TEMA 5: A BAIXA IDADE MEDIA. CRISE DOS SÉCULOS XIV e XV.

5.1. Os reinos cristiáns na Baixa Idade Media: organización política e institucións

no reino de Castela e na Coroa de Aragón.

A partir do s. XIII e de maneira xeneralizada na Baixa Idade Media (ss. XIV e XV)

os reinos peninsulares experimentarán unha serie de cambios significativos nas

súas institucións. En liñas xerais constatamos unha permanente disputa entre os

distintos estamentos (nobreza e clero fundamentalmente) e os reis para manter ou

aumentar a súa cota de poder. Para o marco concreto de Castela será o monarca o

que saia fortalecido da devandita disputa a pesar das continuas sublevacións por

parte da nobreza. Concretamente Alfonso XI imporá unha liña máis autoritaria que

tentará continuar o seu fillo e sucesor Pedro I. Este monarca recibiu unha serie de

apoios que suscitaron o receo de parte da nobreza e o episcopado, até o punto de

contrapor ao seu medio irmán Enrique de Trastámara (Enrique II) e desatar unha

contenda civil entre 1366-69. A vitoria de Enrique supuxo o ascenso dunha nova

dinastía que saberá premiar aos seus aliados (“mercés enriqueñas”) e centralizar a

Administración. No entanto, a pesar do intento Trastámara por consolidar unha

nobreza ao servizo da coroa, esta tentará novamente facerse co control do Estado

no s. XV, especialmente durante o reinado de Enrique IV.

Unha nova guerra civil sacode Castela entre 1464-74, aínda que o poder

monárquico castelán consolidouse e centralizou grazas a unha serie de medidas

como:

a profesionalización da corte, institucionalizándose para este fin a

Cancillería e o Consello Real;

as reformas na administración de xustiza, dirixidas desde institucións

como a Audiencia ou Chancillería Real dos Trastámara;

as modificacións na facenda, facendo máis eficaz a recadación a partir da

creación das contadorías e introducíndose novos impostos como a alcabala e

o crecente intervencionismo rexio nos concellos a través das figuras dos

rexedores e os corrixidores.

Poderiamos concluír, en definitiva, que a figura do rei se burocratiza, pois perde a

súa condición de simple xefe guerreiro anterior ao s. XIII para converterse nunha

especie de “primus inter pares”.

Polo que respecta á Coroa de Aragón, o monarca atoparase cunha durísima

oposición para afianzar a súa posición e terá que recorrer ao pactismo, sistema de

goberno no que os reis dependían en gran medida das Cortes para gobernar e dos

pactos que acordaban os distintos estamentos coa coroa. Este pactismo estivo

ademais claramente condicionado no seo da Coroa de Aragón pola diversidade de

reinos que englobaba (Aragón, Cataluña e Valencia) e pola súa política exterior

orientada cara ao Mediterráneo, a cal contou con importantes problemas de

financiamento. Podemos referirnos así a diferentes momentos nos que os distintos

reinos e a súa nobreza correspondente tentarán facer valer os seus intereses a

partir da creación de distintas institucións (ex. Xustiza Maior de Aragón e

Deputación Aragonesa; Generalitat en Cataluña e Valencia).

As permanentes disputas, materializadas mesmo nunha guerra civil entre 1462-72,

provocarán que a Coroa de Aragón que Juan II deixe ao seu fillo Fernando en 1479

non sexa senón unha confederación gobernada por aristocracias rurais e urbanas

afectada de graves problemas internos.

Finalmente cabería destacar que ambos os reinos non foron alleos a outra serie de

novidades en materia institucional, como a convocatoria de Cortes de modo

habitual a partir do século XIII (en Aragón unhas para cada reino e outras xerais)

e a progresiva unificación das leis, que para o marco castelán concretarase en

época de Alfonso XI no Ordenamento de Alcalá (1348), mentres que para o caso

aragonés impúlsase a partir do reinado de Jaime I cos “Foros” en Aragón, os

“Usatges” en Cataluña e os “Furs” en Valencia.

5.2. Os reinos cristiáns na baixa idade media: crise demográfica, económica e

política.

Fronte a unha Alta Idade Media (ss. XI-XIII) caracterizada polo

crecemento demográfico e económico dos reinos cristiáns, adóitase presentar a

Baixa Idade Media (ss. XIV-XV) como dúas centurias de crises, aínda que

actualmente numerosos historiadores prefiren falar fundamentalmente de cambios

en lugar de decadencia. No entanto, é evidente que percibimos unha serie de

factores que explicarían por que os contemporáneos deses séculos falaron de ocaso

do mundo occidental:

-En materia demográfica constatamos desde mediados do s. XIV un descenso

demográfico vinculado á mortalidade catastrófica:

fames negras, especialmente notables en Castela e Aragón;

epidemias como a peste negra que se estende sobre todo desde 1348 e

continuas guerras civís e manifestacións de violencia feudal.

Estes factores explicarían descensos poboacións tan notables como os de Navarra

(180.000 habitantes en 1300; 100.000 habitantes a finais s. XV) ou Castela

(3.000.000 habitantes en 1300; 2.500.000 habitantes en 1400).

-En materia económica obsérvase o incremento dos “despoblados” en áreas rurais

ao norte do Sistema Central e do Ebro que necesariamente se traduciu nun

descenso da produción agraria e nun incremento nos prezos dos alimentos nas

cidades. Persiste ademais a progresiva emigración ás urbes, debido a que estas

ofrecían unha maior protección, maior liberdade fronte á opresión señorial e en

xeral un mellor abastecemento. Así mesmo, cabe destacar en materia gandeira o

decisivo desenvolvemento que experimenta a transhumancia, perfectamente

organizada en Castela a partir do s. XIII a través do Honrado Concello da Mesta.

Constatamos ademais un importante aumento do artesanado urbano e unha

crecente adaptación da produción cara ao comercio de longa distancia, orientado

cara ao Mediterráneo no caso de Aragón e cara ao Atlántico no de Castela, onde se

impulsan tamén feiras de calado como as de Medina del Campo. A transformación

económica experimentada terá unha serie de consecuencias sociais entre as que

podemos significar o aumento do poder dos señorial e dos concellos, ao que os

campesiños contestarán con movementos de signo antiseñorial (“irmandiños” en

Galicia, “remensas” en Cataluña) ou anticoncejil (“Biga” e “Busca” en Barcelona).

Tamén asistimos nesta época a unha crise de lexitimidade da Igrexa e ao

incremento da persecución das minorías relixiosas, destacando especialmente o

auxe do anstisemitismo a finais do s. XIV.

-En materia política asistiremos a importantes cambios institucionais, percibíndose

unha cruenta disputa entre os estamentos privilexiados (nobreza e clero) fronte

aos monarcas a fin de manter ou aumentar a súa cota de poder. O rei pasa a partir

do s. XIII de mero xefe guerreiro a converterse nun “primus inter pares” que irá

consolidando a súa figura, sobre todo en Castela, mentres que en Aragón terá que

recorrer ao pactismo para afianzar o seu poder.

5.3. Os reinos cristiáns na baixa idade media: a expansión da Coroa de Aragón no

Mediterráneo.

Ao longo da Baixa Idade Media (ss. XIV e XV), o conxunto de conflitos

internos que padeceron tanto a Coroa de Castela como a de Aragón non impediron

que ambos os reinos mostrasen un enorme interese económico e político polas rutas

comerciais do Atlántico e do Mediterráneo, respectivamente.

Para o caso concreto de Aragón, constatamos o desenvolvemento dunha política

militar expansiva moi onerosa e que lle granxearía inimigos dentro e fóra do reino.

En concreto baseouse nun próspero comercio a longa distancia con Italia, o norte

de África e Oriente (portos de Siria e Exipto) que tivo na cidade de Barcelona á

súa principal impulsora desde o s. XIII. Para facilitar os intercambios

xeneralizáronse o uso dalgunhas novidades mercantís como a letra de cambio, as

compañías comerciais, os tribunais con competencias exclusivamente marítimas e

comerciais (consulados) e o crecemento das lonxas de contratación, entre outras.

Os comerciantes cataláns importaban fundamentalmente produtos orientais como

sedas, especias e tecidos de luxo, mentres que exportaban ferro, teas, panos e

outros artigos artesanais. Entre os principais pasos da expansión aragonesa

podemos destacar:

-A conquista de Valencia e Baleares por Jaime I na primeira metade do s. XIII.

-A conquista de Sicilia por Pedro III (1282).

-A progresiva influencia sobre o norte de África, convertendo en reinos

tributarios de Aragón enclaves como Tremecén, Bugía e Tunes.

-A conquista de Sardeña por Jaime II (1323-24).

-A expedición dos almogávares (mercenarios catalano-aragoneses veteranos das

guerras de Sicilia) en Oriente, chegando a controlar os ducados de Atenas (1311) e

Neopatria (1318) até finais do s. XIV.

-A conquista de Nápoles por Alfonso V (1442) no marco da guerra contra Xénova.

5.4. Os reinos cristiáns na baixa idade media: as rutas atlánticas (casteláns e

portugueses). As illas Canarias.

Ao longo da Baixa Idade Media (ss. XIV e XV), o conxunto de conflitos

internos que padeceron tanto a Coroa de Castela como a de Aragón non impediron

que ambos os reinos mostrasen un enorme interese económico e político polas rutas

comerciais do Atlántico e do Mediterráneo, respectivamente. O interese castelán

pola ruta atlántica explícase fundamentalmente a partir de motivos de carácter

económico. Por unha banda, interesaba a vía cara ao Atlántico Norte como vía para

a exportación (la castelá, ferro biscaíño) e a importación (manufacturas de luxo)

de produtos. Doutra banda a ruta sur, en torno ao eixo Sevilla-Cádiz, controlada

polos xenoveses, permitía o acceso aos produtos africanos (ouro, marfil, escravos),

ás teas italianas e ás especias orientais. A unión entre ambas as rutas producíase a

través dunha densa rede de feiras entre as que destacaban as de Medina do

Campo.

Co fin de protexer a ruta atlántica do sur, Castela aliouse con Portugal e Aragón

coa intención de controlar o Estreito de Xibraltar, marco no que Castela logrou

notables avances: Tarifa (1292), Alxeciras (1344), Xibraltar (1462) e sobre todo a

vitoria do Salgado sobre os benimeríns (1340), que supuxo a neutralización do

control norteafricano neste enclave estratéxico.

Precisamente nesta ruta atlántica meridional, Portugal converteuse no principal

rival de Castela. Concretamente durante o reinado de Juan I, o seu fillo, Enrique o

Navegante, promoveu expedicións que permitiron a Portugal, entón aliada de Gran

Bretaña, ocupar Ceuta (1415) e Tánxer (1471). Ademais, os portugueses colonizaron

Madeira (1418) e as Azores (1432) e lanzáronse a explorar a costa occidental

africana, inicialmente en busca de ouro e posteriormente co fin de atopar unha

ruta atlántica cara ás Indias e as súas cobizadas especias. Nesta última empresa

cabería destacar a chegada ao cabo de Boa Esperanza por Bartolomeu Dias en

1488.

Finalmente esta rivalidade castelán-portuguesa localizouse nas illas Canarias,

arquipélago habitado até entón polos aboríxenes guanches e que interesou

inicialmente como base marítima de operacións e aprovisionamento. Entre 1402-28

Enrique III de Castela promoveu expedicións encabezadas por Jean de

Béthencourt que permitiron controlar Lanzarote, Forteventura, A Gomera e O

Hierro, mentres que o resto das illas terán que esperar até finais do século XV.

Pronto se instalaron nelas colonos andaluces, empresarios genoveses, misioneiros e

traficantes de escravos. A empresa colonizadora foi practicamente privada até a

época dos Reis Católicos e a rivalidade entre Castela e Portugal estendeuse até

1479, data na que o Tratado de Alcaçovas recoñecía a soberanía castelá sobre as

illas.