Zientzi eta teknikarako hizkuntzaz

Jakina denez, euskaldunok ez dugu historian barrena euskarazko ira- kaskintza askorik izan. Aitzitik, inork inoiz zientzigai~en bat euskaraz era- bi l i izan duenean, bakarka eta hastapen mailan egin behar izan ditu bere egitekoak.

Gertakari honek era askotako ondorioak ekarri eta ekartzen dituelarik lere, bakar bati heldu nahi genioke hemen; hots, gaur egun zientzi eta tek- riika gaien euskarazko erabilpen eta irakaspenari gaineratzen zaion traba berezia, hauzo hizkuntzek aspaldi honetan askatua: hizkuntza bera egin- kizun horietara egokitu beharra.

Oraingo hau ez da lehlenengo aldia, arazoa bere gordinean plazaratzen dena. Funtsean Etxeberri Sarakoaren asmoak XVIII. mendean, eta baita XVII. eko Bidagarairenak ere, egoera hau zuzentzera zetozkeen, asmo hu- tsetan gelditzera behartuak izan ez balira.

Dena dela, mende honen hasieratik bertatik inoiz baino kezka bizia- goa agertu da honetzaz, eta bidezko dirudi hala izateak ere: gizartea ne- kazal bizimodutik industrigintza girora pasatzearekin batera, lehenaldian gutxi batzuuien hornidura baizik izatera ir i tsi ez zen zientzi hura gizarte berriaren onarrietariko bat bilakatu baita.

Eta horrela, batez ere zientzi irakaskintzak eraginik, hizkuntzaren ego- ki tu behar hori ezin itzurizko bihurtu zaigu. Egun hauetan bertan, biharko euskararen erabilpen leremuak noraino ir i tsi behar omen lukeen arazoa eztabaidan badabil ere, galga bizian ari da egokitze hau; eta, besteak bes- te, inon baino naharmenago ageri da hemen euskara landuago baten premia.

l . - HIZKUNTZAWEN ZENBAIT ERAGOZPEN

Zientzi gaiak euskaraz erabiltzen saiatu denak ongi daki zenbat altei- rtekatze e ta denboragaltzeren iturburu ditugun oraindik, beste korapiio askoren artean, jarraiKo erabakizunok:

e Hitz askoren semantika hedadura zehatza mugarritzea.

Adibidez, espainolezko «constante, invariable, permanente, contínuo, eta uniformen hitzentzat ez zaigu, izatez, euskal baliokiderik falta. Hor genituzke besterik ezean, nahas-mahasian erabiltzen ditugun siraurikoi-, konstante, aldagabe, jarraikor, aidaezin, etengabe ... m. Aukeran, hiiz raltaii ezezik sobran ere gertatzen gara behin baino gehiagotan. Baina zehazka- betasun horrek hoi jarraitzen eta jarraituko e re du, nire ustez, erdai e ta euskal baliokideen artean ~ccorrespondencia biunívocan edo elkarbrde ai- itar-bakunera iristen ez garen artean.

r Atzizkien erabilpena finkatzea.

Hizkuntzalariek ahobatez aitortzen badute e re euskarak hone.tan duen eberastasuna, oraingoz, Euskaltzindiko matematika hiztegian eragiketa hi- tzekin egindakoa salbu, Bizkaian behinola burdin mehatzak zeudekeen be- zain uztiatu gabeak daude hizkuntzaren gaitasun horiek ere.

Esate baterako, erderazko c~contínuo, discontínuo, continuación, co1.i- tinuidad, discontinuidad e ta contínuamente. direlakoentzat, hobegoaren taltan, honako ~jarraiko, jarraigabe, jarraipen, jarraitasun, desjarraitasun eta jarraikin ipin litezke.

Hautapen komunetara heltzen ez gareino, ordea, bakoitza berekasa ga- biltza e ta ibiliko, hitz Conena~ zein daitekeen bakarka erabaki asmoz.

o Hauzo hizkuntzetatik harturiko hitzen ortografia zehatza lortzea. Hiru puntu clira, ene ustez, ata1 honetako hauzi sortzaileak:

a ) lzen e ta izen-lagun bukaera. Hala nola: zientzi ala zientzia; erlazio, erlazione ala erlazino; elementu, elemento, ala lelementa; kimik, kimikal. kimiko ala kimiku. Erabili behintzat, forma guzi horik erabiltzen baititugu -guttienez-, horrela sortzen diren nahasmendu eta ugaritasunaren artean Sietatik handiena zein den ez dakigularik.

b) Hitzak datozen bezala utzi, ala ohizko atzizkiak atxiki: transfor- mazio ala transformakuntza; konzentrazio ala konzentrapen.

c) Zenbait kontsonantek dakarren istilua: bektore ala vektore; ten- s io ala tentsio; puntu ala pundu; termodinamika ala thermodynamika.

Problema honen zati bat -th, ph, kh, y e ta v delakoena- Arantzazuko txostenean bertan garbiturik dago: v onartu (vektore) e t a y, ph, th eta kh baztertu dio proposamenak (11.4.5; 11.4.6; 11.4.9).

e Hizkuntzaren ohizko joskera mendebaleko kulturek sorturiko matema- tika idazkerari egokitzea.

Puntu hau batez e re matematika sailean ageri da, eta jadanik Euskal- tzaindiak berak zenbait ierabaki harturik du: e sa t e baterako, bere 8 urte arteko ikastola-hiztegian, eragiketei dagokienez.

Era honetako traben sortzaile maizena, zalantzarik gabe, euskarak hitzak ipintzeko duen erdarekiko ordena berezia da. Honela, y=f(x) esa- teko erdarak .y e s función d e x~ dion lekuan, euskal joskerak «y x en fun- tzioa da» esatera garamazki; e ta kaso erraz horretan hainbat inportan ez bazaigu ere , formulazio zailetara pasa orduko idatzizko ordena hitzegitera- koan jarraitu ezinak fabore txikia egiten dio hain beharrezko den uler-gar- bitasunari. ldazkera 'eta hizkera ordena kontrako bidetan dabiltzanean, inor inorenganatzez gerotan, hobe deritzat hizkera, behar izan ditzakeen egoki- penez, idazkerari uztartzea.

Arazo honek ez dirudi, dena dela, bidea probatuz e ta arituaren pode- rioz baizik zuzenduko denik. Beste adibide bat, maiz aipatu izan arren orain- dik eztabaidagarri gertatu ohi dena, harako multzo teorian agertzen diren E cta E ikurrena dugu; nola irakur, esa te baterako, A c B c C c D ?

II. - KONPONBIDE BAT

Egunoro eskuartean ditugun eragozpen hauk, ene uste apalez, komeni litzateke berandu baino lehen konponbidean jartzea. lkusi besterik ez dago, bestela, dagoenekoz ikastoletarako textu liburuekin gertatzen ari dena: llburuak gutxi, e ta gutxi horien ortean e re bat etortzen ez. Halaz ere, di- rudienez textu-egileak berak ez dira horretan gutxitan baizik errudun izan.

Arazoa, antza denez, beste honetan datza:

l.- Hizkuntza ~~zehaztuago» horren beharra, goien aipatzen diren eta hizkuntzalari batek nik ez bezalako trebetasunez aurkituko lituzkeen beste eragozp.enak salbatuz. Azken hitza, jakina, Euskaltzaindiak izan beharko Ilike.

2. - Orain arte zientzi eta teknika gaiez han-hemenka e ta maila oso desberdinetan egin diren liburu, liburuska, artikulu, hiztegi e ta hitz-zerren- d2k bilduz e ta elkarren artean gonbaratuz zientzi sail bakoitzari dagokion hiztegi orokorrak paratu beharra.

Lehen puntu horren konponketa hizkuntzalarien egitekoen e ta Euskal-

tzaindiaren azken erabakien zai badago ere, bigarren puntuarena besterik da: grarnatikazko ortodoxiaz gainera gai bera izango baita, batez ere , rnenderatu beharia.

111. - HlZTEGi LANAK ZERTAN DlREN

a ) Hasteko, Euskaltzaindiak eginiko e ta jadanik onetsitako 8 urte ar' teko ikastol hiztegia aipatu bshar da: izenak berak adierazten digunez, ii-akaskintzako hastapen mailen beharrei zuzendurik dago; 12 zerrenda di- iu, bakoitza gai berezi bati lotua.

- Hitz bilduma: Elhuyarrek bildutako 2.100 zientzi hitzen zerrenda, hitz bakoitza nondik jasoa den aipatzen delarik.

- Gordailuk prestaturiko ikastola hiztegia; orain arte egindakoetan erabilienetekoa.

- lakintzarako Iztegia; egile: mondragon'dar K. Valparaiso, Chile, 1968. Bere supergarbitasun nahiak bultzaturik, pitxi exotiko bezain eziri erabilizkoa paratu du.

b) Honetzaz landa, geure jakinaren gainean bederen, honako lan hauek dira martxan daudenak:

- Gordailuk jadanik prestalua eta laister argitaratzekoa duen 11. ikas- tola hiztegia.

- Elhuyar, zenbait andereño eta irakasleren laguntzarekin, prestatzen ari den matematika hiziegia. Bertan, E.G.B. delakoak, matematika alorrean bere 8 mailetan erabiltzen dituen hitz guziak jaso nahi dira, ondoren beren euskal e ta frantsez baliokidea uztartzeko. Dagone- koz euskal eta erdal hitzen biltzea buruturik dago.

- Jakinen hiztegiak. Ez dira, berez, hiztegi soilak; aitzitik, sail bakoi- tzeko hit¿ buruak hautatzen dira e ta gero, artikulu baten bidez, haien inguruneko beste hitzak ager arazten. Aurreratuenik daramari atala, Aranzadi prestatzen ari den natur-zientziei dagokiena da. Fi- sika e ta Kimika atalekoak ere aurrera doaz bere preparaketan.

IV. - GAURKO TEXTU LIBURUAK ZERTAN DlREN

e Matematika dugu fextugintza honetan sailik joriena:

- Larresorok egin dituen E.G.B. ko II., 111. eta IV. mailarako matema- tika textuak: ordurarte egin izan den lanik osatuen eta sistemati- koena, bestalde kolore eta irudi ugariz hornitua. Euskaltzaindial< bere ikastola-hiztegia erabaki aurretik egin izanak liburuko hitz ba- tzuk desegoki bihurtu ditu.

- Federazioaren erabakiz eta bultzadaz laister argitarazteko diren ma- tematika textuak: erdal textuak oinarri hartuz, zenbait irakaslek itzuliak izan dira.

-J. M. Agirrek egindakoa: Belgikan, hango joerei jarraiki, 1970. ur- tean prestaturiko liburu hau oraindik argitaratzeko dago. Kolore as- kotakoa, irudi diagrama ugariz osatua datorrelarik badirudi umeak erraz ulertzeko modukoa behar lukeela. Kolore aniztasun hori ordea, argitaratzeko oztopo salbaezina da gaurkoz.

-Arrartek egindakoa: Parisen, hau ere 1970ean egina eta oraindik argitaragabea. Hizkuntza nahiko zehatza erabiltzen du, eta ez dirudi argitaraezina koloreei zor zaienik.

- Neurriztia: geometriaz dihardun lan zabal bat da. Ortografiari da- gokionez, batugabea. Luis Eguia da bere egilea.

-J. M. Goñik eginik dituen V., VI. VII. eta VIII. mailetarako matema- t ika fitxak, bidebatez teoria laburrez osatuak. Oraingoz multikopiaz bakarrik argitara emanak.

r =Ciencias de la naturaleza^ delakolari dagokionez, honako hauk aipa daitezke:

- Haizeak, euria, eta klima. Zientzi Saila 1, 1972.

- Uraren indarra. Zientzi Saila 2, 1972.

-Saioka 1: projektuak eta gaiak. Egilea: lker taldea, 1974.

- Kosmos 3. maila. lkaslearen esku-liburua. Anaya O.E.O. Ortografia batugabeaz, gaztelerazkotik Gaztañagak itzulia.

- Beroa Aztertzen. 6. mailarako egina. J. R. Etxeberriak, 1972an pres- tatua; argitara gabea.

- E.G.B.ko 7. maila, Elhuyarrek espainolezko Anaya textutik itzulia eta oraindik argitaragabea.

V. - TEKNIKAZ

Teknika kontua orain arte gutxi baizik aipatu ez badut, zeragatik izan da: alde batetik, alor hau oso gutxi, zientziiena bera baino agitz guttiago landu delako; eta bestetik, zientzi kontuan esandakoak, neurri handian, hemen ere berdintsu balio duelako.

Bideak urratzen hasi berriak dinen honetan, esku artean diren eginki- zun batzuk honako hauk dira:

- Herriak erabili eta erabiltzen dituen teknika hitzak bildu: tresnak,

erreminta eta gailu izenak: Azkue eta Lhanderen hizaegiak begira- tuz ere lortu daiteke, dirudienez, uzta joririk.

-Gaurko lafitegietan beharrezko diren Iieku, gauzaki eta tresna ize- nen eta izkribuen erdarazko hitz zerrendak prestatu, haien euska- razko ordaina aurkituz joateko. Atal hau, dena dela, ez da gauetik goizlera burutzekoa; sailkatu beharra dago lana maila errazen eta beharrezkoenetatik hasiz bihurrienetara iristeko. Dagoenekoz, lante- giko hiztegiaren zati bat eginik dago eta Euskaltzaindiak onartu be- rria du lehen hitz zerrenda bat.

VI. - BIBLIBGRAFIA

Hlernen ipiniko dena ez da, segurutik, osoa izango; saiatu gara dena dela ahalik lan gehienak biltzen, eta inork beste gehiagoren berri baleki eskertuko genioke zinez haren hbisua bidal liezagun.

Oharra: Ekonomiaz, soziologiaz, geografiaz eta beste zenbaitetaz ez naiz hemen arituko. datorik ez baitut asko.

A l Euskara teknikoaz.

Gaur jegun ahaztu samarrik badago ere, euskarazko zenbakera eztabai- dagai izana dugu mende honen hasieran. Geure zenbakieraren egitura be- reziaz oharturik -hots, harnarra oinarri izan beharrean hogeiko eta bosteko oinarri bikoitzaz baliatzen dela ikusiz- iritzi eta joera kontrakoak ager- tuak dira puntu honi dagokionez.

Hontaz lehenik jarduna, dakidala behintzat, Sabino Arana dugu. Bere asmoak, behinenak bederen, hauk izan ziren:

-Exponer la numeración euzkérika tal como se halla en el uso actual.

-Mostrar las deficiencias de la usual representación aritmética de las cantidades.

-Proponer... una reforma que acomode los numerales a las cifras en uso.

Hildo honi jsrraiki, zenbakera hau eman zuen ohizkoaren ordain as- moz: amar; bervamar (201 ; iruramar (30) ; lamamar (40) . . . eun; . . . anei (1.000) ; anbei (10.000) : anirei (100.000) ; unei (1.000.0001.

Ez da halaz eríe garbi ikusten, benetan hamarreko oinarri soilaz baliatu nahi bazuen, anbei eta anirei delako horien asrnatu beharra; mila eta rniloe hitzak baztertu izanaren kakoa, aitzitik, begibistan dago.

Logikatasun honek izan zuen ondorengo zenbait matematika textu-li-

burutan leragipenik; hitz egiterakoan ordea, ez dirudi inoiz erabili izan denik.

1928 urteko RIEVen, Aranak piztutako iritzi-giroaz kilikaturik edo, beste bi artikulu argitara ziren zenbakera kontu hau gai hartuaz.

Artikuluak e ta egileak jarraikoak dira:

- ~ D i e baskischen Zahlenn Wilhelm GlESE or. 564-583. Arazoa linguis- tika eta etnologia mailan aztertaen duelarik, hogeinaka kontatzea ez bide da beretzat inolako traba (Das Zahlen nach Zwanzigern ist eine sehr verbreitete Zahlweise) .

-~Euskerazko zenbakera. or. 584-597. Zabala-Arana'tar Joseba. Ara- naren eraberritzeak kontutan hartuz dihardu.

Beste gainontzean, hizkuntza e ta zientzi-teknika arteko egokitu behar honetzaz, Arantzazuko txostenean egiben diren aipamenez gainera, artikulu hauk har daitezke kontutan:

-«Yakintzarako gaitasunan, Leizaola'tar J. ltzaldiak Donostia 1924.

-J. R. Etxebarriak idatzi dituen artikulu ugariak; ikus, Anaitasunan, jarraiko zenbakiotan artikulu bana: 233, 235, 227, 253, 261, 263, 264, 272, 283.

-G. Baldatikak, Anaitasunako 275:ean: ~Orthographia tekhniko eta szientifi koazn.

- ~Euskera , zientzia hizkuntzan, M. Aizpurua. Zer. Arg. - 662 zenb.

-aHiztegigin.tzaz», J. Onegi. Zer. Arg. - 602 zenb.

8) Matematikaz

Gerra aurretik lau liburu dira agertuak, laurak eskoletan textu gisan erabiltzekoak. Irakas-metodoari dagokionez, teoriazko azalpideetan gehiegi sakondu gabe (garaiko usadioa, agian) oinarrizko eragikieten irakaspen praktiko e ta aplikatuari lotzen zaizkio.

Hizkuntzaz, bi ohar:

a ) Ordurarte inoiz erabili gabeko zientzi hitzak e ta ohi ez bezalako esaldi bihurriak itzultzera behartuta ikusirik, ez dute beti geroago etor zi- rekeen -berandu arren, etortzen hasia den- maila altuagoko irakaskin- tza kontutan hart~iz jokatu izan.

b) Lehen liburuaren egilea herriko (Tolosa inguruko) hizkera xeheaz baliatzen da. Hurrengoetan, aldiz, nabari da garbizaletasunaren eragina.

Bigarren eta hirugarren liburuek, gieure artean inoiz guttitan gertatu izan denaren lekiiko dira: Herri administrazioaren (zehatzago, Bizkai-Aldun- diaren) aginduz ets ordainez argitara emanak dira.

Liburuak, azkcnik, honaka hauk dira:

- Zenbakiztiya edo Aritmetika, Lopez Miendizabal'dar Ixaka. Tolosa 1913.

-Euskal Ze~bakiztia. Bilbao 1920.

-Euskal Zenbakiztia. Bilbao 1930.

-Zenbakizti-lcngaien ikastia ~Eusko Ikaskuntzank baietsia, 1933.

Gerra ondoren, ikastolak ereginik berriro ere textuak ugaltzen ari dira; bada ordea, horne'czaz gainera matematikazko zenbait barrutiren aplikazia lanik: multzo eta estadistika kontzeptu ugari isurtzen da egun, besteak heste, linguistikazko nahiz sozioekonomiazko liburu eta artikuluetan.

a) Textu liburuak:

-Larresorok egin dituen E.G.B.k:, II., 111. eta IV. mailetarako matsama- tika liburuak.

-J. M. Agirrek multzoez egindakoa, argitara gabea. Elhuyarrek ba du ale bat.

- Matematika Batxiler atarian 4. maila. Egilea: Arrarte l. Aurrekoaren egoera bierdinean.

- Neurriztia. Luis Eguiak egina. Kardaberaz 1973.

- Multzo teoriaz, A. Sagarnak egindako lana; multikopiaz.

-E.G.B.ko 5., 6., 7. eta 8. mai1etarako fitxak. Multikopiaz; egilea J. M. Goñi.

b] Matematika [batez ere multzo eta estadistika) konzepturik erabil- tzen edo aplikatzen den artikulu zenbait:

- Zeruko Argian, jarraiko zenbakiotako artikulu banatan (guttienez) : 484, 517, 524, 527, 402, 41 1.

- «Euskal hiztegi analogikoari buruzn, Carlos Santamaria. Euskera 18 1974, or. 267-172.

- ~Oinarr izko eragiketak~, J. M. Goñi. Elhuyar 1, eta 2. zenbaliak.

Matematikazko gerra aurreko eta ondorengo liburuetako zientzi hitz guziak bildurik ditu Elhuyar taldeak.

C) FISIKA-KIMIKAZ

e Liburuak:

- 1935~ean, Gabirel Jauregik prestaturiko [~Pisia. eta «Kimia». Euska- raz gai horietzaz inoiz argitara diren textu liburu bakarrak. Ikus, honi buruz, Anaitasunako 253. zenb.: Physikazko lehen euskal liburua.

-Fisika Gaiak 1, Elhuyarrek 1973an argitara emana: Unitateen siste- mak, bektoreak eta bektorezko kalkuloa, Kinematika, Estatika eta Dinamikaz dihardu.

- Bigarren alea, elektrikaz eta termologiaz diharduena, eginik baina argitara gabe. Era berean, baita, E.G.B.ko 7. mailako fisikazko itzul- pena (Anaya liburua oinarri hartuz egina) .

-~Har t ree-Fxk-en methodoaren hurbilketa erdi enpirikoakm. J. Itur- bek Lejoako unibertsitatean aurkezturiko tesina. 1974.

e Arfikuluak:

- Anaitasunan, jarraiko zenbakietan bana (guttienez: 50, 230, 229, 228, 225, 248, 259, 260, 262, 265, 285.

-Zeruko Argian: 455, 458.

Konkretuki, kutsaduraz eta aenbait energia iturriz:

-Anaitasunan: 268, 270, 271, 273, 274, 277, 280, 281, 283, 287, 288, 289 zenbakiak.

-Zeruko Argian: 362, 563, 608, 568, 571 zenbakiak.

D I NATUR ZlENTZlAK

Liburu zerenda on bat, Zer. Arg. 558. zenbakian ageri da Marzelino Aizpuruak egina:

-=Vizcaya y su paisaje vegetal», E. Guinea 1949.

--Gure mendi ta Oihanakn; l. Munita, 1952.

-=Aves die España y Europan; R. Peterson, Ed. Omega, 1967.

- [~Biologian; Donostiako Seminarioan, 1968.

- =Landareen Munduan; Margo Ederdun Enziklopedia, 3, 1968.

- [[Abereen Munduan; Margo Ederdi~n Enziklopedia, 3, 1968.

- ~Egazt ien Munduan; Margo Ederdun Enziklopedia, 13, 1970.

- .Xomorroen Munduam; Margo Ederdun Enziklopedia.

- ~Perritxikoak.; 1. Linazasoro, Aurrezki Kutxan, 1971

- ~ S e k s u ezibidean; Etor, 1971.

- ~Lurraren Kondaira~>; X. Garmendia, 1970.

-~cArboles y Arbustos.; Madrid, 1971.

- ~ltsasoko Gauza Harrigat riakn; Gauza Harrigarriak Saila, 1971.

- ~Animal ien Bizitza Izkutuan; Gauza Harrigarriak Saila, 1971.

- ~Oihaneko Gauza Harrigarriak~~; Gauza Harrigarriak Saila, 1971.

- alzadiaren Gauza Harrigarriak.; Gauza Harrigarriak Saila, 1972.

- ~~Txor ien Gauza Harrigarriak~; Gauza Harrigarriak Saila, 1972.

- ~ M u n d u Berdearen Gauza Harrigarriak.; Gauza Harrigarriak Saih, 1972.

- ~Aranzadi Histegian; Aranzadi Elkartea, 1972.

- ~Er leak eta Eztia,); lkastola liburutegia, 2, 1972.

- ~Onddoakm; lkastola liburutegia, 4, 1972.

Bilduma horri beste zerrienda hau erants dakioke:

Riologia:

- =Kizkiña,, (Célula) RIEV, 1933, XXIV, 60-70. J. L. Olabideri jarraitzen dio hiztegian.

-.Nombres de peces en euskeram; T. Aranzadi. Ale berean, or. 275.

-Anaitasunan, basa piztiei buruz artikulu ugari du eginik Trauko-k: 245, 252, 253, 254, 255, 256, 257, 258, 259, 261, 262, 264.

- Zeruko Arglan: 607 zenb.

- ~[Heriotza biologiaren ikuspegitik.; Tx. Peillen. Elhuyar 1. eta 2. zenb.

-J. Urrujulzgik biologiaz eginiko lan luze bat (liburu tamainokoa); argitara gabea.

Botanika:

-Botanika lan bat, G. Larrañagak egina; hau ere, oraindik, argitara gabea.

-Althabe, J. B.: Ciberouko botanika edo lantharen jakitatia. Bayonn3 1900.

- Elisalde, G.: [~Eskual-Hei riko landareakn.

- Gure Herrisn, jarraiko zenbakietan: 1931, XI, 225-230, 321-326. 1932, XII, 85-90, 227-230, 520-523. 1933, XIII, 95-96, 114-121, 424-427. 1934, XIV, 46-48, 130-137, 327-333, 431-432. 1935, XV, 17-19.

- ~Iduski-lorea, Landesatan, Biarnoan e ta Euskal Herriann; (Bourdeaux, 1942).

- Ibinagabeitia, A. ~ U n a i kantetako landare iaenakn; Euzko Gogoa, 1955, VI, 100-101.

- ~Landaraetaz atzapenak (Botanika-asimasiak] m; Euzko Gogoa, 1951, I I (zenb. 7-81, 6-13; (zenb. 9-10], 34-36; (zenb. 11-12] 2529.

- ~Gipuzkoan beren izen euskarazkoakin ezagutzen diraden belarren argibidean; J. l . Iztueta. Euskal Erria, 1903, LII, 151.-158.

- Josie Maria d e Lacoizqueta =Diccionario de los nombres éuskaros d e las plarrtas en correspondencia con los vulgares castellanos y franceses, y científicos latinos».

-«Nombres vascos d e las plantas., versión castellana del original alemán d e los vascólogos Bouda-Baumgartl; 1958, L. Michelena.

- Telesforo de Aranzadi: %Nombres d e las plantas en euskeran; RIEV, 1929, or. 273. - RIEV, 1930, or. 449. nEuskalerriko perrechikuakn; Atlas bat, hizkuntzabitan, Madrid, 1897.

-.Nombres d e plantas en vascuence»; G. Bahr. RIEV, 1929, or. 449.

Aurrehistoria

- ~~Euskalerriko leen-gizona~~; J. M. Barandiaran, 1934.

- «Leheen Gizarteakm; Benantxio Otaegi. Etor.

- ~ L e h e n euskal gizona-; J . M. Barandiaran. Lur, 1972.

- ~ L e h e n Euskal Herrian; J. Altuna. Gero, 1975.

Artikuluak

-Espainolez badira ere, Euskal herriari atxikiak eta, zenbaitetan, eus- kal laburpenez hornituak, Munibe aldizkariko artikulu asko; Aranza- di tald~eak ateratzen du, eta zientzi mailaz eginiko azterketen berri ematen.

- Zeruko Argian, jarraiko zenbakietan artikulu bana: 454, 455, 461, 469, 470, 471, 472. Horretzaz gainera baditu M. Aizpuruak beste bi artikulu soita aldizkari berean, bata ~ ~ L e h e n Gizonakn e ta bestea ~Euska l endan izenekoak.

- Anaitasunan: 232. aenb.

- osasun un legueac edo Medicantzaco Arguibideacn (Manual d e Hi- giene y Medicina Popular) 179-311 arteko orriak euskaraz. Egile: Martin Aranburu eta Manuel Bago Aguirre, Deba eta ltziarko me- dikuak.

- [~Siendalari baten argiak,,; Fermin Irigaray. Prosislas navarros, Prín- cipe de Viana, Iruña.

- ~ l t z bi Eche-Bataioaren gañeanm; Dr. Ugalde, 1909; abortoaz zenbait kapitulu dakar.

- Oinatiko Kongresoaren ondorioak, hizkuntza bitan, 387. orr. aurrera.

- Eusko Ikaskuntzak, puericultura delakoaz liburuska bat hizkuntza- bitan.

- ~Gizonaren osasunean ordikeriaren kalteak.; Dr. Aramburu, 1901, Azpeitiako Euskal jaietan saria jasoa.

- [~Giza bizia. Iztegia. lzenez ornitutako anatomi-irudiakn; Carlos Goena. 1973

Artikuluak

-Dr. Justo Gárate: =Los estudios de Medicina en el País Vasco*: RIEV, 1929, or. 378.

- Larreko (Dr. Fermín Irigaray]: aldizkari artikuluak sukar ustelaz.

-Artetxeltar Iñaki: .Gura Gaitzakn; Euskal Esnalea, 1924. Itzaldiak, or. 35.

F) ALBAITERUTZAZ

-Albaiterutzazko lan bat, Mongongo Dessanca-k eginik 1692? ik. RIEV, 2 (19081, 585-600 (J. B. Daranatz).

G) ITSASOAREN INGURUAN

Liburuak

- ltxas Nabigazionecoa.; Piaires dlEtcheverry, 1677.

- clrudidun 1txas-hiztegian; lnaki Garmendia Berasategi. Ik. Zer. Arg. 416 zenb. (Diccionario marítimo ilustrado).

Artikuluak

- Zeruko Argian: 616 (itsas mugimenduez) . -Zeruko Argian: 566: ontzien estabilidadeaz.

H] TEKNIKAZ ETA TEKNOLOGIAZ

-«Contribución al iestudio del vocabulario técnico euskérico de la siderurgia,. ; J. San Martín. Anuario de Eusko Folklore, 1961.

- ~Otxandijo-ko errementaijekm; J. L. G. de Langarica eta Juan de Ajuriaguerra artean egina. Anuario de Eusko Folklore, 1961.

-uBurdingintzaren urratsak»; Zer. Arg. 616. zenb. A. Sagarna.

M. Zalbide