XX. MENDEAREN HASIERA · 2009. 8. 19. · ziren, beren literatur lehiaketa eta hitzaldien bidez,...

1

Hogeigarren mendearen hasieraametsez eta egitasmoz aberatsa izanzen. Hortxe hezurmamitu ziren alderdiabertzale bat, Emakume AbertzaleBatza, Eusko Ikaskuntza,Euskaltzaindia, euskal aldizkariak.Egitasmo eta ekinbide horretantxertatu zen emakumea ere:herrigintzan, hezkuntzan,antzerkigintzan, idazletzan etaabarretan.

Besteak beste, Euskal-Esnalea etaEuskalerriaren alde aldizkariak izanziren, beren literatur lehiaketa etahitzaldien bidez, emakumea idazteraerakarri zutenak. Egia esan, bultzada horri eskeremakume idazleen zerrendaasko luzatu zen euskalliteraturan: Petra Belaustegi,Maria Artiñano, Rosario Artola, Errosa eta BasiliaBustintza, Katalina Elizegi,Sorne Unzueta, Maria DoloresElizondo, Inazia Pradere Arruti,Tene Muxika, Maria DoloresAgirre, Maria Etxabe, Rufina Azkue,Joakina Garaialde, Julia Gabilondo,

AURRERA© Hizkuntza Politikarako Sailordetza

XX. MENDEAREN HASIERA

Maddi Ariztia, Maria Pilar Lekuona,Josefa Martiarena, Juiene Azpeitia,Julia Fernandez Zabaleta eta abar.

Berandukoa da euskal literatura. Etaurria. Gizonezkoena gehienbat.Elizgizonena, neurri haundian. "Urria,berankorra, ñaño-antxekoa izateazlanda, badu beste makur nabarmena:txit mugatua izan dela, erlijio edohobeki eliz-arazoetara irauliagehienbat luzaroko mendetan" idatzizuen Koldo Mitxelenak Klasikoakizeneko bildumaren aurkezpenean.

Euskal emakume idazleak, 1908-1936.

/cgi-bin/salto.exe?euskara&E

ATZERA AURRERA© Hizkuntza Politikarako Sailordetza

2

Etxepare, Leizarraga, Axular,Larramendi, Kardaberaz, Mendiburueta abarren garaietan ez da emakumeidazlerik sortzen. Hamaseigarren,hamazazpigarren etahemezortzigarren mendeek ez zuteneman emakumezko idazlerik. Hori bai,emakumezko bat izan zen, 1571ean,Biblia euskaratzeko eta argitaratzekoLeizarragari dirua ordaindu zionlehena: Albreteko Joana erregina.

Idazleetan, ordea, hemeretzigarrenmendearen hasieran agertzen zaiguizar bakarra: Bizenta Mogel Elgezabal.Hain zuzen ere, l804an argitaratuzuen lpui onac liburua, 22 urte zituela.Juan Antonio Mogel osaba apaizariesker ikasia baitzen gaztelania etalatina. Mendearen bukaeran, berriz,ezezaguna den Frantziska lnazia Arrueagertzen da. Hain zuzen,"Euskaldunen bikaintasuna" idatzizuen 1887an.

Izan ere, Unibertsitaterik ezean,apaizgaitegi eta frailetegietatikkanpora ez zen ikasketa haundirikegiteko aukerarik ere.Emakumezkoentzat, berriz, iadebekaturik zen eskola. Idaztenikastea, behintzat, kaltegarritzat jotzenzen. Etxeko lanak egotzi zizkiongizarteak emakumeari. Eta horretanbakarrik ere bazuen esku bete lan.

Eskolatik urrun eduki zenemakumeak ez zuen, beraz,literaturan eta idazletzan sarbiderik. Ezda harritzekoa, noski, Erdi Arokobertsolari, erostari, hiletari eta olerkarihaietaz gainera, hau da, OzetakoSantxa Otxoa, Alosko Usoa, LasturkoMilia, Santxa Hortiz eta abarretazgainera, emakumezkorik ia oraintsuarte ez agertzea euskal idazleenartean.

Julian Teliaetxearen pinturak,ederki islatzen ditu garai hartakoemakumearen eginkizunak etalanbideak.


3

EMEKI-EMEKI

Hogeigarren mendearen hasieranhasten da emakume idazleen taldeaAntonio Abadiaren euskal jaietakosariketei eta Euskal-Esnalea etaEuskalerriaren alde aldizkarien literaturlehiaketei eta Emakume AbertzaleBatzaren bultzadari esker. Bide luzeaeta aldapatsua igo beharra baitzeukanemakumeak.


Izan ere, emakumezkorik gabe sortuzen Euskaltzaindia. 75 urte igarodira lehen emakume euskaltzainaaukeratzerako. Hain zuzen, 1992koapirilaren 24an hautatu zen MirenAzkarate, Joxemiel Barandiaranekhutsik utzitako aulkia bete zezan.

Eulalia Abaitua (1853-1943) bilbotarrak egindako argazkien artean ugaridira andrezkoak motibotzat hartzen dutenak. Argazkilaria bera,emakumea izateaz gain, argazkigintzan aitzindari goragarria dugu.



4

Fernandez Zabaletak. Maddi Ariztiak,berriz, "Euskal Etxe Zaharrak",1933an.

Emakumezkoek argitaratutakolibururik ere gutxi da. l907tik 1936rabitartean, urtero hamarren bat liburuargitaratzen ziren 30 urteko aldihartan, emakumezkoenak hiruzpalaubesterik ez dira: Katalina ElizegirenGarbiñe (1916) eta Loreti (1918) etaJulene Azpeitiaren Osasuna,merketza ta yanaritzaz (1922).

Eusko Ikaskuntzaren RIEV (RevistaIntemacional de Estudíos Vascos)gerraurreko aldizkarian, 1907tik1936ra, ez dut emakumezko batenlanik aurkitu. Ezta Nafarroako Revista

Oñatin, bestalde, 1918an EuskoIkaskuntzak egin zuen lehenbiltzarrean, ez da zuzendaritzarakoemakumerik hartzen. Hizlari erebakarra agertzen da, beste berrogeitabat gizonezkoren artean: AdelinaMendez de la Torre. lruñean 1920anegin zuen bigarren biltzarrean Mariade Maeztu eta Ana Mari Sanzmintzatu ziren hezkuntzari buruz.

Euskal-Esnalea aldizkariak antolatuzituen hitzaldietan, berriz, MariaEtxabe, Maddi Ariztia eta JuliaFernandez Zabaleta bakarrik azaltzendira. Hain zuzen, DonostiakoNovedades antzokian mintzatu zenMaria Etxabe 1930eko apirilaren 27an."Zorionaren iturria gizonak non du?"argitu nahi izan zuen. "EmakumienEtorkizuna" aztertu zuen 1926an Julia

Joana Albretekoa (1528-1572)Nafarroako erreginak JoannesLeizarragari Testamentu Berriareneuskarazko itzulpena egitekoagindu zion.

Bizenta Mogel eta Elgezabal (1782-1854)

Lehen emakume idazlea. Hemeratzigarren

mendearen hasierako izar bakarra.


5

Euskara (1878-1883) izenekoan ere.Euskal-Esnalea eta Euskalerriarenalde aldizkarietan agertzen dira, sarriantzean, emakumezkoek sinaturikolanak.

Emakumezkoa indartsu ari zenherrigintzan eta euskalgintzan. Giroharen lekuko eta seinale da 1930ekoudan Donostian burutu zenEmakumearen Omenaldia Euskarari.

EUSKAL-ESNALEA ET AEUSKALERRIAREN ALDE

Euskal-Esnalea l908an jaio zen"euskara zabaltzeko, umeenganeuskararenganako maitasunapizteko". Erabiltzen zuen euskara erebaserritarrek ere irakurtzeko modukoanahi zuen. Horretarako, berriz, ipuinakidaztera eta argitaratzera bultzatu nahizituen idazleak. Euskaraz idatziak etasei orrialdekoak eskatzen zituen.Lehenengoari, 50 pezetako sariaeskaintzen zion; bigarrenari, berriz, 30pezetakoa. l9l8tik aurreraEuskalerriaren alde aldizkariarengehigarri gisa argitaratu zen Euskal-Esnalea.

Euskal jaiak, literatur sariketak,hitzaldiak eta abar antolatu zituen


euskara sustatzeko eta indartzeko.Eta aldizkarian bertan argitaratzenzituen saritutako lanak, hitzaldiak,artikuluak, antzerkiak, liburuskak etaabar. Orixe, Lizardi, Emeterio Arrese,Txomin Agirre, Sebero Altube,Gregorio Muxika, Karmelo Etxegarai,Azkue, Toribio Alzaga, Lekuona,Barandiaran bezalako idazleakbereganatu zituen.

Aldizkariaz gainera, Esku-Egundiyaere argitaratzen zuen. "Polita etaguztiz ederki ta txukun egiña omenda. (... ) Asi udaberritik etaurtezarreraño euskeraz idatziya.Itzneurtuz, kontuz, igarkizunez,oarkeraz eta esaera zarrez betia.Barabak, bijiliyak, ilberriyak,eguzkiyaren sartuaterak eta gañerakogauzak noiz diran jartzen ditubena.Euskaldun batek ere ez luke gelditubear egundi au erosi gabe" famatzendu 1908ko azaroko Euskal-Esnaleaaldizkariak.

Euskal-Erria aldizkaria 1918an hilzen. Baina ordurako emana zuen,1911.urtean, kimu berria:Euskalerriaren alde. JoxemielBarandiaranek zioen bezala, "Euskal


6


ezikera ikasi, berotu eta indartu: auxezen bere egitekoa". Horretarako laugizon ospetsuren itzalean jaio zen:Arturo Kan6pion, Julio Urkixo, TxominAgirre eta Karmelo Etxegarairenardurapean. Zuzendaritza etaartezkaritza, berriz, GregorioMuxikaren gain utzi zuten. Eta hil ere,zoritxarrez, Gregorio Muxikarekinbatera hil zen, 1931ean.

ELIZGIZONEN ERAGINA

Euskaraz idazteko zerbait ikasiaizan behar da, jakina. Ezeren eskolarikez duenak nekez idatz dezake. Ez daharritzekoa ere eta, euskaraz idaztenhasten diren emakume batzuk maixtrakarrera eginak dira: Julene Azpeitia,Katalina Elizegi, Rufina Azkue, JuliaFernandez Zabaleta, Elbira Zipitria,Maria Dolores Agirre eta abar.

Bada, ordea, elizgizonen batenlaguntza izan zezakeenik ere. Halaizan zuen Bizenta Mogelek. Geroraagertzen direnek ere ez ote zutenizan? Laurent Diharasarri apaizidazlearen iloba da Maddi Ariztia;lnazia Pradere Arruti, Blas apaizidazlearen arreba; Maria Pilar

Lekuona, Manuel eta Martin apaizenarreba; Rufina Azkuek bi anaia zituenerlijiosoak, bata apaiza eta besteajesuita.

Andima lbiñagabeitiari buruz PakoSudupek ondu duen lanean ere gauzabera agertzen da: "Andimaren arrebaHiltruda ezkongeak Jaungoiko ZaleBazkunak Bilbon ateratzen zuen Ekinaldizkarian herriko kronikak idatzizituen 1932-34 bitartean 'lilierreka'izengoitipean. Badirudi, artikuluguztiak ez zirela berak idatziak;batzuetan herriko apaizak idatzi etagero 'lilierreka'-k sinatzen zituela".

Koldo Mitxelenak berak ere ez alzuen, bada, behin eta berriz aitortzenMartin Lekuona apaizari, Manuelenanaiari, zion zorra? Hark lagundubaitzion euskara idatzian eta euskalliteraturan lehen urratsak egiten. Hari

Eusko Ikaskuntza Elkarteko Zuzendaritzanez da emakume bat bera ere agertzen.


7

esker eskuratu baitzuen LauaxetarenArrats beran liburua ere.

Ez da erraz emakume idazle hauekzenbaterainoko laguntza izan zutenjakitea. Ezta izan zutenik ere, Bainabakarren batek laguntza baino zerbaitgehiago izan ote zuen susmorik erebada: Inazia Pradere Arrutik, adibidez.Izan ere, euskarak ez ezik, gaiekberek ere Blas anaiarenak ote dirensusmoa sortzen dute.

Bestalde, hasiberrian nork ez dunorbaiten eskua izan ohi, idatzi duena


zuzentzeko eta osatzeko? Etxean edoinguruan beti behar da horretaratukozaituen giroa edo laguntza. Etxeanaurki zezaketen giro hori RosarioArtolak eta Errosa eta BasiliaBustintza ahizpek. Beste askokbatzokian edo Emakume AbertzaleBatzan aurki zezakeen: Tene Muxika,Maria Etxabe, Sorne Unzueta etaabarrek. Donostiako Euskal Izkera etaIztunde Ikastolan aurkitu zuenik ereizan zen, noski: Maria Dolores Agirre,Katariñe Eleizegi, Pepita Aramendi etaabarrek.

Euskal-Esnalea, Euskal Erria, Euskalerriaren alde.


8


Frantziako legearen araberasenarraren deituraz ezagutzen daemaztea. Marie Diharassarri ere, 23urteko neska gaztea, Ariztia bilakatuzen ezkontza egunean, 1910ean,Baztango Pedro Ariztiarekin elkartuzenez.

Marie Diharassarri, Maddi Ariztia,Sarako Lehetxipian jaio zen 1887kouztailaren 28an. Maddik, jakina,etxean izan zuen euskara lantzekoaukera, Laurent Diharassarri osabaapaizari esker, euskarazko liburuaskoren idazlea zenez.

Errepublikaren kontrakoa zelako,agintariei men egitearren, KanbotikOrtzaizera bidali zuen apezpikuak, 42urte zituela. Erromara jo zuengotzainaren erabakiaren kontra. BainaFrantziako egoera politikoa halakoxeazenez, Erroma ez zen gotzainarenerabakia ezabatzera ausartu.Apaizaren jokabidea ere onartzenzuela adierazteko, berriz, AitaSainduaren "camarero" ohorezkotitulua eta "monseñor" deitura eginzizkion opari Erromak.

Laurent Diharassarrik bazuen,beraz, euskaraz idazteko eta etxekoilobak bisitatzeko aukerarik etadenborarik. Maddi neskatoak zazpiurte zituela, osaba apaizak izanbaitzuen diputatutarakohauteskundeetara aurkezteko adoreriketa astirik ere. Bere kanpainaneuskararen aldeko aldarrikapena eginzuen, jakina. Elizaren, erlijioaren,ohitura zintzoen eta euskararen aldekolangile saiatuaren gerizapean hazizen, beraz, Maddi.

Apaizek politikan dituzten eskubideeta eginkizunaz, erlijioaren historioaz,kristautasunaz, San Antoniorenbizitzaz eta abarretaz idatzi zituen

MADDI ARIZTIA

Lehetxipi, Laurent Diharasarri eta Marie Diharasarri

Maddi idazlearen sortetxea


9

Donostiatik Lehetxipian, Maddirenahotik ez ezik, baita bere ahizpaAdrienneren eta beren izeba Adelerenezpainetatik. Izan zuen, jakina,herremanik Joxemie Barandiaranekinere, Francori ihesi, auzo bilakatubaitzitzaion. Egunero igarotzen zenAtaungo jakintsua Lehepitxitik, elizarabidean.

liburuak Laurent Diharassarrik. Bainapoesiarik ere egin zuen. Hain zuzen,Maulen saritua suertatu zen MadalenLarralde. Konfesatzera Berara etorrizelako 1794an hil zuten hamabosturteko Maddalen Larralde neskatxasaratarrari buruzko poesia da.Bederatzi urte bazituen ordurakoMaddik.

Osabarenaz gainera, aitaDonostiaren eraginik ere izan zuenMaddi Ariztiak, Lekarozko kaputxinofamatua askotan joaten baitzitzaionkantuak eta ipuinak ikastera. Jaso erejaso zuen kantu eta ipuinik aita


Maddi Ariztiak aita Donostiari idatzitako

gutuna, 1933ko urriaren 16an.

Maddi Ariztiak (1887-1972)

bederatzi seme-alaba izan zituen.


10


Ezkondurik, bederatzi seme-alabaizan zituen Maddik. Seminariokoirakasle eta Baionako katedralekokalonje den Jean Ariztia, besteakbeste. Etxeko eta baserriko lanik erebazuen, jakina. Hala ere, idazteko etairakurtzeko ateratzen zuen astirik.Euskal etxeen egituraz, zurajeaz etaabarretaz zaletua zenez, "Euskal EtxeZaharrak" izan zen 1933an Donostianeman zuen hitzaldiaren gaia. Beresortetxean ez ezik, Sarako etxeaskotan ere Maddiri esker bistaratuakdira harlanduak eta hormetakozurajea.

Urte bete geroago, berriz,Amattoren uzta izeneko ipuinak hasizen argitaratzen Gure Herriaaldizkarian. Geroztik liburu batean ereargitaratu zituen. Baita Eganaldizkarian ere, 1949an, Bi ohoinenixtoria. Marie Diharassarri, MaddiAriztia, 1972ko irailean hil zen.

Amattoren uzta 1934 urtean argitaratzenhasi zen Gure Herria aldizkarian.

Pedro Ariztiarekin 1910ean

ezkondu zenean Maddi Ariztia

bilakatu zen Marie Diharasarri.


11

Julia Gabilondo eta bere ahizpaInaziak denda zuten Mungian. Juliak,agi denez, denda bezain maitea zueneuskaraz irakurtzea eta idaztea.Lauaxetaren lagun egin zen, gainera.Izan ere, Esteban Urkiaga, Laukizenjaio bazen ere, oso ttikia zelaMungiaratu zen gurasoekin batera.Lauaxetaren lagun izateak, berriz,euskal sua eta euskaraz idaztekogaitasuna gehitu zizkion.

Julia Klaudia Gabilondo Arruza-Zabala Mungian jaio zen, Trobikakaleko 12an, 1902ko urtarrilaren29an. Santa Maria eta San PedroElizan bataiatu zuen, hil horren azkengunean, Frantzisko Abaituaerretoreak.

Joan Gabilondo AzurmendiZegamako seme medikuaren eta IdoiaLeonor Arruza-Zabala Etxaburuguenestarraren alaba zen. Aitarenaldeko aitona zegamarra zen; amona,berriz, idiazabaldarra. Amarenaldekoak, ordea, mungiarra etaguenestarra ziren.


JULIA GABILONDO , MAITE

Julia Gabilondo, Maite idazleak asko idatzi zuenEuzkadi eta Eguna egunkarietan.


12


Gerra garaian, bestalde, hamaikabisita egin zien bi ahizpa dendarieiAugustin Zubikarai ondarrutarrak. Izanere, Eguna egunkarian sarri idaztenzuen Maite izenordeaz, lehen orrianaskotan gainera. Abertzaletasunarenalde, gudarien alde, emakumezkoekgizartean eta aberrigintzan zuteneginkizunaz eta abarretaz idaztenzuen.

Julia Gabilondok 1930ean irabazizuen, Donostian, Euskal-Esnaleakantolatutako saria, Nor dakementsuagoa, gizonezkoa alaemakumezkoa gaiaz. Julia Gabilondokbizkaieraz idatzi zuen, jakina, nahizeta aita giputxa izan.

Gerra ondoan, Beasain eta Lazkaonaldi bat egin eta Donostiara aldatuziren. Julia 1994ko urtarrilaren 1ean hilzen.

Julia Gabilondo mungiarrak sarri idatzi zuen Eguna egunkarian Maite izenez.


13

Rosario Teodora Artola ElizetxeaDonostian jaio zen 1869ko maiatzaren7an. Seme-alabetan gazteena, SantaMaria Elizan bataiatu zuten jaio eta biegunera. Beste senide guztiak, berriz,Juan Ramón Antonio, FrantziskoGregorio, Pepe eta Manuel, SanBizenten bataiatu zituzten.

Eta kastatik, kondea, Ramon ArtolaLarrañaga tolosarraren alaba daRosario. Izan ere, Ramonek, LezokoManuela Elizetxearekin ezkondurik,1858ko azaroaren 23an, DonostiakoFermin Caibeton kalean zabaldu zuenlinterneritzako eta pintoretzakolantokia.

Oso gazterik hasi zen Ramoneuskaraz idazten, ManterolarenCancionero Vasco izenekoan etaEuskal-Esnalea aldizkarian. Jendeakburuz zekizkien Sagardoari eta Iltzekozezenari eskainitako bertsoak. AitaZabalak berrargitaratu zituen Auspoaliburutegian Ramon ArtolarenSagardoaren graziya ta beste bertsoasko.


ROSARIO ARTOLA

Baina Rosariok aita ez ezik, anaiaPepe ere oso ezaguna zuen. Osogazterik hasi zen Euskal-Erria etaorduko beste aldizkarietan idazten.Usandizagaren Mendi-mendiyankantuaren hitzak ere Peperenak dira.

Eta etxeak, habea. Ramon Artolarenanaia Frantziskoren odolekoak diraFernando Artola Sagarzazu, Bordariolerkaria eta beronen seme Txominkantaria.

Horrelako aitabitxiekin bide lauaaurkitu zuen Rosariok. Hogei urterekinidatzi zuen, 1889an, Euskal-Erriaaldizkarian Nere gitarchoari poema.Geroztik etengabe argitaratu zituenbere olerkiak eta bertsoak, 1918rabitartean bederen.

Rosario Artola (1869-1950)


14


Saririk ere irabazi zuen: Oñatin,1902an, Arantzazuko Ama Birjiñariizenekoarekin; Irunen, 1903an,Zeruetako erregiña izenekoarekin;Ordizin, 1904an, Umezurtzaolerkiarekin; baita Hernanin ere,1909an; 1918an, berriz, Donostian,Aitona eta illoba izenekoarekin.

Goxo eta bizi adierazten ditu berebizipenak. Eguneroko bizitzako gaiakditu kantagai: Jainkoa, Amabirjiña,gitarra, loreak, txoriak, udaberria,udemugak, nahigabeak eta pozak,saguak, katuak, axeriak, beresenideak eta euskaldun ospetsuak:Antonio Arzak, Joxe Zapirain, MigelSalaberri, Martzelino Soroa, RaimundoSarriegi eta abar.

Laurogei urte ondo beteak zituela hilzen Rosario Artola, 1950ekourtarrilaren 5ean.

Idazle-kastakoa da Rosario: RamonArtolaren alaba eta Peperen arreba.

Gitartxoari poema.


15

Ignazia Pradere Arruti da Euskal-Esnalea saririk gehien irabazten duenemakumea. Zarauz eta bere kondairaizeneko lanarekin lehen saria irabazizuen Zarautzen, 1912an. lrabazi ere,Azkue, aita Intza, Jose ManuelEtxeita, Ramon Inzagarai eta abaraurkeztu ziren lehiaketan.

Hurrengo urtean hirugarren sariairabazi zuen Tolosan, Guipuzcoarenkondairarako Gorosabel-dar Pablojaunak artu zituban nekeak lanagatik.Hondarribian, berriz, bigarren sariamerezi izan zuen, 1914an,Gipuzkoa'ren lurrazalbena izenekogeografia lanagatik.

Lan hauek, jakina, Euskal-Esnaleaeta Euskalerriaren alde aldizkarietanargitaraturik daude, Ignazia PradereArruti sinaduraz. Hala ere, ordea, Blasanaia apaizarenak ote diren susmorikbada.


IGNAZIA PRADERE ARR UTI

Euskara ez ezik, gaiak ere Blasekerabili ohi zituenak dira. Izan ere.Oiartzun eta Bergarako semeospetsuak, Peñaflorida kondea,Tolosako herriaren izenak etahonelakoak dira Blas Praderekgogokoen dituen ikerlanak. Bestalde,Zarauzko lehiaketara ez, noski, bainaTolosara eta Hondarribira bere izen-deituraz izenpetutako hiru lanbidaltzen ditu: Tolosa'ko erriyarenizenak lenago eta orain, Aundiagoaieta aginbideai zor zayoten begiruneaeta Edaleentzako gogoangarriak. Blas,oñatiarra izanik ere, Donostian bizi etahil zen 1923ko abuztuaren 4an, 72urterekin. Eta Ignazia deiturazkoak ereDonostiatik bidaliak izan ohi ziren.Horregatik jo ohi da Ignazia eredonostiartzat.

lgnazia Pradereren idazlanetan Blas, anaiaren eskua sumatzen da.


16


Eta gerta daiteke, zaharrenakoñatiarrak izan arren, besteak ezizatea. Juan Pradere Oñatiko ezkontzaeta jaiotza liburuetan agertzen denez,Frantziako Garona Garaiko Arguinozherritik etorri zen Oñatiragaldaragintzara. Erostarbe batenalarguna, eta bi alaben, 11 eta 8urteko Maria Juanaren etaEstefaniaren aita, Elgoibarko ManuelaLorenza Arrutirekin ezkondu zen1851ean. Hiru seme-alaba, behintzat,izan zituzten: Blas, 1852an; JuanaBautista, 1854an; Luzia, 1856an.1856ko erroldan agertzen denez, SanAnton kaleko 24. zenbakian bizi ziren.

Baina Ignaziaren aztarrenik ez daagertzen Oñatiko liburuetan. Besteasko bezaiaxe, amaren sorterrian jaioote zen, bada? Elgoibarko agirietanere ez da agertzen, ordea. SantiOnaindiaren ustez arrebaren izenezbaliatzen zen Blas.

Nik ez dut Onaindiak bezain garbiikusten. Hala balitz, izan ez duenarreba baten izen-deituraz sinatuko alzituzkeen? Zergatik ez erabili JuanaBautista edo Luzia? Eta izenordearenpremiarik ere ba al zuen, bada, bestelanetarako izengoitirik erabiltzen ezzuenak? Sariketara lan bat bainogehiago bidaltzeko? Hondarribira ez alzituen, bada, bi lan bidali Blas izenez?Nik, ordea, ez dut mixterio hauargitzeko modurik izan. Dena den, hordaude Euskal-Esnalea etaEuskalerriaren alde aldizkarietanIgnazia Pradere Arrutik izenpetutakolanak.

Pradere Garona Garaiko Arginoz

herritik etorritako abizena da.

Ignazia Praderek Euskal Esnaelaaldizkarian idatzitakoaren puska.


17

Gerra ondoan ere, ordea, euskarazematen zizkien bere azalpenakAzkoitiko bere eskolumeei. Francorenirudia, berriz, inspektorea zetorreneanbakarrik jartzen zuen gelan. Eta jakina,umeei ez zien falangeko eta"movimiento"-ko dotrinarik sekulanirakatsi.

Azkoitian bizi arren, asteburueroetorri ohi zen Aizarnara. MariarenAlaben buru ere izan zen aldi batean.1972ko otsailaren 11an hil zen.

Maistratza, ia bizitza osoan,Azkoitian egin zuelako etasariketarako lanak hortik bidaltzenzituelako azkoitiartzat jotzen bada ereliburuetan, aizarnarra zen RufinaAzkue. Elizaren ondoko Kantoikoetxean, serora, sankristau etaorganista familian jaioa, 1898koabuztuaren 19an. Geroxeago eregogoan zituen jendeak Tomaxorganista eta Fermiña serora.

Lau seme-alaba izan zituztenKantoiko Maurixio Azkuek eta FermiñaLizasok. Rufinak maistra karrera eginzuen; Segundo jesuita eta Jesus apaizegin ziren. Tomax, seme zaharrena,etxean geratu zen, oinordeko.Rufina Azkuek 1928-1930 aldihorretan idatzi zuen Euskal-Esnaleaaldizkarian, emakumea eta berezoriona eta emakumea eta euskaragaiei buruz, batez ere. Saria ere gaihorietako batekin irabazi zuenDonostian, 1928an.


RUFINA AZKUE LIZASO

Rufina Azkue Azkoitiko herri-eskolako maistra izan zen iabizitza osoan.


18


bilera gerra aurrean. Maria Aristizabal,Pilar Sansinenea, Arantxa Munita etaabar bildu ziren Elbira Zipitria buruzutela.

Argia astekarian baino lehen hasizen, ordea, Pilar Lekuona Euskalerriarenalde aldizkarian idazten. Baita saririkirabazi ere, behin baino gehiagotan,Josefa Martiarenarekin batera.

Pilar Lekuona guda garaianalargundu zen. Lagunartetik eta Argia-ko berri-emaileen artetik ezagutzenzuen Anastasio Zapirainekin ezkonduzen berriro 1940an, Lezora. Lau seme-alaba izan ditu.

Baina ez guda garaiko nahigabeek,ez gerra ondoko bizimodu gogorrak etaez umeak hazi beharraren nekeek ezdiote Pilar Lekuonari idazteko

zaletasunik kendu.Laurogeitaka urterekinere urtero idatzi izan duOiartzungo aldizkarian,herriko kontu zahar etakondairari buruz,batez ere.

Oiartzunen jaio zen 1906ko apirilaren4an Pilar Lekuona Etxabeguren.Bederatzi anai-arreba izan ziren.Martin ezagunenak, euskalkulturaren eta hizkuntzaren aldeegindako lanengatik, gehienbat. JuanMari, Andoni eta Julen Lekuona idazle,poeta eta kantarien izeba da, gaineraPilar; eta garai batean kazetari ezagunaizan zen Ramon Zapirainen ama.

Eusko Alderdi Jeltzalea ez ezik,indarrean zen Oiartzunen EmakumeAbertzale Batza bere areto eta guzti.Oñatibiarrak ez zeuden geldirik, jakina.Baina Elbira Zipitria ere han joatenzitzaien igande arratsaldeetan suapiztera. Emakumeen batzokiainauguratu zen egunean Txatxon Piperriopera kantatu zuten. "Gure Elbirarenereintzak fruitu onak eman zituenOiartzunen" gogoratu ohi zuen ManuelLekuonak.

Hemen, ordea, idazle alderdiabakarrik ari gara nabarmentzen.Horretan, berriz, Pilar Lekuonanabarmendu zen, beste batzuenartean, Josefa Martiarena eta abarrenartean, astero-astero argitaratzenbaitzituen herriko kronikak Argiaastekarian. Oiartzunen, Aiako Harrian,egin zuten Argia-ko berri-emaileek ere

PILAR LEKUONA ETXABEGUREN

Manuel eta Martin Lekuona apaiz euskaltzaleen arreba da Pilar.


19

Gipuzkoarrak dira Euskal-Esnaleaeta Euskalerriaren alde aldizkarietanidazten duten emakumezko asko.Zoritxarrez, ordea, ez da agertzen zeinherritakoak diren. Hizkuntzaren aldetikBeterrirako joera dute gehienek,Donostia alderakoa alegia, "buruba","zeruba", "ogiya", "Antoniyo" eta abaridazterakoan.

Petra Belaustegi eta Maria O.Artiñano dira Euskal-Esnaleaksaritutako lehen bi emakumeak.Ametsa ipuinarekin irabazi zuenohorezko aipamena Petra Belaustegik,Donostian, 1909an. Maria O.Artiñanok, berriz, ¡Ezin aztu!ipuinarekin merezi izan zuen ohorebera.

Maria Dolores Elizondok 1910eanirabazi zuen, Maixuari lanarekin,Azkoitian. Urte horretako Euskal-Esnalea aldizkarian, ordea, ez zaigunongoa zenik adierazten.

Rosario Aikain Esnaoiak Donostianirabazi zuen, 1818an, Kalbario'koMendiya izenekoarekin.

Donostian irabazi zuen MargaritaUnzaluk ere, 1924an, Txindoki'koMarie ipuinarekin. Gaiagatik etahizkeragatik Goierrikoa dirudiMargarita Unzaluk. Urte horretakoEuskal-Esnalea aldizkarian argitaratuzuen ipuin hori.


BESTE ZENBAIT IDAZLE

Gizonezkoak nagusi badira ere, gero eta emakume

gehiago ari da idazletzan, 1930eko euskal idazleen

argazki honek adierazten duenez.


ATZERA

© Hizkuntza Politikarako Sailordetza

20

Donostian irabazi zuen JoakinaGaraialdek ere saria, emakumearenzorionari buruzko gaiarekin. Etalehengoetan nongoak direnik agertzenez bada ere, oraingo honetanTolosakoa dela adierazten zaigu. Nik,ordea, ez dut agirietan horren izenikaurkitu.

Azkenik, aipa ditzadan Rochil-ensakeltxoa elkarrekin burutu zutenBittori Arrieta -Bittoriano ote? Halaagertzen baita zenbait lekutan-,Eustakia Olaso, Josefa Aranburu,Maria Aristegieta eta KontsueloAranburu.

Dena den, oraingoz argibidegehiagorik ez badugu aurkitu ere,merezi zuten aipamen bat, bederen,Euskal-Esnalea eta Euskalerriaren aldeelkarte eta aldizkariek emakumezkoaliteraturara erakartzen egin zuten laneskergaz kontura gaitezen. Zoritxarrezgerrak eta ondoko larderiak zapuztuzuten orduan ereindako hazia.

Petra Belaustegik eta Maria O. Artiñanok Euskal-Esnalea-ren Esku-Egundiya-n idatzitakoenpuskak.


XX. MENDEAREN HASIERA · 2009. 8. 19. · ziren, beren literatur lehiaketa eta hitzaldien bidez,...

Documents

Transcript of XX. MENDEAREN HASIERA · 2009. 8. 19. · ziren, beren literatur lehiaketa eta hitzaldien bidez,...