GARAPEN BIOLOGIKOA

ETA KOGNITIBOA BIZI-ZIKLOAN

Izarne Lizaso Elgarresta

Udako Euskal Unibertsitatea Bilbo, 2014

© Udako Euskal Unibertsitatea © Izarne Lizaso Elgarresta

ISBN: 978-84-8438-527-1 Lege-gordailua: BI-1529-2014

Inprimategia: PRINTHAUS S.L., Bilbo Azalaren diseinua: Igor Markaida Hizkuntza-zuzenketen arduraduna: Ander Altuna Gabiola

Banatzaileak: UEU. Erribera 14, 1. D BILBO telf. 946790546 Faxa. 944793039 Helbide elektronikoa: argitalpenak@ueu.org www.ueu.org

Elkar Banaketa: Igerabide, 88 DONOSTIA

Galarazita dago liburu honen kopia egitea, osoa nahiz zatikakoa, edozein modutara delarik ere, edizio honen Copyright-jabeen baimenik gabe.

Etxekoei, bereziki txikienari,

maitasunez eta goxotasunez

Aurkibidea

HITZAURREA .......................................................................................................11

I. ATALA. SARRERA .......................................................................................... 15

1. GIZA GARAPENAREN EREDU ETA TEORIETAKO OINARRIZKO KONTZEPTUAK ................................................................. 17

1.1. Garapenaren psikologiaren defi nizioa eta ikasgaia ................................... 17 1.1.1. Garapenaren psikologiarekin lotura duten kontzeptuak ................. 17 1.1.2. Garapenaren defi nizioa ................................................................... 18 1.1.3. Garapenaren esanahia ..................................................................... 19 1.1.4. Garapenaren aroak .......................................................................... 21 1.1.5. Garapenaren helburuak ................................................................... 24 1.1.6. Giza garapenean eragina izan dezaketen faktoreak ........................ 26

1.2. Giza garapenaren oinarri antropologikoak eta biologikoak ...................... 27 1.2.1. Gizakuntza-prozesua ...................................................................... 27

1.2.1.1. Prozesu biologikoak ......................................................... 29 1.2.1.2. Prozesu psikologikoak ...................................................... 32 1.2.1.3. Prozesu soziokulturalak .................................................... 34

1.3. Oinarrizko kontzeptuak eta arazoak garapenaren psikologian .................. 34 1.3.1. Herentziaren eta ingurunearen eragina garapenean ........................ 35 1.3.2. Epealdi kritikoaren eta esperientzia goiztiarraren eragina garapenean ........................................................................ 37 1.3.3. Aldakortasuna eta garapenaren jarraitutasuna ................................ 39 1.3.4. Sinkronia eta heterokronia garapenean .......................................... 40

1.4. Ikuspegi historikoa: garai aurrezientifi koa eta zientifi koa ......................... 40 1.4.1. Garapenaren psikologiaren sorreran eragina izan zuten faktoreak ............................................................................... 41 1.4.2. Garapenaren psikologiaren sorrera: 1882-1912 ............................. 46 1.4.3. Garapenaren psikologiaren fi nkapena: 1913-1960 ......................... 52

1.5. Ariketa praktikoak ..................................................................................... 56 1.5.1. Ariketa praktikoa: erantzun galderei .............................................. 57 1.5.2. Bideo-praktika: Gizakiaren arrakasta (Hazteko abentura, I) ........ 57 1.5.3. Ariketa praktikoa: hausnarketa ....................................................... 58

Garapen biologikoa eta kognitiboa bizi-zikloan6

1.5.4. Bideo-praktika: Haur basatia ......................................................... 59 1.5.5. Ariketa praktikoa: giza garapena .................................................... 60 1.5.6. Ariketa praktikoa: haurren eskubideak ........................................... 61 1.5.7. Bideo-praktika: Testuinguruaren ikuspegia ................................... 63 1.5.8. Ariketa praktikoa: garapenaren psikologiaren gaur egungo ikuspegia ........................................................................... 63 1.5.9. Autoebaluazioa ............................................................................... 64

2. IKERKETA-METODOA, GARAPENAREN PSIKOLOGIAN .................. 69 2.1. Metodo zientifi koa ..................................................................................... 69 2.2. Ikerketa-metodoak ..................................................................................... 71

2.2.1. Ikerketa deskribatzailea .................................................................. 71 2.2.2. Korrelazio-ikerketa ......................................................................... 76 2.2.3. Ikerketa esperimentala ................................................................... 77

2.3. Ikerketa-diseinuak ..................................................................................... 78 2.3.1. Zeharkako diseinuak ....................................................................... 79 2.3.2. Luzetarako diseinuak ...................................................................... 79 2.3.3. Diseinu sekuentzialak ..................................................................... 80

2.4. Printzipio etikoak, psikologiako ikerketan ................................................ 82 2.5. Ariketa praktikoak ..................................................................................... 82

2.5.1. Bideo-praktika: Haurraren lehen urtea .......................................... 82 2.5.2. Ariketa praktikoa: zeharkako diseinua ........................................... 83 2.5.3. Ariketa praktikoa: ikerketaren metodologia ................................... 84 2.5.4. Ariketa praktikoa: gogoetarako galderak ....................................... 84 2.5.5. Autoebaluazioa ............................................................................... 85

3. GARUN-GARAPENA ETA GARAPEN FISIKOA HAURTZAROAN ETA NERABEZAROAN ...................................................................................... 87

3.1. Jaio aurreko garapena eta jaiotze-prozesua ............................................... 87 3.1.1. Jaioberriaren ebaluazioa ................................................................. 89 3.1.2. Jaioberriaren egoerak ..................................................................... 90

3.2. Garun- eta neurona-garapena haurtzaroan (0-2 urte) ................................ 92 3.2.1. Garunaren hazkuntza luzatzea ........................................................ 92 3.2.2. Neuroplastikotasuna ....................................................................... 93

3.3. Garapen fi sikoa .......................................................................................... 94 3.3.1. Garaieraren, pisuaren eta gorputzaren proportzioen aldaketak ..... 94 3.3.2. Eskeletoaren eta giharren garapena ................................................ 95 3.3.3. Garapen fisikoaren aldaketa indibidual eta kulturalak ................... 96

3.4. Garapen motorra ........................................................................................ 97 3.4.1. Lokomozioa .................................................................................... 98

7Aurkibidea

3.4.2. Jarrera eta oreka .............................................................................. 99 3.4.3. Garapen motor xehea .................................................................... 100 3.4.4. Garapen motorra haurtzaroan eta nerabezaroan ........................... 102

3.5. Sexu-garapena ......................................................................................... 102 3.5.1. Jaio aurreko sexualitatea .............................................................. 103 3.5.2. Bizitzako lehen bi urteetako sexualitatea ..................................... 103 3.5.3. 2 urtetik 6 urtera arteko sexualitatea ............................................ 104 3.5.4. Tarteko haurtzaroko sexualitatea (6 - 10/12 urte) ......................... 105

3.6. Haurtzaroko eta nerabezaroko aldaketak ................................................. 106 3.6.1. Hazkuntza fisikoa eta hormonala ................................................. 106 3.6.2. Heldutasun sexuala ....................................................................... 107 3.6.3. Pubertaroaren inpaktu psikologikoa ............................................. 108 3.6.4. Osasuna ........................................................................................ 109

3.7. Ariketa praktikoak ....................................................................................110 3.7.1. Bideo-praktika: Ernalketa eta jaiotza (Giza Gorputza I) ..............110 3.7.2. Bideo-praktika: Amaren sabelean .................................................111 3.7.3. Bideo-praktika: Haurraren lehen hilabeteak (Giza Gorputza II) .112 3.7.4. Bideo-praktika: Haur jaioberriaren gaitasunak (Hazteko abentura, II) ...................................................................113 3.7.5. Bideo-praktika: Haurrak uretara ..................................................113 3.7.6. Bideo-praktika: Ariketak lurrean ..................................................114 3.7.7. Autoebaluazioa ..............................................................................115

II. ATALA. GARAPEN KOGNITIBOA HAURTZAROAN ETA NERABEZAROAN..............................................................................................119

4. LEHEN HAURTZAROKO GARAPEN KOGNIT