerora, beste giza taldebatzuk ere agertu ziren, adibidez, lurjabe handiak, burgestxikiak, langile autonomoak eta nekazariak.

Gizarte moderno guztietan elkarrekin bizi ohi dira gizarte-klase horiek, bakoitza bere ezaugarri, helburu eta intereseijarraituz.

Gizarte modernoen ezaugarri bereizgarriak

Gizarte moderno guztiek badituzte ezaugarri komun batzuk:

– Herritarren gizarte-mobilizazioa; herritarrek hautatzendituzte beren buruzagiak, herritarrek markatzen dute es-tatuaren norabidea, eta herritarrek zehazten dute zer zer-bitzu eskaini behar diren, horietan zenbat diru erabilibehar den eta zer gizarte-laguntza eman behar diren,besteak beste.

– Industrializazioa, lehengaiak produktu landu bihurtzendituena, herritarren bizimodua hobetzen duena, lanpos-tuak sortzen dituena, etab.

– Gizarte-partaidetza, agintari politikoak aukeratzeko hau-teskunde-sistemak eratzeko, partaidetza-eskubideak etaberen interesen defentsarako eskubideak finkatzeko (au-zitegiak, kontsumitzaile-bulegoak), etab.

– Zerbitzu publikoak, gizartea antolatzeko eta sistemarengabeziak edo bidegabekeriak orekatzeko xedea dutenak,hala nola: hezkuntza, osasuna, justizia…

– Gizartearen funtzionamendu egokirako azpiegiturak:errepideak, aireportuak, sare telematikoak, energia-ba-naketa…

222

Pentsatzeko eta jarduteko modu berri horien bidez, adie-razpen berriak ekarri ditu modernitateak, hainbat arlotara:hala nola, artera eta bizitza errazten eta osatzen duten ma-terialen eta gauzakien eraikuntzara. Pertsonen artean erla-zionatzeko modu berriak ere sortu dira, eta erakundepolitiko berriak, pertsonen eskubideak ulertzeko modu be-rriak, eta, batez ere, moral berri bat edo portaera eta jar-duteko modu berri bat.

Nola iristen da modernitatea?

Gizarte modernoaren izaera ez dute herri guztiek aldi be-rean eskuratu; aitzitik, bakoitza bere garaian iritsi da ego-era horretara, bere prozesuen bilakaeraren arabera etabere zailtasunak gainditzeko behar izan duen denborarenarabera. Estatu batzuek XVI. mendean iritsi zuten moderni-tatea, eta beste batzuk, aldiz, bidean dira oraindik (Gara-tzeko Bidean Dauden Herrialdeak).

Modernitatera iristeko erritmo mantsoagoa duten herrial-deetako biztanleek paradisu baten gisara ikusten dutemundu garatua: “lur agindutzat” dute, beren pobreziariaurre egiteko eta bizitzan aukera gehiago izateko moduaemango dien eremutzat. Eta ideia horixe dago herrialdeaberatsetarako migrazio-mugimenduen jatorrian.

Edonola ere, gaur egungo gizartean ez da dena moderni-tatea: artean gelditzen dira orain artean bizi izandako pro-zesu historikoaren arrastoak. Adibidez, tradizioz jasotakolegeak (euskal foruak esaterako), hainbat mendean zeharegindako eraikuntzak (herriguneak, monumentuak), ohitu-rak eta tradizioak, etab.

Gizakiak ezin baitu erabat eten iraganarekiko lotura. Me-moriarik ez duen gizarte moderno batek, historian zehar zer-baitetan bete-betean asmatu izan dueneko uneak eta egin

� 2. Zer da garai moderno bat?

GALDERA GILTZARRIAK

• Zer ekarpen egiten du modernitateak?

• Zer abantaila ditu?

• Mundu osoko jendea berdin bizi da?


Garai modernoa nagusiki bi ideia edo pentsamolde hauetanoinarrituriko garaia da. Lehenengo ideia giza arrazoiaren etaezagutzen ikerketa-ahalmenarekiko fedea da (arrazionalis-moa); eta, bigarrena giza arrazoiaren eta esperimentazioarenemaitza gisa sorturiko sorkuntza zientifikoei ematen zaien ga-rrantzia (enpirismoa).

223

Langileak, Begin estadioaren eraikuntzako azken fasean. Palestinaren aldeko manifestazioa, Londresen.

Donostiako Danborrada eta Iruñeko Sanferminak, gizarte modernoetan indarrean dauden bi jai-adierazpen.

Musika zeltako jaialdia, eta, eskuinean, Andy Warholek 1962an egindako Marilynen diptikoaren zati bat. Kultura garrantzi handiko elementua da gizartemodernoak sendotzeko.

Edonola ere, ezaugarri komun batzuk edukitzeak ez du esannahi gizarte horiek homogeneoak direnik, eta, are gutxiago,berdinak direnik. Gizarte bakoitzak nortasun-ikur jakin ba-tzuk ditu, iraganean izandako zailtasunetatik eta lortutakoarrakastetatik eratorritako ikurrak.

Antolamendu politikoa. Nazio-estatuaGizarte modernoek demokrazian eta herritar ororen par-taidetzan (edozein sexu, sinesmen nahiz etniatakoak direlaere) oinarrituriko antolamendu politikoko moldeak baliatuohi dituzte.Sistema horren ardatz nagusia estatua da, estatu gutxi askozentralizatua, eta lurralde-eremu jakin baten gaineko era-gina duena. Estatua, era berean, egitura txikiagoetan bana-tzen da, erabakiak herritarrei errazago helarazteko:departamenduak, autonomiak, probintziak, udalak…Administrazio politikoak arduratzen dira gizarte moder-noen ekonomia, gizartea eta kultura eraldatzeko prozesuenplangintza egiteaz eta horiei buruzko erabakiak hartzeaz.Estatu modernoek nazioa kontzeptutik abiatuta osatzendute beren nortasuna. Nazio-estatua kontzeptuaren ingu-ruan, nortasun-ikur berezi batzuk finkatzen dira, eta berenburua giza talde bereizi eta bereizgarri jakin bateko kidetzatduten pertsona guztien lotura komun gisa jarduten dute ikurhoriek.Sinboloek (ereserkiek, banderek, ezkutuek, koloreek, fol-kloreak…) ados jartzeko eta interes eta helburu komun ba-tzuei jarraituz jarduteko beharrezko kohesio-indarra ematendiete nazioko kideei.

Teknologia eta kontsumoaPentsaezina da gizarte bat gizarte aurreratua izatea zientziaeta teknologiako azken aurrerapenak bereganatu ezean.Modernitatea eta teknologia hain estu daude elkarri lotuta,non gizarteen teknologia-berrikuntzaren mailaren mendebaitago modernitate-maila, zuzen-zuzenean.Berrikuntza teknologikoak zenbat eta bizkorrago ezarri, or-duan eta modernitate handiagoa.Baina gauzak aldatzeko presa horrek, berrikuntza etenga-bearekiko kontzientzia horrek, kontsumismo hutsean geldi-tzeko arriskua ere ekar dezake. Eroste hutsagatik erostekoarriskua, erositako objektuen premiarik eduki ez arren eros-teko arriskua.Gizarte honek kontsumo iraunkor eta irrazionalera bultza-tzen gaitu, eta gero eta gehiago hedatzen ari da zoriontsuizateko gauzen jabe izatea beharrezkoa delako uste okerra.

IdeologiakGizarte modernoetan ideia eta balio berriak sortu dira, gi-zarte feudaletako edo kapitalismo-aurreko gizarte garaiki-deetako ideien eta balioen oso bestelakoak.

Ildo horretatik, modernitatearen ardatz nagusia gizabana-koaren askatasunekiko errespetua da. Askatasun horiekkosta ahala kosta defendatzen dira, indibidualismoa sus-tatzeraino. Horren ondorioz, edozein ideia plantea daitekeeta edozein ideia errespetatu beharra dago, baita lege na-turalei (bizitza, askatasuna, berdintasuna…) kontra egitendietenak ere.

Modernitateak aukera ematen du elkarri zeharo kontrajarri-tako ideiak era paraleloan eta erabateko zabaltasunez plan-teatzeko, hainbat arlotan, hala nola erlijio-sinesmen, boterepolitiko, ekonomia-jarduera eta abarretan.

Tolerantzia ideologikoa da, maila zientifiko, sozial, politikonahiz erlijiosoan, gizarte modernoen oinarria.

Zientzia, teknologia eta hedabideak

Hezkuntzaren eta kulturaren garapena funtsezkoa da gizartemodernoak sortzeko eta sendotzeko. Herritarren eskubideaeta betebeharra da hezkuntza eta kulturarako sarbidea iza-tea.

Herrialde garatuetan, hezkuntzan denok errespetatu beha-rreko printzipio batzuk finkatu dira:

– Zientzia eta teknologia gizarte-garapenerako ezin-besteko elementutzat hartzen dira.

– Kultura orori aitortzen zaio bere ideiei, adierazpideei etasinboloei eusteko eskubidea (kulturaniztasuna), baldineta lege naturalen kontra jotzen ez badute, betiere.

– Kulturaniztasuna eta mestizaia aintzat hartzen dira, kul-tura eta gizarte modernoa aberasten duten balioak direnaldetik.

– Bereizi egiten dira pentsamendu erlijiosoa eta pentsa-mendu horrek gizartean duen zeregina, alde batetik, etapentsamendu ez-erlijiosoaren eremua (laikoa), bestetik.

Bestalde, gizarte modernoek etengabe egiten dute garraio-sistemak, hedabideak eta informazioaren teknikak hobe-tzeko ahalegina. Gaur egun, komunikazio-bideei esker,zama astunak eta salgai ugari lekualda daitezke kontinentebatetik bestera, abiadura ikusgarrian garraia daitezke per-tsonak, informazioa planetako toki guztietara aldi berean he-laraz daiteke eta munduko urruneko tokietan kokatutakopertsonekin aldi berean eta bat-batean elkarrizketak edukidaitezke.

Masa-hedabideek, satelite bidezko komunikazioekin eta In-ternetekin batera, munduagoa txikiagoa balitz bezala ikusa-razten digute, globalagoa, unibertsalagoa balitz bezala, etahorrek mugen eta herrialdeen esanahia berraztertzera be-hartu gaitu.

224

225

“Jainkorik ez dago. Goza ezazu”

Astelehena, 2009ko urtarrilaren 12a

Gabriela Torres, Bartzelona.

Bartzelonako (Espainia) garraio pu-

blikoaren erabiltzaileek honako

mezu hau topatu zuten astele-

henean: “Seguru asko, ez da Jain-

korik izango. Utzi kezkak alde

batera, eta gozatu bizitzaz”.

Bi autobus-lineatako autobusen al-

boetan eta atzeko aldean ezarri di-

tuzte kartelak, Kataluniako Ateo eta Pentsalari Askeen Elkartearen

ekimenez; “bus ateoaren” kanpaina horren bidez, eztabaidarako

gune bat sortu nahi dute jendartean. “Jendearen erreakzioa ikusi

nahi genuen, hitz eginarazi nahi genion Espainiako jendeari, hain-

bat urtean erlijioa tabua izan den lurraldea izaki”, azaldu dio el-

kartearen bozeramaile Albert Ribak BBC Mundori.

Ribak erantsi duenez, jendeak era honetako sustapen bat behar

zuen –Londresen, Erresuma Batuan, egina zuten aurretik–, tran-

tsizioko (1975az geroko garaia, Franco hil ondokoa) beldurrak

uxatzeko. “Izan ere, (garai hartan) ez zegoen hitz egiterik, beldu-

rragatik, ustezko erlijio-gerra bat sortzeko mehatxua zegoelako”.

“Baina erabaki genuen badela hitz egiteko garaia”, jarraitu du

Ribak. “Gizarte zibilizatu batean gaudelako”.

Kalean

Edonola ere, polemika handia sortu du “bus ateoak”. Erabiltzaile

batzuei anekdota hutsa iruditzen zaie publizitatea, baina badira

auzia serioago hartzen dutenak.

“Izugarria iruditzen zait”, esan dioBBC Mundori Salvadorak, autobushorietako batera igotzera zihoan es-painiarrak.

“Gizatasunik gabekoa eta are oldar-korra iruditzen zait”, jarraitu du ahotsleunez, baina besoak bularrera era-manez, harriduraren harriduraz.

Zenaida izeneko filipinar batek, be-rriz, BBC Mundori azaldu dio berakJainkoarengan sinesten duela, baina,

kartelarekin bat ez datorren arren, ez duela mindu.

“Askotan, nire lantokian Jainkoari buruz jarduten dudanean, ba-tzuek begi txarrez begiratzen didate, baina ezin uka daiteke krisi-egoeran gaudela eta nekeza dela jendeak ezertan sinestea”,gehitu du.

“Bagara”

Albert Ribak azaldu duenez, kanpaina (2.500 euro) ez dute si-nestunei begira antolatu, ateoei begira baizik. Eta ateoek egin di-tuzte, hain zuzen, datozen lau asteetan Bartzelonako kaleetanikusgai izango den publizitate hori ordaintzeko emaitzak ere. Etalaster errepikatuko dute ekimena beste hiri batzuetan, Madril, Va-lentzia, Zaragoza eta Sevillan, esaterako.

“Hau guztia hasi zenetik, 15.500 euro inguru jaso ditugu. Horre-gatik erabaki genuen kanpaina Espainia osora hedatzea”, eran-tsi du Ribak.

Ateoen Elkartearen bozeramailearen aburuz, lortu dute herrita-rrei hor daudela ikusaraztea. “Orain jabetzen ari gara hor dau-dela, eta, ez hori bakarrik, biztanleriaren % 20 garela eta gureahotsa ere entzuten hasi beharra dutela”.

Kanpaina hori bera Londresen.

1. Nola definituko zenuke modernitatea?

– Noiz esan daiteke gizarte bat moderno egin dela?

2. Testuaren arabera, modernitatearen ardatz nagusia norba-

nakoaren askatasunekiko errespetua da. Gizarte modernoak

estatutan antolatuta daude, politikoki.

Zure ustez, estatuek norbanakoaren askatasunak gauzatzeko

bermea ematen dute?

Ariketak

3. Beha iezaiozu orrialde honetako artikuluari. Gizarte mo-dernoak ideien errespetuan oinarritzen dira. Argudioak ema-nez eta indarkeriarik gabe, nork bere ideiak eztabaidatu etadefenda ditzake, eta onargarri jotzen ez direnen kontra agerdaiteke.

– Ados zaude era horretako kanpainak egitearekin?

– Zer xede dute, zure ustez?

– Norbait mindu dezakeela iruditzen zaizu?

Garatzeko bidean dauden herrialdeetatik lehen mundurakomigrazio-mugimendu etengabeek eta lehen munduak es-kulan merkea eskuratzeko duen premia iraunkorrak amai-gabeko kontraesanak sortzen dizkiote Mendebaldekomunduari. Mendebalde garatuak oinarri dituen balioetan,bereziki nabarmentzekoak dira askatasunaren eta norbera-ren ideien errespetua, gainerakoei kalte egiten ez badieteedo balio horiek berak gauzatzea eragozten ez badiete, be-tiere. Baina etorkinen olde iraunkorraren ondorioz, gero etatalde gehiago agertzen ari dira ohikoez bestelako ideolo-giak, erlijioak eta bizimoduak dituztenak. Etorkinek kultura-aberastasuna dakarte; baina, batzuetan, informaziorikezaren eta ezjakintasunaren eraginez, gatazka askoren itu-rritzat ere hartu ohi dira.

Gure gizarteko gutxiengoen kulturakGure gizartean hainbat eta hainbat gutxiengo bizi dira; gu-txiengo horiek, ordea, beren sustraiekiko, kulturarekiko etajatorrizko gizartearekiko loturari eusten saiatzen dira, fami-liartean batzuk, eta legezko elkarte eta taldeetan antolatutabeste batzuk. Gutxiengo batzuek, gainera, beren kulturarenjendaurreko adierazpenak antolatu ohi dituzte, adibidez:Txinatarren Urteberriko ospakizunaTxinatarrek erabiltzen duten egutegiak –japoniar, korearnahiz vietnamdarrek ere egutegi hori erabiltzen dute– Eguz-kiari begiratuz markatzen du urte berriaren hasiera, eta Ilar-giaren posizioa ere kontuan hartzen du. Haientzat, negukosolstizioaren (abenduaren 22a) ondorengo bigarren ilbe-rriarekin batera hasten da urtea. Beraz, solstiziotik 30-59eguneko tartean; hau da, gure egutegiko urtarrilaren 21aeta otsailaren 21a bitartean.

Txinatarren Urteberriko ospakizunetan, Udaberriko Mugi-mendua gertatzen da, planetako migrazio-mugimendu han-dienetakoa; izan ere, milioika txinatarrek beren sorterrietarajotzen dute, urte berriaren hasiera ospatzera.Islamiarren ramadanaAzken hamarraldietan, nabarmen egin du gora gure ingu-ruan bizi diren afrikar jatorriko eta islamiar erlijioko etorki-nen kopuruak. Gizartean pisu handia hartzen ari dira, eta,horren eraginez, gero eta sarriago agertzen dira haien kul-turari eta erlijio-adierazpenei buruzko albisteak egunkari etahedabideetan. Ramadana da adierazpen horietan nagusie-takoa.Ramadana egutegi musulmaneko bederatzigarren hilabe-tea da. Hilabete horretan, musulmanek baraua egiten dute,egunez, egunsentitik iluntzera arte. Eguneko barau hori ja-tordu batez eteten dute, iftar izeneko jatorduaz; eta jatorduhorren ondoren senide eta lagunei bisita egiteko eta otoi-tzean aritzeko ohitura dute.2009ko urtarrilean, Espainian 1.080.478 lagunek zutenberen burua islamaren jarraitzailetzat. Kopuru handia da,inondik ere, eta ez da harritzekoa beren ohiturek eta bizi-tzaren gaineko ikuspegiak gero eta oihartzun handiagoa iza-tea gizartean.Amerikarren komunitateakLatinoamerikatik (AEBak eta Kanada herrialde anglosa-xoietatik etorritako etorkinak kanpo utzita) gure herrirakomigrazio-joera gero eta handiagoa da. Eta ez da harritze-koa, egoera asko errazten baitu hizkuntza bera erabiltzeak–gaztelaniaz hitz egiten dutenei dagokienez– edo oso an-tzeko hizkuntza erabiltzeak –brasildarren kasuan, adibidez;portugesez hitz egiten baitute–. Erraztasun horri esker, geroeta nabarmenagoak dira truke kulturala eta ohituren trukea.Hala, gure inguruan arreta berezia eman ohi zaie, besteakbeste, Brasilgo inauteriei edo Ekuador, Bolivia, Argentinanahiz Kolonbiako hauteskunde-prozesuei.Shabat eta Yom Kipur ospakizunakGure herrian, judu-komunitate handia bizi da; komunitatehorrek tinko eutsi die bere tradizioei, eta zorrotz eta ardurahandiz begiratzen ditu bere erlijioaren arabera gorde beha-rrekoak. Yom Kipur eta Shabat dira beren bi ospakizun na-gusiak. Lehena urte osoko egunik sakratuena da,barkamenaren eguna; jendea unibertsoaren Sortzailearenaurrera agertzen da egun horretan, urte osoan egindakohobenak barka diezazkien. Egun horretan, zuriz jantzi ohidira juduak, eta zenbait erritu egiten dituzte, adibidez, ba-raua eta otoitza.

Shabat izenekoa, berriz, gure larunbataren baliokidea da,nolabait; baina juduen arabera, egun horretan ezin egin dai-teke inolako lanik. Juduen ohitura adierazgarrienetakoa da.

226

� 3. Kulturen kultura

GALDERA GILTZARRIAK

• Gure gizarteak sinesmen bateratuak ditu?

• Zein dira gure ingurunean bizi diren gutxiengoen adierazpennagusiak?


Gaur egun, mundu garatua izugarrizko kontraesan kulturaleanmurgilduta bizi da. Alde batetik, gutxiengoekiko errespetuanoinarrituriko kultura bat garatu du; baina, bestetik, den-denabateratzera eta berdintzera jotzen du: globalizazio ekonomikoasustatzen du, komunikatzeko nazioarteko hizkuntza bat erabil-tzen du (ingelesa), modaren multinazionalak sortu dira, etab.Elementu horiek aurrez aurre topo egiten dute gure gizarteanindar handiz sartzen ari diren beste kultura batzuekin, eta zibi-lizazioen arteko talka gertatzen da horren ondorioz.

227

Madrilen bizi den txinatar komunitateak idiarenurtearen hasiera ospatu du

Idiaren urtea, txinatarren ilargi-egutegiaren arabera lan gogo-rraren eta energiaren sinboloa dena, Madrilera iritsi da, eta mu-sikaz eta dantzaz beteriko festa handi batean elkartu diraEspainiako hiriburuan bizi diren 8.000 bat txinatar hari ongieto-rria egitera.

2009/1/29

Konstituzio-erreferenduma92.000 ekuadortarrek botoa emango dute,

igande honetan, Espainian

Mariana Cantero. Konstituzio berria onartzeko erreferenduma dela-eta, Espainian bizi diren 92.766 ekuadortarrek botoa emateko au-kera izango dute igande honetan. Madril da boto-emaile gehiendituen hiria: 33.336 ekuadortar daude han erroldatuta eta hautes-kundeetan parte hartzeko onartuta. Murtzia da hurrengo hiria,30.033 hautesle dituena; eta ondoren datoz Bartzelona (18.000boto-emaile erregistratu) eta Valentzia (11.368 hautesle).

Ekuadortik kanpoko boto-emaile ekuadortarren kontzentraziorikhandiena da; bost kontinenteetako Ekuadorko kontsuletxeen ordez-karitzetan eratutako hauteskunde-erroldetan izena eman zuten157.003 hautesleen % 59,1, hain zuzen ere. Ekuadortar boto-emai-leen bigarren kopururik handiena duen herrialdea Italia da (26.620),eta haren ondoren datoz Estatu Batuak (20.261), Venezuela (4.696)eta Txile (2.135).

Hurghadako (Egipto) kale bat erdi hutsik, Ramadanean.Juduak Yom Kipur egunean sinagogan otoitzean. (Maurycy Gottielb, 1878).

Przemyslaw“B

luesha

de”Idzkiewicz.

Historian zehar polemika gehien sortu izan duten ko-munitate edo gutxiengo etnikoetako bat ijito herria izanda.

Ijito edo erromani herria Europa osoan eta Amerika,Afrika eta Asiako parte batean hedatuta dagoen etaezaugarri eta kultura-berezitasun komunak dituzten ki-deak biltzen dituen etnia bat da. Ijito hitza egiptano hi-tzaren interpretazio oker batetik eratorria da; ustezEgiptotik zetozelako zeritzen horrela, baina uste hori ezzen zuzena. XVIII. mendean egiaztatu zutenez, erromanihizkuntza jatorriz hindua zen, Punjab eskualdekoa se-

guru asko (India). Dirudienez, ijitoek 1000. urte ingu-ruan alde egin zuten sorterritik, Afganistan, Iran, Ar-menia eta Turkia aldera, eta handik mundu osorahedatu ziren, XI. mende inguruan. Europan sartu zirelaadierazten duten lehenengo dokumentuak XV. mende-koak dira.

Ijitoen jatorrizko hizkuntza erromania da, baina, gauregun, bizi diren lurraldeko hizkuntzan mintzatzen diragehienak. Iberiar penintsulan, calo edo hispaniar-erro-mania, eta Euskal Herrian, erromintxela, euskarareneragina duen erromaniaren aldaera bat.

Ijito herria

Gizarte zientziak DBH 2

Documents

Transcript of Gizarte zientziak DBH 2