Gizakien arteko desberdintasunaren jatorri eta oinarriei buruzko mintzaldia

AURKIBIDEA

SARRERA

Rousseau eta desberdintasunaren jatorriari

buruzko mintzaldia:

� Testuinguru historiko eta politikoa 7

� Discours sur l’origine et les fondements de l’inégalité parmi les hommes 15

� Obraren garrantzia eta eragina Pentsamenduaren

Historian 25

� Kronologia laburra 29

� J.-J. Rousseauri buruzko bibliografia hautatua 35

GIZAKIEN ARTEKO DESBERDINTASUNARENJATORRI ETA OINARRIEI BURUZKO

MINTZALDIA

Genevako errepublikari 39

Aintzin solasa 57

Gizakien arteko desberdintasunaren jatorri eta

oinarriei buruzko mintzaldia 69

� Lehen zatia 75

� Bigarren zatia 123

� Oharrak 179

— 5 —

SARRERA

José Rubio Carracedo

Rousseau eta desberdintasunaren

jatorriari buruzko Mintzaldia

TESTUINGURU HISTORIKO ETA POLITIKOA

Ilustrazioaren aldeko mugimendua furi-furian zegoen

Rousseau Parisera iritsi zenean, 1742an. Etorri, ardura

musikaletan erabat murgilduta bazetorren ere, laster Con-

dillac jauna ezagutu zuen, gerora Diderot eta gainerako

ilustratuak aurkeztuko zizkion abadea, hain zuzen. Dide-

rotekin topo egitea erabakigarria gertatu zitzaion, beraren

lagun harremana bizigarria suertatu ez ezik, zer irakurri

aholkulari lanetan ere izan baitzuen. Izan ere, Rousseauren

heziketa guztiz autodidaktak hutsuneak zituen, eta ez gutxi

(hala ere tutoretza hori amorragarria suertatuko zitzaion

Genevakoari azkenean).

Bi ziren, une horretan, panorama intelektuala menpe-

ratzen zuten figura nagusiak: Voltaire eta Montesquieu.

Eta Paris mundu ilustratuaren hiriburu bihurtu zen,

hurrengo hamarkadan, ez Versallesen lepotik, ordea. Dide-

rot eta D’Alembertekin batera, L’Encyclopédie dibulgazioko

beren obra nagusiari ekiteko gertu biak, han, Parisen, egon,

— 7 —

Grimm eta Holbach alemanak ere bazeuden (haien etxebi-

zitza «Europako kafea» izan zen), baita Galiani eta Becca-

ria italiarrak ere, edota Hume eta A. Smith eskoziarrak, eta

Franklin estatubatuarra ere bai, hain inportanteak ez ziren

beste izen batzuk albora utzita.

Luis XV.aren erregimena lokarriak lasaituz joan zen

etengabe, nahiz eta beraren erregealdi luzean gobernu-

joera ezberdinak jazoko ziren, periodo fisiokratiko laburra

ere barne, ekonomia-erreforma galkorrarekin. 1745-1764

urte denboraldia erreformaren adierazgarri izan zen,

Madame Pompadour-en eraginpean. Ilustratuen eta Entzi-klopediaren etengabeko garaipen ideologikoa eta kulturala

ekarriko zuen, baina nahikoa kostata ere, tartean Didero-

ten kontrako aldi baterako kartzela zigorra (1750) eta

Rousseau kartzelaratzeko agindua eman baitziren, Emilio(1762) bere lana zigortu eta jendaurrean erre ondoren,

nahiz eta garaiz ihes egiterik izan, atzerrira. Aparte gera-

tzen dira Voltaireren kartzelaratze goiztiarra eta bere

borondatezko erbestealdia. Malesherbesek ordea, prentsa

ministroak, alegia, ilustratuekiko konplizitate sakonari eutsi

zion, bereziki Diderot eta Rousseaurekiko, eta anonima-

tuan egin nahi izan bazuen ere, beraren laguntza jaso zuten

zenbait lan argitaratzeko (Emilio kasu). Luis XVI.arekin

estatu ministroa ere izatera heldu zen, eta absolutismo

monarkikoa moderatuko zuten erreforma ezberdinen sus-

tatzailea ere bai, britainiar eredutik gertuago jarri asmoz.

Baina Frantziar Iraultzak etenda utzi zuen hasia baino ez

— 8 —

Sarrera

zen plana (Estatu Orokorrak biltzeko deialdia urrats sen-

doa izan zen, Iraultzaren pizgarri izateraino).

Bestalde, urruti geratzen zen erlijio arteko gerren pano-

rama hain iluna, eta ez bakarrik Frantzian. Baina Luis

XIV.ak (1685) kultu askatasuna baimentzen zuen Nantes-

ko ediktua (1598) baliogabetu ondoren, erlijiozko intole-

rantzia espiritua itzuli zen berriz atzera. Frantziar Elizak

galikanismorantz biratu zuen, Port Royal eta jansenisten

gogoz kontra bazen ere. 1614z geroztik, pisu astun modu-

koa ere bazen Estatu Orokorrak biltzeko (noblezia, goi-

mailako kleroa eta herria) deialdia luzatzeko errege-debe-

kua. Horrek guztiak eman zion bidea despotismoari, gero

eta zabalduagoa, eta arbitrarioagoa.

Hala ere, Luis XV.ak bere birraitonaren eskutik jaso

zuen Akademiak ugaritzearen herentzia, eta horiek kopu-

ruz handituz ere joan ziren bere agintaldian. Ekonomiak,

aldiz, okerrera egin zuen, espekulatiboagoa egin zelako:

nobleziak eta burgesiak aurrera egin heinean, pobreago

baserritarrak eta langileak, politikaren menpe uzten zelako

ekonomia, hau da, itzeleko gastu militarren menpe. Saint-

Simon-en Memoires idazlanak eta Fenelon-en kritikak oso

adierazgarriak dira horri buruz. Hala eta guztiz ere, zien-

tzien eta arteen aldeko Madame Pompadourren politika

ukaezina da, baita erakunde hain paristarrak zaizkigun lite-

ratur «Saloiak» ere, ilustratu aberatsen (Holbach kasu) edo

Madame ilustratuen zuzendaritzapean, aldi berean baitzi-

ren eztabaida guneak eta tertulia jendetsuak, zeintzuetan

— 9 —


esprit deritzona estimatzen zen bereziki, hots, gatza edo

grazia. Distira sozialaren oinarrizko bilakuntza horrek

Rousseauren salaketa gogorra inspiratu zuen, giro kultu

hutsal hark izugarri atsekabetzen baitzuen, landazabalera

bakartu egiteraino, baina Paristik ez urrutiegi, hala ere.

Filosofiari dagokionez, iusnaturalismoa korronte nagu-

sia izatera iritsi zen Europan (Grocio, Pufendorf), eta ilus-

tratu asko hartu zituen bere baitan, artean Diderot eta

Rousseau, nahiz eta biek bertsio aurreratuagoak sortuko

zituzten. Lockeren enpirismoa ere biek elkarrekin zuten

joera nagusienetako bat zen. Mugimendu utilitaristek eta

britainiar sentimentalismoak ere jarraitzaile asko lortu

zituzten. Zenbait ilustratuk euren sistema propioa eratu

zuten, esate baterako Holbachen materialismoa eta Condi-

llacen sentsualismoa. Baina, egia esatera, filosofiak espezia-

lizatua izateari utzi egin zion, eta matrize moduko bat iza-

tera pasa zen, non zientzia (fisika eta biologia, batez ere),

ekonomia, zuzenbidea, artea, logika, morala eta politikari

buruz hausnartzen zen. Gai horretan profesionalek ikasge-

lak utzi egin zituzten eta jende kultuarentzat idazten zuten.

Gehiengoa burgesiatik zetorren (klasea galdu zuten aristo-

krata bakarrak Montesquieu, Holbach eta Condorcet izan

ziren). Haien arteko teoria politiko nagusia despotismo

ilustratua izan zen (Voltaire), Montesquieurena eta Rousse-

aurena izan ezik, biek konstituzionalismoaren aldeko apus-

tua egin baitzuten. Tronuaren eta Elizaren arteko aliantza,

Ancien régime izenekoan tipikoa, haien erasoen jomuga

— 10 —

Sarrera

gogozkoena izan zen, jesuitekin eta masoneriarekin gertatu

zitzaien hala berean. «Filosofiaren Mendean» gaude.

Bestalde, mugimendu ilustratua oso urrun zegoen filo-

sofia bateratua izatetik, adituak elkarren arteko ezberdinta-

sunak leuntzen saiatu ziren arren. Badu mugimendu erre-

nazentistaren nolabaiteko antza eta, azken finean,

Errenazimentuaren bigarren etapa modukoa ere bada.

Lockeren enpirismoak eta Voltaireren Lettres philosophiques(1734) idazlanaren ildoak, «misantropo sublimea» zen Pas-

kalen kontrako bere eraso etengabearekin, filosofia ilustra-

tuaren norabide nagusiak azpimarratzen zituzten: eragin

teologikoak oztopatutako filosofiaren eraistea, humanismo

auto kontzentratua, sozialtasunaren eta auto interesaren

gorazarrea, onberatasun naturala eta buruzaletasun ilustra-

tua (hau da, ez norberekeria baldar eta oldarkorra, Didero-

ten «pentsalari zakarraren» hala moduan), bertutea eta auto

interesa aldi berean, zientzien sustapena zientifismoa

saihestuz, teoria eta praktika, bertute zibikoa eta sinesgaiz-

tasun teologikoa, arrazoimena sentimenduaren eskutik.

Baina planteamendu dual (eta ez dualistak) hauei eman

zitzaizkien konponbideak ezberdinak izan ziren. Izan ere,

ilustratuen arteko eztabaidak oso benetakoak izan ziren,

baina bigunak ere bai, bat egiteko ahaleginetan ziharduten-

eta. Dena den, ez zen Rousseau mugimendu ilustratuareki-

ko kritiko (egia esatera, autokritikoa) bakarra izan, autokri-

tika agerikoa baita, modu partzialean behintzat, Dideroten

Le fils naturel idazlanean, besteak beste.

— 11 —


Bestetik, filosofo ilustratuek filosofatzeko modu berri

bat asmatu zuten, saiakera erako estiloa hartuz, iritzi publi-

koaren aldeko borroka irabazteko asmotan. Aldika, trans-

zendentalismo abstraktuaren obra nagusiak lurrera botatzen

zituen estiloa panfletarioa izan zen, nahiz eta goi mailako

estiloa izan. Baina haien literatur generorik gogokoena «giza

espirituaren historia» zen, Mark Hulliung-ek (1994, 38 or.)

nabarmendu duen bezala, edo l’histoire philosophique, besterik

gabe. Rousseauren Mintzaldiak lanarekin batera (Lengoaienjatorriari buruzko hirugarrena 1781ean agertuko da) dozena

bat liburu argitaratu ziren 1750. urtearen bueltan, aurrera-

penaren edo arrazoimenaren garapenaren historia berrerai-

kitzen saiatu zirenak. Entziklopediari egindako “Atariko Min-

tzaldiak” berak egitura horixe du. Voltairek, beste behin,

estilo berria sortu eta bultzatu egin zuen, Siècle de Louis XIV(1739) eta Nouveau plan d’une histoire de l’esprit humain (1745)

bezalako liburuekin. Entziklopediako artikuluek estilo hori

bera hartu ohi zuten, kultura eta gizartea nabarmenduz,

figura handien «handikerien» aurka. Aldi berean zen iker-

kuntza programa bat eta dibulgazio plana, gizarte kultuari

zuzendua (ez bakarrik espezialistei), iritzi publikoa berega-

natzeko asmoz. Horrela baino ezin ulertu daiteke eztabaidek

izan ohi zuten sekulako eragina. Eta izatea garrantzitsua

bazen, are garrantzitsuagoa zen itxura egitea.

Horrela, bada, ilustratuek komunikazioaren gizartea

sortu zuten, ospearen eta prestigioaren esanetara bizi zena.

Rousseauk unibertso ilustratua deskribatuko du, errukiga-

— 12 —

Sarrera

be, baina zuzen, berritasunen eta protagonismoaren gose

zen mundua nola, hala ere hark ezin zuen albo batera gera-

tu: «basatia bere baitan bizi da; gizaki gizartekoia, aldiz, bere

baitatik kanpora beti ere, hurkoaren iritzian baino ez daki bizi-tzen eta, nolabait esatearren, bere existentziaren sentimendua berea ezduen aburu bakar horretatik aterako du»1. Baita esango du ere,

bere ustea areagotuz, «nire doktrina-arerioen obrek bizirik

irauteari utziko diotenean, guztiz alferrikakoak izango dira

nireak»2. Harrigarria da Ilustrazioaren kontrako beraren kri-

tika guztiek indarrean dirautela gure zibilizazio neoliberale-

an, ikuspegi ilustratu haren oinordekoa den honetan.

Aurrerabide-kontzeptua ikertuena eta birplanteatuena

izan zen, ezbairik gabe. Baina Rousseau ez zen izan haren

ikuspuntu sinple eta lineala zalantzan jarri zuen bakarra.

Voltaire bera eszeptiko agertu zen (Turgotek edo Condor-

cetek erakusten zuten debozioaren aurka) haren jomugako

garaipenaren aurrean. Baina aplikatua edo praktikoa dena-

ren kontzeptua distantzia laburrera kokatu beharra dago,

teoria hutsaren kontraproposamen gisa. Hain zuzen ere,

nolanahiko teoriek eta objektuek aplikagarriak behar dute

izan, hau da, «zertarako balio dute?» galdera zorrotzari

erantzun behar diote. Ilustrazioa lanbide mekanikoen eta

zientzia aplikatuen aurrerakuntzak goraipatzen dituen

garaia ere bada.

— 13 —


1 J.-J. Rousseau, Oeuvres complètes. Paris, Gallimard, III. liburukia, 193.

2 Ibid., 515.

Baina «giza espirituaren historia» «ustezko historia» ere

izan zen, ezinbestean. Gehiegi zen jakin nahi zen guztia,

eta gutxiegi egiaz jakin ahal zitekeena. Hortaz, ustea bihur-

tu zen zientziak eta filosofiak argitzen ez zuten hura eza-

gutzeko metodologia, gutxi gorabehera bederen. Buffon

eta Maupertuis-en obrek norabidea seinalatu zuten, eta

Rousseau haien jarraitzailerik ausartenetakoa izango da,

desberdintasunaren eta hizkuntzen jatorriari buruzko bere

Mintzaldietan, bere genealogia ausartekin. Izan ere, «jato-

rrira jo beharra» lema nagusitu zen berriz ere, egia ezagutu

ahal izateko (eta ez zen bekatu originala oraingoan, baizik

eta jatorrizko onberatasuna). Marmontel-ek gertaeren

«lotura» kausalen metodoa moldatu zuen, «Kritika» bere

artikuluan. Behin zerbaiten jatorrizko izaera «ustez» ezagu-

tuta, haren bilakaera azaldu besterik ez zen egin behar,

bere sortzetiko perfectibilité horrek bultzatuta zetorrena beti

ere.

— 14 —

Sarrera

DISCOURS SUR L’ORIGINE ET LES FONDEMENTS

DE L’INÉGALITÉ PARMI LES HOMMES (1754)

Zientziei eta arteei buruzko mintzaldia idazlan hartan,

1750ekoan, metodologia hura falta zuen Rousseauk.

Dijongo Akademiaren enuntziatuak berak (“Zientzien eta

arteen aurrerabideak ohiturak usteldu ala garbitu zitezen

lagundu ote zuen”) lehenengo aukeraren aldeko apustu

zehaztua egitera bultzarazi bazuen ere, bere tesia modu

koherente eta arrazoituan azaltzeko ez gauza izan zen, eta

argudiatze metodikoaren gabezia pasio eta erretorika

gehiagorekin estali zuen. Rousseauk berak liburuak «ino-

lako logika eta ordenarik gordetzen ez duela» onartzen du

Aitorpenak idazlanean, eta «oso eskas argumentatua»

dagoela ere bai3 .

Beraren jarrera, ordea, ez zen berria, aurrekari histo-

riko ugari baitaude, dela Plutarko, dela Montaigne, kristau

moralismoaz gain. Baina Rousseau kultura ilustratuak

ekarri zituen gizarte mailako ustelkerien kontrako kritika

latzak egitera mugatu zen, luxuaren aldeko grina eta itxu-

rakeriak arbuiatuz nagusiki, eta guztiz hedatua zegoen

hipokresia soziala ere bai. “Fabrizioren Otoitza”-n balio

errepublikanoen eta ilustratuen artean egiten duen kon-

traproposamena oso modu erretorikoan amaitzen du.

Izan ere, gizakia berez ona dela eta erakunde sozialak

direla hura usteltzen dutenak delako tesia, Rousseauk

— 15 —


3 Ibid., I, 352.

bere oinarrizko ekarritzat jotzen duena, formulatu ere ez

da egiten.

Hala eta guztiz ere, bere aurreneko Mintzaldi horrek

berehalako ospea eta saria eman zizkion, jende ilustratua-

ren artean sekulako eztabaida piztu bazuen ere. Rousseau

buru belarri saiatu zen, bere burua ongi dokumentatu eta

arrazoiak modu zuhurragoan azaltzera behartuz. Ikastal-

di osagarria suertatu zitzaion, eta heldutasun-hazkunde

nabarmena ere bai, Poloniako Estanislao erregeari, Bor-

desi eta Gaultieri emandako erantzunek agerian uzten

duten bezala, doux commerce (komertzioaren ontasunak)

izeneko teoriaren kontra aurkezten duen arrazoibidean

indar eta logika berriak ikusten baitira; izan ere, teoria

hura kritikatu gabe onartua izan zen, eta maila gorenera

iritsi zen Mandeville-ren The Fable of the Bees obrarekin.

Ilustratuek «zibilizatu» eta «moralizatu» nahasi egiten

dituztela esango du behin eta berriz Rousseauk orain;

hain justu, zibilizazio komertzialak ohituren ustelkeria

ekarri zuen.

Baina bi aurrerapen handiagoen izenak eman daitezke,

guztiz garatuko direnak Desberdintasunaren jatorriari buruzkomintzaldia idazlanean: a) ikuspuntu soziologiko berria, abe-

rastasunean ematen diren desberdintasun handiek, jabetza-

tik eta komertziotik eratorriak, desberdintasun sozialera

eta ohituren ustelkeriara eraman dutela adierazten lagun-

duko diona; eta b) ikuspuntu politiko berria: gobernuko

politikek pisu handia daukate ustelkeriaren prozesuan; izan

— 16 —

Sarrera

ere, «bizio horiek guztiak gizakiari baino, gaizki gobernatuta-ko gizakiari dagozkio» (Nartzisori «Atarikoa»)4.

Logikoa da, beraz, Dijongo Akademiak «Zer jatorri du

gizakien arteko desberdintasunak, eta bermatzen ote du

hori lege naturalak» enuntziatupean egin zuen proposame-

na oso erakargarria egin zitzaiola pentsatzea. Vincennes-

ko «argialdiaren» edukia esplizitu egiteko unea iritsi zen,

modu egokiago batean, hots, Zientzien eta arteen aurrerapena-ri buruzko mintzaldia idazlanean eskaintzen zuen erantzuna

zuzentzea eta funtsezko eran hobetzea. Hau da, oraingo

bere asmoa gizakien arteko desberdintasunaren jatorrien

(eta bere kasa gehituko zuen, gehiago zehazteko: «eta fun-

damentuen») «historia filosofikoa» idaztea izango da.

Desberdintasunaren jatorriari buruzko mintzaldia (DM) bere

pentsamendu sozialaren sintesi heldua aurkezteko aukera

paregabea da, baina ez bere pentsamendu politikoarena,

hori beranduago landuko baitu, Kontratu Soziala hartatik

aurrera (nahiz eta horren zirriborro modukoa nabaria izan

Mintzaldian Genevako errepublikari egiten dion «Eskain-

tza»). Ene ustez, Rousseauren maisu lana da, hoberen ida-

tzia eta eraikia dagoena, bere pentsamendua oso trinkoa

— 17 —


4 Ibid., II, 966. Rousseauk politikak zuen garrantziaren aurkikuntza jada

Venezian egin zuela zehazten du Aitorpenak idazlanean, frantziar

enbaxadorearen idazkari lanetan han emandako ia urte beteko ego-

naldian (1744-45). Hala ere, ez zuen esplizitu azaldu bere Narcisse(1752) idazlanari «Atarikoa» idatzi zion arte, toki ez oso egokia, baina

egun haietan politikari zor zion premiazko garrantzia aditzera ematen

diguna.

izan arren, tesi nagusiaren inguruko zirkulu zentrokide

ezberdinetan azaldua: gizakia berez da ona eta erakunde

sozialak dira hura usteltzen dutenak. Zientziei eta letrei buruz-ko mintzaldia idazlaneko tesi nolabait sinpleegiak berrartuak

eta birplanteatuak izango dira orain, indar berberaz, baina

argumentu-oinarri boteretsuagoa eta zehatzagoa dutelarik.

Gainerako guztia bere literatur talentu miragarriaren esku

geratuko da. Hala eta guztiz ere, bere garaikideek liburua ez

ulertu izanak oso penatuko du Rousseau, beti. Argi dago

Kantek eta erromantikoen aurreko alemaniarrek (Voltairek

ez bezala) liburua sakonean aztertu eta behar bezala ulertu

egin zutela jakin gabe geratu zela.

Rousseauk doux comerce delako teoriari aurre egin zion,

hori gaizki ulertze guztien arduraduna den heinean. Man-

deville izan zen bere erasoen jomuga nagusia, gizakia berez

dela egozentrikoa irudikatzeagatik eta, ondorioz, moralta-

sunerako ez gauza. Rousseauk bere gain hartu zuen, bere

hitzetan, «gizateriaren kausa». Ez dago ezer «basa gizakia

baino adeitsuagoa» denik; gizaki zibilizatua ohi da bortizki

jokatzen duena. Hala frogatzeko, amour de soi eta amour pro-pre, bi horien artean egiten duen bere bereizketa ospetsua

aurkezten du. Gizaki naturalak «norberaren burua maita-

tzea» berezkoa du (bere buruaren aldeko iraupenaren bul-

kada), hori du bere funtsezko pasioa, bere burua eta seni-

deak zaindu egin behar dituen aldetik, «komertzio

espontaneoaren eta independentearen» erdian. «Berekoita-

suna», aldiz, efektu zibilizatzailearen eta komertzio sofisti-

— 18 —

Sarrera

katuaren ondorioa den pasioa da, askoz ere anbiguoagoa,

ni egoista beste edozein arduraren aurretik jartzen duelako

sarri. Hala da, gutizia, irrika zakarrak, miseria eta esklabo-

tza «berekoitasun» horren ondorioak dira. Horregatik

—eta Rousseauk kontzesio mugatua egiten dio hemen

Hobbesi—, «gizarte sortu berriaren» garaiak «gerra egoe-

rarik lazgarrienari» egingo dio leku. Muturreraino izuga-

rria, estatuko erakundearekin garai berri bat beharrezkoa

egiteraino, hitzarmen sozialaren eskutik, «anti-kontratu

soziala» gisa deskribatuko duena, haren bidez aberatsek eta

boteretsuek aberastasunez zituzten abantaila oso desberdi-

nak legezkoak bihurtu baitzituzten, pobrearen kontrako

aberatsaren zapalketa instituzionalizatu arte.

Rousseauk «anti-kontratu sozial» delakoak sortutako

egoerari amore emanda dirudi, bere azalpenean. «Ez dago

bertutera berriz joko duen herri usteldurik» jada esana zuen

Narcisse bere «Atarikoa»n. Zenbait aditu genevarraren hala-

beharraz tematu egin dira. Esaterako, Vaughanek, «pesimis-

ta etsitutzat» jo baitu, eta J. Shklarrek, «kritiko sozial suntsi-

tzaile» bihurtu duena, baina erreforma politikorako

diseinurik gabea5. Ene ustez, ordea, diagnosi soziala azaltze-

ra mugatu zen liburu horretan, hala nahita, gerorako laneta-

rako utziz (Institutions politiques haien proiektua) kontratu

sozial normatiboaren azalpena, arazo sozialaren konponbi-

— 19 —


5 C. Vaughan, The Political Writings of J.-J. Rousseau, Oxford, 2. arg., 1962,

I, 13; J. Shklar, Men and Citizens, Cambridge, 1985, VII. Azalpen zehatz

baterako ikus H. Rosenblatt (1997), 63-84.

Gizakien arteko desberdintasunaren jatorri eta oinarriei buruzko mintzaldia

Documents

Transcript of Gizakien arteko desberdintasunaren jatorri eta oinarriei buruzko mintzaldia