41

Historiaurrean eta Antzin Aroantranshumantzia-bideek mendikolarreak haranetakoekin elkartzen zituzten;beraz, lurralde desberdinak lotzen zituz-ten. Bide horiek ez ziren zolatutakoak, ar-tzainak ganaduarekin behin eta berriz iga-rotzearen poderioz sortutakoak baizik.Arrazoi horregatik, ez zuten ibilbide finko-rik1.

Bizkaian, kostaldeko sakonune handiabarnealderantz sartzen da Ibaizabal etaNerbioi ibaien haranean zehar. Ondorioz,larreek garaierabertsua zutenez,hango artzainekez zuten joan-eto-rri handirik eginbehar izaten. Hainalde txikia egote-ak abereen egon-kortasunaren aldeegiten zuen, etaondorioz, artzai-nek erabilitakobideek ez dutegaur egunera arteiraun.5.1. Bizkaiko komunikabideak erromata-

rren garaianErromatarrak nagusi zirela, izugarri

garatu ziren bideak. Interes ekonomiko,politiko edo militarra zuten lekuak elkar-tzeko nahiak eraginda erabakitzen zutenerromatarrek galtzadak non egin, gero pro-betxua ateratzeko asmoz. Badirudi erroma-tarrek gehien estimatzen zituzten produk-tuak aurkitu ez zituztelako garatu zirelahain gutxi Euskal Herriaren iparraldeko

bideak, hau da, ez zuelako merezi azpiegi-tura sendoetan inbertitzea. Egia esan,Gipuzkoak eta Bizkaiak ez zuten kasik bidegarrantzitsurik, eta hiru komunikabidenagusiren artean geratu ziren.

Mendebaldetik, Pisorica-Flaviobriga bide-ak (Herrera de Pisuerga-Urdializ) Kanta-briar kostaldeko portu batekin lotzenzituen Mesetako lurrak. Ekialdetik, Tarraco-Oiasso (Tarragona-Irun) bideak penintsula-ren ipar-ekialdea egituratzen zuen. Hegoal-detik, bestalde, Asturica-Burduliga (Astor-

ga-Bordele) bideakArabako eta Nafa-rroa Behereko lu-rrak zeharkatzenzituen. Pisorica-Fla-viobriga eta Asturi-ca-Burduliga bideakinteresatzen zaizki-gu guri Bilbo alde-ko komunikabide-en aurrerakinak az-tertzeko.

Pisorica-Flavio-briga bidean milia-harriak aurkitu di-

tuzte Herrera de Pisuergan, Mena Harane-an, Enkarterrietan eta Otañesen. Balmase-dako Erdi Aroko zubiak antzina bezalajarraitzen dio erromatarren garaiko bideari.Izan ere, bide horrek Muñecas mendate-rantz jotzen zuen Zalla eta Garape udale-rriak zeharkatuz. Muñecas mendatetik Ota-ñesera jaisten zen, eta azkenik, Urdializenamaitzen zen. Bidea Ibaizabal-Nerbioiingurutik hurbil zegoenez, normala da ber-tan nolabaiteko eragina izatea: seguruenikhorregatik eraikiko zituzten gero Burgos

5. Bilbo hiriko komunikabideak

BIZKAIKO GOLKOA

Be

atr

iz A

riza

ga

eta

Se

rgio

Ma

rtín

ez

Kostaldeko sakonune handia barnealderantz sartzenda Ibaizabal eta Nerbioi ibaien haranean zehar.Beraz, abereek ez zuten batera eta bestera ibilibehar, eta nahikoa bizimodu egonkorra zuten. Hori dela eta, Bizkaian ez zen transhumantzia-

biderik finkatu.

eta Araba Kadagoa eta Nerbioi haranetanzehar Bizkaiko Golkoko kostaldearekinlotu zituzten bideak, eta horregatik egingozituzten ainguratokiak ere Bilboko itsasa-

darraren eta Somorrostrokoaren arteko kos-taldean.

Bilboko itsasadarraren inguruan biziden jendetza ikaragarria eragozpen nabar-mena da bertako arkeologia hobeto ezagu-tzeko.

Gainera, jarduera nagusiak burdina-mearen ustiaketari lotuta egongo ziren ziu-rrenik, eta jarduera horrek ez zuen lurralde-an aldaketa nabarmenik eragiten bere ingu-ruan asentamendu egonkor gutxi sortzenzituelako.

Asturica-Burduliga, ibilbideagatik bainogehiago, Bizkaiko Golkoaren kostalderainoiristen ziren bideen abiapuntu zelako dainteresgarria. Gero ikusiko dugunez, Pisori-ca-Flaviobriga bideak ere zeregin horixe berabetetzen zuen.

Bizkaiko topografia malkartsua eragoz-pen garrantzitsua izango zen lurralde hori

penintsulako barnealdearekin lotzeko.Horregatik, bideek haranen noranzkoarijarraituko zioten ahal izanez gero. Arrasto-rik ez dagoen arren, ia segurtasun osoz

esan daiteke zein zen bide horien ibilbidea,lekuan lekuko ingurune fisikoarekin batzetozelako eta Erdi Aroan eta Aro Moder-noan berriro erabiltzen hasi zirelako.

Bizkaian, Asturica-Burduliga eta Pisorica-Flaviobriga bideak Bizkaiko Golkoko kostal-dearekin lotzen zituzten bide erromatargehienak mendi-hegaletan zehar joangoziren seguruenik, gailurretako eragozpenak(haizea eta elurra) eta haranetakoak (ur-las-terrak eta lokaztiak) saihesteko. Aipaturikoeragozpen orografikoak gorabehera, bidehaien eta Bizkaiko Golkoko kostaldearenarteko komunikazioa askoz errazagoa izan-go zen Bizkaiko lurraldetik Gipuzkoakotikbaino. Lehenengoan, haran zabalek, kostal-deko sakonune handiek, Kadagoa eta Ner-bioi ibaiek Burgoserantz eta Arabarantzeratzen dituzten pasabide naturalek etaPisorica-Flaviobriga bideak lurraldearen

Arizaga Bolumburu, Beatriz; Martínez Martínez, Sergio

42

ERROMATAR KOMUNIKABIDEAK EUSKAL HERRIANB

ea

triz

Ariza

ga

eta

Se

rgio

Ma

rtín

ez

BIZKAIKO GOLKOA

FRANTZIA

GIPUZKOABIZKAIA

KANTABRIA

Pisori

ca-Fla

viobri

ga bi

dea

Asturica-Burduliga bidea

Tarr

ac

o-O

iass

o b

ide

aERRIOXA

BURGOS

NAFARROAARABA

mendebaldean nolabaiteko eragina izateaknabarmen erraztuko zuten ibilbidea. Horriesker, gaur egun dezenteko zehaztasunezberregin ditzakegu bideok.

Hego-ekialdetik, Zadorraren adarra denUrkiola ibaian zehar igaro zitekeen Bizkai-ra. Hortik aurrera, Mañaria ibaia eta Arratiaibaiaren arroa erabil zitezkeen Ibaizabale-raino. Horrela, Durangaldera heltzen ziren,eta azkenik, ibaiaren noranzkoari jarraituz,Bilboko itsasadarrera.

Hegoalderantz Nerbioi ibaian zehar iga-ro zitekeen, nolabait esateko, Nerbioi ibaiakBizkaiko Golkoko kostaldea Mesetarenmuturreraino eramaten du eta. UrduñatikZaratamora jaisten zen bidea, eta handikitsasadarrera. Erdi Aroan horixe zen Bilbo-ren eta penintsularen barnealdearen artekojoan-etorrietarako gehien erabiltzen zutenbidea.

Azkenik, Pisorica-Flaviobriga bideakmendebaldetik ahalbidetzen zuen Bizkaikobarnealderako sarbidea, Kadagoa ibaianzehar. Badirudi Balmasedan utzi egin beharizaten zutela bide nagusia, Zallara, Gueñe-sera eta Kadagoan zehar Bilbotik hurbilzegoen Zorrotzako ainguratokira joateko.

Bizkaia Mesetarekin lotzen zuten leho-rreko bide horiez gain, beste bi ere bazeu-

den, eta merezi du biei buruzko xehetasu-nak ematea, erromatarren garaian eta ErdiAroan Bizkaiko espazioaren berregiturake-tan izan zuten garrantziagatik. Bata kabo-taiako itsas bidea da eta bestea kostaldekobidea.

Bai iturri arkeologikoek bai idatzitakodokumentuek Bizkaiko Golkoan kabotaia-ko itsas bidea zegoela baieztatzen dute.Erromatarren nagusigoaren lehen urteetan,portu txikiak sortu zituzten Bizkaiko Gol-koan. Itsasontziak portu horietan geratzenziren salgaiak zamatzeko. Portu txiki ho-rien inguruan, nabigazioa eta merkataritzaerraztera bideratutako azpiegitura minimo-ak garatu ziren gero.

Egia esan, itsasoko eta ibaietako nabiga-zioa funtsezkoa izan zen erromatarrentzat.Ildo horretan, Bizkaiko Golkoko ibaiek ezzuten nabigatzeko emari egokirik, bai

ordea, itsasontziak barnealderantz era-mateko moduko estuarioak.

Ziur dakigu bideko hiru puntu nagu-siak Burduliga, Flaviobriga eta Bidasoakoestuarioa zirela, baina gainerako aingu-ratokiak kokatzea zailagoa da. Kabo-taiako bide horri laguntzeko aingurato-kiak ibai nagusien bokaleetan egongoziren seguruenik.

Kostaldeko bideak lehen aipatutakohiru portuak eta kabotaiako itsas bideaezartzearen ondorioz sortuko zituztenseguruenik. Itsasontziak atrakatzekogune nagusiak eta bigarren mailakoaklotzen zituzten lehorreko ibilbideak,denboraren poderioz, bide egonkorbilakatuko ziren. Irundik abiatuz, ibilbi-

dea Hernani, Andoain eta Zestoa ingurutikigaroko zen, eta kostatik oso hurbil zegoenlekuren batera helduko zen Bizkaian. Badi-rudi probintzia horretan ibilbidea Gipuz-koan baino barrurago heltzen zela: ziuraski, Ondarroaren hegoaldetik Ziortzara,eta handik Gernika, Errigoiti, Larrabetzu,Bilbo eta Portugaletera, Urdializen amai-tzeko.

5. Bilbo hiriko komunikabideak

43

BARRUALDETIK BIZKAIRA HELTZEN ZIREN BIDEAKERROMATARREN GARAIAN

Beatriz Arizaga eta Sergio Martínez

BIZKAIKO GOLKOA

Mendeb

aldeko b

idea

He

go

ald

eko

bid

ea

He

go

-ekia

lde

ko b

ide

a

Arra

tia ib

aia

Kadagoa ibaia

Ne

rbio

i ib

aia

Ma

ña

ria ib

aia

Ibaizabal ibaia

Beraz, Pisorica-Flaviobriga bideak eta bereadarrak, Asturica-Burduliga bidetik Bizkaikobarnealderantz zihoazen bi bideek, kabotaia-ko itsas bideak eta kostaldekoak osatzenzuten Bizkaiko lurraldeko komunikabideenoinarria erromatarren garaian. Erdi Aroanberdin-berdin jarraitu zioten eskema horri.5.2. Bilboko komunikabideak Erdi Aroan

Komunikabideek eta bidaiek garapenhandia izan zuten erromatarren garaian.Baina Erdi Aroak eskasia ekarri zien lehe-nengoei eta eragozpenak bigarrenei. ErdiAroan bidaiatzea ez zen erraza, ezta segu-rua ere. Bideen egoera orokor txarraz gain,bidaiarien joan-etorriak lapurretak-eta egi-teko aprobetxatzen zituzten gaizkileak zeu-

den. Gainera, igarotzeagatik zergak ordain-du beharrak eta ostatu gutxi egoteak arazogehiago sortarazten zizkieten bidaiatzeaerabakitzen zutenei2.

Bizkaian, lehen aipatutako eragozpeneiorografia gehitzen zitzaien, eta merkatari,erromes edo beste edozein bidaiarirentzatbenetan latza zen bertatik igarotzea.

Penintsularen iparraldeko bide nagusiakBilbo baino dezente hegoalderago egonziren XIII. mendera arte. Pirinioak Irundiknahiz Orreagatik zeharkatu ondoren, Gas-teiztik edo Iruñetik penintsularen barneal-dera zihoan bidea zen garrantzitsuena.Gero, Mirandan edo Logroñon bat egitenzuen Ebroren sakonuneari Mediterraneo-rantz jarraitzen zion ardatzarekin. Bidehorren tarte bat Santiago-bidean zegoen.Izan ere, Santiago-bidea Kantabriar mendi-katearen hegoaldetik zihoan, Duerokoharanera arteko eremu osoa taxutuz. San-tiago-bidea Bizkaiko Golkoko kostaldeare-kin lotzen zuten bideak bigarren mailakoakziren, kostaldea erabat baztertutako lekuazen eta.

Baina XIII. mendean kostaldea aintzathartzen hasi ziren. Gaztelako merkataritzagorantz zihoan eta esportazioen abiapun-tutzat hartu zuten. Kostaldeko hiribilduekbaztertuta egoteari utzi zioten eta Gazte-lak eta Frantziako, Flandeseko eta Ingala-terrako Atlantikoko portuek osatutakoardatzaren erdian kokatu ziren. Bilbo

Arizaga Bolumburu, Beatriz; Martínez Martínez, Sergio

44

KABOTAIAKO ITSAS BIDEA ETA KOSTALDEKO LEHORREKO BIDEA ERROMATARREN GARAIAN

Be

atr

iz A

riza

ga

eta

Se

rgio

Ma

rtín

ez

BIZKAIKO GOLKOA

KANTABRIA

Kabotaiako itsas bidea

Kostaldeko lehorreko bidea

Flaviobriga(Urdializ)

Oiasso(Irun)

Burduliga(Bordele)

BIZKAIAGIPUZKOA

FRANTZIA

ingurua pobrea zen, eta isurialdeen bana-lerroaren ondoan zegoen. Horregatik, bil-botarrentzat funtsezkoa zen barrukolurraldeekin, Bureba, Errioxa eta Dueroibaiaren arroarekin, komunikabide onakizatea.

Lurralde lau horietan, nekazaritza- etaabeltzaintza-produkzioa handia zen oso,eta merkataritza oparoa. Bertan zeudenGaztelako erreinuko hiririk garrantzitsue-netako batzuk ere. Beraz, oinarri-oinarriz-koak ziren Bilboko eta kostaldeko besteportu batzuetako merkataritza- eta hirigin-tza-garapena ziurtatzeko3.

Egoera berri horretan, Gaztelako pro-duktuak (batez ere artilea) esportatzekoabiapuntutzat hartzeko moduko zenbaitezaugarri zituen Bilbok, baina abantailahoriek ez ziren erabakigarriak, ezta gutxia-gorik ere. Bilbo babestutako portua zen,baina ez bakarra. Santander, Laredo etaGernikako portuek Bilbokoaren antzekobaldintzak edo agian hobeak eskaintzenzituzten.

Bestalde, Bilbora joateko Kantabriarairisteko baino garaiera txikiagoak gainditubehar ziren (Tornos mendatekoa izan ezik),baina bidea bihurriagoa zen. Azkenik, Ibai-zabal, Nerbioi eta Kadagoa haranen elkar-gune izatea Bilbok berak sortutako aldekofaktorea zen.

Azkenik, haran horietan zehar igaro-tzen ziren bideen elkargune bihurtu zenBilbo, berak erakarri zituelako bai dekretubidez (1310ean gertatu zen bezala) edotabere indar ekonomikoaren eraginez (Kada-goa Zorrotzan ibairatzen da, ez Bilbon;hiriak aldarazi zuen bidearen norabidenaturala).

Beraz, baztertu egin behar da Bilbo Gaz-telako produktuak esportatzeko portu bal-dintza naturalengatik bihurtu zela dioenikuspegia; Bilbok ekinaren ekinez eta eten-gabe saiatuz lortu zuen aldarrikatzen due-na.

Lehorreko bideakErromatarren garaian bezala, Bilbok hiru

bide zituen penintsularen barnealdera iris-teko: mendebaldekoa (Balmasedatik), ekial-dekoa (Durango eta Gasteiztik) eta erdikoa(Urduñatik)4.

Mendebaldeko bidea Kadagoa harane-an hasten zen. Kadagoa harana oso estuazen eta Balmasedara eramaten zuen, 1199edo 1200. urtean fundatutako Enkarterrie-tako hirira. Handik hego-ekialderantzjarraitzen zuen Mena haranean zehar, eta740 metroko garaierako El Cabrio menda-tea gainditu ondoren, Bercedora iristenzen. Gero, iparraldetik hegoalderakonoranzkoari jarraituz, Medina de Pomarre-ra heltzen zen. Tesla mendizerra Hocinos-tik zeharkatu eta Villaltako paramoak igoeta gero, 1.000 metrotik gorako garaieran,Burebaren mendebaldeko muturrera iris-ten zen. Medina de Pomarrera joateko hur-bileko beste bide bat Kadagoa mendateagainditu eta Castrobarto herritik igarotzenzuena zen. Gero, Medinatik aurrera Tres-paderne eta Oña herrietatik jarraitzenzuen, La Horadada haizpitartean zehar,Burebaraino. Behin Burebara iritsi eta gero,Burgoserainoko bideak ez zuen zailtasunberezirik.

Bide horrek abantaila bat zuen Burgostikabiatu behar zutenentzat: Bilbora nahizSantanderrera edo Laredora joateko baliozuela Tornos mendatetik (920 m), Bercedo-tik, edo Espinosa de los Monteros eta LasEstacas de Truebatik (1.154 m). Esanakesan, makina bat arazo sortu ohi ziren bidehorretan: hasierako ibilbidean, Hocinoskopasabidean, Ebro ibaiaren urek gainezkaegiten zuten maiz eta Villaltako paramoak,berriz, hain leku garaiak izanik, elurrezestalita egoten ziren ia negu osoan. Bazenbeste aukera bat ere: Trespaderne eta Oña-tik zihoan bidea hartu eta, Villaltara joanbehar izan gabe, zuzenean Burebako erdi-gunera iristea. Baina eragozpen nagusia LaHoradada haizpitarte ikusgarria igarotzea

5. Bilbo hiriko komunikabideak

45

Arizaga Bolumburu, Beatriz; Martínez Martínez, Sergio

46

Erdi Aroan Bilbo eta barrualdeko lurrak lotzen zituzten bideak

Beatriz Arizaga eta Sergio Martínez

Gasteiz

Miranda de Ebro

Puentelarrá

Medina de Pomar

Trespaderne

Oña

Pancorbo

Burgos

Logroño

Otxandio

Durango

Bilbo

Balmaseda

Villasanade Mena

Urduña

Las Mazorrasmendatea (1.000 m)

Urduñakomendatea

(900 m)

Urkiolako mendatea

(713 m)Kadagoa mendatea

Los Hocinos

La Bureba

Castrobarto

Bercedo

Berberana

Ameyugo

Kadagoa ibaia

Ne

rbio

i ib

aia

Ibaizabal ibaia

Ebro ibaia

El Cabrío mendatea (740 m)

BIZKAIKO GOLKOA

zen, askotan itxita egoten baitzen hormakamiltzen zirelako.

Beraz, mendebaldeko bideak Burebarabizkor iristeko aukera eskaintzen zuenarren, zailtasun ugari ere bazituen, etaberaz, hobe zen Mesetarako joan-etorrietanbide nagusitzat ez erabiltzea.

Hiru bide nagusi horien artean ekialde-koa zen Bilboko portuko merkataritza-tra-fikoarekin zerikusia zuten merkatari etasalgaien joan-etorrietarako gutxien erabil-tzen zutena. Bilbotik ekialdeko bidera iris-teko bi modu zeuden. Lehenengoa Ibenierrebaletik igarotzen zen, eta handik ekial-derantz egiten zen Ibaizabal haraneanzehar, bai itsasadarra eskuinaldetik baiUribarri zeharkatuz. Bilboko bigarren abia-puntua San Anton zubia zen. Urduñakobidetik Goiko Bentaraino zihoan, eta hanBasaurirantz egiten zuen, Ibaizabalen ibil-bideari jarraituz. Bi bideak elkartu ondo-ren, ibai ondokoak bizkor asko eramatenzituen bidaiariak Durango hiribilduraino.Handik aurrerako bidea zailagoa zen,Urkiolako mendatea (713 m), oso malkar-tsua izateaz gain galtzada erabat eskasazuena, gainditu behar baitzuten. Mendateikusgarri hura pasatu eta gero, bideaOtxandioraino jaisten zen pixkanaka-pix-kanaka. Otxandio aldean bihurguneak zeu-denez, bidea nekezagoa zen berriro. Han-dik Legutianora eta, azkenik, Gasteizerajoaten zen.

Bukatzeko, erdiko bidea zegoen, ErdiAroan bilbotarren artean estimaziorik han-diena zuena. Baina era berean, hantxe zego-en oztoporik handiena ere: Urduñako men-datea. San Anton zubia zeharkatu ondoren,bideak Ollargandik egiten zuen aurrera.Nerbioi ibaiaren ibilbideari jarraitzen zion,baina uholdeen arriskua saihesteko modu-ko garaieran, badaezpada ere. Ibai horrenharanean zehar Urduñara iristen zen, etahan, 600 metroko desnibela zuen kareha-rrizko horma ikusgarriari egin behar izatenzioten aurre bidaiariek. Urduñatik gailurre-

raino 7 kilometroko bidezidorra zegoen, etabihurgune kontaezinak nahiz etengabekoaldapak igaro ondoren, piztiak eta gizakiakleher eginda iristen ziren. Mendatearenamaieran, 900 metroko garaieran, bidaiakooztoporik handiena gaindituta zegoen,jadanik. Mendatetik mesetara jaistea osoerraza zen, eta bizkor iristen ziren Losaharanean 600 bat metrora zegoen Berberanaherrira. Bideak hegoalderantz jarraitzenzuen Puentelarráraino. Han Ebro ibaiazeharkatu eta Pancorboko zintzurrarensarreran zegoen Ameyugora iristen zen.Pancorboko zintzurra igaro ondoren, Gaz-telarako bide nagusiarekin egiten zuen bat,Bureba zeharkatuz, eta Errioxako bideare-kin ere bai.

Urduñako mendatea joan-etorrietarakooztopo ikaragarria zen arren, huraxe zutenbidaiako ia zailtasun bakarra, gainontzekoibilbidea inolako arriskurik gabeko maldaleunek osatzen zuten eta. Dena den, Urdu-ñako mendatea aukeratzea bilbotarrensetakeriaren emaitza besterik ez zen izan,biderik zuzenena aurkitu nahi baitzutenkosta ahala kosta. 10 kilometroko itzulin-gurua eginez, askoz irtenbide errazagoakzituzten: esate baterako, Untzako pasabi-dea.

Gaztelarakoez gain, Bilbok bazituenbide gehiago ere Bizkaiko beste hiribildubatzuetara eta mendebaldeko nahiz ekial-deko lurralde mugakideetara heltzeko. Bil-botik Bermeora, Balmaseda-Bilbo-Bermeoeta Urduña-Bilbo-Bermeo errege-bideenazken atala zegoen. Kontrako noranzkoan,Otxandio-Durango-Bermeo-Bilbo errege-bidearen azken atala zen.

Plentziarekin lotzen zuten bi bide ereabiatzen ziren Bilbotik: batek Urduña-Bil-bo-Bermeo bideari jarraitzen zion Mungia-raino, eta handik Plentziara heltzen zen.Bestea mendebalderago zegoen, itsasada-rreko eskuin ertzetik oso hurbil. Azkenik,beste bide batek Nerbioiko hiria eta Portu-galete lotzen zituen.

5. Bilbo hiriko komunikabideak

47

Mendebaldeko eta ekialdeko lurraldemugakideei zegokienez, bi bide nagusi zeu-den. Horietako bat azken aipatu dugunazen, eta Barakaldotik eta PortugaletetikUrdializeraino (Kantabria) zihoan. Bigarre-na, Bilbotik atera eta Durangotik eta Ermu-tik igaro ondoren, Eibarrera (Gipuzkoa)iristen zen.

Bideen ibilbidea ez zen ia batere aldatuErdi Aroan, baina hori ulertzekoa da. Bide-ek hiriak lotzen zituzten, eta hirietatik sal-gaiak igarotzen zirenez, diru-iturri zirenzubi-sari eta bide-sariak kobratzen zituzte-nentzat. Dena den, aldaketak ohikoak ezziren arren, badira hainbat salbuespenere5. Hiribilduak sortu bezain laster, ingu-ruetan bideak eratzen zituzten. Halaxegertatu zen, besteak beste, Areatzan, Bilbo-tik eta Bermeotik Gasteizera eraman beha-rreko salgaiak handik igarotzea lortu bai-tzuten. Baina adibiderik adierazgarrienaBilboko birfundazioa dugu, 1310ean. Biga-rren hiri-gutun horrek zioenez, UrduñatikBermeorako bideak Bilbotik igaro beharzuen, eta ez beste inondik. Horrela, sal-gaiak Bilbon zamatuz aurreratzen zirenbidaia-egunek Bermeoren gainbehera etaBilboren goraldia eragin zuten, azkar askoeragin ere.

Bideak egoera onean zaintzea eraikitzeabezain garrantzitsua zen. Zoruaren bal-dintza txarrengatik joan-etorrietarako era-gozpen ziren bideak baztertuta uztenzituzten batzuetan. Erdi Aroko Bizkaikobide gehienak lurrezkoak ziren, eta euriaegiten zuenean maiz hondatzen ziren uhol-deengatik. Dudarik gabe, euria zen bidaia-rien etsai nagusia, ibilbidea oztopatzenzuten zulo handiak sortzen baitziren lurre-an. Zubietan ere urek maiz egiten zutengainezka, eta ondorioz, konpondu artebidea itxita egoten zen hainbatetan. XV.mendera arte zubiak egurrezkoak zirenez,arazoak handitu baino ez ziren egiten.Askotan, bidaiariek ibi naturalak erabilibehar izaten zituzten ibaiak zeharkatzeko,

eta horrela, izugarri aurrezten zuten mate-rialetan eta lanean. XV. mendean merkata-ritza-fluxua handitu zenean, zorrotzagoegin zitzaion aurre ibaiak igarotzeko arazo-ari, eta azterlanak ere gauzatu zituztenleku jakin batzuetan zubiak eraikitzeakomeni zen ikusteko6.

Batzuetan, bi harri-ilara ezartzen zi-tuzten bide-ertzetan, eta bideari sare-itxura ematen zioten zeharkako beste ba-tzuk ateratzen ziren haietatik. Tartekoeremua harkoskorrez betetzen zuten, eta

lurra sendoagoa eta iraunkorragoa izanzedin. Dena den, ondo zolatutako bideakgehiago izan ziren salbuespena araua bai-no7. Bizkaiko Foru Zaharreko CCX. atala-ren (1452) bidez, bideen materialen ingu-ruko ezaugarriak eta mantentze-lanakarautu zituzten. Errege-bideek, oro har,hamabi oineko zabalera izan behar zutela,eta bihurguneetan hogei oinekoa, agin-tzen zuen arauak. Era berean, Foru Zaha-rrak debekatu egiten zuen norbanakoekbideak estutzea espazio publiko horiezjabetu eta komeni zitzaienerako erabiltze-ko.

Foru Berriak (1526) bideen egoerak sor-tzen zuen kezka jaso eta indar handiagoa

Arizaga Bolumburu, Beatriz; Martínez Martínez, Sergio

48

BILBO ETA INGURUKO HIRIBILDUAKLOTZEN ZITUZTEN BIDEAK

Beatriz Arizaga eta Sergio MartínezUrduña

Balmaseda

Plentzia

Otxandio

Eibarrerantz

Urdializerantz

BIZKAIKO GOLKOA

eman zion: “en Vizcaya hay extrema necesidaddel reparo de caminos, por ser muy fragosos, y latierra muy lluviosa, y muy fragosa de andar...”.Dirudienez, Foru Zaharrak ezarritakohamabi oineko zabalera orokorraren ordez,hogei oinekoa finkatu zuten. Horrek zeri-kusi zuzena zuen, nonbait, XV. mendeanmerkataritzako joan-etorriak ugaritu etagurdiak gero eta gehiago erabiltzen hasiizanarekin. Foru Berriak honakoa ere agin-tzen zuen: bideak egoki egon zitezen, herribakoitzeko eliztarrek beren jurisdikziokoerrege-bideak ikuskatu behar zituztelakasuan kasuko konponketak egiteko etakonponketa horien gutxi gorabeherako kos-tua zehazteko.

XV. mendearen amaieran, Urduñakobidea (Mesetarako bide nagusia), Balma-sedakoa (bigarren garrantzitsuena) etaUrkiolako mendatea zeharkatzen zuenDurangoko bidea konpontzeari ekin zio-ten. Hiru bideak goitik behera konponduzituzten, eta azterketa tekniko ugari egi-nez eta behar beste diru ordainduz. Jaure-rriko bizimodurako bideak egoera oneanmantentzeak zuen garrantzia ikusirik,merezi zuen halako dirutza handia gasta-tzea.Ibai-bideak

Bizkaiko ibaien emari eskasak erabil-gaitz egiten zituen nabigaziorako, bokalee-tan eratzen ziren itsasadarretan izan ezik.Ez zuen merezi salgaiak ibai bizi estu haie-tan gora txalupa txikietan garraiatzen saia-tzea, sekulako lana zen eta. Bizkaiko ibaieiegurraren garraioaren bidez atera zitzaienprobetxurik handiena: basoetatik portueta-ra edo eskatzen zuten herrietara eramatenzuten. Dena den, ibaien emaria errotarriakedo burdinoletako hauspo eta mailuakmugiarazteko ere erabili behar zutenez, las-ter ezinezko bihurtu zen egurra garraiatzeaere.

Bizkaian erabil zitezkeen ibai-ibilgubakarrak Bilboko eta Gernikako itsasada-

rrak ziren, eta horietan ere egokitzapen-lanak egin behar izaten zituzten etengabe.Itsasadarren ertzetan zeuden hiribildueta-ko ordenantzek xedapen ugari ezarrizituzten ibilguak garbi edukitzeko etanabigaziorako oztoporik ez izateko. Bainaantza denez, araudiok ez ziren zuzen bete.1490ean beste ordenantza bat ezarri zu-ten Bilbon. Kontzejuak itsasadarrekohondakinak garbitzea, eta behin garbitueta gero, berriro pilatzen ez uzteko aginduzuen. Zigor gogorrak jarri zituen orde-nantzak betetzen ez zituztenentzat. Xeda-pen horren osagarri, ordenantza betearaz-teaz eta itsasadarra garbi egoteaz ardura-tuko ziren bi lagun kontratatu zituen kon-tzejuak8.

Hala eta guztiz ere, Bilboko itsasadarre-an hondakinak pilatzen ziren, eta horrekizugarri oztopatzen zuen nabigazioa. Hala-ko arazo handia zutenez, buiak jartzea era-baki zuten, itsasontziak bokalean errazagosar zitezen.

5. Bilbo hiriko komunikabideak

49

ERDI AROKO GALTZADABeatriz Arizaga eta Sergio Martínez

Galtzada-ertzak

Harkoskorrak

Erretikuluak

1502an, Bilboko itsasadarreko barra gar-bitzeko proiektua egin zuten, Gresalsuibaiaren isurketen ondorioz gero eta zaila-goa zelako hura saihestea. Proposatu zenirtenbidea ibaiaren ibilgua zuzenean itsaso-rantz bideratzea zen, eta horretarako, lanikaragarriak egin behar ziren9. Kontua da,isurketa naturalengatik edo gizakien jar-duerengatik, Bilboko itsasadarrean nabiga-tzeko oztopo handiak zeudela, eta oztopohoriek kontzejuaren etengabeko arretaeskatzen zutela.Itsas bideak

Bizkaian, ibai-bideek ez bezala, itsasbideek lehen mailako komunikabide-sareaosatzen zuten.

XIV eta XV. Mendeetan, Bizkaiko Gol-koa portu askoren garapenaren lekukoizan zen. Bizkaian Portugalete, Bilbo,Plentzia, Bermeo, Gernika, Lekeitio etaOndarroako portuak zeuden. BizkaikoGolkoaren kostalde gogorra egokitzekozailtasunak ez ziren oztopo izan Bizkaikoherri txiki horietan itsasontzien sartu-irte-nak eta salgaien zama-lanak erraztekokaiak, moilak eta harri-lubetak eraikitze-ko. Itsasoak askotan hondatzen zuen hain-bat urtetako lana, baina portuetako biztan-leak berriro hasten ziren ekinean, inola ereetsi gabe10.

Bilbotarrek portua baldintza onetanmantentzeko egindako etengabeko ahalegi-nei esker, merkataritzan aukera guztiakgaratu ahal izan zituzten, bestela mugahandiak izango zituzten eta.

Bilboko portua oso segurua zen, eta itsa-sontziek inolako arriskurik gabe emanzezaketen negua. Baina hara iristeko hain-bat oztopo gainditu behar zituzten, halanola, Portugaleteko barra, Axpeko bihur-gunea eta Olabeagako “txurroak”. Horre-gatik, kaiak egokitzeko eta itsasadarra gar-bitzeko lanak behar-beharrezkoak izanziren, eta ardo zuri, fruta, olio, gatz eta bes-te hainbat produkturen salmentaren eta

unean uneko beharren arabera ezarritako“matxura-zergen” bitartez ordaindu zituz-ten11.

Hasieran, Bilboko itsasadarreko kaieta-tik esparrurik hurbilenera jotzen zuten, hauda, kostaldera. Baina gero penintsula osoraeta Europako Atlantikoko eta Mediterrane-oko kostaldeetara zabaldu zuten jarduera-esparrua, eta XVI. mendetik aurrera konti-nente berrira.5.3. Bilbo eta inguruko eremuak

Komunikabide luzeak, batik bat Gaztela-rako bideak, funtsezkoak ziren bilbota-rrentzat, baina inguruetako joan-etorrieta-rako bideek ere berebiziko garrantziazuten, kontuan hartu behar baita Bilbok,Erdi Aroko hiri guztiek bezala, harremanestua zuela harresiz kanpoko eremuarekineta bere landa-barrutiarekin.

XV. mendearen erdia aldera, hiribildua-ren inguruko bide-sarea oso ondo eratutazegoen. Iparraldetik hasita, lehenengobidea Askaora, San Nikolasera eta Areatza-ra eramaten zuena zen. Hain zuzen, Area-tzan kokatu zuten hiribilduaren zabalgu-nea 1483tik aurrera. Artekalera zuzen-zuze-nean iristen zen Zamudioko atea zen bidea-ren abiapuntua. Ate horretatik abiatzen zenhiria Zamudiorekin lotzen zuen (eta handikMungia, Bermeo, Plentzia eta Gernikare-kin) eta ateari izena ematen zion Zamudio-tarren bidea.

Ekialderantz bi bide zituen hiriak. Lehe-nengoa San Anton elizaren ingurutik abia-tzen zen, eta Zabalbidera eta Begoñara iris-ten zen. Bigarrena itsasadarraren eskuinal-detik Durangora zihoan errege-bidearenatala zen, eta hiria Ibeni errebalarekin lo-tzen zuen.

Azkenik, hego-ekialderantz, San Antonzubiak harresiaren barnealdea “zubiarenbeste aldean” zegoen errebalarekin lotzenzuen, hau da, gaur egungo Bilbo Zaharra-rekin. Gune hori Urduñako bidearenhasiera eta Durangoko bidearen abiapun-

Arizaga Bolumburu, Beatriz; Martínez Martínez, Sergio

50

tuetako bat ere bazen. Erdi Aroan egungoBilbo Zaharra zen hiriko lekurik biziena,hiritar, animalia eta gurdi gehien biltzenzituena.

Horregatik, San Anton zubia baldintzaonetan edukitzea Bilboko kontzejuarenetengabeko kezka izan zen, Ibaizabal ibaia-

5. Bilbo hiriko komunikabideak

51

BILBO ETA INGURUKO EREMUAKLOTZEN ZITUZTEN BIDEAK

Beatriz Arizaga eta Sergio Martínez

BegoñaraZamudiora

Bilb

oko

itsasa

da

rra

San Nikolas

Zabalbide

Ibeni

Zubiaren

beste aldera

BIZKAIKO GOLKOA

Plentzia

Portugalete

Bilbo

Bermeo

Gernika

Lekeitio

Ondarroa

Arizaga eta Martínez

Bilboko itsasadarra

BIZKAIKO ITSASADAR NABIGAGARRIAKETA PORTU NAGUSIAK ERDI AROAN

ren uholde sarriek hondatzen zuteneanhiriko ekonomia-jarduera guztietan sortzenbaitziren gorabeherak.

Gernikako itsasadarra

Oharrak1. Antzin Aroko Bizkaiko komunikabideak aztertzeko, ondorengo lanean oinarritu gara batez ere:Esteban Delgado, M.: El País Vasco Atlántico en época romana. Op. cit. 55-140 orr.2. Ikus Arizaga, García de Cortázar, Ríos, Del Val: Vizcaya en la Edad Media. II. liburukia. Op. cit. 193-218 orr.3. García Merino, L.V.: La formación de una ciudad industrial... Op. cit. 206 or.4. Bilbon Erdi Aroan zeuden lehorreko komunikabideen ibilbidea ezagutzeko bi lan hauetan oina-rritu gara: Arizaga, García de Cortázar, Ríos eta Del Val: Vizcaya en la Edad Media. II. liburukia. Op.cit. 193-212 orr. eta García Merino, L.V.: La formación de una ciudad industrial... Op. cit. 207-220 orr.5. Ikus Arizaga, García de Cortázar, Ríos, Del Val: Vizcaya en la Edad Media. II. liburukia. Op. cit. 205-206 orr.6. Horixe gertatu zen 1495ean, Errege-erregina Katolikoek Bizkaiko epaile egoiliar Loarte lizentzia-tuari gutuna bidali ziotenean Durangoko merindadean zubiak eraikitzeko beharrari buruzko azter-

keta egiteko aginduz. A.G.S.-R.G.S., 1495, I, 213 fol. Arizaga, García de Cortázar, Ríos eta Del Val:Vizcaya en la Edad Media. II. liburukia. Op. cit. 195 or.7. Arizaga, García de Cortázar, Ríos, Del Val: Vizcaya en la Edad Media. II. liburukia. Op. cit. 194 or.8. Arizaga, García de Cortázar, Ríos, Del Val: Vizcaya en la Edad Media. II. liburukia. Op. cit. 212-214orr.9. Labayru, E.: Historia General del Señorío de Vizcaya. IV. liburukia. Op. cit. 634-635 orr.10. Ciriquiain-Gaiztarro, M.: Los puertos marítimos del País Vasco. Op. cit. 6 or.11. Guiard, T.: Historia del Consulado y Casa de Contratación de la villa de Bilbao. Lehen edizioaren fak-simileko kopia. La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbo, 1972. I. Sarrera, XCIII-XCIV orr.

Arizaga Bolumburu, Beatriz; Martínez Martínez, Sergio

52