2006ko. MAIATZA-EKAINA22ZENBAKIAK

6€ KULTURA SAILADEPARTAMENTO DE CULTURA

FILIPINETAN 62 MOLUSKU ESPEZIE BERRIAURKITU DITUZTEFILIPINETAN 62 MOLUSKU ESPEZIE BERRIAURKITU DITUZTE

MUNDUKO AMUARAINAKIITURRIKOTURRIKO AAMUARRAINMUARRAINERREPORTAJEAINTSEKTUAK,INTSEKTUAK,BIZIBIZI BERMEBERME ÑIMIÑOAÑIMIÑOA

MUNDUKO IGELAK

RANA ESCULENTA

RANA GRYLIO

RANA LESSONAE

RANA CATESBEIANA

RANA TEMPORARIA

RANA PIPIENS

ZOOLOGIA

AURKIBIDEA

Zuzendaria: Fernando Pedro Pérez.Erredakzioburua: Kepa Zenarruzabeitia.Kolaboratzaileak: Jon Zubiri, Aitor Atxa, Alberto Barreiro, Oskar Azkona, Fidel Korta Argazkiari-taldea: Edurne Urkizu, Aitor Zubizarreta, Xabier Urreta, Izaskun Loidi.Maketatzailea: Cristina Urionabarrenetxea.Legezko gordailua: BI-2452-02.ISSN: 1695-4645Aleak: 4.000Erredakzioa:Av. Madariaga, nº. 47-6º C - Esc.1 - 48014 BILBAO.Tel: (94) 4 75 28 83. e-maila: adeve.2@euskalnet.net

Lau urtea - 22.zk - 2006ko MAIATZA-EKAINAERREPORTAJEAIntsektuak, bizi berme ñimiñoa. ............. 4

ARRAINEN EBOLUZIOAGemuendina...................................10Cocostheus ....................................10

URPEKO OROIMENAOrioko mea-ontzien pezioak ..........12EUSKAL HERRIKO HEGAZTIAKTxekada arrunta .............................15Abozeta arrunta..............................15EUSKAL HERRIKO UGAZTUNAKErbi europarrak ..............................18

MUNDUKO AMUARRAINAKIturriko amuarraina .........................19EUSKAL HERRIKO NARRASTIAKEskailera sugea..............................20EUSKAL HERRIKO ITSAS ORNOGABEAKZizare zapalak................................24Zizare zilindrikoak ..........................24EUSKAL HERRIKO ARRAIN ABISALAKLampanyctus pusillus.....................25Bipera arraina.................................25EUSKAL HERRIKO MARRAZOAKSorgin aho txikia ............................26Daenia calceus...............................26

EUSKAL HERRIKO ITSAS ARRAINAKDabeta korrokoi .............................27Kapitain ..........................................27EUSKAL HERRIKO MOLUSKUAKAcanteon tornatilis..........................28Jubinus exasperatus ......................28Natica alderi ...................................28EUSKAL HERRIKO KRUSTAZEOAKGamarus locusta ............................29Harpina pectinata ...........................29EUSKAL HERRIKO ZUHAIXKAKHalimium alyssoides ......................30Heliantemum syriacum...................30EUSKAL HERRIKO PERRITXIKOAKKukumelo marraiska ......................31Amanita eliae .................................31EUSKAL HERRIKO LANDARETZAHegazti-kabia..................................33EUSKAL HERRIKO IBAI ARRAINAKTenka.................................................34

BERRIAKFilipinetan 62 molusku espezieberri aurkitu dituzte ........................39MUNDUKO KOKODRILOAKBrasileko kaiman moskadatua .......42EUSKAL HERRIKO TXIMELETAKBasoko ninfa tximeleta...................45GALTZORIKO FELIDOAKUrre katu asiarra ............................46NATURA 2000 SAREAAraxes ibaia ...................................48EUSKAL HERRIKO HONDARTZAKOribazar hondartza.........................50

Argitaratzailea:Iraungitzeko Zorian Dauden Espezieak

Defendatzeko Elkargoa.

CAJA LABORAL POPULAR: Entidad: 3035 Oficina: 0220 Control: 20 Núm. de cuenta: 220.0.00367.6BILBAO BIZKAIA KUTXA: Entidad: 2095 Oficina: 0355 Control: 76 Núm. de cuenta: 38.3024282.7

Urteko kuota: amabi ale urtean: 36 euroARPIDETZAARPIDETZA BOLETINABOLETINA

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARTEA

ZURE NATUR ETA ZOOLOGIA ALDIZKARIA

“Kultura Sailak diruz lagundutako hedabidea”

EUSKAL HERRIKO NATURA

KULTURA SAILA

DEPARTAMENTO DE CULTURA

EUSKAL HERRIKO NATURA

4EH 22Zk.

Europar Batasunean, espainiar esta-tuan eta autonomi erkidegoetan

emaniko arauek intsektuak babestendituzte, beraiek baitira animali erresu-maren osagai ugarien eta anitzena ezezik, bioaniztasunaren fun-tsezko atala orobat

Intsektuak desagertuko balirabizia ere berehala suntsitukolitzateke planeta honetan.Senez edo, animalia horiekñimiño, ezdeus, higuingarri-tzat jotzen ditugun arren, gureekosistemetan bizi-prozesuenjarraikortasuna horien presen-tziak bermatzen du: horrega-tik, harrigarria gertatzen badaere, intsektuak aldez edo mol-dez babesteko hamaikatxoarau moldatu dituzte legegile-ek. Animalia multzo honen aldeegin duen EuroparBatasunaren arteztarau nagu-sia “Habitat naturalak, faunaeta flora kontserbatzeko92/43/CEE)” izenekoa denarren, Espainian dauden50.000 intsektu espezieetatiktestuak 21 baizik ez du jaso-tzen. Espainiako IngurugiroMinisterioak, NaturaBabesteko 4/89 Legeak xeda-tutakoarekin bat, babesturikoespezieen katalogoa eman du

argitara; bertan 28 motatako intsektuakbiltzen dira, lau amenazo-mailaren ara-bera sailkatuak. Autonomi erkidego zen-baitek, bere aldetik, fauna babestekoberen katalogoetan hainbat intsektu

espezie jaso dituzte edo jasotzen aridira. Legeria, eskas Egon, berariazko legeria badagoenarren, intsektuen babespena ez da

oraingoz inondik ere ase-betetzeko modukoa, ingu-rugiro politikez ari garela,Espainiako EntomologiaElkarteak (AeE) etaAlacanteko UnibertsitatekoBioaniztasunaren ZentroIberoamerikarrak adieraziduten bezala: erakundehorien arabera, alferrikakoneurria da espezie batbabestea berak bizitokiduen habitata kutsatzenedo suntsitzen segitzendugun bitartean. Lurreko erabileren transfor-mazioa, nekazaritzak pesti-zidak masiboki baliatzea,hainbat landare-espeziedirua irabazteko asmohutsez (inolako irizpidezientifikorik gabe) biltzea,bildumak osatzeko xedezanimaliak isilpean harrapa-tzea, ingurunera hondakinsolidoak jaurtitzea, azalekozein lurpeko ura kutsatzeaeta antzeko jardueraksorrarazten ari diren orekalarriak ornogabeen espeziebatzuk suntsitu eta beste

INTSEKTUAK, BIZI BERME ÑIMIÑOA

5EH 22Zk.

ERRE

PORT

AJEA

batzuen ugalketa izugarriaondorioztatu du. Aipatu europar arteztarauhorrek babespen-alorreanez du intsektu polinizatzailebakar bat ere jaso (nahizhorrelakoak funtsezkoakdiren lore eta landareenhedapen prozesuetan), eztaurtero-urtero Europa etaAfrikaren arteko bidaia egi-ten duten milioika intsektuhoriek, ezta ekosistemamediterraneoaren bereizga-rri diren intsektu guztietatikbat bera ere... Nolanahi ere,

Europako herrialde zenbaitekosatu dituzten intsektu-multzonabarmen -tximeletak,burruntziak-- batzuen zerren-detan babestu beharrekoespezie asko jaso dituzte.

27.000 espezie, suntsituta Zientifikoek dagoeneko milioibat espezietik gora identifika-tu eta sailkatu dituzte, hots,ezagun ditugun izaki bizidunguztien %75, gutxi gorabehe-ra. Egiazko aniztasuna, denaden, dezente handiagoa da.Zientifikoen komunitatearen

iritziz, 10 – 30 milioi intsektu espeziedira munduan katalogatzeko, orainozona tropikal askotako bioaniztasunugari-ugaria hein handi batean ezagunez delako. Animalia espezie berrienaurkikuntzaren erritmoa, egun, 15.000inguruan dabil; horien %62 intsektuakdira eta horien laurden bat, gutxienez,koleopteroak (kakalardoak).Espainian, arreta handiz aztertu etajorraturiko herrialdea den arren, ento-mologoek hogei bat espezie berri aur-kitzen dituzte urtero. Intsektu mota berrien agerpena eten-

gabea den arren, suntsipen erritmoaharik eta biziagoa da, arras biziagoaere: gaur egun hiru intsektu mota desa-gertzen ari da orduko, hots, 27.000espezie urtearen buruan. Hori dela eta,AeE elkarteak ezinbestekotzat jo dupentsamoldez aldatzea eta erakundeekalor horretara aurrekontu-atalik bidera-tzea, aniztasun entomologikoa aztertueta artatzeko ardura duten pertsoneibeharrezkoak diren bitartekoak eskain-tzeko. Espainia, intsektuen paradisu Espainiak Europako bioaniztasunik uga-

riena dauka, baita intsektuei dago-kienean ere: herrialde horretanbizi diren espezieen kopuruaMediterranear Arro osoko aberas-tasunaren %30eraino iristen da,hots, 50.000 intsektu espezie bizidira iberiar penintsulan, Balear etaKanariar uharteetan eta, gainera,espezie horietatik asko eta askoekosistema espainiarretan baka-rrik dira. Espainiakoak direnintsektu espezie babestuetatikpinu gorri eta larizioetan bizi denGraellsia isabelae tximeleta gau-tarra nabarmendu beharra dago.Aspaldiko partez AeE, CIBIO etaEspainiako IngurugiroMinisterioko BioaniztasunarenZuzendaritza Nagusia elkarlaneandabiltza, natur ondare garrantzitsuhorren defentsan. Elkarlan horre-tatik jalgi da, adibidez, “Espainiarornogabeen liburu gorria”. Idazlanhorretan, Espainian babespenzorrotza izan beharko luketen 142artropodo (horietatik, 135 intsektu)

6EH 22Zk. agertzen dira. CIBIO erakundearen iritziz, intsektu horien etor-

kizuneko babespena Ministerio horren eta autonomi erkidego-en ekimenak baldintzatuko du. Zergatik dira horren garrantzitsuak? Planetan honetan bizi diren animalia zaharrenak izaki, egunforma gehien dituen animali multzoa intsektuek osatzen dute.Horrek, bistan da, intsektuek gainerako animaliek baina ingu-runera eraginkortasun handiagoz egokitzen asmatu dutelaesan nahi du. Lurreko ez ezik, laku eta ur-latsetako ekosiste-metan gertatzen diren prozesu ekologiko gehien-gehienetanparte hartzen dute intsektuek. Intsektuen esku hartze horretandatza, hain zuzen, Lurreko landare-biomasaren %20aren bir-ziklatzea; intsektua, era berean, hildako animalien eta goro-

tzen desintegratzaile behinena da. Ez dezagun ahantz, noski,landareen %60ren polinizazioa (bizirik irauteko ezinbestekoa)intsektuen ardurapekoa dela.Ikuspegi zientifikotik, aurkikuntza ugari egiteko baliatu izandira intsektuak. Ezagutza genetiko asko eta asko, adibidez,Drosophila euliari zor zaizkio; sexuaren determinatzaile den Xkromosoma zimitz (heteroptero) baten bidez identifikatu zen;

espezie zenbait ekosistemaren osa-sun egoeraren bio-adierazle dira eta,horrez gainera, aurkitzeko daudenbotika askoren balizko iturri dira. Gizajarduera ekonomiko batzuetan ereoinarrizkoa da intsektua, hala nolaeztigintzan, nekazaritzako hainbat pro-zesutan -erlamandoek eginiko polini-zazioari esker negutegietako ekoizpe-na ugaltzen da- eta intsektu asko labo-rantzan kaltegarri diren espezie zen-baiten egiazko kontrolatzaile eraginko-rrak dira. Ez da harritzeko kontua,horrenbestez, antzinako zibilizaziobatzuetan (naturarekin harremanestuan bizi baitziren) intsektu motazenbait ikur gisa edukitzea, are jainko-tzat hartzeraino iristea ere.

7EH 22Zk.

Itsasadarrean sedimentu-metaketekhabitat honek berezkoa duen herba-

zeoen eta muluzkoen landarediazestalitako irlatxo lauak osatzen dituzte,itsasgoran urperatuta geratzen dire-nak. Hondartzako zonan itsasoak eka-rritako hareak eta barnealderanzkohaizeak mareatik babestutako dunakosatu zituzten (gainerakoa, hondartzabera, espaziotik baztertu da).Aipatutako dunek presio antropikogogorra jasaten dute, atseden-erabile-ra handiko area baita.

Arearen inguru osoa urbanizatutakozonez (atseden-erabilerari lotuta),komunikabideez edo industri plantez(itsasadarraren bazterrean bertan,dunak inguratuz, petrolio-birfindegiakdaude) inguratuta dago. Lekuak berak,batik bat dunetan, bisitari-kopuru han-dia biltzearen ondorioak jasaten ditu:zapalketa, lur-berdinketa, etab.

Lurrak koaternarioak dira: itsasoakekarritako harea eta ibai-limoiak.

Uda garaian, Bilboko hirigunetik osogertu dagoenez, La Arena hondartzabisitari asko eta asko etortzen da, etabisitariok, nahi gabe, presio handiaeragiten dute kostako hareatzetan.Hala nola, erabiltzaileek zuzenean

zapaltzen dute oinez ibiltzean, eta, arekalte handiagoa eraginez, azpiegiturakeraikitzen dira gunearen balizko habi-tatean, Kontrako baldintza haueknabarmenak badira ere, Barbadungoitsasadarraren ondo-ondoko gunean,ekosistema hauetan ohikoa izaten denlandaretza ugaria aurki dezakegu hon-dartzan. Itsasoaren eragin handiaduten guneetan, hezetasun, gazitasuneta elementu organiko gehiago egotenda, eta horrexegatik hondartza etadunen arteko mugako espezieak horkokatzen dira, Cakile maritima edo

Salsola kali adibidez.

Gune babestuenetan, dunek formahartzen duten lekuetan, espezie askodaude kosta-ingurumenetan ohikoakizaten direneak, hala nola, Ammophilaarenaria, Elymus farctus, Calystegiasoldanella edo Euphorbia paralias.Dena den, bereziki nabarmendu beha-rrekoa da hareartzetako berezko biespecie esklusiboki agertzen direla,orain arte Euskal Herriaren baitan LaArena hondartzako dunetan bakarrikaurkitu baitira: Barlia robertiana (enkla-

bean puntualki agertzendel orkidea orkidea medite-rranearra) eta Limoniumovalifolium (ugariagoa etazabalduagoa dunen etapaduraren arteko muganeta itsasadarraren bi aldee-tan agertzen.

Interes bereziko landarediaArea-barruan interes ekolo-giko handiko bi habitat era-bat desberdinak antzemanditzakegu. Alde batetikhondartza-aurreko harea-tza, oraindik ere ingurunehorietako berezko espezieezaugarrien kopuru askihandia gordetzen duena:Ammophilia arenaria, arun-dinacea subespeziea,

EUSK

ALHE

RRIK

OIT

SASA

DA

RR

AKBARBADUNGO ITSASADARRA

8EH 22Zk.

Elymus farctus, boreali-atlanticussubespeziea, Euphorbia paralias,Asperula occidentalis, Calystegiasoldanella, Aetheorhiza bulbosa,etab. Beste batzuei buruzko antzi-nako aipamenak badira, aspaldianegiaztatu ez badira ere, eta ziurre-nik ingurunea aldatzearen ondoriozdesagertuta daude.

Barbadun ibaikopadurak ingurunea-ren berezko komuni-tate eta espezieenerakusgarri onak gor-detzen ditu, oso gazi-tasun aldakorrekoedo ur gezatako lurhezeetan instalatzendirenetik hasita, itsa-soko urak eguneroestaltzen dituen haie-tara iritsi arte: Juncusmaritimus espeziekolezkadiak eta ihito-kiak, Sarcocornia spedo Halimione espe-ziea nagusitzen dene-ko sastraka halofilo-ak, salicornia spespeziea nagusitzendeneko urteko landa-redia, Spartina espe-

zieko komunitateak,… Alderdi nega-tivo gisa uren kutsadura eta honda-kin metatuak adierazi behar dira, baiibaiak ekarritakoak bai eta mareakjalkitakoak ere.

Espezie aipagarrien artean, besteakbeste, ondoko hauek daude:

Sarcocornia perennis,Sarcocornia fruticosa, Salicorniaramosissima, Armeria maritima,miscella subespeziea, Sauedamaritima, Limonium vulgare,serotinum subespeziea,Puccinellia maritima, Halimioneportulacoides, Inula crithmoides,Spartina maritima, etab.

Pobeña ondoan, bokalean dago-en kararrizko haitzak bertakojatorrizko landaredia gordetzendu. Legeltxorra (Pistacia lentis-cus) barne hartzen duen artadikantauriarraren erakusgarrixumea da.

Interes bereziko faunaLur heze hauen multzoak (padu-ra/lezkadia) migrazio-geldialdianedo negupasan dagoen abifauna-ko espezie-kopuru handia biltzendu.

Ingurune akuatikoari, bertako lan-darediari eta bazterretan azalera-tzen diren limoei nolabait lotutakohegaztiak dira. Gainera, beste espe-zie batzuk, hala nola, basahatea(Anas platyrhynchos), Uroilandahandia (Rallus aquaticus), kopeta-zuri arrunta (Fulica atra) eta lezkariarrunta (Acrocephalus scirpaeus)

EUSK

ALHE

RRIK

OER

RES

ERB

A N

ATU

RA

LA

9EH 22Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

OER

RES

ERB

A N

ATU

RA

LAurte osoan zehar bertanhazi eta bizi dira.Urtaroren batean ikusita-koe artean, ondokohauek aipa ditzakegu:lertxun hauskara (Ardeacinerea), murgilari arrun-ta (Aythya ferina), ipar-ahatea (Anas strepera),ahate buztanluzea (Anasacuta), Zertzeta arrunta(Anas crecca), udazer-tzeta (Anas querquedu-la), antzara hankagorriz-ta (Anser anser), uroiloa(Gallinula chloropus),etab., bai eta limozaleenespezie ugari ere: txirri-txoa, txirria, kuliska, ber-nagorria…

Itsasadar honetan EuskalHerriko estuarioetanatseden hartzen duten edo bizi direnabifaunako espezieen multzoaren%95 inbentariatu da.

Barbadungo estuarioaEstuarioan, Pobeñaren ondoan hainzuzen, padurak erreka bat isurtzenden senaiarekin lotuak daude; ondo-kontserbatuta daude, eta haietan etaUrbaibaiko paduretan Bizkaiko fanero-

gamoen eremu zabalenak hazten dira.Landare mota hori itsasoaren etalehorraren bitartekoa da eta ongi fin-katutako lurzorua behar du erroak egi-teko. Horrexegatik hazten da estuario-etako gune babestuenetan. Izan ere,babesgabe dauden lekuetan hondoahareazkoa edo arrokazkoa izaten da,partikula finagoak korronteak erama-ten baititu.

Pobeña aldean paduraren egituraeraldatua dago: orain murru batekbereizten du padura errekatik etaestuariotik, eta ura zubi baten azpitikiristen zaio. Murruaren gaineko bideaLaguntzako Andra Mariren ermitarainodoa, lehen uhartea izan zen haitzbateraino. Haitzaren eta labarrekobeste aldearen artean zegon padura-ren zatia lurperatu zuten, eta orainaparkaleku eta egoitza bat daude,itsasora begira.

La Arenako estuerioaren barnean,planktonak gazitasun gorabeherahandiak jasaten dituen estuario bate-koa da. Udan, ibaien emaria murri-tzago denez, marea gorriak ikustendira, alga dinoflagelatuak erruz haz-ten baitira. Orain arte gertatu direnmarea gorriak ez dira toxikoak izan.

Estuarioaren erdiko ubidearen etalehorraren artean dagoen lokatzeanugari dira paduretako karramarroak(itsas kilkerrak), arrantzaleek beitaegiteko nahiko erabiliak.Itsasbeheran, karramarroek ezkuta-tzeko egiten dituzten zuloak ikustendira.

Estuarioko ohiko elkargunea ikusizen: nagusi dira Hediste diversicolorScrobicularia planarekin batera, baitaPeringia ulvae-Cerastoderma eduleparea ere.

10EH 22Zk.

EZAUGARRIAK: Coccosteus arraina-ren ezaugarria zen gorputz lau etahidrodinamikoa bat zuela, ezkatarikgabea, eta pareka ezarritako hega-tse-kin. Isatsa gorantz zuen, eta bizkar-hegatsak igeriketa egonkortzeko fun-tzioa betetzen zuen. Ezaugarri horiekguztiak agerian uzten dute igerilaribikain bat eta itsas harrapari arin batzela. Paleontologoen iritziz, haragijale efi-kaz bat izan zen, bere lepoko artikula-zioak perfektuak baitziren. Buruan etaenborrean zituen korazak, kanpotikartikulatuta egoteaz gain, bere arbasoGroenlandaspisaren morfologianbezala, barrutik ere artikulatuta zeu-den; izan ere, lepoko ornoak eta gare-zurraren oinarria artikulatuta zituen,eta, horri esker, arrain honek buruaaskoz ere gehiago eraman zezakeenatzerantz. Hori horrela, bere ahaideekbaino askoz ere harrapakin handiago-ak iren-tsi zitzakeen. Gainera, berebarailak luzeagoak ziren, eta horrekarrain honen gaitasun harraparia area-gotzen zuen. Arrain honek garatutako artikulazioeiesker, halaber, burua bertikalki mugituzezakeen, eta, horrek, ura zakatzenarkuetatik ponpatzen laguntzen zion.Zakatzak ahoa irekitzerakoan zabal-

tzen ziren. Paleontologoek ezaugarri horieksakonki aztertu dituzte, eta azterketahorretatik ondorioztatu dute litekeenadela Coccosteus arrainak bere dietalohia janez osatzea, lohiak gordetzenzuen materia organikoa irenstekoxedez, eta gainerakoa uzki-hoditikkanporatuz.TAMAINA: 40 cm-ko luzera.ELIKADURA: litekeena da itsas hon-doan aurkitzen zen sarraskiaz (hilda-ko arrainak, krustazeoak edo molus-kuak), eta harrapatzen zituen arrai-nez elikatzea.NON ETA NOIZ BIZI IZAN ZEN?:Coccosteus Deboniarraren erdialde-tik amaierara arte bizi izan zen, egunEuropa eta Iparramerika kokatzendireneko horretan zeuden itsasoetan.Bere aztarna fosilduak Eskozian,Errusian eta Ohion (EEBB) aurkitudira.

COCOSTHEUSCOCOSTHEUS

EZAUGARRIAK: Gemuendinak gorputzzanpatu eta borobildua zuen, arraia etaikaraio modernoena bezalakoa. Bularrekohegatsak gorputzaren aldeetara luzatzenziren, hego handiak izango balira bezala,eta begiak eta espirakuluak buruaren gai-naldean kokatzen zirten.Ez zuen bere ondorengoek izango zutenkoraza pisutsua, baina hezur-xafla txiki-txi-kiez osatutako mosaiko batek bere gorpu-tza estaltzen zuen. Gainera, gorputzadefentsarako dentikuluz betea zuen.Hezur-xaflaz osatutako beste multzo batekburuaren azpialdea eta gainaldea estal-tzen zuen. Antzinako plakodermo honek ez zituen, ezta ere, bereondorengoek izan ohi zituzten hortz-plakak. Izan ere, berebarailek hortz-funtzioa betetzen zuten izar-formako tuber-kulu batzuk zituen. Litekeena da bizitza bentiko bat izatea, eta itsas hondokolohian edo alga artean erdi lurperatuta egon ohi zen, bereharrapakinen zelatan. Bitxia bada ere, Gemuendinaren gorputzaren forma egun,260 bat milioi urte beranduago, errepikatu egin da,Plakodermoekin zerikusirik ez duen arrain-talde batean,hala nola Jurasikoaren hasieratik itsas hondoan bizi izandiren arraiak eta manta-arrainak. Gertaera hori "eboluzio

konbergente" bezala ezagutzen den fenomeno biologikoakazal dezake; izan ere, fenomeno horren bidez, inolako ebo-luzio-ahaidetasunik ez duten izakiek an-tzeko formak hartuohi dituzte eta, zenbaitetan, bizi-ohitura berdinak izan ohidituzte. TAMAINA: 30 cm-ko luzera.ELIKADURA: Krustazeoak eta bera baino txikiagoak zirenarrainak jaten zituen. Horiek itsasoko hondo lohitsu etahareatsuetan harrapatzen zituen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: GemuendinaDeboniarraren hasieran bizi izan zen, egun Europa koka-tzen deneko horretan zeuden itsasoetan. Bere aztarnafosilduak Alemanian aurkitu dira.

GEMUENDINAGEMUENDINAPLAKODERMOAK KLASEA

PLAKODERMOAK KLASEA

11EH 22Zk.

LEHE

NENG

OAR

RAIN

AKAR

RAIN

EN E

BOLU

ZIOA

EZAUGARRIAK: Dunkleosteustamainarik handiena izatera, 3,5metro, iritsi zen lepo artikulatuko(artrodiro) plakodermoa da. Beretamaina dela-eta, litekeena daCladoselache bezalako marrazogaraikideekin lehiatzea. Dinichthys etaTitanichthys bezalako beste espeziebatzuk ere iritsi ziren tamaina garran-tzitsu bat izatera, 2,1 metrora eta 3,4metrora, hurrenez hurren.

Dunkleosteus arrainaren hezur-korazabularreko hegatsak baino lehenagoamaitzen zen. Horrela, hegats horieklibre geratzen ziren, igeri egiterakoan,aurrera egiteko nahiz balaztatzekomaniobrak hobeto kontrolatzeko.

Paleontologoen iritziz, arrain hau, beregorputz leun eta ezkatarik gabeari esker,eta aingira modernoak duen isatsarenantzeko isatsari esker, oso erraz mugi-tzen zen ozeanoetatik, harrapakinenbila.

Bere lepo artikulatuak, eta korazanzituen bandek, mantso baino oso indar-tsu hozka egiteko gaitasuna ematenzion. Arrain honek, behin bere biktimaharrapatzerakoan, letaginen antzekoakziren aurrealdeko hortz-xaflen puntekinharrapakina heldu eta bere haragia

zarrastatu egiten zuen, atzealdeko xaflenertzekin mastekatzen zuen bitartean.

Zalantzarik gabe, harrapari ikaragarria eizen.

TAMAINA: 3,5 metroko luzera.

ELIKADURA: erdialdeko eta azalerakouretan etenik gabe bilatzen zituen arrai-nez elikatzen zen.

NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?:Dunkleosteus Deboniarraren amaieranbizi izan zen, egun Europa, Afrika etaIparramerika kokatzen direneko horretanzeuden itsasoetan. Bere aztarna fosil-duak Marokkon, Belgikan, Polonian,Kalifornian, Tennessen, Pennsylvanianeta Ohion aurkitu dira.

DUNKLEOSTHEUS

12EH 22Zk.

Orio IV pezioaOrio II pezioaren indusketa egin zenean,1993., urtean, hirugarren patatxe bat aurki-tu zen. Ez ateratzea erabaki zen, une har-tan egiten ari ziren drainatze lanek, zirudie-nez, ez baitzuten horretan eraginikizango, obren zuzendaritzak eman-dako informazioaren arabera.Gipuzkoako Foru Aldundiko KulturDepartamentuak, zonan aurkitzen ariziren hondakinak ikusita, urpekoindusketa sustatu zuen bere garaian,lehenengo bi itsasontzien hondaki-nak aztertzeko, 1992., eta 1993.,urteetan, nahiz eta zona hori ez egonustezko arkeologi zonaren barruan.Hala eta guztiz ere, Oria ibaiarenitsasadarrean, bi pezioak zeudenlekutik 100 m baino gutxiagora,antzeko ezaugarriak zituen etaantzeko egoeran aurkitu zen besteitsasontzi bat agertzeak begien bis-tan jarri du arroak duen arkeologiaren

balio nabarmena, zonako aurkuntza bakar-tuak eta ondare hondakinak alde baterautzita.Indusketa zela-eta, hortaz, INSUBItsaspeko Ikerketa Elkarteak ikerketaproiektu bat idatzi zuen, 02/04/16 dataz.Bertan jasota zeuden, itsasadarraren zonahorretan egindako drainatze kontrola,1993., urtean aurkitutako itsasontziarenkokapenerako prospekzioa eta indusketa.Ikerketa lanari hasiera emateko, etorkizu-neko portua egiteko obren proiektuan azal-tzen zen itsasadarrean egin beharrekodrainatze lanen kontrola burutu zen.Itsasadarra izan zen ikerketa eremua, eta

lana burutzeko, zonaren urpeko behaketazuzena egin zen, itsasontzidraga hurrupa-tzaile batek drainatze lanak egiten zituenbitartean. Era horretan, behaketa egin zite-keen, bakar bakarrik, lanak hastean edobukatzean, baina, hala eta guztiz, minera-laren metaketa aurkitu ahal izan zen, Orio IIpezioko patatxearen zama zela identifikatuzelarik. Itsasontzi horren inguruko induske-tak 1993an egin ziren, baina zama hondo-an utzi zen orduan, enpresa eraikitzaileare-kin epe arazoak izan zirelako, eta garai har-tan aurkikuntzak interes arkeologiko erlati-boa zuelako.

MetodologiaEsku-hartze horren premiak,idatzian aipaty ditugun erai-kuntza obren barruan baitze-goen, ez digu ahalbidetu iker-keta indusketarako egokiakizan zitezkeen ohiko epeenbarruan indusketa lanal egin-tea. Gauzak horrela, ekintzarikkonplexuen eta garestienaksaihestu egin dira, eta horienordez ekintza errazagoak etaazkarragoak bilatu dira, horibezalako egoeretan bakarrikjustifika daitezkeenak.Horregatik, itsasontzi arkitek-turaren marrazkia oiplanoaren

ORIOKO MEA-ONTZIEN PEZIOAK

URPEKO OROIMENA

1992., eta 2004., urte artean burdina garraiatzeko erabiltzen ziren bost itsasontzihondoratuen arrastoak agertu dira Oriaren bokalean. Bost itsas hondakinetatikhiru XVI., mendetik XVIII., era arteko itsasontziak ziren, euren burdin mineralarenzama alboan zutela aurkituak, eta beste biez zama baizik ez da geratzen, burdintotxoak, hain zuzen ere.Aipatutako pezioak haien artean oso antzekoak zirela kontuan hartuta, argigarria-goa iruditu zaigu Orio IV izendatu dugun pezioa deskribatzea, gainerakoen adie-razgarri ere baden aurkikuntza gisa.

13EH 22Zk.

krokis moduan egin zen, oiplanoren ele-mentuak kontserbatu nahi zirelako; erahorretan, krokisak bere eginteko bikoitzabetetzen zuen, hau da, elementuen artekoespazio harremana eta geroago muntatze-ko dokumentu gida izatearena. Halaber,arkitektura xehetasunen nahiz zamarrenerregistro grafikoa bideo eta argazkienbidez burutu zen.Orio IV izendatu genuen pezioaren tipolo-gia ohikoa zela kontuan izanda –itsasontziarkitektura eta zama, alegia-, metodologiadesberdina erabili da bi elemntuetan,indusketa lanak egiteko orduan.Horrez gain, eta ibai aktiboetako induske-tetan ohikoa denez, hondoko ibilguak sis-tema irekiak izaten dira, eta horren esannahi du metaketak fluktuazio ziklikoenmenpe daudela. Hori dela-eta, zalitasunhandiak daude ingurune mota horri lotuta-ko materialak pezioen zati diren edo ezerabakitzeko. Horregatik, interes bereziajarri zen erreferentziazko kronologia erre-gistroak adieraz ditzaketen ingurune itxiakzehazteko orduan.Ingurunea aldakorra izanik, erdi iraunko-rrak diren egitura bakarrak, zama, harriz-koa eta pisutsua delako, egurrezko arkitek-tura, deformatzen zaila delako, eta biekzehaztutako sistema ziren.Hortaz, ezinbestekoa zen sistema itxihoriek bi eremuen artean bilatzea, bainasistema guztien artean, itsasontzi egiturazen egokiena. Egituraren hurrengo ele-mentuak aztertu behar genituen:-Itsasontziaren egituran egon zitezkeenbolumen iragazgaitzak.-Materia koloidalak, itsasontzia erabiltzenzeneko uneren batean kroskoaren etamaterial aloktonoen arteko lotura izangozirenak.-Fidagarritzat har zitekeen beste sistemabat itsasontziaren zamaren eta egiturarenarteko lotura zen, betiere zama bera meta-keta aloktonoak sartzea eragozteko beharbezain isolatzailea izan zela kontuan izan-da.

Pezioaren deskribapenaInduskatutako multzoa haritzezko egurrezegindako itsasontziak osaturik zegoen,burdin mineralez zamatuta; mineralarenginean ibai jalkinen geruza bat zegoen,hareaz eta hartxintxarrez osatua.Drainatze lanak egin aurretik geruzak 3 m-ko potentzia zeukan, eta 1 m-koa induske-tari ekin zitzaionean.Itsasontzia patatxe bat da mea-ontzi tipolo-giakoa. Ontzi mota horiek minerala itsaskostaldean zehar garraiatzeko erabiltzenziren, eta ikergai dugun itsasontzia Oriaibaian barrena zeuden ibai portuetan hustuaurretik hondoratuko zen, edo akaso Oriohirian muga-zergaren kontrola egin ondo-ren, beste itsas portu batzuetara abiatze-an.Kaiaren paramentu gisa ipinitako metalez-ko horna eraikitzean pezioa moztu eginzen, agerian geratu zelarik 7,40 m-ko luze-

ra, gehienez ere, korastatik gaur egungometalezko hormaraino. Mozketa zuakernagusia dagoen tokitik baino branka alde-rago egin zela kontuan hartuz gero, esandezakegu heren bat baino zertxobaitgehiago eraikitako kaiaren azpian geratudela. Dagoen gehieneko zabalera, meta-lezko hormatik gertuen dagoen zatiaridagokiona, 5 m da, gutxi gorabehera.Aurkitutako hondakinek ez digute zabalera,luzera eta garaiera neurtzen uzten, baiordea ondorioztatzen.Gilaren orientazioa 80º da, eta pezioakokatua dagoen sakonera -5 m kota da,portuari dagokion takimetria plano oroko-rrean.

ArkitekturaItsasontzia baranga-genol sistemaz eraikiaizan zen, kroskoa 3 cm-ko lodiera dutentopekako ilarez osatua, eta barruko forruaharitzezko ilara solteak dituen granel edobarruko kroskoak osaturik; granelak estal-tzen du oinarrizko barangek hartzen dutenia gune osoa. Itsasontziaren balizko luzera11,20 m edo 34 oin izan zitekeen.Desberdinetasun garbia ikus daiteke gra-neleko ilaren luzeran, estriborreko eta aba-borreko bandetan. Horrela, estriborrekolehenengo lerroa eratzen duen ilara, gila-gainean hasita, 70 cm-tik gorakoak ezdiren oholez eginda dago. Horren helburuaeskuz altxatu ahal izatea zen, zuaker-arte-ak garbitu ahal izateko eta ura atera ahalizateko. Kontuan hartu behar dugu itsason-tzi honetako barangek urbegiak zeuzkatelaeta, horien eta gilaren artean ontziratutakoura igarotzen uzten zutela. Hortaz, beraienarteko metaketak ura zuaker-arteetan gel-dirik geratu zenez, banan-banan eskuzxukatu beharra sortu zuen. Egoera horrekarazo handiak sortzen zituen ontzitik uraateratzeko orduan, itsasontzia zamatutazegoenean, ezinezkoa baitzen zuaker-artearen hondoraino iritsi, zamaren etasueltoko merkantzien kausaz, biak elka-rren kontra mugitu ezinik geratzen zirelako.Ura ateratzeko modu bakarra, beraz, itsa-sontzia okertzea zen, lehenengo estekaren

pareraino, graneletik kanpo. Horrek itsa-sontzia biziki okertzea eskatzen zuen, etaitsaso handia zegoen ibilbideetan ezinez-koa izaten zen. Era berean, ez da barrukokroskoan arkuteririk agertu, mineralarenartean, itsasontziaren kroskoraino ponpabat sartzea ahalbidetuko zuenik.Itsasontziak zeukan masta bakarra -aztar-narik bat ere ez da agertu- gilagainean sar-tuta zegoen, 10 x 5 cm-koa zen eta 7 cmsakonera zuen garlinga prismatiko batenbarruan, 304 eta 306 zenbakiko barangenartean kokaturik. Aipatutako gilagainabrankatxopa norabidean zabaltzen da, etabere luzerak oinarrizko barangen zabalera-rekin bat egiten du.Oinarrizko barangk 5 dira branka aldean,eta 5 txopa aldean, zuaker nagusitik, hauda 306 zenbakia duen zuakerretik, hasita.Txopakoak hurrengoak dira: 47, 48, 302,303 eta 304 zenbakidunak. Branka alde-rantz, 4 daude agerian, hurrengoak, hainzuzen ere: 307, 308, 309 eta 310 zenbaki-dunak. Branka aldera zegoen bosgarrenaeraiki berria den kaiaren azpian egongoda, ziurrena.Itsasontzia eraiki bitartean, gilagainabehin-behinean iltzatuta zegoen burdin for-jatuzko lau iltzeren bitartez, gilagainarenalboak zeharkatu ondoren 48 eta 308 zen-bakiko barangetaraino iristen zirelarik.Itsasontziari hobeto lotzeko, burdinazko biberno erabili ziren, 12 mm-ko ebakidurazirkularra zutenak eta gilagaina, 302 eta307 zenbakiko barngak eta gila zeharka-tzen zituztenak.Txopa laua da, eta bertako korasta piezazuzen batez eginda dago, Pieza hori gilarilotzen zaio konplexua den mihiztadurabaten bidez, eta gila eta korasta bi burdi-nazko bernoen bidez lotzen dituen buxardamoduko zapata batek bermatzen du lotura-ren zurruntasuna.Gilaren ebakidura ez da jarraitua gilaosoan. Tipologia, hegalak gilolarekin lotutaeta txopako muturra oinduna, XVI., men-dearen hasierako da, eta hurbilen dugunerreferentea San Juan izeneko euskalbaleontzia da, 1565ean Red Bay-n,Labrador-en, hondoratu zena. Ziurrena,

EUSK

ALHE

RRIKO

URP

EKO

ARKE

OLOG

IA E

TA O

ND

A REA

aurrean dugun itsasontzia, tipologiaren etakronologiaren ikuspegitik, baleontzi horrengertukoena den ontzia da, eta pentsa dai-teke XVI., mendearen bigarren erdialdeaneraiki zela.Baranga nagusia, indusketan 306 errefe-rentziazko zenbakia duena, osorik dago;ez ordea estriborreko bi genolak, baranga-rekin mihiztatuta zeudenak, obrako maki-nek urratu baitzuten.Estriborreko bandan genolen abioak baka-

rrik kontserbatu dira; ababorrekoan, aldiz,hainbat genol geratu dira oso-osorik, baitalehenengo estekaduraren abioak ere.Lehenengo estekadura osorik agertu ezbada ere, aurkitu egin da piezaren bat,pieza osoa izan dadin eta, hortaz, oinarriaeta karelaren arteko garaiera zehaztu ahalizateko, gutxi falta duena. Karelaren pieza-rik ez da aurkitu.Oro har, “topeka” egindako itsasontziez hitzegiten ari gara: ez zeukaten bizkarrik, bainabai kroskoa eta granela, eta masta baka-rreko belaz eta arraunez mugitzen ziren.

ZamaZama burdin mineralez osatuta dago,gehienbat goetita edo campanil, %75 bur-din aberastasuna dutenak, eta baita limoni-ta eta beste batzuez ere. Somorrostroko,ustezko zamaren jatorria, meatzaren barie-tateen aberastasuna kontuan izanda, esandezakegu bigarren mailako kalitatea duenminerala dela.Burdina ekoizteko eta manufakturatzeko,beharrezkoa zen oinarrizko mineralakberariazko aberastasuna izatea, fabrikatubeharreko objektuaren arabera. Ildo horre-tan, ohikoena mineral mota hori erabiltzeazen, hasiera batean kaltzinazio fase batbehar bazuen ere, eta horrek lantzeko pro-zesua zailtzen bazuen ere. Oria ibaiarenitsasadarrean aurkitutako hondakinen arte-an, Orio I pezioan bakarrik hauteman zenlehenengo kalitatekoa zen mineralzama, % 80 eta % 90 bitarteko abe-rastasuna duen beta, alegia.Berreskuratu zen zama, guztira, 23 tizan ziren, itsasontzia hondoratuzenean 34 t zituela uste bada ere.Morfologiaren aldetik, zama hainbatpisu dituzten mineralezko harriezosaturik dago, horietako batzuk 85kg pisatzen dutelarik.

Kontserbazio egoera

Pezioa osatzen duten elementuakaztertu ondoren, hurrengo ondorioakatera ziren:

Elementu ez-organikoakPezioari lotutako metalezko elementuakoso gutxi izan dira.Ontziaren egiturari lotuta ez zeuden objek-tuen artean, ez da metalezko elementurikagertu. Aurkitu den itsasontziaren arkitektu-ran zeuden metalezko elementu bakarrakforjatuzko bi bernoak ziren, gilagaina etagila lotzeko erabiliak; korastaren zapata etagila lotzeko bi bernoak; eta lau iltze, forja-tuak ere bai, gilagaina eta elementu horrekzapaltzen dituen barangetako bi lotzenzituztenak. Metal horren aztarnarik ez dageratu, metalezko elementuek zeukatentokia, eta toki horietan aurkitu diren oxidohondakinak ez badira.Burdinazko materiala desagertzearen arra-zoia burdinaren oxidazioa da, burdineriarenburdin forjatuaren eta burdin mineralarenartean sortutako galbanizazioak eraginda.Burdin minerala ez zen metalean aberatsa,baina hori zen itsasontzian zegoen zama,eta 400 urtean elkarrekin mantendu dira urgazizko ingurunean, elektrolito gisa funtzio-natzen duen disoluzio ezin hobea baita.Horri guztiari erantsi behar zaizkio ingurue-naren oxidazio handia eta tenperaturaepela, eta horrek korrosio efektua sortuzuen, burdinazko elementuek irautea era-gotzi zuena.Minerala ezin da metalezko elementutzat

hartu, ganga handia aurkitzen baita horre-kin batera. Zama ez du mineral mota berakosatzen eta mota bakoitzak kontserbazioegoera ezberdina zuten.

Zeramikazko elementuakBerreskuratu ahal izan ziren zeramikazkohondakin bakarrak istinkatzeko materialariitsatsita agertu zirenak dira, eta objektuezberdinetako zatiak dira, den-denak kon-tserbazio egoera onean.

Elementu organikoakKai ondoko harri lubeta egitean, drainatzelanak egiterakoan ateratako egurraren anali-sia egin ondoren, oholtzaren osagarria zenegur urratua zela frogatu ahal izan genuen,eta zeukan kontserbazio egoera aski onak ezzuen bat egiten ur azpian analizatutako egu-rrak zeukanarekin.Beste batzuetan, antzeko gertaerari eman-dako azalpena izan da, hondoko harearenmugimenduak zirela-eta, hondakin gunekoalderdi batzuk hareatik kanpo geratuko zirelanahikoa denboran, itsasoko uretan nagusikidagoen oxigenoaren eraginez eta, kasuhonetan, baita ibaira isuri diren ur zikinenbakterioen eraginez ere, egurraren toki jakinbatzuetan kontserbazio baldintza horiek sor-tzeko. Garraio jalkipenen gorabehera horiek,halaber, eragina izango zuten, ph-n izandakoaldaketak kontuan hartuta. Hori izan litekelurperatuago zeuden eta hortaz hareenmugimendu horien eragin txikiagoa zeukatenalderdiak solidoago egotearen azalpena.

Egurraz aparte, indusketan agertu direnhondakin organiko bakarrak hurrengoakdira: oinetako bat, zola eta zangarrarenzati bat, eta zangarraren larruak oso ahulitxura zuen; istinkatzeko materialamasan, eta istinkatzeko materiala ilarenartean, azken horrek landare hondarrakdituelarik, ziurrena kalamua; kalamuzkobi soka puska, oso egoera hauskorrean.Istinkatzeko materiala hainbat itxura har-tuta ageri da, ur ingurunean ia ez delakohondatzen; hori dela-eta, egoera oneanmantendu da.

14EH 20Zk.

EZAUGARRIAK: oso txenada txikia da, baina gainera-ko txenadek baino azkarrago eta hegada sarriogoaz egi-ten du hegan. Lumaldia erabat zuria da, mantua izanezik. Horrek kolore gris argia du eta lehen lumen eraso-ertza ilunxeagoa da. Ale helduek udan kopeta zuriadute, txano eta begi-zerrenda beltzak eta neguan garon-doa gris bihurtzen zaie. Ale gazteen lumajea helduek neguan dutenaren antze-koa da. Mokoa eta hankak horiak dira, baina gazteenakia beltzak. Isatsa laburragoa dute. Itsas Enara Beltzatamainaz antzekoa da,baina batiere ilunagoa, trin-koagoa eta hegaldi astiroa-gokoa eta inoiz ez du murgilegiten arrainak harrapatze-ko.TAMAINA: 22-28 cm.BIOLOGIA: leku hareatsue-tan edo harkoskor arteanhabia egiten du itsasbazte-rretan eta ibaietan, bainamigrazioan eta negupasankostaldeko ekosistemakhobesten ditu. Sei subespezie deskribatudira eta Eurasia, Afrika etaOzeaniako lurralde zabale-tan hedatuta daude.Europako populazioak subespezie izendatuari dagozkio.Iparraldeko populazioa migratzaileak dira.Euskal Herrian Matxitxakotik migrazio-taldeetan ikusten da edopaduran, non gehienetan ale solteak egoten baitira. Bakan ikus-ten da, baina itsasoan ekaitzak direnean zerbait ugariago.Bi migrazioetan baino ez da ikusten. Eztei ondoko migrazioa

abuztuan eta irailean izaten da etaeztei aurrekoa, askoz ere gutxiagonabaritzen dena, apirilean etamaiatzean. Bi denboraldi horietatikkanpo nekez ikusten da.ELIKADURA: arrain txikiak etaornogabeak (krustazeoak, intsek-tuak, etab). Janda elikatzen da.Horretarako murgil egiten du eta,ondorioz, maiz egoten da aireangeldirik.HABITATA: Euskal Herrian buru-tzen dituen neguko egonaldietan,

kostaldeko inguruneetan geratzen bada ere, kaiak eta paduraknahiago ditu itsas zabala baino.Igaroaldikoa. Gernikako itsasadarrean, bakanak udaberriko iga-roaldiagaz Apirilean eta Maiatzean; udazkeneko migrazioa erre-gularra izaten da, ugaria ez bada be,eta Iraila eta Urrian izatenda, eta noizean behin Uztailean eta Abuztuan be bai.

15EH 22Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

O U

RH

EGA

ZTI

AK

TXENADA TXIKIASterna albifrons

EZAUGARRIAK: hegazti lirain eta lerdena da, diseinu zuri-beltzbereizgarria duena. Hegan ari denean deigarriagoa da, nahas-tezina. Zerrenda beltzak ditu hegoetan eta txano beltz handiaere bai. Gainerakoa zuri-zuria da. Ale gazteek lumajea ez dutehain definitua eta kolore beltzaren ordez tonu nabarrak dituzte.Oso moko deigarria du, muturrean gorantz oso kurbatua. Hanka

luze eta urdinxkak ditu.TAMAINA: 42-46 cm.BIOLOGIA: Europan, Asia eta Afrikako lurralde zabaletandago hedatuta. Ur gazi edo gazikarako masen ertzetanhabia egiten du, elikatzeko sakonera txikiko urak badaude.Oso talde trinkoak osatzen dituzte eta zangaluze gehienakbaino maizago igeri egiten dute.ELIKADURA: oso sakonera txikiko uretan edo lokaztietanelikatzen da, burua alde batera eta bestera mugituz hondoabahetuta harrapatzen dituen krustazeo eta ornogabe txikiakjandaHABITATA: mendebaldeko Europako populazio nagusiak

Espainiako Mediterraneo aldeko isurialdean, Dinamarkan etaHerbehereetan dauden Azken bi lurraldeetakoak dira EuskalHerrian sumatzen diren aleak.Euskal Herrian eztei ondoko migrazioan egoten da (abuztua etaazaroa bitartean). Orduan maiz ikusten dira dozenaka alekotalde trinkoak.

ABOZETA ARRUNTARecurvirostra avosetta

16EH 22Zk.

NOLA ANTZEMAN?:hegoak astintzeko duenmoduak eta bere luma-je argiak kaio hauskara-ren nolabaiteko antzaematen dio arranoarrantzaleari. Izatez,harrapari hauek kostal-deetako harkaitz-mal-karretan daudela ezdakiten pertsona askoknahasi egiten dituztekaio horiekin. Arrantzalearen hegoak,arrano sugezale batentamainakoak, izugarri luzeak dira bere gor-putzaren tamainaren aldean. Isatsa labureta zuzena da, burua txikia eta luma zuriezestalia, eta bere gorputza gaztainkara ilunkolorekoa da bizkarraldean eta zuria sabe-

laldean. Masailen alboetan bi zerrenda ilunditu, lepoaren atzealdean elkartzen direnak.Moko txikia eta makurra du, gris urdinxkakolorekoa, eta bere hankak, arrantzari guz-tiz ongi moldatuak, oso indartsuak dira, etalumarik gabeak. Era berean, bere behatz indartsuen oinzo-lak lixa-antzekoak dira, arrain labainkorreiitsasteko, eta, gaueko harrapariek bezala,kanpo-behatz mugikorra dute. Behatz guz-tiak oso atzazal zorrotz kurbatuetan amai-

tzen dira. Behatzen forma berezia eta luma-je usuaren taxua direla eta, sistematikoekberezko subfamilia baten barruan sailkatudute arrano hau, akzipitridoen familiarenbarruan, subfamilia horretako kide bakarra

delarik. Harrapari honenluzera 55 eta 70 cm bitarteanegoten da, eta bere pisua 1,2eta 2 kilo bitartean.BIOLOGIA: martxoaren erdialdera uzten dituzte arranoarrantzaleek beren afrikarnegu-pasako aldeak, etaEuropako iparraldera jotzendute, bertara iristen direlaapirilaren hasieran.Itzulbidean ia ez dute eskala-rik egiten, eta nekez ikus dai-tezke udaberrian gure estua-rioetan. Harrapari migratzaileguztiak bezala, arineketandoaz umatze-lekuetara itzul-tzeko bidean, iritsi eta lurral-derik onenak okupatu nahibaitituzte. Beti itzultzen dira

aurreko urteetan habia egin zuten lekuetara,eta bikoteek berehala ekiten diote habiaberriztatzeari, adar ihartuak erabilita.Habia labarretako erlaitz txikietan kokaturikegon ohi da, edo zuhaitz handietan, beti erearrantza-lekutik hurbil, janari bila desplaza-mendu luzerik egin behar ez izateko, harentamaina metro eta erditik bi metrotara bitar-teko diametrokoa izan ohi da. Araldian,arrak, bere lurraldea markatzeko, heganegin ohi du altuera handian, zirkuluak taxu-tuz eta garrasika, zuzen-behera jaitsi etaberriro ere hegan gora ekiteko. Gero, habianpausatzen da, txio ezti luzeak jaulkitzendituela, eta estaldura aurretiko erritualari eki-ten dio, hots, hego erdirekiak astintzeari,burua gora eta behera mugitzen duen bitar-tean, emea estaldurarako prest egon arte.Batzuetan, emearen jarkiera gainditzeko,arrak arrainen bat eskaintzen dio.Lehenengo estaldurak gertatu eta bi asteigarota, 3 edo 4 arrautza zuri eta marroizpikardatu erruten ditu emeak, bi egunekotarteka, eta inkubazioan aritzen da, arrakjaten ematen diola. Arrain bat eramaten dion

ARRANO ARRANTZALEAPandion haliaetus

EUSK

ALHE

RRIK

O LU

RH

EGA

ZTI

AK

17EH

bakoitzean, egunean bi edo hiru aldiz alegia, inkubazioan ordez-katzen du, emeak jana amaitu artean. Arrantza ugari egonez gero, arra egunaren zati on batean gera-tzen da emearekin, adar batean edo habia ondoko labarrekohaitz irten batean pausatuta. Hilabete inguruko txitaldiarenburuan txitoak jaiotzen dira, lumatxa fin gaztainkara argiaz esta-liak, lumatxa hori ilunduz doala berritu ahala. Emeak ematen diejaten, arrak dakartzan arrainekin. Baina lehenago, ezkatak etahezurrak kentzen ditu eta haragi-zatirik onenak ematen dizkie.Gazteak zortzi aste dituztela hasten dira hegan egiten, bainahabia ondoan jarraitzen dute gurasoek eramaten dieten janariahartzeko. Ordurako, helduenarenantzerako jantzia dute, bainapaparraldeko zerrenda zuriameharragoa da. Hegan egite-ko gauza izanez gero, aste-bete baino ez dute behararrantzaren sekretuak ikaste-ko. Beren kabuz elikatzekogauza direnean, gurasoek ezdiete janaririk ematen.Irailaren hasiera eta erdi alde-ra udazkena etortzeaz batmigratzen dute afrikar kontinenterantz, eta beren eskaletan, europararrano arrantzaleek gure estuarioak bisitatzen dituzte, beste urtebatean, elikatzeko eta bidaiari jarraitu aurretik indarrak berritzeko.ELIKADURA: esana denez, arrain pelagikoak dituzte itsasoan eli-kagai nagusi, hala nola, korrokoiak, muxarrak edo txitxarroak; lakueta urtegietan, berriz, ziprinidoak, karpak, bremak, katxoak, edo exo-zidoak, esaterako, lutxoak edo perzidoak. Arrainak harrapatzeko,uhinurrategi inguruen gainetik hegaldatzen dira, 9 eta 40 metro bitar-teko altueran, ur azalari arretaz behaturik. Ur azaletik dezimetro gutxitara, elikatzen ari diren korrokoiek edomuxarrek, lehenengoek arroketako aingirabelarrez edo, muxarrenkasuan, arrail artean bizi diren muskuilu edo lanpernez, bizkar zilar-kara agertu orduko, arrano arrantzalea gelditu egiten da eta aireanzintzilik geratzen da segundo batzuetan hegoak indarrez astindurik,eta berehala oldartzen uraren kontra, hegoak bilduta eta atzaparrakirekita daramatzala arraina harrapatzeko.Ur azalean harrapatu eta berehala zabaltzen ditu hegoak berrio, etahegan gora jotzen du, harrapakinari gogor oraturik. Batzuetan, altue-ra handitik oldartzean, eroriaren inertziagatik guztiz murgiltzen da,uherroi bat bailitzan, baina azkar irteten da ur azalera eta joaten dahurbileko pausaleku batera bere harrapakina klaskatzera. Talaian,bere atzapar batez piezari gogor oratuta, mokokada handiekin hasi-ko zaio guztiz higige geratu artean, eta orduan jateari ekingo dio.Arrainaren haragia jango du, eta ukitu gabe utziko du sabelaldea,bertan aurkitzen baitira erraiak, gustuko ez dituenak. Iritsi eta beren migrazioan eskala egiten duten arrano guztietarik batgeratzen da Euskal Herrian negu osoan. Beraz, hegazti batekoa daarrano arrantzale negutarren populazioa, eta Ullibarriko arabar urte-gian emango du negua. Itsaso zakarra denean zail gertatzen zaioharrapakinak atzematea, eta estuarioetako ur lasaietara sartzen da,bertan errazago baitzaio korrokoi zilarkara ugariak harrapatzea. Gauza egiaztatua denez, zenbait kasutan, arrano arrantzaleek osoarrain handi eta astunetan sastatu dituzte beren atzaparrak, eta aire-an igo ezinik ito eginda hil dira, arrainak ezin libratzeagatik. Hori ger-

tatzen da oso atzazal luze eta kurbatuak dituztela-ko, harrapakina atzemanez gero ezin libratzekomodukoak, batez ere harrapakina handi eta zaba-la denean, hegaztiak ez baititu, arraina libratzeko,behatzak gehiago irekitzerik. Dena dela, harrapa-kinek ez ohi dute kilo erdiko pisua gainditzen, eta,oro har, 200 eta 300 gramo bitartean egoten dira.

Oso goseti dagoenean soilik ausartzen da arrain handiagoak harra-patzen. Egiaztatu denez, hegazti heldu batek 300-350 gramo arraininguru behar ditu egunero, pare bat arrain harrapatzea suposatzenduena. Tamaina txikikoei, antxoei edo sardinei kasu, ez ohi die jara-monik egiten.HEDAPENA: harrapari honek geografi banaketa zabala du; izanere, planetako itsaso gehienetan ageri da, poloetan, ZeelandaBerrian eta Hegoamerikako hegoaldean izan ezik, eta ipar Europa,Asia eta Ipar Amerikako laku eta ibai kontinentarretan. Iberiar penin-tsulari dagokionez, umatze-kolonia batzuk ditu Balear eta Kanariaruharteetan, eta Andaluziako kostaldean; baina egunean baino egu-nean arraroagoak dira hegazti hauek, turismoak eta josteta-untziekhausten baitute beharrezko zaien lasaitasuna habia-leku dituztenlabarretan. Bakarti eta isila, zenbait aldetan, Iparramerikan kasu, beste genero-kide batzuen presentzia onartzen du bere arrantza-aldean, eta arekolonietan bizi ere egin. Europako iparraldean, ordea, atzerakadahandia jasan zuen 70 eta 80tarren hamarkadetan, eta, ondorioz,barreiaturik daude bere populazioak. Azken urteotan, aitzitik, sus-pertze garrantzitsua gertatu da, eta lehen iraungia zeneko lekuakkolonizatzera joan da, esaterako, Frantzia eta Herbeheretara.Europako populazioa, kalkulatzen denez, 7.100-8.900 bikote ingu-ruan dago.KALKULATUTAKO POPULAZIOA: espezie arrarotzat jotzen delaEuskal Herriko Espezie Mehatxatuen Katalogoan, arrano arrantza-leak ez du Euskadin habiarik egiten, baina Europako iparraldeanegiten dutenek bisitatu egiten dituzte gure estuario eta itsas labarrak,esaterako, Bilboko Bokalea edo Urdaibai, Txingudiko badia, etaArabako Legutioko eta Ullibarriko urtegiak, urrian, Afrikako ipar-men-debalera migratzen dutenean.Han geratzen dira, harkaitz-labarretan jarrita, beren bidaia luze-an atsedena hartuz. Ur azalean mugitzen diren arrain pelagikoakhartzen dituzte elikatzeko, hala nola, korrokoiak, muxarrak edotxitxarroak.

MUND

UKO

BER

RIA

K

18EH 22Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

OU

GA

ZTU

NA

K

NOLA EZAGUTU: untxia baino handiagoa,atzeko hankakhonenak baino garatuagoak dira, korrika eta saltoka ibil-tzeko, punta beltzadun belarriak luzeagoak dira. Erbiarenkorrika egiteko era indartsu eta azkarragoa da, pausoka-dak handiago eta zuzenagoak dira. Untxia ez bezalakoa,arreagoa da eta ez urdinska, sabela zuria eta buztana bel-tza gainetik eta zuria behetik izanik, karreran zehar behe-ko partea erakusten duenez gero kolorazioa nabaria da.Untxiaren antzeko hatzak ditu, handiagoak eta saltoka ibil-tzearen markak erakusten dituztelako. Gorotzak piluta for-makoak dira,normalean pilaketetan uzten ditu, gogorrak,puntadunak eta begi bistaz landare hondakinez beterikdaudelarik.TAMAINA: gorputza eta burua: 50-70 cm. Buztana: 8-10cm. Pisua: 3-6 gr.BIOLOGIA: oso espezie bakartia da, ilundu baino lehene-ago hasten ditu bere gauzereginak. Ez du gordelekurikeraikitzen, "ohe" bat egiten du zoluan bertan non egunageldi eta mugitu gabe ematen baitu.Kostaldan, ehiza delaeta, sasitza eta sasiarte babesazaletan babestu ohi da. Arriskuren batez ohartzen denean izkutatzen da eta "arris-kua" hurbilduz gero, bapateko arineketaldia hasten du.Urtarriletik ekaina arte ugaldeta garaia da, egunean zehararreak emeen bila doazela, behatzea errezagoa izanik.

Klimatologia eta baliabide trofikoen arabera sasoia aldadaiteke. 40 egun inguruko ernaldiaren ostean, 2-5 kumeditu "ohetariko" batean edo sasitza baten apian.ELIKADURA: belartzez elikatzen da batez ere.HABITATA: erbi europarraren ohiko tokia landazabalada, hesietatik hurbil babesteko. Belartze altuak eta sasi-tza ere gustoko ditu, hala nola, hosto erorkorreko basobazterrak zein agerruneak.

ERBI EUROPARRALepus europaeus

19EH 22Zk.

ZOOL

OGIA

MU

ND

UK

OA

MU

RR

AIN

AK

DESKRIBAPENA: Amuarrain honen ezaugarria da bere uzki-hegatsak gehienez ere hamar erradio adarkatu bigun dituela eta,gainera, bere bomerrak ez duela hortzik. Aho oso handia du etabere bizkarraldeak orban argiak ditu. Oro har berdexka da. Arrek,errunaldian, sabelaldea gorrixka izaten dute, eta beren barailekarku-forma hartzen dute. Mendiko amuarrainak bezala, sabel-hegatsen, bular-hegatsen eta uzki-hegatsaren ertza zuria da,baina barrualdea beltza. TAMAINA: 3 urtetik 5 urtera bitartean dituztenean 30-40 cm neur-tzen dute eta 0,5-1 kilo pisatzen dute. Gehienez ere 50 cm-koluzera izatera eta 1,160 kiloko pisua izatera iritsi daiteke. BIOLOGIA: Neguan zehar ugaltzen da, urritik otsaila arte,korronte handiko guneetan. Emeek hainbat ildaska egiten dituzte

beren isatsaren laguntzaz, eta horietan 500-3.000 arrautza jar-tzen dituzte. Arrautza horiek, ondoren, arrek ernaldu egiten dituz-te. Arrainkumeak udaberrian jaiotzen dira eta arrak ez dira heldu-tasun sexualera 2 edo 3 urte betetzen dituzten arte iristen, emeak3 edo 4 urterekin heltzen diren bitartean, beti arrak baino urtebe-te beranduago.ELIKADURA: Intsektuak, harrak eta arrain txikiak jaten ditu.HABITATA: Amuarrain-mota hau ez da amuarrain arrunta bezainbeldurtia, eta hortaz ez da hainbeste ezkutatzen. Horregatik, urgarbia eta landaredia ugari duten ibaietan aurki daiteke. Ur hotz,argi eta oxigenatuko aintziratan ere bizi da.BANAKETA: Amuarrain hau Iparramerikako mendebaldekoa dajatorriz, baina Europako leku askotan sartua izan da.

ITURRIKO AMUARRAINA Salvelinus fontinalisHEDAPENA

20EH 22Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

ON

AR

RA

STIA

K

NOLA EZAGUTU?: Gorputz sendoa du, gris horiska arrea, biz-karraldean marra ilun pare bat duena, eta orbanik gabekoasabelean. Burua zabala eta sendoa du eta buztana motza.Handia eta sendoa da suge hau, eta erdiko luzera hartu ohi du.Emea arra baino handiagoa da. Araban metrotik gorako alegutxi ikusten da. Bizkarraldemarroia du, erabat unifor-mea, baina zaharrek marraz-ki berezia dute: bi lerro ilunparaleloan. Marrazki horimonotipikoa da, hau da, aleguztiek dute marrazki bera.Bizkarraldeko lerro horiezgain, ale gazteek zeharkakobarrak dituzte, eskaileramoduan tarteka-tarteka jarri-ta. Zahartu ahala, galdu egi-ten dituzte eskailera horiek.Ale gazteek xake taularenerako marrazkiez orbandurikizan dezakete sabelaldea;zaharrek, berriz, sabelaldehorixka uniformea dute. Halaere, ale zahar batzuek sabe-laldeko ezkatetan orbanmarroi handiak izaten jarrai-

tzen dute. Gorputzaren erdialdean, bizkarraldeko ezkatak lauakdira, 27 lerrotan banaturik.Burua motza du, eta muturra zorrotza, aurpegian oso ezkatahandia duelako. Bizkarraldean marrazki berezia dute ale gazteek nahiz zaha-

rrek. Horregatik, erraz eza-gutzen dira, eta besteespezieekin nahastezinakdira. BIOLOGIA: Eskailera-sugea oso erasokorra daeta, arriskutan sentitzendenean lehenengomomentuan ihes egitensaiatzen bada ere, ingura-tuta dagoela ikusten due-nean, txistu egin eta ezpai-rik gabe haginka egiten du.ELIKADURA: Askotarikoa:estutuz hiltzen dituenhegazti txikiak eta mikrou-gaztunak, tamaina ertaine-ko sugandilakHABITATA: Ofidio hau,gure lurraldean bataz bestemetro bateko luzera .

ESKAILERA SUGEAElaphe scalaris

21EH 22Zk.

JOLA

SALD

EAK

BIZ

KAIK

OME

NDIE

TAN

Kokalekua:Santa Cruz Artzentales udalerriko auzo ugarieta-koa dugu, Enkartazioen eskualde bizkaitarrari dagokion uda-lerrikoa. Bertaratzeko, Traslaviñatik datorren errepidea hartubehar dugu. Kontzejuko hiriburu den San Miguel de linareszeharkatu eta bost kilometro egin ostean, herixka txiki hone-tara helduko gara.Elizaren aurrean zabaltzen den plaza txikitik gorantz joatenjarraituko dugu: eskuineko errepidea hartuko dugu, atsedenlekua-ren ondoan berehala utziko gaituena. Atsedenlekua Agerri izenekobaserri multzo baten aurrean dago, ibilbidearen eskuinaldean.Deskribapena: Santa Cruz auzoa El Somoko hegal eguzkitsuetandago, bertako ganadua nagusi den abeltzaintzako azienda talde ga-rrantzitsua elikatzen duten bazkalekuez betetako muino biribilean.Atsedenlekua auzoaren goiko aldean kokatuta dago, aspaldi men-diok estaltzen zituzten baso zabalen aztarna den arte eta ametzengerizpeko ibaibasoaren barruan. Instalazioak dituen esparru txikihau ganaduari barrura sartzea eragozten dion landa-itxiturak muga-tuta dago.Atsedenlekuak ez du iturririk, baino metro gutxitara, errepidearenbeste aldeko baserri batzuen ondoan, uhaska zabala dago, hodihandikoa eta ur ugariduna.Ibilbideak eta interesguneak

Santa Cruz auzoa: Santa Cruz auzoa ez dago gune trinkoak osa-tuta, baizik eta inguruetatik sakabanatutako baserri talde txikiek osa-tuta. Ibilbide zirkular eta xumeak, atsedenlekua abiagune baitu,ahalbidetuko gaita herrixka ordu erdikoa baina denbora laburragoanibiltzea, larre berdeen, ortuen eta arte, intxaurrondo, hurrondo etamimosa talde txikien artean ibiliz.Baserrien aurrealdeetan zabaltzen diren eta kantabriar eragina du-ten balkoidi koloristekin gozamena hartuko dugu. Era berean, etxeanoible zaharra aurkituko dugu, Santa Cruz jauregia,. Gainera, iba-rraren eta ingturuko mendien bista ederrak ditugu.La Toba atsedenlekua: badago ordu erdi pastazo dirauen ibilbidehederá. El Somo mendia inguratzen duen eta La Toba auzo lasaieta ezkutura jaisten dena.Ibilbidea atsedenlekuan bertan hasiko dugu eta haren goiko aldeamugatzen duen hartxintxarrezko basabidea hartuko dugu. Lehe-nengo bihurgunean eskuinetara jo eta bide meharra hartukjo dugu.Pinudi txikiaren inguruko errepide horri jarraituz, babesik gabekohegal batean gora joango gara, Santa Cruz auzoa atzean utzirik.Laster utziko dugu bide nagusia, beste bat hartzeko; beste hori gu-re eskuinean aterako da. Inguruan landatutako lizar ugari dituen etaegurrezko saroe batek inguratutako txabola txikiaren ondotik pasa-ko gara. Oso ohikoa da zuhaitz hori kantabriar erlaitzean zeharkakoartzaintza aldeetako horten ondoan kokatzea. Izan ere, zuhaitz ho-rretatik zuhain ona eta ganaduarentzako etzauntza bikaina lortunakdira; gainera, antzina lizarra zuhaitz magiko eta ganadu-babesletzathartua zen.Astiro-astiro jaisten joango gara zelai zabalen artetik, auzoaren goi-ko aldean kokatutako baserri baten ondoko errepide meharrera iritsiarte. Errepidetik jaisten jarraituko dugu amezti zabala aurkitu arte.Horren gerizpean, eta egurrezko esparru batek inguratuta, La Toba-ko atsedenlekua aurkituko dugu freskura gozoko ingurune lasaian.Bertan ohiko baserri bi finkatuta daude, zeinetako bat agroturismo-rakoa baita.Alen mendia eta Mina Federico: El Somoko bizcar berdearenatzean dago Alengo tontorra. Alen mendia gizakiaren eskuak luzemarkatuta dago. Beraren hegaletan historiaurreko aztarna asko aur-kituko ditugu, Gerra Zibileko lubakiak eta, batez ere, paisaje hau osoaldatu zuten mea-lanek utzitako aztarna sakona. Edonon aurki di-tzakegu indusketak, meazuloak, zabortegiak, eraikuntzak eta MinaFederico bezalako meatzari herrixka zaharren baten hondakinak.Monumentu megalitikoen gaineko gaian ibilbide interesgarri bat pro-posatua da, Santa Cruz atsedenlekua abiagune duena. Ibilbide ho-rri jarraituz, inguru pribilegiatu hau ibilia da. Inguru honek gure lu-rraldeko iragan historikoaren funtsezko zati bat erakusten digu.

SANTA CRUZ ETA LA TOBASANTA CRUZ ETA LA TOBA

ARTZENTALESARTZENTALES

22EH 22Zk.

BERR

IAK

Landare exotikoak ez dira duelagutxiko fenomenoa. Nekazaritza-

jarduerak hasi zirenetik, landare-espezie batzuek onura atera diotegizakiak eman dien erabilerari. Halaere, beren habitat naturaletik urrun,landare-espezie jakin batzuk izurritebihurtzen dira eta inbasioak eragitendituzte. Hasieran, leku batzuk soilikinbaditzen zituzten, gero kontinente-ak eta, gaur egun, planeta osoa.Landare exotiko inbaditzaileak gauregun gure habitat eta ekosistemekduten arazorik larrienetarikoa dira.Nahiz eta aspalditik gertakari arruntaizan, XX., mendean izurrite orokorbihurtu dira, baliotsuak ziren ekosis-temak antzutuz eta, horrekin batera,giza komunitate askoren jarduerasozioekonomikoak kolokan jarriz.

Espezie horien sarrerak 3 fase izanditu:Neolitoa – XV., mendea: Oinarrizko nekazaritzaren garapenari dago-kion tarte horrek zenbait gramineoren hedapena ekarri zuen. Garia,garagarra eta oloa dira haietako batzuk. Landare horiei arkeofitoakderitze eta bizirauteko gizakiaren etengako nekazaritza-lana behardute.XV., mendea – XX., mendearen hasiera: Europarrek, Amerikatik eto-rri zirenean, hainbat landare exotiko sartu zituzten kontinente zaha-rrean. Horietariko asko kontrolik gabe hedatu ziren Europan zehar(Robinia Pseudoacacia, etab).XX., mendea – gaur egun: Kontinenteen arteko itsasoko, lurreko zeinaireko garraioaren hedapenak landare-espezie askoren hazienzabalkundea eragin du- lorategietako edota etxe pribatuetako orna-mentazio-landareek, esaterako, hedapen izugarria izan dute.Landare inbaditzaileek arin kolonizatzen dituzte beharrizan ekologi-koak garatzeko onak diren lurraldeak. Inbaditzaile gehienek antzekoezaugarriak dituzte: hazkunde-tasa handia, heltze arina, hazi-ekoiz-pen handia eta, haizea, ura edo hegaztiak erabiliz, luze hedatzekobarreiatze-mekanismo eraginkorrak.Gehienetan, inbasioa lur landuetan eta landarerikgabeko lurzoruetan hasten da. Halaxe gertatzenda kostaldeko dunetan. Landareen dentsitateatxikia denez, lurzoru libre asko dago, eta bertankokatzen dira lorezaintzan sortutako landarearrotzak, hala nola Carpobrotus edulis, 0enothe-ra glazioviana eta Arctotheca calendula, besteakbeste. Hasieran, ekosistema naturalek ez dutenozitzen, landaredi ugaria eta espezieen artekolehia handia dagoelako. Horrexek gelditzen duLandare Exotiko Inbaditzaileen (LEI) etorrera.Landare exotiko guztiak ez dira inbaditzaileak.Hala ere, baldintza egokiak aurkituz gero, inbadi-tzaileak izatera hel daitezke. LEIen inbasio batekondorio hauek izan ditzake ingurumenean:Landaredi potentzialaren bazterketa, haren aur-kako lehia eta, zenbait kasutan, ezabapena.Faunarentzako ekosistema eta habitat naturalensinplifikazioa eta ezabapena.Paisaia naturalen aldakuntza.

Lurzoruaren konposizio fisiko-kimikoaren aldakuntza.Biodibertsitatearen murrizketa edota ezabapena.Nekazaritzarentzako eta abeltzaintzarentzako kalte larriak.Oraintsuko ikerketek EAEn erroldatutako 236 LEIetatik 67 komunita-te naturaletan edo sasinaturaletan daude. Haietako 11 arriskutsuizendatu dira (Campos & Herrera 1997). Azken horietako gehienak

Euskal Herriko itsasertzeko ekosistemetandaude.Landare arrotzen artean, arriskutsuenetarikoapanpa-lezka da (Cortaderia selloana). HegoAmerikatik etorrita, Bizkaiko toki askotanhedaturik dago. Lore-zaintzatik datorren lan-dare eder hori lurzoru biluzietan eta errepide-bazterretan hazten da. Baccharis halimifoliaderitzonak ere izurrite itzela sortu du. IparAmerikatik etorritako landare hori oso hedatu-ta dago Australian eta estuario atlantikoetan.Euskal Herriko paduretako larre heze gehie-nak hartu ditu, eta mehatxu handia da EuskalHerriko biodibertsitatearentzat.Egoera larri horren aurrean, landare arrotzakezinbestekoak ez direla jakin behar dugu.Lasai asko bizi gaitezke horrelako landarerikgabe. Haiekin bizitzeak, ordea, arazo larrialsor diezazkiguke, hala nola gure espezierikbaliotsuenetako batzuk desagertzea.

LANDARE EXOTIKO INBADITZAILEAKEKOSISTEMA NATURALAK ARRISKUAN

Baccharis halimifolia.

Cortaderia selloana.

Carpobrutus edulis.

23EH 22Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

O A

LGA

K

DESKRIBAPENA: Fucus generoko gainerako espezieak bezala,sustratura oinarri disko batez tinkotzen den alga bat da, dikotomikokiadarkatzen den zinta baten forma du eta oso agirian ertnerbio bat.Frondearen amaera zonetan gainazal zimurtuzko puzturiak daude,“errezeptakuluak” deritzaieten eremu emankorreie dagokietenak.Espezie honetako espezimenak 50 cm.tako neurriraino hel daitezkeeta ere olibakara kolorekoak dira.F. vesiculosus-en seinale bereizgarria er-tnerbioaren aldebietankokatzen diren aire - xixku borobilak edukitzean datza, horrelakorikez duen barietate bat dagoen arren: evesiculosus forma. Besikulenagerpena ala gabezia olatuen baitara egoteak erabakitzen du, gogorastindutako zonetan besikularik ez dutelarik edo oso urri dutelarik.NEURRIAK: 20-90 cm.HABITATA: litoral erdi mailari dagokio espezie hau, bertan zinturoiakosatuz. Fucus spiralis-en azpitik bizi da hortaz.Euskal kostaldean Gernikako Itsasadarraren ondoren aurkitzen da,betiere babestutako tokietan.

DESKRIBAPENA: horiska koloredunalga, dikotomikoki adarkatzen direnardatz borobilez osaturik.Errezeptakuluak ardatzen muturretanazaltzen azaltzen dira, puzturik etazimur.Lokarri zilindriko formako alga.NEURRIAK: 30-50 cm. Luzera har-tzen du.HABITATA: Euskal kostaldean litoralbehe ala erdi maila aurkitzen da, etasartaldeko sektorean zinturoi finkoakeraikitzen ditu.Espezie hau errekolektatu egiten daerreumaren kontrako erremedioakbaititu.

DESKRIBAPENA: arestiko espeziearen gisako alga bat da.Aire-xixkuak ez dituelako eta errezeptakuluak bazter estuantzu batez inguraturik daudelako bareizten da. Fucus spiralis genero honetako espezierik naharoena daEuskal kostaldean, nahiz eta bere neurri eta forma normalezGernikako Itsasadarretik haruntz baizik egoten ez den; handikBiarritzeraino limitaneus barietatea aurkitzen da. Barietatehonen espezimenak bere neurri txikiarengatik (ez ditu 8 zm.akgainditzen) eta soropila osatuz hazten direlako bereizten dira.Gainera bata bestetik beren morfologian ezberdintzen dira:batzuk errezeptakuluak oso zabalak dituzte, beste batzukberriz zilindrikoak eta luzexkak, eta abar.NEURRIAK: 15-40 cm.HABITATA: alga hau litoral maila goienean bizi da, toki astin-duetan batez ere. Atlantiar kostaldea Pelvetia canaliculata-renaren azpitiko horizonte bat egiten dute.

FUCUS VESICULOSUS

FUCUS SPIRALIS

BIFURCARIA BIFURCATA

24EH 22Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

OIT

SAS

OR

NO

GA

BEA

K

Talde hau batez ere animaliaparasitoek osatzen dute

(tabilak eta teniak). Haietakoklase batek bizitza librea du: izanere, turbelarikoak edo planarioakurtean (gazian zein gezian) nahizgiro hezeko lurretan edo orbelenartean bizitzeko gai dira. Zakugisako digestio aparatuan, sabe-laren parean, irekidura dute, ahozein uzki moduan erabilgarri.Ez dute bururik, baina gorputza-ren aurreko muturrean bi aldee-tara simetrikoki banatutako oze-loak dituzte hala nola gorputzabera baina handiagoa den gongilnerbiosoen multzo bat.Zizare zapaletan itsas forma gutxi dagoen arren, oso ezagu-nak dira bere nkolore deigarriengatik; gainera, hosto zapal-zapal baten itxura dute, eta bizirik daudenean astintzen diraigeri egiteko. Itsas planarioak tubelario polikladioen taldekoakdira.Platelmito izeneko zizare zapalak oso ugari izaten dira batzue-

tan harrien azpian, argitik ihesi ibili ohi bait dira. Izenak dioenbezala, bere gorpuzkera zapala da, eta sabelaldean milaikadituzten zilioek eta giharreen kizkurtzapenek eragindako txi-rristaketaren bidez higitzen dira aroken artean. Espezie zen-bait oso kolore biziak izaten dituzte eta igeri ere egindezaketebere gorputzaren kizkurtzapen harmoniatsuen indarrez..

ZIZARE ZAPALAK (PLATELMITEAK)

Nematodo taldeko zizareakoso ttikiak eta ugariak dira,

eta gehienetan ez dira baterenabariak izaten bere gardenta-suna eta tamainaren ñimiñoa-gatik. Hala ere, pilota agertzendira lupa binokularraren azpianalgak edo harea banatuz gero.Beren sistematika nahiko kon-plexua da eta histoloji etamikroskopi teknikak erabilibeharra dago. Handiagoakdiren beste zenbait nematodoohizko parasitoak dira ia arraineta itsas txori ororen liseri-tutuan. Azkean urteotan, lega-tzaren arrantza arrasterakoabaino gehiago amukoa izandenez gero, esteetako nemeto-do (zizare) parasitoak aurkituizan dira maiz, bizirik oraindik,arraina harrapatzen denetikkontsumitzailearengana hel-tzen den arte denbora askoz gutxiago behar bait da. Aintzinaez zen honelakorik gertatzen arrasterako legatza zenbaitegun egoten baitzen izozturik untzian eta bitartean nemato-doak hil egiten ziren.Zorionez, lurreko ugaztunetan parasitotzan bizi daitekeenitsas nematodorik ez da oraino aurkitu.Tamaina ttikiko beste hainbat animaliarekin gertatzen den

legez, azterketa gutxi egin izan dira itsas nematodoen ingu-ruan, eta gerta daiteke ekolojiari dagokionez garrantzi han-dikoak izatea. Ttikiak badira ere eraberrikuntz tasa azkarraeta Ekoizpen/Biomasa koziente garaia daukatenez, bento-naren bigarren mailako ekoizpenaren osagai funtsezkoakdira, prozesu honen atzeneko katebegia salketarako arrai-nak, eta azken finean gizakia, bera, direlarik.

ZIZARE ZILINDRIKOAK (NEMATODOAK)

25EH 22Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

O A

RR

AIN

AB

ISA

LAk

DESKRIBAPENA: txikiak, gorputz luze eta albo-zapala, eta mutur motza duten arrainak dira. Ahoarraila begien atzetik pasatzen da. Sabel hegatsak,bular-hegatsak baino askoz ere atzeratuagoak.Ugariak eta merkatal espezieren elikagaiak dire-nez, garrantzi handikoak dira kate trofikoan.TAMAINA: 6 cm.takoa izan dezake.ELIKADURA: gauez ur azaleraino igo-tzen da,oskoldun eta arraintxoez elikatzeko.HABITATA: ur sakonetan bizi baina gauez, sardahandiak osatuaz, ur azalera abiatzen dira.HEDAPENA: Atlantikoa.

DESKRIBAPENA: “Bipera arraina” izenazezagutuak diren Chauliodus espezieek gor-putz luzea eta hortz itzelak agertzen dituzte;ez dute bizarrarik eta bizkar-hega-tsarenlehenengo erradioa oso luzea da.Espezierik arruntena Chauliodus sloani da,1000 m.tan bizi dena eta sakoneko ontziarrastariek noiz behinka harrapa-tzen dute-naTAMAINA: 30 cm.takoa izan dezake eta itxu-ra nahastezina du.ELIKADURA: gauez ur azaleraino igotzenda, oskoldun eta arraintxoez elikatzeko.HABITATA: Bizkaiko Golkoko hondo arroka-tsu-limotsuetan bizi da, 100-3.000 metrobitarteko sakoneratan.HEDAPENA: Atlantikoa.

LAMPANYCTUS CROCODILUSDEDESKRIBAPENA: txikiak, gor-putz luze eta albozapala, etamutur motza duten arrainak dira.Aho arraila begien atzetik pasa-tzen da. Sabel hegatsak, bular-hegatsak baino askoz ere atzera-tuagoak.Ugariak eta merkatal espezierenelikagaiak direnez, garrantzi han-dikoak dira kate trofikoan.TAMAINA: 30 cm.takoa izandezake.ELIKADURA: gauez ur azalerainoigotzen da, oskoldun eta arraintxo-ez elikatzeko.HABITATA: ur sakonetan bizibaina gauez, sarda handiak osa-tuaz, ur azalera abiatzen dira.HEDAPENA: Atlantikoa.

BIPERA ARRAINA (Chauliodus sloani)

LAMPANYCTUS PUSILLUS

26EH 22Zk.

DESKIBAPENA: beltza kolorekoa. Aho txikia. Gorputzfusiformea. Ezaugarririk nagusiena bere mutur luzea da.Goiko barailako hortzen punta, bertikala; erdialdeko hor-tzak, besteak baino txikiagoak.TAMAINA: 65 zentimetro luze eta 2-3 kg. Izateraino irisdaiteke.BIOLOGIA: obobibiparoa da. Umekiak amaren umeto-kian garatzen dira eta heldu itxuraz jaiotzen. Heldutasunseksuala 51 zentimetroetara heltzen delarik lortzen du.ELIKADURA: hondoko arrainez, moluskuez (zefalopo-doak) eta krustazeoz elikatzen da.HABITATA: marrazo bentonikoa da. Bizkaiko Golkokohondo arrokatsu-limotsuetan bizi da, 100-1.500 metro bitartekosakoneratan.

HEDAPENA: Atlantikoa eta Indikaoa.ARRISKUAGARRITASUNA: ez da arriskua.

EUSK

ALHE

RRIK

O M

AR

RA

ZO

AK

DESKRIBAPENA: anima-lia honek aurpegi zapaltxiki bitxi eta oso aparta du.Muturra luzea eta zapala.Grixaska kolorekoa.Gorputz fusiformea.TAMAINA: 1,10 metro luzeizaten da.BIOLOGIA: obobibiparoada. 12 kume. Umekiakamaren umetokian gara-tzen dira eta heldu itxurazjaiotzen. Heldutasun sek-suala 60-70 zentimetroeta-ra heltzen delarik lortzendu.

ELIKADURA: hondoko arrainez, moluskuez (zefalopodoak) etakrustazeoz elikatzen da.HABITATA: marrazo bentonikoa da. Bizkaiko Golkoko hondoarrokatsu-limotsuetan bizi da, 350-1500 metro bitarteko sakone-ratan.HEDAPENA: Atlantikoa eta Barea.ARRISKUAGARRITASUNA: ez da arriskua.

SORGIN AHO TXIKIA SCYMNODON OBSCURUS

DAENIA CALCEUS

27EH 22Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

O IT

SAS

AR

RA

INA

K

DESKRIBAPENA: gorputz fusi-formea dauka, gris-urdinskakolorekoa, edo berdexka,zeharkako lerro beltzez -gutxiago edo gehiago nabar-mendurikoez- horniturikoa.Euskal kostaldeko gainerakokorrokoiek ez bezala, betazaladiposoa dauka begian. Goi-ezpaina luzanga du eta gara-txorik gabea. Sabelalde oboi-dea du. Ez buruak ez enbo-rrak, ez dute urre-kolorekodistirarik. TAMAINA: 1,20 m.BIOLOGIA: arrain sendoa da,euritermikoa eta eurihalinoa.Alegia tenperatura-aldaketa etagazitasun-bitarte zabaletaraaise moldatzen dena. Urgezatan bizitzeko gai da aldi batean. Uda-sasoian ugal-tzen da.ELIKADURA: omniboro edo orojalea da, eta oso eklekti-koa. Ez dio muzinik egiten hustubideetako irteeratara jo-tzeari, elikatu behar duenean; halere, arroketako lingirdabazkatzen dute edo limoa zurrupatzen, elikagai zatikia

erauzi ahal izatekoHABITATA: arrain-sarda aleanitzak osatzen ditu eta horie-kin zeharkatu ohi ditu igerian -bitariko uretan- estuarioaketa itsas labar arrokatsuak.HEDAPENA: Atlantiko tropikala, Bizkaiko Golkoraino, etaMediterraneoa.

DESKRIBAPENA: Euskal kostalde-ko gainerako korrokoi-espezieekbaino gorputz lerdenagoa eta fusifor-meagoa dauka. Buruan urre-kolore-ko distira bat ageri zaio; operkuluekbi orban hori dituzte eta orban txikia-go batzuk ageri ditu begi bien atzekoaldean. Ez du betazal adiposorikbegian. Mugilidae familiako gainera-ko aleek baino bular-hegats luzea-goak dauzka, eta goi-baraila begia-ren ertzeraino iristen zaio. TAMAINA: 45 cm.

BIOLOGIA: generokide dituen gainerako espezieenantzekoa.ELIKADURA: algak, planktona, lingirda, lohia.HABITATA: arrain-sarda aleanitzak osatzen ditu etahoriekin zeharkatu ohi ditu igerian -bitariko uretan-estuarioak eta itsas labar arrokatsuak.HEDAPENA: Atlantikoa, hasi Marokotik etaNorvegiaraino, eta Mediterraneoa. Ugaria.

DABETA KORROKOILiza aurata

KAPITAINMugir cephalus

28EH 22Zk.

EUSK

ALHR

RIKO

MU

LUSK

UA

K

DESKRIBAPENA: arrautze itxurakoziborra, adapikalki estua, gaineko ezpai-na, azken birarekiko tangentziala, honekmarroi koloreko 5 lerro erakusten dituela-

rik. Kolore horiska.TAMAINA: maskorra 5 zentimetro-koa izatera hel daiteke.BIOLOGIA: arrautza bidez ugaltzenda. Arrautzak plankonarekin nahas-ten dira harik eta larbak, euren gara-pena burutu ostean, hondora jaistendiren arte.

ELIKADURA: bibalbo mulusko txikiak.HABITATA: alga ugari dituzten hondoarrokatsuetan bizi da,zona infralitoraletik40 metro sakon diren uretaraino, algazeta harriz beteriko hondoetan.BANAKETA: Atlantikoa, MantxakoKanaletik Senegaleraino. Mediterraneoere aurki daiteke.

DESKRIBAPENA: kolore gorrixka maskorra, kosta ezre-gular eta erpintsuak joskura zonaldean peristoma sen-doa.TAMAINA: maskorra 2 zentimetrokoa izatera hel daiteke.BIOLOGIA: arrautza bidezugaltzen da. Arrautzak plan-konarekin nahasten diraharik eta larbak, euren gara-pena burutu ostean, hondorajaisten diren arte.ELIKADURA: batik bat algajaten dituen espezie begeta-rianoa daBANAKETA: Atlantikoa etaMediterraneoa.

ACANTEON TORNATILIS

DESKRIBAPENA: 4 edo 5 gandor espiralekomaskorra, azken biran nabarmenduagoak eta 7tik9ra bitarteko oinarrain, denak leunak edo finkiildaskatuak.Kolore beltza, xuria edo krema batzu-tan mantxatxua. Burualdea arrosa.TAMAINA: maskorra 0,8 zentimetrokoa izaterahel daiteke.BIOLOGIA: arrautza bidez ugaltzen da. Arrautzakplankonarekin nahasten dira harik eta larbak,euren garapena burutu ostean, hondora jaistendiren arte.HABITATA: alga ugari dituzten hondo arrokatsue-tan bizi da,zona infralitoraletik 40 metro sakondiren uretaraino, algaz eta harriz beteriko hondoe-tan.BANAKETA: Atlantikoa eta Mediterraneoa.

JUBINUS EXASPERATUS

NATICA ALDERI

29EH 22Zk.

EUSK

ALHR

RIKO

KR

UST

AZ

EOA

KTALITURUS SALTATOR

DESKRIBAPENA: hirugarren uropo-doaren barruko adarra kanpokoarenherena baino handiagoa da.hirugarren geruza epimeralak zenbaitzeta du atzekaldeko marjinan. Gorputzzapala aldeetan.Arrek haziagoa dute bigarren hankaparea (2.gnatopodoa) emeek baino.TAMAINA: 2 cm-ko luzera izan deza-ke.ELIKADURA: algak elikatzen da.HABITATA: Gammarus locusta izene-koa fitofagoa da, belarjalea alegia, etaohizkoa da itsasaldi-arteko algen ingu-ruan.BANAKETA: Atlantikoa, Pazifikoa etaMediterraneoa.

GAMARUS LOCUSTA

HARPINIA PECTINATADESKRIBAPENA: hirugarren geruza epi-meralaren atzekaldeko marjina arantzaluze batek markatzen du. Koxako lehen,bigarren eta hirugarren geruzen atze-dis-talek arantza txikiak dituzte. Gorputz zapa-la aldeetan.TAMAINA: 0,9-1,8 cm-ko luzera izandezake.ELIKADURA: algak eta detrituak elika-tzen dira.HABITATA: alga asko dituzten hondoharritsuen gainean bizi da.BANAKETA: Atlantikoa etaMediterraneoa.

DESKRIBAPENA: gorputz zapalaaldetan. Harea colorea, begibeltza.Olatuek hondartzetan jotako lekuetan,zuloetan ezkutatua.Bostgarren eta seigarren pereiopodo-en daktiko txikia da. Lehen gnatopodoa sinplea da.TAMAINA: 1-2 cm-ko luzera izandezake.ELIKADURA: algak eta detrituak eli-katzen dira.HABITATA: alga asko dituzten hondoharritsuen gainean bizi da.BANAKETA: Atlantikoa etaMediterraneoa.

30EH 22Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

O Z

UH

AIX

KA

K

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: zuhaiska zopizarka-ra, adarrak tenteak edo etzanak dituena, altueran 10-100 cmbitartekoa, ile izarkarazko tomentu griseska batez estalia.Hostoak aurkakoak, 5-40 x 3-15 mm, luzanga eta obatulan-tzeolatu bitartekoak, batzuetan zimurtuak, puntan kamutsaketa ertzean osoak edo finki dentikulatuak, berde ilunak gainal-

dean eta zuri tomentudu-nak azpialdean edo ba-tzuetan alde bietan; behe-aldekoak txortelaburraketa gainerantzekoak ese-riak. Loreak 3-4 cm-kodiametrokoak, 1-9ko tal-deetan zima terminallaburretan elkartuta; 3sepalo, ile labur izarkaraz,batzuetan bakunez, esta-liak; petaloak horiak;estanbreak ugariak etadesberdinak, harizpi hori-koak; estilo nulua eta obu-lutegi tomentuduna.Kapsula, sepalo arteanbarnetua.LORATZE: apiriletikabuztura bitartean lora-tzen da.HABITATA: txilardi etaantzeko sastrakadietako

landarea da, klima atlantikoaren eragineko lurraldeetan bizidena, beti ere lurzoru silizeoetan. Bere banaketaarea zabale-ra aldakorreko zirrinda batean mugatzen da Portugalekoerdialdetik Penintsula iberiarreko iparraldean zehar Frantziakoerdialdera iritsiz. Euskal Herrian leku ezagun bakarrak diraAturri ibaiaren bokalea eta Izkizeko ameztia Araban.

IDENTIFIKAZIOA ETAEZAUGARRIAK: zuhaiskatxikia, altueran 50 cm arte-koa, adar tentetu ugari,tomentu griseskaz estaliakdituena. Hostoak lantzeola-tu eta linear-lantzeolatubitartekoak, 10-50 x 3-8mm, zorrotzak, ertzeanerrebolutuak, ile aplikatuzestaliak, gainaldean grisaketa azpialdean zuriak, esti-pula ziliatu erorkorrak etagaltzarbean hostoska-sor-tak edukiz. Infloreszentziakzima errazemiformeetan,lore ugarrirekin; kanpoalde-ko sepaloak lantzeolatuaketa ziliatuak, barnealdekoakobalak, tomentudunak;petaloak 5-10 mm-koak, horiak; estiloa luzea eta sigmoidea.Kapsula txikia, puntan ileluzea.LORATZE: apiriletik ekainera lora-tzen da.HABITATA: sastrakadien osagai izaten da, leku lehor eta eguzki-tuetan, kararri, buztin edo igeltsuen gainean, eta bi subespezietan

dibertsifikaturik bana-tzen da Mediterraneoaren arroran; subsp.Thibaudii Meikle delakoak erdiz mendebaldea okupatzen du.Euskal Herrian, Ebroko haranean barna sartzen da Nafarroakohego-hereneraino eta zona horretan hain ugariak diren igeltsu-azaleramenduetan bizi da.

HALIMIUM ALYSSOIDES

HELIANTHEMUM SYRIACUM

31EH 22Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

O P

ERR

ETX

IKO

AKDESKRIBAPENA: bere txa-

pela mehea da, hasieranarrautza-forma du, gero kan-pai-forma eta azkenik laua etaditiduna, 5-10 cm-ko diame-troa izan dezake. Bere azalaleuna eta distiratsua da, arre-laranjatua, ilunagoa diskoinguruan eta argiagoa ertze-tan, oso ertz ildaxkatua edokanaletsua du eta bere ildax-kak batzuetan ildunagoak dira.Orriak libreak dira, ez oso her-tsiak, krema kolorekoak etaertzak batzuetan horztunak.Hanka 10x1 cm-koa da,mehea, hauskorra eta barrutikhutsa, zilindrikoa, baina oinal-derantz lodituz; azala zuntzex-katsua da, zurixka kolorekoa,edota islada arrexka laranjatuz, berezikioinalderantz, ez du eraztunik eta mintzezko bolba du, zabalaeta zaku-formakoa, zurixka edo herdoil-arre margula, batezere barnealdean. Esporak globo-formakoak dira, leunak, hia-linoak eta ez amiloideak.HABITATA: espezie arrunta da gure Herrian. Uda-udazkene-

an ateratzen da lur azidoetan, gehienetan hostozabalenbasoetan eta ez da hain arrunta koniferoen basoetan.JANGARRITASUNA: mamia mehea da, hauskorra eta kolo-rea zurixkaren eta burdin-margularen artekoa, zapore gozoaeta ez du usainik.

DESKRIBAPENA: espezie hauskorraeta mehea da, bere txapela hasierankanpai-formakoa da, gero ganbila, 8 cm-rainoko diametroa izan dezake eta ertzaerabat ildaxkatua. Bere kutikula banaga-rria, leuna, matea eta batere estali

gabea da, edota batzuetan plaka edogaratxo hauskor batzuez estalia, krema-zuriaren eta grisaxkaren arteko kolorea,bolbatik edo errezela nagusitik sortzendirenak, erdialdeko kolorea okre-arrosamargula da eta ertzak oraindik ere mar-

gulagoak. Orriak libreak, sabeldunaketa kolore zurikoak, baina batzuetanbadute arrosa koloreko islada eta ertzamatazatua. Hanka luzea eta mehea da,12x1 cm-koa, zilindrikoa, azala zun-tzexkatsua edo matazatua, krema-zurikolorekoa, bere goialdea zertxobaitildaxkaturik dago erztunaren gainetiketa behealdea oso hauskorra da, ia ezdu erraboilik eta erabat lurperaturikdago. Eraztuna mintzezkoa, mehea etahauskorra da, gehienetan eroria etahankari erantsia, zertxobait ildaxkatuaeta bere kolorea zurixka da baina isladaarrosak ditu. HABITATA: nahiko espezie arrunta daEuskal Herrian. Goiztiarra da, udabe-rrian eta udaren hasieran ateratzen da,buztin-lurretan, hostozabalen basohezeetan.

JANGARRITASUNA: mamia zuria da,txapeleko kutikularen azpian arrosakolorekoa, usainik gabea etazaporegozokoa. % 2ko fenol soluzio tantazbustitzean kolore gorrixka hartzen du,gero arrexka bihurtuz.

KUKUMELO MARROISKAAmanita fulva

AMANITA ELIAE

32EH 22Zk.

LISERIA GENEROAErraz ezagut daitekeen generoa da Listera, Martin

lister naturalistari dedikatua; 10 en bat espezie har-tzen ditu, zeinetaik 2 Europan aurkitzen diren eta biak EuskalHerrian. Arrautz-formako bi hosto ditu, erraz bereizten duenzurtoinaren erdikaldetik behera aurrez aurre. Lore txikiak,matsalko metan, labelo luzeekin eta bifurkatuekin. Ez duespoloirik.parasitoa.

DESKRDESKRIBAPENA: listera ovata leku hezeetan,belartsuetan hariztediak eta haltzadiak bezalako hoz-peletan bizi da.20- 60 cm.tako goiera hartzen dute, zur-toin sotil eta iletsuekin. Bi hosto ditu, zabalak, arrautz-formakoak, berde izarniatsu bici batetakoak. Labeloa

luzetara 7tik 15era cm.takoa,berde horiska, bertikala, bi lobuluhestuetan zatituak. Zurtionak 20-65 cm-ko garaiera.Hostoak bi hosto bakarrik han-diak arrautza-formakoak, 20 cm-rainokoakLore ugariko matsalkoak. Lore-lakainak 4-5 mm-koak, kanpoko-ak berdeak eta barnekoak hori-berdeskak.HABITATA: belardi hezeak,basoak eta sastrakak.BANAKETA: Europako orkidea-rik arruntena da, batzutan ohar-

kabean pastasen den arren. Txikitan zainbelarrarekinvahas daiteke. Especie hau ekialderantzHimalayaraino ailegatzen da eta Artiko GlacialZirkuluraino ere, eskasagoa delarik mediterranearalderdietan.

LISERIA OVATA

Spiranthes generoak bereiztasunbat du, bere infloreszentziak

espiralean bihurtuak agertzen ditue-la. 80ren bat especie banatzen damundu guztian, bi Europa netaEuskal herrian. Bietan bat iraila-urrian loratzen da: Spiranthesautumnalis, bestea udaran:Spiranthes aestivalis.

SPIRANTHESGENEROA

33EH 22Zk.

EUSK

ALHE

RRIKO

LAND

ARE

MON

OKOT

ILED

ONEO

AK

DESKRIBAPENA:Spiranthes autum-nalis landare ñarroada, 35 cm.tarainokogoierakoa, ile liska-tuzko zurtoinarekin.Ar rau tz - fo rmakoloreak errosetan,ilegabeak, lorapengaraien ihartuak.Luzetara 6-7 mm-ko 20 ren bat loretxurizko galburua.Labeloa oinaldeagoialdera kurbatu-rik, berde horiska. LORALDIA: uztai-letik irailera loratzenda.HABITATA: lurralde guztian agertzen da, naharoagoada mediterranear zonan, goitituenak ekidinaz.Pentzetan, ameztegi zuriguneetan, bidexkatan bizitzenda.BANAKETA: oso hedatua Europan, Afrika iparraldea,Kaukaso, Txipre, Siria, Libano eta Iraneko iparralderaino

heda-tzen da.Beste espezieak, Spirantes aestivalis, bere adiskideabaino altuxeagoa, lorapenean present diren oinaldeakohostoak ditu, lerro-formakoak. Lore galburua 20 ren batlore txuriekin. Especie oso arraroa, Afrikako iparraldeaneta Asia Txikiko ekialdean banatzen da.

DESKRIBAPENA: hegaztikabia Neottia generoaridagokio, bere ordezkaribacará delarik; bere izenakrabiaren antzeko izan deza-keen errizoma motz batengainean sustraiak kokatzeanduten forma gogoratzen du. Landare saprofitoa, 45cm.taraionokoa, horiska edogrisaska, hosto berderikgabe. Lore ugariak, matsal-kotan eta perfumatuak;sepaloak eta petaloak txuris-kak edo berdeskak, arrautz-formakoak txanotxoa osatuaz; labeloa 8 tik 12 ra mm.koaluzetara, arre grisaska eta bi lobuluetan banatua.Zurtoinak 20-45 cm-ko garaiera. Kolore marroi horiska-koa, ezkata papirazeo zorrogileak. Hostoak ezkata eran murriztuak.Loreak 5-20 cm-ko matsalkoak; kandu bihurrituak, lore-lakainak 4-6 mm-koak, kolore arre-horiskakoak.LORALDIA: maiatzetik uztailera lora-tzen da.

HABITATA: Landare oso arraroa Euskal Herria guztian,baso, eluts, zenbait pagadi eta gutxigotan pinado giroetanhazten da. Pagadi laiotzak eta bestelako hostozabalenbasoak.BANAKETA: espezie hau ekialdetiik Japoniaraino heda-tzen da, Asia epeletik zehar hegoaldetik ere Afrikako ipa-rralderaino.

HEGAZTI KABIANEOTTIA NIDUS-AVIS

LIMDRUM GENEROA

SPIRANTHES AUTMNALIS

34EH 22Zk.

Arabako urtegi eta ibaietako gunelasaietan, korronte eskasekoeremuetan, tenka (Tinca tinca)

bizi da. Ziprinido hori 60 zentimetrokoluzera eta 4 kiloko pisua izatera iritsidaiteke.Europan oso zabaldua dago eta iparral-deko herrialdeetan eta Adriatikoko kos-taldeko ibaietan bakarrik falta da.Euskal Herriann, isurialde mediterrane-arrean aurkitzen da, eta, berez, ezdago isurialde kantabriarrean.Horregatik, Araban bakarrik bizi daTenka. Araban, Ebro ibaian eta zenbait ibaia-darretan, hala nola Zadorran, dagoelaegiaztatu da. Uribarriko urtegian ereaurkitzen da.

Lasaia eta sedentarioaTenka arrain lasai eta sedentarioada. Hondo lohitsua duten eta lan-dare ugariz hornituta dauden gunelasaietan bizitzea gustatzen zaio.Izan ere, neguan, uraren tenpera-turak behera egiten duenean,tenka lohi azpian sartzen da, uda-berria iri-tsi arte. Inguruneko bal-dintzak berarentzat egokiak dire-nean bakarrik egoten da aktibo.Arrain honek kutsadura-maila jakinbat eta ur tenperatura altuak jasandi-tzake udan, airetik uraren gai-naldean diluitzen den oxigenoeskasa arnastuz bizi daiteke-eta.Uretik kanpo ere egon daiteke

denbora-epe luze batez, bere zakatzakheze mantentzen badira behintzat.Arrain honek denetik jaten du. Edozergauza irensten du, baina, bereziki,harrak, krustazeoak, moluskuak,intsektuak eta larbak. Hala ere, landa-reak ere jaten ditu, eta baita hondokolohia bera ere, bertan ezkutatzen direnmikroorganismoak aprobetxatzekoxedez. Zenbaitetan, beren gorputzeanbizkarroi gisa bizi diren har lau etaluzeak ere aurkitzen dituzte.

Ugalketa berantiarraTenka oso berandu ugaltzen da.Udaberri amaieratik ekaina amaieraraarte gertatzen da errunaldia, landareugariz hornituta dauden eta 19-20 gra-

duko tenperatura duten uretan. Arrek,sexu bereko beste edozein indibiduo-ren aurrean, beren bikoteek arrautzakjartzeko hautatutako lur-zati txikiadefendatzen dute. Emeek, 0,8-1 milime-troko diametroa duten arrautza txikiak,hautatutako lur-zati horretako landareengainean jartzen dituzte. Eme batek 300.000 arrautza jar di-tzake, eta 600.000 jartzera ere iritsi da.Hamabost egunero jartzen dituzte, bihilabeteetan zehar. Zazpi edo zortzi egun iragan ondoren,

arrainkumeak jaiotzen dira. Horiek 4zentimetrotik 5 zentimetrora bitarteanneurtzen dute. Finkapen-organoeiesker pasiboki mantendu daitezke lan-dareen gainean lehenengo egun horie-tan. Jaio eta handik 10 egunera, zaku

TENKATinca tinca

35EH 22Zk.

bitelinoa zurgatu egiten da, digestio-aparatua erabat gara-tzen da, eta animalia planktoniko txikiez elikatzen hastendira. Ondoren, eltxoen eta harren larbak ere jaten dituzte.Hazten doazen heinean, elikadura haragijalea alde baterautzi eta landarejale bilakatzen dira. Horrek eragin nabar-mena du beren kolorean. Hasieran kolore berdexka baduteere, ondoren, elikadura-aldaketa dela-eta, grisaxkak, urre-kolorekoak edo beltzak bilakatu daitezke, biotopoaren ara-bera.Ez da arraroa ikustea nola arrain gazteenek uretatik kanpoegiten duten salto, uraren azalerara arrau-tzak jartzera hur-biltzen diren intsektuak harrapatzeko xedez.

Hazkunde mantsoaArrain hauen hazkundea oso man-tsoa da. Lehenengoudan 4 zentimetrotik 8 zentimetrora bitartean neurtu deza-ketela eta 5 gramotik 10 gramora bitartean pisa dezakete-la egiaztatu da. Bigarren urterako, berriz, 10-15 zentime-troko luzera eta 40-100 gramoko pisua izatera iristen dira.Ordurako jadanik bereizten dira arrak emeetatik.Hirugarren uda iristen denerako, berriz, 20-30 zentimetro-ak neur-tzen duten eta 200-300 gramo pisatzen dute.

Zenbaitetan, hiru urte dituztenean, arrainak ugaltzeko gaidira. Hala ere, gehienak ez dira heldutasun sexualera 4urte betetzen dituzten arte iristen. Adin horrekin, 4 urtedituztenean, 20-25 zentimetro neurtzen dute eta 250 batgramo pisatzen dute. Urmael artifizialetan, artifizialki haz-ten den horietan, 800 gramoko pisua izatera iritsi daitekehiru urtetan. Negu hasieran, uraren tenperaturak behera nabarmen egitenduenean, hondo bigunak bilatzen dituzte, udaberria iritsi artelohi artean ezkutatzeko.Era berean, udan lehortu egiten diren urmaeletan bizi direnarrainak ere lohi azpian ezkutatu ohi dira, udazkenekoeurien zain.

Dimorfismo sexualaEspezie honetan, dimorfismo sexuala (arren eta emeen arte-ko diferentzia) oso nabarmena da. Arretan, sabelaldeko hega-tsen bigarren erradioa oso lodia da; emeetan berriz ez daezaugarri hori ematen.Tenkaren gorputza konprimitua eta nahiko motza da; azal osofin eta mukitsua du, ia ikusgaitzak diren ezkata oso txikiezestalia. Alboko lerroak 96 ezkatatik 120 ezkata bitartera ditu;hori dela-eta, hau da ezkata gehien dituen ziprinidoa.

Ahoaren bi aldeetara barbula txiki bat du; barbulahorren luzera ez da begiaren diametroak neurtzenduen adinakoa. Aho txikia du, zeiharra, ezpainharagitsuetan amaitua. Faringe-hezur bakoitzean,zerrendan jarritako hortzak ditu. Normalean, bostzerrenda ditu hezur bakoitzean, eta hezurren bate-an lau ere izan ditzake. Tenkak 15 zentimetrotik 35 zentimetrora bitarteanneurtzen du, eta 0,5 kilotik 1,5 kilora bitartean pisa-tzen du. Hala ere, metro erdia baino gehiago neurtu dezakeeta 5 kilo inguruko pisua izan dezake. Kolore oso desberdinak izan ditzake; izan ere, ten-karen kolorea beren inguruneko baldintzen, sexua-ren, adinaren eta urtaroaren araberakoa da.Normalean, tenkaren bizkarraldea berdexka da,alboak berde argiak dira, urre koloreko islekin, etasabelaldea berde horixka da. Hegatsak gris koloreilunekoak dira, ertz urdinxkekin. Zenbait arrain iabeltzak dira, eta badaude berdeak, horiek eta urre-kolorekoak diren arrazak ere.

ZOOL

OGIA

MU

ND

UK

OIZ

OK

INA

K

36EH 22Zk.

MUND

UKO

KORA

LU

GA

RR

IETA

KO

MER

UA

K

NOLA EZAGUTU? Koral meroa (Cephalopholis miniata)gorputz sendo eta eder bat du, kolore gorri eta izpil urdineta ugariekin, bere burutik buztanera dijoanak. Orbanhauek ez dira bere bularreko hegaletan agertzen, ertzetankolore horia du, nahiz eta beste hegal guztietan agertu.Bere banaketa unea hain handia izanda, kolore motaezberdinak aurki ditzakegu, arrain nabar ilunak pintarnaurdinekin ikusiak izan dira eta. Gazteak ez dute helduenkolore berberak, hauek laranjak dira eta pintarna urdinakdituzte ere, baina hazten diren unean gorriak bihurtzendira. Ormazaren atze aldeko ertzak hiru taket ditu. Bereburua handia eta zorrotza da, mutur zabal eta ezpainlodiak dituena. Bularreko hegalak oso zabalak dira etaabaniko antza dute arraina, koral sakonean pixkanakaastintzen duenean. Hauxe, kaudala, ipurdikoa eta eskardabezala, ertz biribilduak dituzte. TAMAINA: 45 zentimetroko luzaera eduki dezake eta 3,5kiloak lortu ere. BIOLOGIA: Bizi geldoa darama, bere zulo babesean, ber-tatik bakarrik aldentzen da jan bila joateko. Hermafroditak dira, ia mero guztien bezala, beraz bere

bizitzaren zehar sexua aldatzen dute, aldez aurretikdenak emeak jaiotzen dira eta euren lehenengo arbiaegin da gero, arretan bihurtzen dira. Iragate aldi batdago ere, orduen bere sexu orgazkiak, bai emekoak, baiarrakoak, funtzionalak dira. Arraultzak ur gainera dijoaz-te eta plaktonarekin biltzen dira. Baita bere eltxar jaioberriak, baina 0,7 milimetroak lortzean koral hondarre-tan abiatzen dira bertan hazteko. ELIKADURA: Arrain, oskoldun eta maskordun txikiak. BIZI TOKIA: Koraleko harkaitz eta kobazuloetan bizi da,2-50 metro bitarteko sakontasunean, 100 metrotan aurkiditzakegu ere. Urpeko korronteak nahiago ditu. BANAKETA: Indiako eta Nagusi Itsasoetan bizi da.Espezie hau, ugarrietan oso ugaria da, bai kontinentale-tan, bai ugarteetan ere; bertan ugarri osasuntsuak etaondo garatuak daude, ur gardenei esker. Koral itsasoanoso ugaria da bereziki, Australiar “Gran Barrera” heza-tzen du, bere izena hortik hartzen du, hain zuzen ere.

MERO CORALBarbus haasi

37EH 22Zk.

EUSK

AHE

RRIK

OIN

TSEK

TUA

KEUTHYSTIRA BRACHYPTERA

EZAUGARRIAK: Anax imperator dimorfismo sexualadu. Arrak urdinak dira eta emeak beltz horidunak.Begiak modu nabarmenak banandurik heuren artean.Begia bata besteaukituz, puntu batenbehintzat.Aurreko hegaletanzelula diskoidala-ren albo laburrenaproximala da, hauda, hegalarenbasetik hurbilendagoena. Hau delaeta zelulak ia ber-dinak aurre atzekohegaletan.Erradial osagarriagutxi markaturikobihurgunea eratuzp t e r o s t i g m aazpian. Nerbiazioanal eta kubitala-ren artean lehendabizi bi eta ondoren hiru zelula lerro daude,hauen ondoren lerro bakarra dagoelarik, eta ondorioz nerbiazioanala kubitalaren modu ia paraleloan doa.Buru handia dute, begi konposatu pare batek ia osorik betetzendutena; begi hauek oso garatuak daude (30.000 omatidio bainogehiago dituzte) eta haiei eskerrak ikaragarrizko doitasunezhaien harrapakinak.Haien mintzezko hegal zabalak Zigopteroenak bezalakoak dira,baina atzekoak zabalagoak dituzte benetako burduntziek(Anisopteroek).Kurioski, hegaldian zain bere aldetik higitzen dute eta hamaikaakrobazia egiten dituzte: maniobra azkarrak, norabidea aldatu,eta, baita ere, atzerantz hegaldatu.

TAMAINA: 7-8 zentimetro luze da.BIOLOGIA: txitxibururduntzi uretan bizi dira haienbizitzaren lehen aldietan. Larba direnean trakeetakozakatzen bidez hartzen dute arnasa, haragijaleak diraeta ahoko aparatu oso berezia dute, bertan mozorroizeneko ezpain bat baitute, kizkurturik dagoenean

buruaren behealdea esaltzen duena, eta luzaturik dagoeneanluzeera bikoitza lort dezakeena.Mozorro hau doitasunez jaurtiz atzematen ituzte harrapakinak,gehienetan intsektuak edo, baita ere, arraintxoak eta zapabu-ruak.ELIKADURA: benetan ase ezinak dira, baina oso onuragarriakintsektu kaltegarrien populazioa hein egokien artean gordeara-tzen bait dute. Euliak eta eltxoak hegaldia bitartean haien gainera oldarturik,haien hanka zorrotzen artean harrapoatzen dituzte.HABITATA: ohiz gure ibai eta hidoetako inguruetan hegaz egi-ten topa ditzakegunak.

EZAUGARRIAK: Tamaina ertain izaten dira, eta atzeko hankakoso haziak dituzte jauzi egiteko.Bere burua babesteko hainbat sistima erabiltzen ditu: atzekohanken giltz bat nahita galdu, bere bizi-inguruari egokituriko kolo-rapena.Animalia jauzkariak dira, eta hegalez baliatzen dira planeatuzjauzia luzeagotzeko. Arrak eta emeak bereizteko azken haueksabelaren atzekaldean duten obiskapto luze.TAMAINA: 1,9-2.3 zentimetro luze da.BIOLOGIA: Oropteroek sexu bereiztuak dituzte. Emearen ugal-keta-aparatuak bi obario ditu eta arrarenak bi testikulu.Akoplamenduan arrak zuzenean sartzen ditu espermatozoideakemearen bide genitaletan eta bigarrenak arrautza handi eta luze-ak jartzen ditu zoruan. Larbak jaiotzeko koriona puskatzen duteeta jaiotzen diren unean, indibiduo helduen itxura dute.ELIKADURA: belarrak edo bestelako landareak jaten dituzte.HABITATA: belardi eta basoen bizi da.

KIRKIRRAK, MATXINSALTOAK ETA TXITXIBURDUNTXIAK

ANAX IMPERATOR

EUSK

AL

HER

RIK

O L

ORE

GABE

KOLA

NDAR

EAK

38EH 22Zk.

IRATZE ARRUNTAIRATZE ARRUNTAPteridium aquilinumPteridium aquilinum

IRATZE ARRA IRATZE ARRA Dryopteris filis-maxDryopteris filis-max

EZAUGARRIAK: frondehandiagoak edo soro ezluzatuak, zirkilarrakbaino.Soroak giltzurrun-forma-ko indusioz.Metro bat edo gehiagokofrondearekin, birritanpinaturik, “iratze arra”,Dryopteris filix-mas, duguEuskal Herrian, giltzu-rrun-formako indusioz etapinna birobildu eta ilunkihorzkatuz horniturikosoroekin. TAMAINA: 120 zentime-tro luze da.HABITATA: erreka-ertzak, zuhaizti laiotz etahezeak.

EZAUGARRIAK: hosto handiak, 60 cm, baino gehiagokoak, orizon-talki kokatuak. Soro marginalak gutxitan agertzen direnak.Hypolepidazeoen taldera atxikia, 3 edo 4 bider pinaturiko zenbaithosto orizontal ematen dituen aire-zurtoin bat aurkezten duena.Iratze arruntak lurpeko errizoma tzar bat ere aurkezten du, suteakedo segaldiak ederki pairatzeko baliatzen duelarik, beraz jabe egitenda basoa erre edo ebakitzen den lekuetan edo naturalki irekitzenden haietan, zuhaitz baten eroriaz esate baterako.Kantauriar zonan ganadu probetxamendurako ebaki ziren pagadieta hariztedi zaharretatik datozten iraleku ugari aurkitzen dugu.Iratze arrunta segatu egiten da, zelaian sikatzen uzten zaio eta geropilatu egiten meta tipikoetan,nondik ebakia izaten joatenden ganaduaren ohantze beza-la edo belarrerako edo zuhai-nerako txarrak gertatu direnurteetan ganadu janari bezalaere erabiltzeko.Iraleku hauek komunitate kalte-garriak dira oso naturarentzateta batez ere basoaren berrin-darketarentzat, zeren iratzeenfrondeen geruza lodiak erago-tzi egiten du beste behe landa-retxo txikien erneketa itotzendu.TAMAINA: 60 zentimetro luzeda.HABITATA: baso argi eta txilar-diak.

39EH 22Zk.

BER

RIA

K

Ikertzaile talde batek ezkatatu-tako 62 molusku espezie berri-

ren aurkikuntza baieztatu zuen.Aurkikuntza itsas-biodibertsita-tearen paradisuetako bateanegin zuten, Filipinetako Panglaoirlan, hain zuzen ere. JoseTemplado ikertzaile espainolakaurkikuntzan parte hartu zuen.Pariseko Historia NaturalarenMuseoak itsas hondarra ikertze-ko aurrera eraman dituen kan-paina baten parte izan daPanglao irlako aurkikuntza.Ikerlari taldeak egindako lanak 6aste iraun zituen. Templadorekinbatera beste 3 ikerlari egonziren Panglao uhartean, etadenbora tarte horretan 410gorroti espezieen ereduak aurki-tu zituzten. Horietatik 62 aurre-

tiaz aurkitu ez direnak direla ziurtatuzuten, eta, uste dutenaren arabera, lite-keena da beste 50 bat ere berriak iza-tea.Aurkitutako espezie berriek forma“harrigarriak eta bitxiak” dituztela ziur-tatu zuen Templadok. Gainera, molus-kuak euren ingurumenaren formetarabizirauteko egokitzen direla azalduzuen.Horrez gain, espezie berri horien kolo-reen gama oso zabala dela jakinarazizuen. Izan ere, zenbait moluskuk tonuhitzak eta itzaliak dituzte, baina bestebatzuk oso deigarriak dira.Gainera, kolore biziak dituzten espezie-ek farmaziaren industriarako interesga-rriak izan daitezkeen substantzia pozoi-tsuak ditueztela konturatu dira.Azkenik, Templadok itsas-biodibertsita-tea zona horretan pairatzen ari denmehatxua salatu zuen, eta moluskuen

itsas maskorrak eta beste espezie batzukneurririk gabe salerosten direla ere kritikatuzuen.

FILIPINETAN 62 MOLUSKU ESPEZIE BERRIAURKITU DITUZTE

40EH 22Zk.

INGU

RUME

NA

Funtzionamenduan dauden jarduketak edo burutzeko faseandauden proiektuak direla eta, esku-hartzeko beste era bat,

jarduera edo proiektua baimentzeko baldintzak edo ingurume-neko arautegi batzuk urratu direla uste izanik, salaketa bat aur-keztea da.Legea urratu delako ustea duten edonork du gertatutakoa gaia-ren inguruko eskumena duen agintariari (administratiboari nahizjudizialari) jakinarazteko eskubidea (eta batzuetan betebeharraere). Horretarako ez da egiaztatu behar inolako interes berezi-rik, ezta gertatutakoak salatzaileari zuzen-zuenean eragitendionik ere.Ingurumen Zuzenbideak zigorra edo zehapena merezi dutenhainbat jokabide jasotzen ditu, horien artean larrienak delitutzatjo daitezkeelarik: uretara egindako isurketa kutsagarriak; legezkanpo eraikitako gordailuak edo biltegiak, atmosferara eginda-ko isurketa kutsagarriak; florari eta faunari eragindako erasoak;

ezkutuko ehiza eta arrantza; legez kanpoko eraikuntzak egitea;gehiegikeriazko zaratak; segurtasun-neurrien eza edo neurrihoriek zabarkeriaz ezartzea; kontrolik gabeko suak edo kon-bustioak sortzea; eta abar. Zaila da zehaztea zein den arau-hauste edo urratze administra-tiboaren, batetik, eta, bestetik, delitu ekologikoaren artekoaldea. Printzipioz, jokabide larrienak dira delitutzat jo daitezke-enak, eta ia beti aurretik administrazioaren ingurumeneko arau-ren bat urratu izana eskatzen dute. Praktikan, ordea, epaileaizango da urratzea larria izan den eta Zigor Kodea ezarri beharzaion erabakiko duena.

Arau-hauste administratiboakIngurumeko sektorekako lege ia guzti-guztiek dute arau-hausteeta zehapenei buruzko araubide bat, hau da, arauaren aurkadoazen eta zigorra edo zehapena jaso dezaketen jokabideenzerrenda edo katalogo bat. Udal ordenantzetatik hasi etaEstatuko legeetaraino, ingurumenaren babesari buruzko oina-rrizko arautegia biltzen duten guztiek.Ezarritako zigorrak gehienetan isunak izaten dira. Baina badira

bestelako neurri eraginkorragoak ere ezartzen dituztenak:lizentziaren edo jardueraren etendura, erabatekoa nahizpartziala, aldi baterakoa nahiz behin betikoa; eragina zuzen-tzeko neurrien ezarpena; prozedurak hobetzeko agindeaedo errekerimendua…, eta, horiez gain, sortutako kalteakonpontzea eta ingurumenaren egoera lehen zegoeneraitzularaztea (erantzukizun zubila) ezartzen dutenak.Zigorrak ezarri behar dituen administrazioaren organoa ezda beti bera izaten, urratu den legea ezartzeko eskumena-ren eta, batzuetan, zigorraren zenbatekoaren arabera, hura

aldakorra izaten baita. Ofizioz edo pertsonaren batek, edozeinek, jarritako salaketakeragin dezake zigorra ezartzeko prozedurarri hasiera ematea,eta ez da nahitaezkoa salaketa jartzen duena gertatutakoakzuzenean kaltetua izatea. Salaketa batek ez du aparteko ezau-garririk, eta ez da beharrezkoa urratu den lege araua zehatz-mehatz ezagutzea. Nahikoa da salaketa eskumena duen admi-nistrazioari zuzentzea eta zigorra merezi dutela uste diren egi-teak edo gertaerak ahalik eta zehatzen eta xehetasun gehienezazaltzea. Eskumena zein administraziori dagokion ez dakigune-an, idatzia administrazio bati baino gehiagori bidal diezaiokegueta/edo zigor-espedientea irekitzeko eskarian esaldi hau gehi-tzea: “edo salaketa hau eskudun aginteari bidatzea, berak iker-tu eta zigorra ezar dezan”.Gorago aipatu dugunez, arau-hauste gogor edo larrienak delituizan daitezke, horrelakoetan zigor-arloko epaitegiei dagokiegertatutakoa epaitzeko eskumena. Baina horrelakoetan ere,salaketa jasotzen duen administrazio agintariak gertatutakoalarria dela uste badu, berak bideratu behar du salaketa horiauzitegietara. Hala ere, onena da guk geuk zuzenean aurkez-tea salaketa hori.

LEGEA ESKUAN (III)ZER EGIN LEGEA URRATZEN

DENEAN? SALAKETAK ETA KEXAK ALDE?

41EH 22Zk.

ING

UR

UM

ENA

Delitu ekologikoak“Delitu ekologikoa” deritzona 1983ansartu zen estreinakoz Kode Penalean,Konstituzioaren 45., artikuluan aipatzenzen “pertsonaren hazkundera egokituta-ko ingurumenaz gozatzeko eskubidea-ren” ondorioz legez, eskubide horrenaitorpenaren jarraian eskubide hori bor-txatzen zutenei “zigor-zehapenak ezarri-ko zaizkiela” adierazten baitzen.1995ean Zigor Kodearen eraldaketa eto-

rri zen eta horrek “ingurumearen etanatur baliabideen aurkako delitutzat” jodaitekeen jokabide-multzoa zabaltzeaekarri zuen. Beste gida batean mintzatu-ko gara luzeago “ingurumenaren zigorbabesaz” eta legezko tresna horiek era-biltzeko aukerei buruz.Salasketak eta kexak agertzeko beste

tresna batzukGure Ingurumen Zuzenbidearen zatihandi batek Europar Batasunarenbarruan egoteak sortutako betebehar etakonpromisoetan du jatorria.Ingurumenaren arloko eraso gehienakere betebehar horiek urratzen direneangertatu ohi dira. Europar Batasunarentresnak erabil ditzakegu, eta jakin beharda bide horren eraginkortasuna mugatuadela eta gorabeheraz betea; baina, bes-tetik, eraginkorra izan daiteke, berezikiadministrazioak berak bultzatutakoproiektuei dagokienean, proiektu horiekEuropar Batasunaren legeria urratzendutenean eta, batez ere, EuroparBatasunak proiektu horiei laguntzaeskaintzen dienean.Bide nagusia Europar Batzordeari zuzen-dutako salaketa edo kexa aurkeztea

litzateke, estatuek bete behar dituz-ten tresna legalak –araudi nagusiakedo zuzentarauak- bete ez direne-an. Tresna horien aipamena egindaiteke, baita ere, epaitegietan,bide judiziala hautatu bada.Kexei buruzko zenbait gomendioorokor:*argi eta garbi eduki behar daproiektuak Europako arautegirenbat urratzen duela,*proiektu bat baino gehiago salatunahi denean, proiektuetariko bakoi-tzerako kexak bereizita aurkeztea,*kexari era guztietako txostenak etatestigantzari buruzko materialakbatzea, lagungarri gisa,

*batzordeak zerbait galdetzen duenean,denborez erantzutea, batez ere informa-zio osagarria eskatzen badu.Beste aukera bat EuropakoParlamentuari eskaera bategitea litzateke; eskera horiindarreko legeriaren ustezkourratze edo arau-hausteeiburuzkoa izan daiteke.Parlamentuak eskaera inte-resgarria dela uste badu, gaiazuzenean ikertzeko gaitasunaizango lukeen batzordea osadezake.Azkenik beste bide bat dugu

ingurumenaren aldeko zere-gin horretan, ohikoena gaine-ra: gerta daiteke administra-zioak arazo batean esku-hartunahi ez izatea, edo adminis-trazioaren organo batzuek gaibatean gaizki jardutea.Horrelakoetan interesgarriaizan daiteke gure salaketaArartekoari (AutonomiaErkidegoan) edo Herriarendefentzaileari (Estatu mailanbada) zuzentzea, salatu nahidugun gertaerarekin zerikusiaduen administrazioaren jardu-

keta-eremuaren arabera. Idatzi batenbidez egin daiteke, gure erara idatzitakoidatziaren bidez, baina komenigarria daidatzian bidezkotzat jotzen ditugun egita-te edo gertaera guztiak azaltzea eta sala-tutako administrazioaren jarduera edsojarduera eza zein den ondo zehaztea:eskaerei erantzunik ez ematea, frogatu-tako salaketen ondoriozko zigor-espe-dientea ireki nahi ez izatea, ingurumenababesteko zenbait betebehar ez ezar-tzea…Erakunde horrek jarduteko aukera handirikez badu ere, gutxienez salatutako erakun-deari dei egingo dio gertatutakoari buruzkotxostena eman dezan. Horrek, batzuetan,administrazioak jarduketari hasiera emateaekarri izan du.

42EH 22Zk.

Brasileko kaimanm o s k a d a t u a

(Paleosuchus trigonatus) kaiman moska-datuarekin batera (Paleosuchus palpe-brosus), Paleosuchus generoko kidebakarrak dira. Bi espezieak beste kaima-nek osatzen duten adarretik oso ezber-dintsuak dira.Bere itxurak duen bereizta-sun batzuk basoan bizitzeko egokitu egindirelako dira. Biak tamaina txikia dute,metro bat eta hirurogeitamar zentimetro-tik beherakoak dira, bere azala osohezurtua dago begien artean, kaimanenberezitasun bat da (horregatik bekokilauneko kaiman bat bezala izendatuadago). Bi espezieak buztan motza etabegi marroiak dituzte eta ibiltzen dijoaze-nean burua tente daramate eta lepoa,ugaztunek mugitzen ari direnean bezala-ko zoko an-tzekoa dute. Brasileko kaiman moskadatuak, kokordi-

loen artean mutur arrunt bat edukitzea-gatik eta bere burua begietako kaimanenantza duelako bereiztu egiten da. Lepoeta buztaneko armarriak handiak, hiruertzdunak eta sarritan hain zorrotzak osozaila izaten dela animali bat hartzeaaskatasuna berreskuratzeko borroka egi-ten badu. Bere buztana, oinarrian launada eta saihetsetan zapaldua dagoena,beste kokordilo batzuk aldamenetandaude zapalduak, ordea. Buztanekoarmarri bikoitzak aldamenetara oreka-tuak daude, hori dela eta estu muturrazabalagoa dirudi. Bere buztana osohezurduna da, beraz beste kokordiloenabaino askoz ere malgutasun gutxiago du. Arrak emeak baino handiagoak dira,baino ez dute izaten 1,70 zm bainogehiago, emeak aldiz, ez dute normalki1,40 zm baino gehiago neurtzen. Eurentamainarako beste kaimanak baino indar-

tsuagoak dira. Kaiman hau ez dira zabal-guneetan egoten. Bere bizitokia basokour bide txikiak dira, landaretza izugarria-ren erdian. Espezie hau ez da eguzkitan jartzen,ezta menpekotasunean ere. Helduakuretik kanpo igarotzen dute egun gehie-na, maiz enbor hustuen babespean edohosto mul-tzo handien azpian, ur bidetik50 metrotara urruntzen dira gutxienez.Hamar urteak betetzean bizitzeko lekufinkoak aukeratzen dituzte, ur bidetik 500edo 1000 metrora.

Amazonasko biztanlea Honako kaiman hau Amazonas etaOrinoco-ko basoko sakanetan bizi da,baita Guayana Frantzesan, Guyana-neta Surinamen. Ur bide txikietan aurkitu-tako biztanle kopurua kontutan izandaeta honelako ur korronte ugari amazoni-

BRASILEKO KAIMAN MOSKADATUAPaleosuchus trigonatus

43EH 20Zk.

MUND

UKO

KO

KO

DR

ILO

AK

kako basoan daudenez, espeziehonek biztanle asko ditu eta kokordi-loen artean gutxien mehatxaturikobat da. Euren elikadura adinarekinbatera aldatzen da. Koskoilotik atera-tako kaimanak mamuetaz elikatzendira, baina laster lurreko bizkarezur-dunak ehizatzen hasten dira, sugeak,hegaztiak eta muskerrak bezala.Helduak direnean ugaztunak ereharrapatzen dituzte (urde latzak etapakak). Beste kokordiloekin dutenezberdintasuna barakuiloak eta arrai-nak ez dituzte jaten, agian basoaeuren bizi unea delako eta euren bizi-tza mota erdi lurrekoa delako.

UmatzeaUmatze adina duten ia eme gehienak1,30 zm-ko luzaera dute. Era sikuarenamaieran euren habiak egiten dituzteeta arraultzak zabaldu egiten dira urdenboraren hasieran. Txitaldi gehienak 10-15 arraultz bitarteandituzte. Arrak ez dute euren mugakbabesten eta ziur aski ez dute estal-ketarekin hasten 1,40 zm eduki arte.Espezie hauxe bere kabiak basokolandaretzan egiten dute, bakarrik.Beraz, eguzkiaren berotasunak ia ezdu garrantzirik kabian tenperaturamantentzeko, txingurriketen ondoanezartzen dituzte, inurriak euren meta-bolismoaren bitartez sortarazten

duten beroaz gozatzeko. Hasieran, ikerlariek uste zuten,basoko lurra hain iluna izanda, kai-man hauek termiten beroa beha-rrezko zutela euren arraultzak bizi-rik mantentzeko eta bi sexuetakokumeak edukitzeko. Baina azke-neko ikerketak baieztatu dute, hai-zearen tenperatura, metabolismo-aren eragitea eta landaretza hon-dakinak eragiten duen berotasunaere oso garrantzitsuak direlahabien tenperatura mantentzeko.Arrak hazteko tenperatura egokia31-32 gradu bitartekoa da.Tenperatura hauek txitaldiarenzehar goiz lortzen dituzten kabiugari, ez daude txingurriketekin

bildutak edo ain-tzinako txingurriketenondoan agertzen dira, inurri taldea ezdauden tokietan, beraz berotasunik ezindute han aurkitu. Kabi hauek beste urte-

etan erabilitako kabien gainean eraikiakdaude. Dirudienez, kabi eta lurraren arte-ko banaketa, aurreko kabiak ematendiona hain zuzen ere, nahiko da bestebero mota ba-tzuk kabiaren tenperatura31 gradutik gora mantentzeko. Ehunegun edo gehiagoko txitaldiaren ondo-ren, arraultzak hazitako sustrai mordoile-tik inguratutak egoten dira, landareenhondakinak ematen dizkien azien eragi-nez. Askotan, inurriak euren txingurrihabiak arraultzak dauden lekuetarainoeramaten dituzte eta kabia gai gogorrazinguratzen dute, kume batek laguntzagabe ezingo zuena apurtu. Hori dela eta,helduen laguntza beharrezkoa da kume-ak kabi barnetik lur gainera ateratzeko. Gurasoek lagundu egiten dira bere arraul-tzak hobitik ateratzeko euren oihuak en-tzun bezain laster. Emeak kumeekin bate-ra asteak igarotzen dute kaiman gazteenbanaketa hasi aurretik.

44EH 22Zk.

NINPHALIDAE FAMILIA

NOLA EZAGUTU? Basoko ninfa txi-meleta lepidoptero ederra da eta ezdu dimorfismo sexualik. Arrek etaemeek itxura berdina dute.Bi sexuetan aurreko hegoen goikoaldea arre belzkara da eta bi hegoakorban zuriz osatutako erdiko zintakzeharkatzen ditu. Aipatu orbanakhondo ilunaren gainean nabarmen-tzen dira. Halaber, aurreko hegoetanpuntu azpimarjinalen ilara bat du;atzekoetan, berriz, ilara bikoitza da.Hegoen beheko aldea marroi horixkada eta goiko aurpegiko marrazki etapuntu berdinak ditu, baina kasuhonetan urdin grisaxkak dira.TAMAINA: aurreko hegoek 26-30milimetro bitartean neurtzen dituzteeta hego-luzera 50 eta 60 mm bitar-tean aldatzen da.BIOLOGIA: basoko ninfak belaunaldibakarra du urtean. Indibiduo helduakhegan ikus daitezke uztailean eta abuz-tuan.

Estali ostean, emeek banan-banan jar-tzen dituzte arrautzak eta landareenhostoen gainaldean itsasten dituzte.Ondoren, beldarrak landare horiek eli-

katzeko erabilikoditu. Beldarrakberdeak dira etaarantza marroiak dituzte, baita puntu

zuriak ere. Bigarren belaunaldikoindibiduoek larba-egoeran hiber-natzen dute. Udaberrian lozorro-tik esnatzen dira, elikatu etaazkar-azkar hazten dira. Azkenik,krisalida eratzen dute. Beldarrek krisalida eratzen dute-nean, berde gaztainkara da.Elikadura-landareen hostoetakozurtoinetatik kremasterrarenbidez (atzeko aldea) zintzilikatutagelditzen dira.ELIKADURA: beldarrek, nagusi-ki, lonizerak jaten dituzte.HABITATA: zelai heze eta lore-tsuetan bizi da, baita baso-mugaitzaltsuetan ere, itsas mailatik1.000 metroraino.BANAKETA: banaketa-eremuaoso zabala da. Europaren erdieta hegoaldetik iparraldean 56º-raino irits daiteke. Halaber, Asianagertzen da Amur herrialderaino,Txinaraino eta Japoiniaraino.Iberiar penintsulan gerrikoz aba-lean agertzen da, GaliziatikKataluniaraino.Euskal Herrian espezie urria da.Dena den, Araban eta NafarroanBizkaian eta Gipuzkoan bainougariagoa da.

BASOKO NINFA TXIMELETALimenitris camila

BANAKETA

45EH 22Zk.

EUSK

ALHE

RRIKO

TXI

MELE

TAK

LICAENIDAE FAMILIA

NOLA EZAGUTU? Tximeleta purpu-ra oso tximeleta ederra da. Txikia daeta dimorfismo sexual nabarmenadu. Hegoak urdin purpura distira-tsuak ditu eta ertzak beltzak dira.Arren kasuan, hegoen goiko aldeaurdin iluna da eta ertz marjinal bel-tzak ditu. Emeen kasuan, ia beltzada eta zona zabala du kolore bioletabiziaz, baita metalezko erreflexuezere aurreko hegoetan.Aurreko hegoen beheko aldea grisargia da bi sexuetan eta gelaxkarenmuturrean orban estua du, baita bihegoak zeharkatzen lerro zuria ere.Bestalde, atzekoek buztan txikia duteeta puntu azpimarjinal beltza ikus daite-ke hori laranjaz inguratuta. Azkenik,angelu analean orban hori laranja dute.

TAMAINA. Aurreko hegoek ez dute 12-14 milimetro gainditzen; bien bitartean,hego-luzera 28 eta 32 mm bitarteanaldatzen da.

BIOLOGIA. Indibiduohelduek hegan egitendute, polenaz elikatzendira eta ugaldu egitendira uztailean eta abuz-tuan. Espezie honekbelaunaldi bakarra duurtean.Estali ondoren, emeekbanan-banan eta isola-tuak jartzen dituzte arrau-tzak zuhaitzetako ada-rren artean. Beldarrakadar horiek elikatzekoerabiliko ditu. Dena den,hurrengo udaberrira arteez dira jaiotzen. Jaiotzendirenean, haritzen, arte-en eta erkametzenkimuez, urtadarrez etahosto samurrez elikatzendira. Batzuetan inurriekinelkartzen dira. Kanibalakdira.Krisalida eratzeko orduairisten zaienean, zorurajaisten dira eta zuhaitzenoinetan hosto hilen arte-an lurperatzen dira.Bestela, krisalida azaleanbertan irekitzen direnpitzaduren barruan era-tzen da. Zetazko gerrikofinaren bidez eusten dira.ELIKADURA: beldarrek,nagusiki, haritzen hosto-

ak jaten dituzte,beraz, hortik era-torria sortu daizen zientifikoa. Hala ere, batzuetanhonako landareen hostoak kontsumi-tzen dituzte ere: erkametzarena(Quercus faginea), artearena (Quercusilex), gaztainondoarena (Castanea sati-va), elorri beltzarena (Prunus spinosa),lizarrarena (Fraxinus excelsior) etasahatsarena (Salix spp).HABITATA: tximeleta purpura basoetanbizi da, haritzak eta arteak ugariak direntokietan alegia, itsas mailatik 2.000metroraino. Zuhaitzen adaburuetanhegan egiteko ohitura du eta gaueanadarren artean ezkutatzen da.BANAKETA. Lepidoptero hau Europaguztian banatuta dago, iparraldean 60graduraino. Britainia Handira iristen daeta Mediterraneoko uharteetan zeharbanatzen da, Kreta barne. Balearretan,berriz, ezin daiteke ikus. Era berean,Afrikaren iparraldean (Maroko etaAljeria) bizi da eta Asia Txikiraino etaArmeniaraino iristen da.Euskal Herriko indibiduoak Quercusiaquercus ibericus subespeziekoak dira;horiek iberiar penintsula osoan heda-tzen dira, Marokoraino. Subespeziehonek hegoak urdin purpura distira-tsuak ditu eta beheko aldeak hondo grisoso argia du. Hala ere, atzeko hegoenbeheko aldeak ez du orban beltzik.Hegaldia ekainean eta uztailean gerta-tzen da eta, nagusiki, hariztietan aurkidaiteke. Aipatu basoak 900 metrotik2.100 metroraino aurki daitezke.Euskal Herrian espezie urria da etalurralde guztietan agertzen da.

TXIMELETA PURPURAQuercusia quercus

BANAKETA

46EH 22Zk.

ZOOL

OGIA

FELI

DO

AK Asia hego-ekialdeko

oihan birjin tropikaleta-ko bizilagun bakana da,hasi Nepal-etik etaBirmania, Thailandia,Malaysia eta Sumatraraino. Urre-katu asiarra galzorikoespeziea da, nahiz eta oraindik ezezagunak zaizkigundagokion biologiari buruzko zertzelada ugari.Ahaide duen urre-katu afrikarra baino apur bat handia-goa da; 10-15 kilo inguruko pisua du eta gorputzak 57-105 cm inguruko luzera hartzen dio. Urre-katu asiarra-ren ilea aldakorra da oso kolore aldetik: hasi gorri-mine-tik eta arre-urrekara bitartekoa. Bada ale beltz edo grisikere, orban eta marradunak edota orban eta marrarikgabeak. Buztan-puntaren beheko aldean tita zuri batageri du.Igokari bikaina bada ere, aukeran nahiago izaten du lur-zoruan dabiltzanetan ehizatzea harrapakinak. Ugaztunak harrapatzen ditu -erbiaren tamainakoak-, etabaita orein txikiak, hegaztiak eta muskerrak ere.Urre-katu asiarraren ugalketari buruz hauxe baino ezdakigu: emeak 72-75 eguneko sabelaldiaren osteanerditzen dira; kume bat edo biz erditzen dira orduan etatentu handiz zaindu ohi dituzte.Ale asko bizi da gatibu-tasunean, baina gutxidira kumaldiren bat iza-teko egoeran daudenemeak; horrexegatik,hain zuzen, jaiotakokume bakanek endo-gamia-maila altua ageridute.Katu txiki hauek osonoizean behin baino ezdira ugaltzen gatibuta-sunean; ondorioz etakalkuluen arabera, azkenean galdu egingo dira zoologikoetako bil-dumak ere.Asia hego-ekialdeko oihan birjin tropikaletako bizilagunbakana da, hasi Nepal-etik eta Birmania, Thailandia, Malaysia etaSumatraraino. Urre-katu asiarra galzoriko espeziea da, nahiz etaoraindik ezezagunak zaizkigun dagokion biologiari buruzko zertze-lada ugari.Ahaide duen urre-katu afrikarra baino apur bat handiagoa da; 10-15 kilo inguruko pisua du eta gorputzak 57-105 cm inguruko luze-ra hartzen dio. Urre-katu asiarraren ilea aldakorra da oso kolorealdetik: hasi gorri-minetik eta arre-urrekara bitartekoa. Bada alebeltz edo grisik ere, orban eta marradunak edota orban eta marra-rik gabeak. Buztan-puntaren beheko aldean tita zuri bat ageri du.Igokari bikaina bada ere, aukeran nahiago izaten du lurzoruandabiltzanetan ehizatzea harrapakinak. Ugaztunak harrapatzen ditu -erbiaren tamainakoak-, eta baitaorein txikiak, hegaztiak eta muskerrak ere.Urre-katu asiarraren ugalketari buruz hauxe baino ez dakigu:

emeak 72-75 eguneko sabelaldiaren osteanerditzen dira; kume bat edo biz erditzen diraorduan eta tentu handiz zaindu ohi dituzte.Ale asko bizi da gatibutasunean, baina gutxidira kumaldiren bat izateko egoeran daudenemeak; horrexegatik, hain zuzen, jaiotakokume bakanek endogamia-maila altua ageridute.

Katu txiki hauek oso noizean behin baino ez dira ugaltzen gatibu-tasunean; ondorioz eta kalkuluen arabera, azkenean galdu egingodira zoologikoetako bildumak ere.Asia hego-ekialdeko oihan birjintropikaletako bizilagun bakana da, hasi Nepal-etik eta Birmania,Thailandia, Malaysia eta Sumatraraino. Urre-katu asiarra galzorikoespeziea da, nahiz eta oraindik ezezagunak zaizkigun dagokionbiologiari buruzko zertzelada ugari.Ahaide duen urre-katu afrikarra baino apur bat handiagoa da; 10-15 kilo inguruko pisua du eta gorputzak 57-105 cm inguruko luze-ra hartzen dio. Urre-katu asiarraren ilea aldakorra da oso kolorealdetik: hasi gorri-minetik eta arre-urrekara bitartekoa. Bada alebeltz edo grisik ere, orban eta marradunak edota orban eta marra-rik gabeak. Buztan-puntaren beheko aldean tita zuri bat ageri du.Igokari bikaina bada ere, aukeran nahiago izaten du lurzoruandabiltzanetan ehizatzea harrapakinak. Ugaztunak harrapatzen ditu -erbiaren tamainakoak-, eta baitaorein txikiak, hegaztiak eta muskerrak ere.

URRE KATU ASIARRAFelis temminckii

47EH 22Zk.

Kokapena eta irispideaEa itsadarraren bokaleko eskuinal-dean dago, leize baten barnean.Ea herritik iristen da bertaraino, bai-na ez da zehaztasun gehiago emannahi, kontserbazio-motiboengatik.

Interes-motakPaleontologikoa. Lurralde historiko-an dagoen ugaztun-aztarnategi bana-koa da.Zientifikoa. Pleistozenoko faunarenikerketarako interes handiko aztar-nategia.

Deskribapen orokorraAztarnategia leize baten barnean aur-kitzen da eta zaldi-hondakinak baka-rrik dauzka. Hondakinak ongi kon-tserbatuta daude “in situ” baina haie-kin batera leizeko erosio-hondakinak

eta hondartzako harea daude konglomeratu eran zementatuta etahorregatik zaila da piezak ateratzea. Gainera meteorizazio gogorbat jasaten ari dira. Horregatik ikerketa gehienak hortzei buruz-koak izan dira.Aztarnak Equus caballus missi delakoarenak dira. Izatez, bi for-men arteko (Steinhein eta Missi arteko) formak dira. Hori dela eta,bertako barietate batenak izan litezke Erdi/Goi-Pleistozenokoak(Koaternarioa). Adina gutxi gorabehera milioi erdi urtekoa liteke.IGG honek eskualdeko geologiarekin duen zerikusiaHaiek dauden leizea oso estua da eta E-W direkzioko diaklasabaten arabera dago irekita.Aztarnategi hau esplikatzeko gogoan hartu behar da Erdi-Pleis-tozenoan bazirela belardiak, hau arituko zirela animalia haueklarrean eta istripuz eroriko zirela leize honetan, beronen ertzak

landarediz ezkutatuta zeudelako.Garrantzi txikiagoko beste IGG batzuk

Aztarnategi hau banakoa da Bizkaian baina aurkituizan dira Koaternarioko beste ugaztun-fosil batzuk ere:-Kastrexanako alubialean, Errinozero Iletsuaren hor-tza.-Mundakako hondartzako Koaternarioan, Hiena orban-dunaren hondakinak.-urkuletako mendiarroan (Mañarian), haitzuloetakoHartza.

Ikustaldirako gomendionakEz dugu inola ere gomendatzen, kontserbazio-moti-boengatik eta iristeko zailtasunagatik.

EUSK

ALHE

RRIKO

INTE

RES

GEOL

OGIK

OKO

GUNE

AK

EAKO AZTARNATEGIAEAKO AZTARNATEGIA

48EH 22Zk.

Araxes ibarra Nafarroan sortzen daeta, mendebaldetik, Aralar mendi-zerraren eta, ekialdetik, Uli-Orexa

mendien artean mehartzen da. Bere aza-lera Nafarroa eta Gipuzkoaren arteanbanatzen da eta herrigune txikiak biltzenditu, sakabanatutako biztanleekin eta neka-zal izaera nabarmenarekin. Industriak eta

herrigune handiak azken ataletan baka-rrik agertzen direlako, azpiegitura han-dirik ez egotearen ondorioz, ekologia-balio handiko bailara eratzen da, Araxesibaia bera ardatza duelarik.Ibarreko paisaia, beraz, ur-korronteenhigadura-ekintza boteretsuak markatzendu, kareharriek menperatutako mendi-erliebe baten gainean. Paisaia naturalhoni bertako biztanleen ahaleginak gehi-tu beharko litzaizkioke. Hain zuzen, natu-ra-baliabideak aprobetxatzeko ahalegi-nak, ingurunearen zailtasunekin etamugapenekin etengabeko lehian: aldiz-kako uholdeak, giro hezea eta argi asko-rik gabea, aldapari eta harkaiztsuta-suna-ri lotutako ezegonkortasuna, e.a.Bailararen ardatza den Araxes ibaiakeuri-ur ugaria eta iturburu naturalenabideratzen ditu eta, gainera, pertsona etaondasunen trafikoa uzten du, antzinaorga-bideetatik eta ondoren asfaltatuta-ko errepideetatik. Orain dela gutxi eraikiden A-15 autobidea aringarria izan da

bailara honetarako, Donostiatik Iruñerabitarteko ibilgailuen trafiko bizia, orain,autobide horretatik bideratzen delako etaibarrean lasaitasuna eta ingurumen-kali-tatea handitu baitira. Bakarrik bertako biz-tanleek eta bisitari gutxi batzuk erabiltzendute eskualde-errepidea; eta, ondorioz,ibaian kutsaduraren eragina (zarata, argia,isurkinak, gizakien presentzia, e.a.) murriz-tu da.Araxes ibaiaren ibilgua estua eta arroka-tsua izanik, emariaren gorabeherei lotuta,ez da posible izan ibaia komunikabide gisaaprobetxatzea, baina aprobetxamendu

Interes komunitarioko habitatak: 5(lehentasunezko 1), espazioaren %55betetzen dutenak Bertan azaltzen direnhabitatak 6510, 4090, 91E0, 9340 eta8130 dira. Aipatzekos da lehentasunez-koa den 91E0 habitata, %3ko presentziaduena.Garrantzizko elementuak: Araxes ibaia,bisoi europarrek EAEn duten bizilekuurrietako bat da. Ubideei lotutako bestefauna-espezie interesgarriak, martinarrantzalea eta ur-zozoa dira. Arro isur-lea, baso-orientazio nabaria duena, ibai-gune, ibar estu eta mendi multzo batekosatzen du. Bertan, pagadiak dira nagu-si, eta ibaiaren urei lotuta, artadi kantau-riarrak.

Lertxun hauskara.

Bisoi europarra.

ARAXESARAXES IBAIA

49EH 22Zk.

hidroelektrikoa erraztu dute,presa, erreten eta zentral txi-kietan. Uren izaera hezikai-tzak, bere aldetik, arrantzasustatu du eta arrantza-barru-ti batzuk eratu dira, amua-rrain arrunta (Salmo truttamorpha fario) eta amuarrainostadarren (Oncorhynchusmykiss) birpopulazioak hel-burutzat hartuz.Behe-ibilbidean ibaiak egitenduen leheneratze-ekintzarenondorioz, Tolosan Oria ibaia-rekin bat egiten den tokitikgertu, uren energia geldotzendenean, atsedena aurkitzenduten Koaternarioko jalkin-

metaketak eta urlo txikiak sortudira. Betidanik, gizakiak zona lauhauek geldiro aldatu eta neka-zaritza-lur aberats bihurtu ditu.Azken hamarkadetan, hirigintzaprozesuaren ondorioz indus-trialde edo bizileku txiki bihurtudira. Gaur egun ibarreko landa-redian baso-paisaia nagusitzenda eta landaredi naturalarenorban asko daude: goialdeetaneta hegal itzaltsuetan pagadiakdira nagusi; altitude ertainekohegaletan, hariztiak eta hosto-tsuen baso mistoak daude, batezere; eta beheko kotetan eta

eguzkira begira dauden hegaletan, arta-diak nagusitzen dira. Ugari dira, halaber,koniferoen baso-landaketak, bailara oso-an sakabanatuta dauden masetan. Biz-tanleak dituzten tokien inguruetan, etaibarraren beheko atalean, ordea, zelaiaketa larreak dira nagusi.Araxes ibaiaren ibilbideari berari dago-kionez, bazterreko landaredi naturalean,haltzadiak daude, batez ere, sahatsenoihanpe oparoarekin. Pagadiak eta hos-totsuen baso mistoak haltzadiekin bat egi-ten dira ospeletan; bere aldetik, artadiaketa gailurreko baso mistoak eguteretan etaibaiak zeharkatzen dituen kareharrizko hor-matzarretan elkartzen dira.

NATU

RAGU

NE P

AREG

ABEA

KNA

TURA

2000

SAR

EA

Ortzadar amuarraina.

Ur zozoa.

Ferra-saguzar txikia (R. hiposideros).

Martin arrantzalea.

Caleopteryx virgo.

Orion, Oriaren bokaleko ezkerraldean,Antillako hondartzaren pareparean

dago Oribazargo hondartza. Ia olatu gabe-koa da. Uren baretasunak ez du esan nahi,halere, arriskurik ez duenik.Errioaren barrualdean dagoenez,itsaslaster indartsuak sortzen dira,marea behera zein gora hasten dene-an. Marea aldaketak ematen direnean,beraz, ez da gomendagarria bazterre-tik asko urrutiratzea, batez ere igerianondo ez jainez gero. Bainua hartzeadebekatuta dute hondartza honetan,lokatza handiak daudelako eta urarenkalitatea oso kaskarra delako.Kutsadura-puntua ere badu. Bainu-hartzaileek, deba dela, ez diote jara-monik egiten dabekuari bero handikoegunetan.Aldapa txikia du eta ez du alatuek era-gindako tirainik. Aintziretako hondar-tzen antz handia du, beraz.Eguzkia hartzeko eta paseatzekoaproposa sa Oribazar. Goiko aldean,

gainera, belardia du, jende askok etzate-ko edo ogitartekoak jateko arabiltzenduena. Hondartza ondo-ondorain hel dai-teke autoan, eta oso lagun gutxi egoten

denez, inori enbarazurik egin gabe hardaiteke nahi adina leku.Errio barruko hondartza denez, ez dumedusarik, ezta xabiroirik ere.

50EH 20 Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

O H

ON

DA

RTZ

AK

HONDARTZAORIBAZAR

EKIPAMENDUAKEz Bai Xehetasunak

Komunak �

Dutxak �

Kabinak �

Edateko ura �

BAINU ZAINTZA ETA SOROSPENAEz Bai Xehetasunak

Bainu zaintza � 11-19 ord.Botikina � 11-19 ord.Ume galduak � 11-19 ord.Uraren osasun kontrola �

BESTELAKO BALIABIDEAKEz Bai Xehetasunak

Aparkalekuak � HurbilJolasguneak �

Ezinduentzako zerbitzuak �

Megafonia �

ZERBITZUAK

CORIS FREREI CORIS CUVIERI

CORIS AYGULA CORIS CAUDIMACULA

CORIS GAIMARD CORIS VARIEGATA

MUNDUKO DONTZEILAKZOOLOGIA

ADEVEKO ARGITARAPENEN KATALOGOAe-mail: adeve.2@euskalnet.net www.adeve.net Tlf.. 94 475 28 83

PAPER EKOLOGIKOAN IMPRIMATUAKOLABORATZAILEAK