´El quechua de Huamalíes´ - research.ncl.ac.ukes.pdf · El quechua de Huailas-Conchucos...
Transcript of ´El quechua de Huamalíes´ - research.ncl.ac.ukes.pdf · El quechua de Huailas-Conchucos...
´ElquechuadeHuamalíes´
RosaleenHoward,NewcastleUniversity,ReinoUnidoConlacolaboracióndeEladioMar@corenaLloclla,comunidadcampesinadeSanPedrodePariarca,
distritodeTantamayo,provinciaHuamalíes
II encuentro macro-regional del quechua central
28-29 Noviembre del 2014
DEPARTAMENTODEHUÁNUCO
PROVINCIAHUAMALÍES
PueblodeTantamayo,provinciaHuamalíes,departmentodeHuánuco,Perú,denoroestea
sudeste
IglesiacolonialdelpueblodeTantamayoconsutorredecampana
ValledelríoTantamayo,desudesteanoroeste,conelcerroYaqaWillka,valledelaltoMarañón,linderoconAncash,alfondo
VistadePiruru,si@odelaépocaintermediotardío(Yarowillcas),partedelimportantecomplejoarqueológicodeTantamayo
Si@oarqueológicodePiruru,ÉpocaIntermedio-Tardío,siglosXII-XIV,´reino´delosYarowillkas;inves@gadoporarqueólogosBertrandFlornoy(1940s)yCatherineRozenbergyElisabethBonnier(1980s)–Ins@tutoFrancésdeEstudiosAndinos
ElquechuadeHuailas-Conchucos
Estudioslingüís@cosdelquechuaAncash:GaryParkerDanielyDianeHintzFélixJulca
ElquechuadeHuailas-Conchucos
SiguiendoaAlfredoTorero(Elquechuaylahistoriasocialandina,1974)elaltoniveldediversidaddelalenguaquechuaenlazonaqueahorasedesignade´Quechuacentral´(Junín,Pasco,Huánuco,Ancash,Lima)hacedijcilsuclasificaciónensubgruposdiscretos.Sinembargoéliden@ficaelquechuade´Huailas-Conchucos´comounavariedadque@enemuchascosascomunes;lasdiferenciassonpequeñasynoimpidenlacomprehensiónenlalenguahablada.
ElquechuadeHuailas-Conchucos
• IncluyelasprovinciasdeMarañónyHuamalíesenelnoroestedeldepto.deHuánuco
• IncluyetodoeldepartmentodeAncashconexcepcióndelasprovinciasSanta,Casma,PallascayBolognesi
Rasgosgrama@calesdelquechuaHuailas-Conchucos
Estosrasgosunificanlazona,peronoselimitanaestazona:1)elsufijopluralizadorverbal-yaa- p.ej.miku-ya-n´elloscomen´2)Elsufijonominal–yaq´hasta´p.ej.Lima-yaqaywan´vahastaLima´
3)Elsufijointerroga@vo–kup.ej.Tantamayupita-kukanki?´eresdeTantamayo?´
LadivisiónHuailas-Conchucos
• LaCordilleraBlancadivideelsectorendosáreasdialectales(Torero1974:24)
• Conchucoshaciaeleste(queincluyeHuamalíes)
• Huailashaciaeloeste
Unrasgoque@pificaConchucos
• TípicodeConchucosyausentedeHuailasestáelmorfemaverbal-ski-´acciónreciéncumplida,queseejecutarápidamenteosinimpedimento,oqueestáporcumplirsedeinmediato´
• P.ej.´wambratamikurushaskinaaachkaychakwas´
• ´laviejaAchkayterminórápidamentealjoven,comiéndolo´
Rasgosque@pificanHuamalíesconrespectoalrestodeConchucos
LavariedaddelquechuadeHuamalíes@eneunasvariacionesfoné@casconrespectoalrestodeConchucos(Torero1974):La´ch´sepronuncia´s´p.ej.´saka´´puente´,´saki´´seco´,´pasa´´suelo,@erra´La´tr´sepronuncia´ch´p.ej.´pacha´´estómago´,´chaki´´pie´
Rasgosque@pificanHuamalíesconrespectoalrestodeConchucos
Lavariaciónlibreentrela´ll´pala@zadayuna´l´despala@zada,p.ej.´Llullay´varíacon´lulay´,´alli´varíacon´ali´DeacuerdoalagentedeTantamayo,ycorroboradoporTorero(1974),la´l´caracterizaelquechuahabladoporlaorillaizquierdadelAltoMarañón(distritosdeLlata,JacasGrande,Puños,Miraflores)mientrasquela´ll´seescuchaporlaorilladerecha(distritosdeChavíndePariarcayTantamayo)
Achkaypawillakuynin
narradoaRosaleenHowardenSanPedrodePariarca,distritoTantamayo,provinciaHuamalíes,departamentodeHuánuco,
sep@embredel1984,grabadoenaudiocasseqe
Unayshimuchuykanaaxwiyupa.Muchunaahukwarmishirunashimarkaenterushi,muchuykanaaunay.Sayshimamantaytankaynuqapawambraakunanuuaskawambrayuqkanaa.Entonsisaywanaamikuyashiq.Semanaenteruashirpurinaa.Entonsissaypitaashirashipakuqaywaqkaqsemanan@nchansu.Ikriaturakunaqatarkaykaayan,tarkaykanaa,kiidashqawayichuu.Entonsisqachaskiyanpaqaspunukurkaykaqmannawambramanqa.Wambrakunapunuraykaqmanshichaskiyan.Wambrakunapunuraykaqmanchaskirqa,"Maychuuraakanallaankapakuskinaapaa,"ninmamantaytan.
AlgunosrasgosdelquechuadeTantamayo
UnayshimuchuykanaaxwiyupaUnay-shimuchuyka-naaxwiyu-pa´hacemucho@empohabíaunahambrunafea´Unay´hacemucho@empo´-shi´sedice´Muchuy´hambruna´Ka-´ser,haber´-naa´@empopasadoremotodelverbo,cuandoelhablantenoestabapresente´Xwiyucast.´feo´pronunciadodeacuerdoalquechua-pa´adverbio´
Ikriaturakunaqatarkaykaayan,tarkaykanaa,kiidashqawayichuuIkriatura-kuna-qata-rka-ykaa-ya-n,ta-rka-yka-naa,kiida-shqawayi-chuuYlosbebésseestánquedando,seestáquedando,sehaquedadoenlacasa
Kriaturacast.´criatura´-kuna´plural´-qa´tópico´Ta-´estar´-rka(-rku)´paraabajo´-ykaa-´acciónprogresiva´-n´3rapersona´Kiida-cast.´quedar´-shqa´@empoperfecto´Wayi-´casa´-chuu´en,dentrode´
"Maychuuraakanallaankapakuskinaapaa,"ninmamantaytan"May-chuu-raakanallaanka-pa-ku-ski-naa-paa,"ni-nmama-ntayta-n“Dóndeestálatostadoraparatostarrápidamente(elmaíz)”,dicensuspapás
May´dónde´-chuu´en´-raa´todavía´kanalla´callana´anka-´tostargranos´-pa´acciónpersistente´-ku´reflexivo´-ski´acciónrápida´-naa´futura@vo´-paa´para´,"ni-n´dice´mama-n´sumamá´tayta-n´supapá´
TopograjadelvalledelTantamayoconubicacióndelugaresclavesenlamitohistoriadelaregión:lastradicionesoralessobrelaAchkay(Achikee)yelcaciqueAmbray
La historia del cacique Ambray v Contado por Eladio Marticorena Lloclla, oriundo
de la comunidad campesina de San Pedro de Pariarca, distrito de Tantamayo, provincia de Huamalíes, departamento de Huánuco
Gracias!
EntonsisnipFnqa,"Urakuchuchuuchaachanllallaqmamay,"nin.Entonsis,"Aamaldituwambrarikchaykashraakashqa.Kaywambrakunatashawaskamushunmaychuuraaawshashikrakanastashawaskamushunwashaqaqaman,"nin.Nirqawarmiqraswambrakunataqshawaskamunwarmiullqutakanastamanwiñarkur.Sayshiwambrakunaqshawara----ykankanastachuuqa.
Kundurpaasan."Tiyuykundurhipiykallaamay,"nin.NipFnqa,"Imapaami'waakaushaq'nimarqayki?"ninshi.EntonsissaynipFnqapaasarinaakundurnillar.Saypitaqyapaywiskurnapaasarin."Tiyuywiskurhipiykallaamay,"ninwambraqayakur."Manamihipiisu.Imapaami'burumikuq'nimarqayki?"ninshi.Saypitayapayallqaynashipaasan.Allqaytapis"Tiyuyallqayhipiykallaamay,"nin.NipFnqa,"Imapaami'aqishmikuq'nimarqayki,manamihipiisu,"ninshiallqaypis.Entonsisqayapaypaasanwapak."Tiyuywapakhipiykamay,"nin."Manamihipiisu,"ninshiwapakpis,"manamipwediisu,"nin.
Saypitanashipaasarinaanirchankishna.Chankishpaasaskin.Saypitaqa,"Tiyuychankishhipiykamay.”"Ari,"ninshi.NipFnqaaaniruqayshupampamanhipiykunchuraykunwambrakunataqa."Kayllachuuiixutaykaayanki,allakuyankikayllachuunapis,"ninari.SaypitaqanirqawambrakunataqsaymikuynamanchuraykupFnqawambrakunaqsaychuukaykanañasnaaanir.Añasnashiyuriskin.Saypitaqa,"Tiyuyninatamañakushayki,"nin.NipFnqaañasaanirhichkapan.Saypitasayupipakuskiyanninataq.[….]
Yapaypisaanirañasqayapayyuriskiryapayhichkapan."Taqay,taqaychuuqaamataqaysimpapaaywayankisu.TaqayAchkaymimikuyaashunkimiiixu.Amaupipakuyankisukananqa.Shumaqninataqqulliyanki.Amaupipakuyankisu,"ninshiañas,qullapan.IniykapFnninataupipakuskirqawambrakunaqyapayaywanninakuqqasimpaAchkaymanna.[….]
´Kaywambrakunatashawaskamushunmaychuuraaawshashikrakanastashawaskamushunwashaqaqaman,"nin´´Kaywambra-kuna-tashawa-ska-mu-shunmay-chuu-raaawshashikrakanastashawa-ska-mu-shunwashaqaqa-man,´ni-n´Aestosniñoslosvamosacolgardeunavezenunacanastalosvamosacolgardeunapeña´diceKaywambra´estosniños´–kunapl.–taobjetoshawa-colgar-ska-(-ski-)´acciónrápida´-mu-´movimientoenelespacio´-shun´1personapl´may´dónde´-chuu´en´-raa´todavía´awshacast.´aguja´shikra´bolsatejida´kanastacast.´canasta´washa´atrás´qaqa´roca,peña´-man´a´ni´decir´-n´3persona
The places on the landscape through which Achkay passes on her route from her place of origin on mountain Yaqa Willka to community territory
The places mentioned vary from version to version depending on the vantage point and personal interests of the storytellers
see R. Howard-Malverde
‘Storytelling strategies in Quechua narrative performance’