AURKIBIDEA

Liburua nola erabili ..................................... 5

Sarrera ............................................................. 7

Anfibioak ................................................................... 15Kaudatuak................................................................. 19Anuruak .................................................................... 25

Narrastiak .................................................................. 35Kelonioak .................................................................. 39Eskuamatuak ........................................................... 42

Hegaztiak ....................................................... 61Podizipediformeak ................................................. 65Prozelariformeak ..................................................... 69Pelekaniformeak ...................................................... 72Zikoniformeak ......................................................... 75Antseriformeak ........................................................ 80Falkoniformeak ....................................................... 83Galiformeak ............................................................. 98Gruiformeak ............................................................. 104Karadriformeak ....................................................... 109Kolunbiformeak ...................................................... 116Kukuliformeak ......................................................... 122Estrigiformeak .......................................................... 125Kaprimulgiformeak ................................................ 132Apodiformeak ......................................................... 135Koraziformeak ......................................................... 138Piziformeak .............................................................. 143Paseriformeak .......................................................... 149

Ugaztunak ...................................................... 227Intsektiboroak .......................................................... 231Kiropteroak .............................................................. 239Lagomorfoak ............................................................ 249Karraskariak ............................................................ 253Karniboroak ............................................................. 266Artiodaktiloak ......................................................... 282

1. eranskina: hainbat ugaztunen oin-arrastoak .. 288

2. eranskina: Euskal Herriko ornodunlehortarren kokapen taxonomikoa ....................... 296

Aurkibide alfabetikoa ................................. 312

Glosarioa ........................................................ 322

Euskal Herriko Fauna 7

SARRERA

Edozein eskualdetako fauna, bertan bizi diren animaliespezieen multzoa, eskualde horren kokapen geografiko-aren, erliebearen, altitudearen, klimaren eta landaredia-ren ondorio da hein handi batean. Aipatutako faktorehoriek eragin handia dute espezie bakoitzaren banaketaneta ondorioz, baita edozein lekutako faunan ere. Espezie-en banaketaren eta faktore horien arteko erlazioa begienbistakoa da Euskal Herrian. Tamainaz txikia izan arren(20.864 km karratu baino ez ditu), Euskal Herria nahikoalurralde heterogeneoa da, bai erliebeari, bai klimari etabaita landarediari dagokionez ere eta heterogeneotasunhori asko nabari da ornodun lehortarren banaketan.Jarraian hiru faktore horiek aztertuko ditugu, EuskalHerriko ornodun lehortarren banaketa hobeto ulertzenlagunduko digutelakoan gaude eta.

Erliebea

Euskal Herria aski lurralde menditsua da, Pirinioenmendebaldeko muturra bertaraino heltzen baita. Mendi--tontorrik handienak ekialdean daude, Nafarroakoiparrekialdean eta Zuberoako hegoaldean, hain zuzen.Bertan, 2.000 metroz gorako hainbat mendi dago eta uga-riak dira 1.700 metroz gorako gailur eta lepoak. Mende-balderago, Kintoan (bi Nafarroen arteko mugan) Pirinio-en katea nagusia adarkatu egiten da eta bi katea diber-gente sortzen dira: bata iparralderantz jarraitzen duenaeta bestea mendebalderantz hedatzen dena. Lehen kateaitsasoan amaitzen da eta bertako mendiak altuera galduzdoaz itsasora hurbildu ahala. Bigarren kateak bitan bana-tzen du Euskal Herria eta berori osatzen duten mendize-rra nagusietako batzuek (Aralarrek, Aizkorrik, Gorbeak

8 Euskal Herriko Fauna

Ara

goi

BI

ZK

AI

KO

I

TS

AS

OA

Bar

dea

Bel

tza

Bar

dea

Zu

ria

Ala

itz

men

dik

atea

Tolo

ño

men

diz

erra

An

dia

men

dik

atea

Urb

asak

o m

end

ikat

ea

AR

TZ

IKO

MA

ZIZ

OA

Ab

od

i men

dik

atea

AL

DU

DE

KO

MA

ZIZ

OA

AR

BA

ILA

KO

MA

ZIZ

OA

Urt

zuia

maz

izo

a

Lar

run

900

m

Ern

io10

75 m

BO

RTZ

IRIE

TAK

O M

AZI

ZOA

Izar

rait

z10

26 m

Oit

z10

29 m

Go

rbei

a14

81 m

Aiz

korr

i15

44 m

Arkam

o m

endi

kate

aG

aste

izko

men

dia

k

Txi

nd

oki

1346

m

Ara

lar

men

dika

tea

Irati

Uhaitzandi

Ega

Arga

Zidakos

Keiles

Alham

a

Oka

Kad

agua

Atu

rri

Ibai

zaba

l

Ebro

Ara

kil

Ultz

ama

Zaraitzu

Urrobi

Err

o

Ebro

Ebro

Errobi

Biduze

Larr

añe

Aph

urra

Aldude

Beherobia

Zad

orra

Baia

Omecillo

Ega

Ayu

da

Zad

orra

Arratia

Nerbioi

Artib

ai

LeaB

utro

e

Aguera

Oiartzu

n

Urumea

Oria

Deba

Urola

Bidasoa

Sarr

akar

ia

Karra

ntza

Erreniega mendikatea

Lei

reko

men

dika

tea

Ara

ng

oit

i13

55 m

Olla

te14

23 m

Ezk

aurr

e20

50 m

Au

ñam

end

i25

04 m

Hir

u E

rreg

e M

ahai

a24

28 m

Arr

ese

1318

m

Esk

alea

k14

72 m

Joar

1418

m

Bai

gu

ra89

7 m

Jaiz

kib

el54

5 m

Arn

o62

8 m Bit

igar

ra11

69 mMu

rum

end

i85

9 m

An

bo

to13

31 m

So

llub

e68

6 m

Ler

on

1239

m

Aro

1187

m

Bu

rgu

eno

1043

m

Orh

i20

21 m

200

m

0 m

400

m

600

m

800

m

1200

m

1600

m

2000

m

2200

m

50 m

100

m

200

m

Ud

ala

1082

m

Arn

a12

34 m

Zal

ama

1336

m

Iru

mu

get

a11

16 m

Euskal Herriko Fauna 9

eta Salbadak, adibidez) uren banalerroa eratzen dute.Hau da, mendizerra horietatik iparraldera isurtzen denura Bizkaiko itsasora heltzen da eta hegoalderantz isur-tzen dena, Ebro ibaian zehar, Mediterraniora heltzen da.

Banalerrotik iparralderako eskualdea ere, IsurialdeAtlantikoa alegia, menditsua da, baina bertako mendiakez dira Pirinioetakoak bezain handiak eta mendizerra etabailara nagusi gehienek hegoaldetik iparralderako nora-bidea dute. Banalerrotik hegoaldera, Isurialde Mediterra-niarrean alegia, hainbat mendizerra garrantzitsu dago(Leire, Alaitz, Izko, Gasteizko mendiak, Kantabriar men-dikatea), baina oro har lurralde laua da, batez erehegoalde-hegoaldean.

Klima

Euskal Herrian lau eskualde klimatiko bereiz daitezke:eskualde atlantikoa, iparraldean; eskualde mediterrania-rra, hegoaldean; klima atlantikoaren eta mediterraniarra-ren arteko ezaugarriak dituen trantsizio-eskualdea,erdialdean eta mendialdeko klima duen eskualdea, Piri-nioetako mendirik handienak hartzen dituena.

Eskualde atlantikoa

Eskualde atlantikoa uren banalerrotik iparraldera dagokokatuta eta Bizkaia eta Gipuzkoaren parterik handiena,Arabako iparraldea, Nafarroako iparmendebaldea,Lapurdi, Nafarroa Behereko iparralde eta erdialdea etaZuberoako iparraldea hartzen ditu. Bertako klima epelada, itsasoaren eraginaren ondorioz ez baita tenperatura--aldaketa handirik izaten urtean zehar. Udako batez-bestekoa 19-20 °C-koa da, negukoa 8 °C-koa eta urtekoa

10 Euskal Herriko Fauna

13 °C-koa. Prezipitazioak aldiz, nahikoa handiak izatendira; leku guztietan 1.000 mm baino gehiago jasotzendira, baina normalena 1.500 mm-tik gorako prezipita-zioak biltzea da eta zenbait lekutan batezbestekoa 2.000mm baino gehiagokoa da. Ez da lehorterik izaten urteanzehar eta askotan egoten da zerua lainotuta.

Eskualde mediterraniarra

Eskualde hori uren banalerroaren hegoaldean dagokokatuta eta Nafarroako hegoaldea eta Arabako hegoal-de eta mendebaldea hartzen ditu. Bertako klima nahi-koa lehor eta kontinentala da, hau da, tenperatura-alda-

Eskualde AtlantikoaMendialdeko klima duen eskualdeaTrantsizio-eskualdeaEskualde Mediterraniarra

Euskal Herriko Fauna 11

keta handi samarrak gertatzen dira udatik negura etaegunetik gauera. Udako batezbesteko tenperatura24 °C-koa da, negukoa 4-5 °C-koa eta urte osoko batez-bestekoa 13-14 °C-koa. Prezipitazioei dagokienez, urte-ko batezbestekoa 600 mm-tik beherakoa da eskualdeguztian, udaberrian egiten du euri gehien eta urtero 2-5hilabeteko lehortea izan ohi da. Neguan egun gutxitanegiten du izotza eta eguzki-orduak asko izaten diraurtean zehar.

Trantsizio-eskualdea

Trantsizio-eskualdea uren banalerroaren hegoaldeandago kokatuta eta Arabako lautada eta Nafarroakoerdialdea hartzen ditu. Bertako klimak aurreko bieskualdekoen tarteko ezaugarriak ditu, baina, oro har,zenbat eta iparralderago klima atlantikoaren ezaugarrigehiago eta zenbat eta hegoalderago klima mediterrania-rraren ezaugarri gehiago agertzen dira. Gainera, eskual-de horretako mendikateen iparraldeko magalek klimaheze eta epela izaten dute eta hegoaldekoek klima lehoreta beroa. Urteko batezbesteko tenperatura 11-12 °C-koada, prezipitazio gehienak neguan eta udaberrian biltzendira eta udan ez du ia euririk egiten.

Mendialdeko klima duen eskualdea

Mendialdeko klima Nafarroako iparrekialdean, Nafa-rroa Behereko eta Zuberoako hegoaldean eta, oro har,1.300 m-tik gorako mendietan da nagusi. Klima horrenezaugarri nagusiak batezbesteko prezipitazio handia,1.500 mm baino gehiagokoa, eta negu luze eta hotzakdira (neguko batezbesteko tenperatura 0-1 °C-koa daeta maiz egiten du elurra azarotik martxora bitartean).

12 Euskal Herriko Fauna

Uda lehorra, beroa eta eguzkitsua, baina laburra izanohi da.

Landaredia

Euskal Herriko landare-paisaje naturala, oso azaletikdeskribatuta, ondokoa da:

Eskualde atlantikoan hostozabalen basoak dira nagu-si. Seiehun metro bitartean gutxi gora-behera, hariztia dabaso nagusia, baina lurzorua bereziki harritsua eta leho-rra den leku batzuetan artadia hazten da. Altuera handi-ko lekuetan pagoa da zuhaitz nagusia eta ibai eta erre-ken ertzetan haltzadia hazten da.

Trantsizio-eskualdean, landaredia kliman gertatzenden aldaketaren islada da. Eskualde horretan ere, paga-dia da altuera handietan hazten den basoa, baina behera-go amezti eta erkameztiak dira nagusi eta leku lehorre-netan artadia ere hazten da.

Eskualde mediterraniarrean artadia da baso-motanagusia, baina leku lehorrenetan ez da basorik hazten,abariztia baizik. Nafarroako hego-muturrean, klimalehorreneko lekuetan, abariztiak ez dira horren sarriaketa estepa-itxura du paisajeak. Ibaien ertzetan haltzak etamakalak dira nagusi.

Pirinioetako mendirik handienetan ere basoa danagusi, batez ere pagadia. Hala ere, 1.500 metrotik gorapagadi-izeidia hazten da (pagoez gain izei ugari haztenden baso mistoa) eta gorago oraindik, 1.700 metrotikgora gutxi gora-behera, pinu beltzez osatutako basoa danagusi. Altuera handienetan, harritzen artean, landarebelarkarak baino ez dira hazten.

Euskal Herriko Fauna 13

Ikus daitekeenez, Euskal Herriko landare-paisajeaerliebearen eta klimaren islada da neurri handi bateaneta bertako komunitate natural nagusiak basoak dira.Hala ere, gizakiak desagertarazi egin ditu baso gehienaketa baso horiek hartzen zituzten lurrak abeltzaintzarakoeta laborantzarako erabili ditu. Ondorioz, antzina basoakziren lekuan, gaur egun larreak, soroak eta baratzeakdaude. Gainera, azken mende honetan landare exotikoenlandaketak, batez ere koniferoenak (intsinis pinua, aler-tzea, Lawson altzifrea...), eta baita hostozabalenak ere(haritz amerikarra, makala...) asko ugaritu dira EuskalHerri guztian zehar, batez ere Bizkaian eta Gipuzkoan.Honen guztiaren ondorioz, gaur egungo Euskal Herrikopaisajea, baso naturalez, landatutako basoz eta larre etasoroz osatutako mosaikoa da. Mosaiko horretan, jatorriz-ko baso gehienak bereziki eskualde menditsuetan daude;haran eta lautadetan, herri eta hiriez gain, larre, soro etabaratzeak dira nagusi.

ANFIBIOAK

ANFIBIOAK (Amphibia klasea)

Segida ebolutiboan, anfibioak arrainen eta narrastienartean kokatuta daude, hau da, arrainetatik sortuak diraeta gainerako ornodun lehortarren arbaso dira. Beraz,lehorrean bizitzea lortu zuten lehen ornodunak izanziren. Bestalde, antzina oso talde anitza eta ugaria izanzela uste da, baina gaur egun nahikoa urria da, narrasti,hegazti eta ugaztunekin konparatuz gero behintzat.Banaketari dagokionez, mundu guztian bizi dira, bainatropikoetan ageri dira ugarien.

Ezaugarri nagusiak

Aipagarriena amniosik gabeko arrautzak izatea da. Aza-laren egitura eta funtzioa ere garrantzitsua da. Ezkatarik,lumarik edo ilerik ez du eta beti heze mantenaraztenduten guruin ugari ditu. Gainera, arnasa hartzeko egite-koan lagungarri zaie. Azalaz gain, anfibio helduek biri-kak erabiltzen dituzte arnasa hartzeko eta hiru barrunbedituen bihotza dute. Larbek zakatzak dituzte birikenordez, baina metamorfosian galdu egiten dituzte.

16 anfibioak

Sailkapena

Hiru ordenatan sailkatuta daude: kaudatuak (uhandreeta arrabioak), anuruak (igel eta apoak) eta gimnofio-noak. Ordena bakoitzeko partaideek kanpoko itxura osobereizgarria dute. Anuruek ez dute isatsik, gorputz lodi-kotea dute eta atzeko hankak aurrekoak baino handiago-ak dituzte. Kaudatuek isatsa badute eta aurreko eta atze-ko hankak tamaina beretsukoak dituzte. Gimnofionoekez dute hankarik, zizare-forma dute eta lurpean bizidira. Europan, anuruak eta kaudatuak soilik bizi dira.

Bizi-zikloa eta ugalketa

Anfibio gehienen arrautzetatik larba urtarrak jaiotzendira. Larba horiek, uretan hainbat denbora egin eta gero,metamorfosia jasaten dute, heldu bilakatzen dira eta nor-malean lehorrera irteten dira bizitzera. Hala ere, badau-de bizitza osoa uretan egiten duten espezieak eta baitaarrautzak lehorrean jartzen dituzten eta larba urtarrik ezduten espezieak ere. Dena den, azken kasu horretan,arrautzak hezetasun handiko lekuetan edukitzen dituzte(mukiz egindako habia moduko egituran, gurasoetakobaten liseri-hodian bertan, etab.).

Ernalkuntza-motari dagokionez, batzuek barne-ernal-keta dute eta beste batzuek kanpo-ernalketa. Kaudatugehienek adibidez, barne-ernalketa dute. Kaudatu arrekespermatoforo deritzon jelatinazko egitura batean jartzendute esperma eta beren kloakaren bidez emearen kloakansartzen dute espermatoforoa. Espermatoforoaren jelatinadisolbatu egiten da emearen baitan eta esperma askeaarrautzak ernaltzeko gai izaten da. Aldiz, anuru gehienekkanpo-ernalketa dute. Emearen arrautzak ernaltzeko,

anfibioak 17

anuru arra emearen bizkarraldean jartzen da eta emeakarrautzak kanporatu ahala ernaldu egiten ditu.

Portaera

Anfibioen portaera bizi-zikloari eta ugalketari oso lotutadago. Gehienek lehorretik uretarako eta uretatik lehorre-rako hainbat bidaia egiten dute beren bizitzan zehar.Bidaia horiek urte-sasoi jakinetan egiten dira eta berenkontrola barne-kinada kimikoen eta ingurune-baldintzenmenpe dagoela uste da. Bestalde, anfibio gehienakbakartiak dira, baina igel eta apo gehienek, tropikoetatikkanpo bizi direnek batez ere, talde handiak osatzendituzte ugal-sasoian. Sasoi hori iritsi baino lehentxeago,anuruak ura dagoen lekuren batera joaten dira (horreta-rako izarren bidez orienta daitezkeela uste da) eta bertankantatzen aritzen dira. Kantuek inguruko emeak erakar-tzen dituzte eta emeak kantua arra aukeratzeko irizpidegisa ere erabiltzen duela uste da.

Ekologia

Ingurune hezea behar dute derrigor. Beren azalak keratinagutxi du eta ez da iragazkaitza; ondorioz, ingurune leho-rretan ez du gorputza ura galtzetik behar adina babesten.Hori dela eta, gehienak uretatik gertu edo ingurune-heze-tasuna handia den lekuetan bizi dira. Beste zenbait anfibiooso habitat lehorretan bizi da, baina horrelakoetan moldae-ra bereziak izaten dituzte (batzuk gautarrak dira, gauezgiroa askoz hezeagoa izaten da eta; beste batzuk euria egi-ten duenean aktiboak izaten dira eta gainerakoan ezkutatuegiten dira, etab.). Arrautzak leku hezeetan jarri behardituztenez, sarritan ezin dira uretatik oso urruti bizi edourte-sasoi hezeetan soilik ugal daitezke.

18 anfibioak

Kaudatuak (Caudata ordena)

Kaudatuek (uhandre eta arrabioek) gorputz luzeskadute, lau hankak tamaina beretsukoak dituzte eta ia gor-putza adina luze den isatsa dute. Azala leuna eta hezeadute normalean. Munduan 300 espezie inguru bizi dira,horietatik hogei Europan. Euskal Herrian, bost espeziebizi dira.

Ezaugarri nagusiak

Kaudaturik txikienak 4 cm ingurukoak dira eta handie-nak 1,8 m izatera heltzen dira, baina normalena 10-15 cminguruko tamaina izatea da. Espezie asko lehorreko lekuhezeetan bizi dira eta ugaltzera soilik joaten dira uretara.Beste hainbat guztiz lehortarrak dira eta badaude guztizurtarrak direnak ere. Normalean, espezie urtarrek lehor-tarren antza dute, baina, oro har, handiagoak dira etaaskok gainera brankiak izaten dituzte bizitza osoan. Nor-malean, helduak gautarrak dira eta sarritan inguruneanhezetasuna handia den sasoietan soilik izaten dira akti-boak. Espezie gehienek intsektuak jaten dituzte.

anfibioak 19

20 anfibioak

Ugalketa eta bizi-zikloa

Hainbat kaudatu lehorrean ugaltzeko gai da, bainagehienak uretara itzultzen dira ugaltzera. Hainbat espe-zie primitibok ez du gorteiatze-faserik edo, duenean, ososinplea da eta kanpo-ernalketa du. Dena den, normalenanahikoa gorteiatze konplexua izatea eta barne-ernalketagertatzea da. Horretarako arrak hainbat espermatoforo(bere baitan esperma duen jelatinazko egitura) jartzen dulurrean edo beste gainazalen batean eta emeak bere kloa-kan sartzen du. Kloakaren baitan desegin egiten daespermatoforoko jelatina eta espermak ernaldu egitenditu arrautzak. Espezie gehienek ernaldu eta denboragutxira uretan erruten dituzte arrautzak eta horietatiklarba urtar karniboroak jaiotzen dira. Larbek metamorfo-si laburra igaro behar dute lehorrera irten aurretik etaondoren hainbat hilabete edo urte igaro behar dituzteheldutasun sexualera iristeko.

Banaketa eta ekologia

Kaudatu gehienak Ipar Hemisferioko eskualde epeletanbizi dira, batik bat baso hezeak dauden lekuetan. Basohorietako lehorreko ekosistemetan zein ekosistema urta-rretan arruntak dira. Guztira, ordenak dituen bederatzifamilietatik zortzi tropikoez kanpoko eskualdeetan bizidira.

Banaketa

anfibioak 21

Arrabio arruntaSalamandra salamandra

Salamandra comúnSalamandre tachetée

Arrabioak orban horiz jantzitako azal beltza, guruin parotoidehandiak eta begi irtenak ditu. Bere azalak harrapariengandikbabesteko balio duen substantzia toxikoa jariatzen du. Eskue-tan lau hatz ditu eta oinetan bost. Baso hezeetan bizi da, gauta-rra da eta ornogabe txikiak jaten ditu. Arrautzak emearen bai-tan garatzen dira eta kumeak larbak direla kanporatzen dituamak. Arrunta da Euskal Herrian.

Tamaina(isatsa barne):

15-20 cm

Familia: SalamandridoakOrdena: KaudatuakKlasea: Anfibioak

Banaketa

22 anfibioak

Tamaina(isatsa barne):

14 cm

Uhandre piriniarraEuproctus asper

Tritón pirenaicoEuprocte de Corse

Uhandre piriniarrak ur lasterretan bizitzeko moldatutako gor-putz zapala du. Bere azala zimurra da eta kolore arre, gris edoia beltza du. Batzuetan orban horiskak ditu. Pirinioetako erre-ka, laku eta putzuetan soilik bizi da eta Euskal Herrian, EuskalPirinioetako ekialdean soilik aurki daiteke.

Familia: SalamandridoakOrdena: KaudatuakKlasea: Anfibioak

anfibioak 23

Uhandre palmatuaTriturus helveticus

Tritón palmeadoTriton palmé

Uhandre palmatuak gorputza baino luzeagoa den isatsa, lauhatz dituzten eskuak eta bost hatz dituzten oinak ditu. Azalamarroia edo oliba-kolorekoa eta, sarritan, orbanez apaindutadu. Araldian, arrak gandorra izaten du bizkarralde eta isatsean,filamentu beltz bat izaten du isatsaren bukaeran eta oinak pal-matuak izaten ditu. Uretan bizi da eta arrunta da EuskalHerrian.

Tamaina(isatsa barne):

8-9 cm

Familia: SalamandridoakOrdena: KaudatuakKlasea: Anfibioak

Banaketa

Uhandre marmolaireaTriturus marmoratus

Tritón jaspeadoTriton marbré

Uhandre marmolaireak orban beltz ugariz jantzitako bizkarral-de berdea eta sabelalde iluna ditu. Ugal-sasoian arrak gandorraizaten du. Gazteek eta emeek ez dute gandorrik izaten eta bereordez laranja-koloreko lerro bat izaten dute. Ugal-sasoian ure-tan ibiltzen da, baina gainerakoan uretatik kanpo bizi da. Orno-gabeak jaten ditu batez ere.

24 anfibioak

Tamaina(isatsa barne):

14 cm

Familia: SalamandridoakOrdena: KaudatuakKlasea: Anfibioak

Banaketa