Antonio Zavala

Udarregi bertsolaria

I ., ¡

I

Udarregi bertsolaria

Auspoa Liburutegia 56

SENDOA ARGITALDARIA

U galdetxo auzoa Tels. (943) 49 35 51 - 49 35 52 - 49 35 53

Fax (943) 49 35 48 20180 OlARTZUN (Gipuzkoa)

Antonio Zavala

Udarregi bertsolaria

(Bigarren argitalpena)

Auspoa Liburutegia (1994)

© SENDOA ARGITALDARIA Fotokonposaketa eta inprlmaketa: ITXAROPENA, S.A., Zarautz ISBN: 84-89080-12-7 Legezko Gordatlu: S.S. 1.156/94

Bigarren argitalpenarentzat

oar batzuk

Udarregi bertsolariaren bizitza eta bertsoak biga­rren aldiz eskeintzen dizkiogu Euskal-Erriari.

Leenengo argitalpena 1966-an prestatu gen­duan. Urte artan Usurbilko erriak omenaldi bikaiña egin zion bere bertsolari ospetsu oni, eta guk ere geren aletxo orrekin lagundu nai izan genduan.

Bañan 1966-ko liburu ori, Auspoa-ren 56-garren zenbakia, aspaldi agortuta zegoan. Orain, ordea, ostera ere argitara emateko egokiera parega­bea etorri zaigu: Udarregi il zala aurki beteko dirala eun urte; 1995-eko urriaren 2-an, ain zuzen; eta aldi ontan ere, arrazoizkoa danez, Usurbildarrak aundikiro onratu nai dutela Udarregiren izena. Guk, berriz, zer oberik egin genezake aren bizitza eta bertsoak berriro plazaratzea baiño?

Bigarren argitaraldi onek, olakoetan oi danez, leenengoarekin alde pixka bat badu. Batetik, oke­rrak zuzendu egin dira; eta, bestetik, bertso eta argibide berriak erantsi; 1966-ko liburu ura kalera­tu ezkeroztik eskuratu ditugunak, alegia. Erderaz esaten danez, edición corregida y aumentada degu, beraz, bigarrengo au; zuzendua eta geitua edo orre­lako zerbait esan bearko genduke euskeraz.

7

Ala ere, 1966-ko argitalpena al dan neurrian errespetatu nai izan degu. Adibidez, orduko orto­grafia utzi degu, ezer ikutu edo aldatu gabe.

Gertaerak kontatzen edo-ta adierazpenak egiten ari gerala ere, irakurlea bereala oartuko danez, 1966-ko urte edo garai artan sartzen gera; ez gaur­koan. Gaurkotu nairik asi ezkero, idazkera erabat aldatu bearra zegoan, izan ere; eta bere artan uztea obe zala pentsatu degu.

Leenengo argitaraldi artatik bigarrengo ontara ia ogei ta amar urte 19aro diran ezkero, gure orduko berri-emale asko eta asko mundu ontatik joanak ditugu. Olakoei beren izenaren ondotik zana itza eranstea ongi legoke noski; bañan bere arriskua badu orrek ere. Batzuek zer egin duten, bizi diran edo il diran alegia, ez baitakigu; eta ortan deskuida­tzea, gauza tristea ez-ezik, mingarria ere izango litza­ke. Ala, eranskin ori gabe idatzi ditugu izen guziak.

Udarregiren argazkirik, guk dakigularik beintzat, ez da iñun agertu. Bañan aren marrazki edo carica­tura bat Donostiko El thun thun aldizkarian arkitu degu. Urrengo orrialdeetan ikusiko du irakurleak.

Bañan aren antza ondo gordetzen al du? Galde­ra orri ezin genezaioke zuzenean baiezkorik emano Bañan Otañotarren marrazkiak ere aldizkari ortan agertu ziran, eta beraien argazkiak ere baditugu. Biak alkarrekin konparatuz, berriz, marrazkilariak bere lana txintxo eta lelal egin zuala ikusten degu. Berdin izango da, beraz, Udarregirekin ere.

Ez det uste irakurleak beste argibiderik bear dua­nik, liburu au irakurtzen asteko. Orrialde auetan murgilduz une atsegiñak igaro ditzala opa diogu.

A. Z.

8

Itzaurrea

Beti bezela, bi berri-emale izan ditugu Udarregi­ren bertso-bilduma au osatzeko: bertso-pape­

rak eta erria.

Udarregik, gero zeatzago adieraziko degunez, etzekian ez irakurtzen eta ez idazten. Bañan, ber­tsoak paperetan jarri nai zituanean, erriko organis­tak egiten zion sekretariotza. Onela, iñork uste baño paper geiago argitaratu zituan.

Paper oietako batzuk, irakurleak ikusiko dua­nez, Udarregiren izenarekin atera ziran; beste batzuk, ordea, izenik gabe.

Bañan Usurbil, Aginaga eta Igeldo inguruko zaa­rrak oraindik ere oroitzen ziran alako gaiari bertso­ak jarri zizkiola Udarregik, eta bai bertso banaka batzuk gogoan gorde ere. Eta bertso auetatik atera al izan degu gure artxiboan egillearen izenik gabeko zenbait kanta-paper Udarregirenak zirala.

Beste batzuetan, berriz, erriak bertsoren batzuk eman arren, guk ez degu kanta-papera iñun ere arkitu. Alakoetan, erriaren aotik jasotako bertso pizar oiek eskeintzen ditugu, sailla ezin osatuz penaz gelditzen geralarik noski.

Esan bearrik ez dago, aotik aorako bertsoak eta gertaera guziak erriari zor dizkiogula.

9

Erriarengandik jasotze-lan ontan, alegin guztian lagundu digu Usurbilko Felix Aizpuruak. Liburu ontako bertso asko etziran bestela jasoko. Eskerrik beroenak, biotz-biotzez.

Erriz-erri bertsotan maiz samar ibiltzen zan Udarregi. San Tomasetan Donostirakoa jakiña zuan. Baita euskal festa guzietara ere. Ala ageri da garai artako euskal errebistetan.

Plazan bertsoak kantatzeko eta paperetan jartze­ko gauza zan, beraz. Bertsolari osoa, alegia, bertso­laritzaren bi alderdiak berekin zituana.

Gure zaarren iritzian, euskal bertsolaririk one­netako bat izan zan: Pernando, Xenpelar, Pello Errota. Otañotarrak, Txirrita eta abar jartzen ditu­gun mailla berean leku eman bear zaiona.

Onela dan ala ez, irakurleak bere buruz juzkatuko du orain, esku artean daukan bilduma onen bidez.

10

Poetas Va.scongadQs

Juan Jose Alkain Iruretagoiena( 1 )

J uan Jose Alkain Iruretagoiena, Udarregi bertso­laria alegia, 1829 urteko urriaren lenengo egu­

nean jaio zan, Aiako errian, Uztaeta-buru base­rrian, goizeko seietan.(2)

Gurasoak, Juan Migel eta Frantziska Inazia, aia­rrak biak ere, izan zituan.

Aitaren aldeko aiton-amonak: Juan Bautista eta Maria Ana Josefa Lizaso, asteasuarrak.

Amaren aldekoak: Juan Manuel eta Maria Jose­fa Eguzkiza, aiarrak.

Egun berean bataiatu zuten. Juan Inazio Irure­tagoiena eta Maria Josefa Lizaso izan ziran aita eta ama-pontekoak. Azken au, Josefa Antonia Alkain­en ordezkari bezela.

Aitaren anai bat, Jose Migel, Aiako Irureta-andia baserrian bizi zan ezkonduta. Beste bat, berriz, Jose Inazio, aurrena Irureta-goienan eta gero Iturzaetan. Biak ere ondorengorik bazuten; eta, Irureta-goienan beintzat, urte askotan segitu zuan Alkaindarren jatorriak, Udarregiren lengusu propioak alegia.

Lau senide izan ziran: Manuel Jose, 1824-X-22-an jaioa; Maria Josefa, 1827-VlII-27-an: gure Juan Jose, irugarrena; eta Jose Maria, 1831-XII-4-an.

13

Guziak UZtaeta-buru baserrian jaio ziran, Maria Josefa izan ezik. Au Pillas oro baserrian etorri zan mundu ontara. Familia, beraz, lenengo Uztaeta­burun, gero Pillasoron, eta ostera Uztaeta-burun bizi izan zan. Bi baserriak alkarrengandik urbil samar daude.

Arreba bakar ori, Maria Josefa, goizeko ordubie­tan jaio zan. Egun berean elizara eraman eta bataiatu zuten. Bañan il ere egun berean egin zan.

Udarregik iru urte zituala, 1832-ko azaroaren 10-ean, konfirmazioak izan ziran Aian. Ortarako, garai artan Gipuzkoako zati aundi bat berari zego­kionez, Iruñeko obispoa etorri zan: Sebero Andriani jauna, alegia. Azkeneko konfirmazioak 1819 urtean izanak baitziran, aldi ontan seireun eta emeretzi kristau bildu omen ziran sakramentu ori artzera. Aiako ballara guzietatik etorriko ziran. Udarregi ere orduan konfirmatu zan. Baita bere bi anaiak ere: Manuel Jose eta Jose Mari.

Onek zera esan nai du: iru urte beintzat igaro zituala Udarregik bere jaioterrian. Zein urtetan ez dakigula, bañan bera oso gaztea zala, famili guzia Usurbilko Udarregi baserrira aldatu baitzan bizi izatera. Txikitandik baserri ontan bizi izan ez balitz, etzioten Udarregi izenordea erantsiko.

Irakurleak jakingo duanez, ori bera gertatu zitzaion Txirritari ere. Au Ernaniko Latze-zar base­rrian jaioa zan; bañan Txirrita izenordea ezarri zio­ten, familia Errenteriko baserri ontara aldatu zala­ko, eta berak bere burua andik ezagutarazi zualako.

Udarregi baserria, Usurbildik Aginagara kamioz goazela, eskubitara dago, mendi-kaxko baten gaiñean.

Gaur egunean ez da baserri ortan Udarregiren familikorik iñor bizi; zein urtetan ez dakigula, Arti­kula-aundi baserrira aldatu baitziran.

14

Artikula-aundi Mendizorrotz eta Bordatxo edo Arratzain mendien arteko lepoan dago, Donostia aurre-aurrean duala. Etxea, Usurbilko partean; bañan lurrak erdizka: batzuk Usurbilko partean eta beste batzuk Donostikoan.

Elizako lanak egiteko, berriz, gertuena Igeldo zuten.

Mendi-lepo ortan beste baserri bat ere badago: Artikula-txiki. Ontan beste bertsolari bat bizi zan: Manuel Sagardia, izengoitiz Olloki esaten ziotena.(3)

Udarregi 1859-I1I-l-ean ezkondu zan, Maria Bautista Astiasaran Arsuagarekin. Ezkontza-agiriak dionez, ezkongai biak txikitandik Usurbillen bizi ziran: "residentes en Usurbil desde su niñez".

Andrea nungoa zan jakiten ez daga oso errez. Ezkontza-agiriak dionez, Azkoitiko alaba zan. Aita, Inazio, errezildarra, eta ama, Josefa, Alkizakoa. Bañan, Udarregiren eriotz-agiriak dionez, Errezilko alaba omen zan.

Udarregiren ama irurogei ta amar urterekin il zan. Aita, berriz, larogei ta amarrekin, 1883-I-9-an.

Udarregik iru alaba izan zituan: Mikaela Inazia, Josefa Inazia eta Juana Joxepa. Etzuan semerik izan.

Emaztea, bera baiño lenago il zan. Udarregi, berriz, 1895-X-2-an, irurogei ta sei urte bete eta biaramonean.

(1) Ata! ontako argibide guziak Aia eta Usurbilko eliz-libu­ruetatik artuak ditugu.

(2) "A primero de Octubre de mil ochocientos y veinte y nuebe yo Dn Juan Antonio de Guibisasti Rector de la Iglesia parroquial

15

de San Esteban de la Universidad de Aya bauticé solemnemente en dha Parroquial a Juan Jose de Aleain, hijo legítimo de Juan Miguel de Alcain y Francisca Ignacia de Iruretagoiena naturales de esta Universidad; nieto por linea paterna de Juan Bautista de Aleain y María Ana Josefa de Lizaso naturales de Asteasu; y por la materna de Juan Manuel de Iruretagoiena y Maria Josefa de Eguzquiza naturales de esta Universidad; fueron sus Padrinos Juan Ignacio de Iruretagoiena y Maria Ana Josefa de Lizaso, por Josefa Antonia de Aleain, a quienes advertí el parentesco oficial y la obligación de instruirle en la Doctrina Cristiana; nació en Uztae­taburu a cosa de las seis de la mañana del mismo día: en cuia verdadfirmé: Dn Juan Antonio de Guibisasti". (Aiako bederatziga­rren bataio-liburuan)

(3) Bi baserri auek, bai Artikula-aundi eta bai Artikula-txiki, Bilbo-Donostia autopista egiteko bota zituzten.

16

Udarregiren aita

Udarregiren aita ere bertsolaria izan omen zan, ona gañera, esaten dutenez. Bañan, zoritxa­

rrez, aren bertso gutxi jaso al izan degu. Bertso-sail batzuetan, irakurlea oartuko danez,

Udarregi gaztia esaten du semeak bere buruagatik. Onek, guk uste, Udarregi zaarra ere bazala esan naiko du, bertsolaria bera ere: bere aita alegia.

* * *

Gau batez, erretira berandu samar egin zuan nunbait semeak, eta aitak kargu artu zion:

- Au ez da garaia gaztea etxera etortzeko! Aita-ren esanak ez al du baliyo?

Ta Udarregik: - Bai semeak egingo baliyo! Orduan aitak pentsatu omen zuan: "Ba! Bertso­

lari zetorrek! Semeak bertsolari-jatorria zekarkik!"( 1)

* * * Beste batean, arto zuritzen ari omen ziran aita­

-semeak. Zubietako Lizarraga baserrian beste aita--seme batzuk bizi ziran, biak ere illerik etzutenak. Udarregiren aitak onela esan zion semeari:

17

- Aizak: Lizarraga zarrak buruan jarri omen dik peluka.

Ta Udarregik: - Semeak ere obe luke baleuka.(2)

* * * Orla ballara, ango etxeak eta kamioa -eta alegia,

egiterakoan, amar argin ari omen ziran lanean. Bai zenbait pioi ere. Garai artan, siseroa arbitrio­-kobratzalleari esan oi zitzaion. Langilleentzako ardoa kontrabandoan pasatzen zan Lasartetik (Ernani) Oriara (Urnieta). Erri ontako agintariak errezeloa egin zuten kontrabandoa ote zebillen. Ala, egun batez, alkatea, bi kontzejal eta aguazilla Orla­ra joan ziran, eta kontrabando billa ibili ere bai. Bañan etzuten aztarrenik ere arkitu. Orduan, Ud a­rregiren aitak onako bertso auek jarri zizkien:

Paratu nai nituzke bertso bat edo bi, sisero jaun orlyen ibillera orri: ziran Treku ta Luis(3) eta Bordaberri,(4) kontrabanduan billa or dabiltza larri.

Zulo ta piko-ondo, gañera sasiyak, ez dituzte seguru gaizki ikusiyak; armariyuan botak eraten asiyak, eraman dizkigute diranak guziyak.

18

Beren tabematikan ekarritakuak utzi tajuan dira kontrabandokuak, ez izanagatikan berenaz tontuak; milagro bat egin du gure Jaungoikuak.

Erriko aguazilla gu giñan lekura, alkatian ordenaz aren mandatura: zer biar ote duen juan da Bentura, botak nai ziyozkaten laga aren kontura.

Agitz miserabliak entero poliki, iñork ere ez ginduen orduan erruki; eraman zituenak nun ziran badaki, berak entregatzia litzake obeki.

Zazpi bizkaitarrakin kuadriila batian bazkaitan ari giñan aiek etortzian; kontrabandoko bota zeguen arri-pian, begiratu ezkero billa zitekian.

19

Agitz miserabliak gera amar argin, geren abitaziyoz gaude Baso-aundin;(5) kontrabando aundirik eztiyegu egin, orain saia gintezken igual da berdin.

Orra bertso berriyak euskera garbiyan, argiñak paratuak dituzte Oriyan; ikasi nai dituenak artu memoriyan, jaian kantatutzeko sagardotegiyan. (6)

* * * Igande-goiz batez, Udarregiren aita triste etorri

zan etxera. Semeak -emezortziren bat urte izango zituan orduan- onela ga:ldetu zion:

- Aita, ondo triste etorri da gaur. - 1 ere tristetuko intzake, neri eman didaten

pasada eman baziaten. - Jo egin al diote, ba, aita? - Ez, ez niotek jo. Bañan Ollokik bertsotan gaiz-

ki ibili niok. - Etxean daukagu gauza orren erremedioa, aita;

ez kejatu. - Naiago nikek, ba, egia ba:litz. - Gaur illunabarrean etorriko da gure soroaren

ondora allorbetara, ta orduan egingo degu saio bat. Ala, illunabarrean, juntatu ziran Olloki eta Uda­

rregi gaztea, eta onek onela ekin zion:

20

Aspaldiyan arro zabiltz, ManuelOlloki, gure kontra mintzatzen zerade galanki; zu nagusi ziñake bestek ezpaleki, gu're bizi gera ta zabiltza poliki.

Saio luzea egin omen zuten; bañan goizean nagu­si bazan ere, illunabarrean mendean gelditu Olloki, aitaren partez Udarregi gazteak azpiratuta.(7)

* * * Udarregiren aita irurogei bat urterekin Amerike­

tara joan zan, andrea ta famili guzia emen utzita.

Bañan kukuak oker jo zion lurralde aietan: emendik eramandako txanponak aitu, lanerako modurik ez eta etorri eziñik gelditu zan.

Ta paperetan bertsoak jarri zituan. Pedro Bidaso­rok -Eguzkitza baserria, Aginaga- sail ortako bertso oso bat eta beste baten zenbait puntu eman dizkigu:

Sei arrua ta erdi banitzan orain jetxi naiz bostera, au da munduko diferentziya egun batetik bestera; sosik baneuka Euskalerrira joango nitzake ostera, zer estadutan arkitzen naizen korputza erakustera.(8)

Familiya daukata urruti, andriak ez nau erruki, izurratu nau ederki!

* * *

21

Ain zuzen, semearen ezkontza-agirian, aita itxa­soz beste aldean dala esaten da: residente en Ultra­mar. Eta semea ezkondu zan urtean, 1859-an, aitak irurogei ta sei urte zituan.

Bañan etorri zan ostera ere; Usurbillen il bai­tzan, 1883 urteko ilbeltzaren 9-an, larogei ta amar urterekin, leen esan degunez.

* * *

Lurralde aietatik etorri zanean, Donostira sartu omen zan leenengo, etxera bidean; eta an, Bretxako azokan, bere emaztea arkitu omen zuan, baserri­-tratuarekin etorria. Bañan andreak ezagutu ez gizon ura nor zan. Ori ikusirik, bertsotan asi omen zan an bertan senarra, eta orduan ezagutu zuan emazteak, alkar pozez besarkaturik.

Gero, bertsoak jarri zizkion bere Ameriketako ibillera tristeari. Geiago omen ziran, bañan pare au besterik ez degu jaso al izan:

Amerikako biziya deskalabratzen asiya: Buenos Airesen espalda atera, Bitoriyan det autsiya; beti dago desgraziya, iñola ezin etsiya, ai au gauza itxusiya!

Medikuaren eskua ariña dalaik pixua eun da ogei duro igaro zan orduko nere gastua; masajiakin nastua, au ura ordu estua, jaunak, ez daukat aztua!

22

(1) Mateo Landa Alkain. Udarregiren billoba. Igeldo. (2) Id.

(3) Kontzejalak.

(4) Alkatea.

(5) Oriako baserri bato kamio ondoan.

(6) Ernaniko Antonino Pagolarl jasoak.

(7) Migel Erauntzeta-Murgil. Murgil baserria. Igeldo.

Manuel Sagardiak -Ollokitarren ondorengoa bera. Gure­etxea. Lasarte- pasadlzoa nola zan etzekian. bañan bertsoa beste onela eman zigun:

Zer esaten ari zera. Manuel Olloki? Gure kontra mintzatzen zerade galanki; nola portatu zeran jendlak badakl. ni're bizi naiz eta itzegin poliki.

Manuel Olloki bertsolari orrek ere Sagardia zuan abizena. eta ari buruz lerro auek arkitu ditugu Donostiko El Urumea egunkarian. 1879-VI-3-ko zenbakian:

"El viernes último entregaba su alma a Dios un anciano que reunía a las relevantes prendas de un corazón genero y noble. las elevadas concepciones del espíritu y de la reflexión.

Este anciano era Manuel Sagardía. conocido por el versolari de Mendizorrotz o por Olloqui. nombre del caserío en que nació.

¿Quién no conocía a Olloqui?

Cuando llegadas las fiestas de la Virgen de Agosto se reunía el pueblo en compacta masa bajo los arcos de la Casa Consisto­rial. subía al tablado con seguro paso un anciano simpático y venerable, de Juvenil mirada. de vozfresca y vibrante.

Empezaba el certamen y, en breve. se entablaba la lucha.

¡Cuántas veces los demás poetas. comprendiendo la superiori­dad del coblacari de Mendizorrotz, como tributo debido al más fuerte. dirigíanle sus tiros tratando de abrumarle. y Olloqui, con fácil palabra y asombrosa rapidez. contestaba a todos confinísi­ma ironía e inesperados conceptos, granjeándose las simpatías y los aplausos de la entusiasmada concurrencia que se hallaba pendiende de sus labios!

Aquel anciano era Olloqui.

23

Ha muerto a los 81 años de edad en el caserío Articulachiqui. y el sábado fue enterrado en Usúrbil. llorado por su desconsolada familia y sus cariñosos amigos.

De los trece hijos que ha tenido quedan nueve que no olvida­rán al amantísimo padre, al probo y laborioso trabajador. víctima de una pulmonía, debida al afán con que aún se entregaba a las faenas del campo. y con las que ha proporcionado y creado para sus hijos el bienestar y el desahogo.

Les acompañamos en el sentimiento". Uztapide zanaren aotik, berriz, Manuel Olloki onen bertso

erdi bat jaso nuan:

Eure burua amorrai egin, beste guziak eskalu, a zer mutilla intzaken i're bestek abildadeik ezpalu!

(8) Bertso au Ernaniko Patxi Bakallorena izango da. Ikus Auspoa 66, 77 orrialdean.

24

Aotik aorako bertsoak

Udarregi mutil koxkorra zalarik, apaiza kontura­tu egin omen zan bertsotarako trebetasuna

zuala; eta, probatu nairik, onela jarri omen zion puntua:

- Goizian jaiki eta lenbiziko lana ...

Bai Udarregik azkar erantzun ere.

- Ziñatzia badakit prezisua dana; ez dakianik bada betor neregana, gaizki aterako da deskuidatzen dana.(l)

Bertso au bera, Lasarteko Sasueta-aundi base­rriko Migel Zuaznabar-ek emana:

Xenpelarrek:

Goizian jeiki eta lenbiziko lana ...

25

Udarregik:

Ziñatzia badakit prezisua dana; gero biotza jaso Jaungoikuagana, kondenatua dago deskuidatzen dana.

* * * Onako bertso auek kantatu omen zizkioten alka­

rri, bein batez, Xenpelarrek eta Udarregik. Xenpelarrek:

Udarregik:

Nolabait pasatu degu oraindañokua, ez egunero janaz ogiya naikua; astian aurreratu ezin deu jaikua, partitzen lanik gabe sobratu takoa ... Zer moduz bizi zera, U darregikua?

Zuk ogiya diyozu ta nik talua're, pozik jango lutekenak etxian badaude; askotan baba zarra oliyorik gabe, babarrunak aitu ziran, artoik eztakat batere ... Igasi juanak dira arratoiak ere.(2)

* * *

26

Bein batez, bidean zijoala, mando bat ikusi zuan Udarregik, eta onela kantatu zion;

Mando bat emen dago koronak utzita,(3) biar dan lekuraño ezin iritxita; Santik erosiya du merke iritzita, gero pasiatzeko kotxia erantsita.(4)

'" '" '" "Bein Donostiko Udaletxera juan zan, paperen

baten billa noski. Ikusi orduko -ain zan ezaguna­ezagutu zuten an ari ziranak, eta eSan ziyoten:

- Emen asko gaude ta bertso bat bota bear diguzu. Baita Udarregik azkar erantzun ere, aien naia

beteaz. Ara nola:

Kontzejura etorri naiz paper baten billa, pentsatzen jarri ta ere au dek alper pilla! Pluma eta tintero, bastoi ta makilla, pobriak altxatzeko a ze kuadrilla!"(5)

'" '" '" Udarregik, bere bizimodua gai artuta, onako

bertso au kantatu omen zuan bein batean:

Lanerako ez gaude ziaro arre tan,

27

etxian ematen digutena daukagu errentan; pobriak bizi biar pobrien errenkan, sardin zarra jan eta ura eran errekan.(6)

* * *

Pello Errotak eta Udarregik onela kantatu omen zioten bein batean alkarri.

Pellok:

Udarregik:

Tatxak oiek al dira errotariyenak? Abek ematen dituzten lotsak eta penak! Zulatzen ditutela zakuk besterenak ... Nunbaitetik biar dik berak eztubenak!

Pello, asi al zera gaizki arrantzan? Ajustatuko dizut zarraill ori giltzan; pobriak askorentzat ez lezake izan, nork beria biarko deu, Juan Debalde il zan.(7)

* >1< >1<

Bertso au ere bearbada Udarregirena izango da:

28

Pello, ematen didazu zenbait estuasun, eztakit zuk nerekin zer arraio dezun; batian Tolosan ta bitan Astiasun, badakit neregatik zer esan dituzun.(8)

* * *

Garai artan ba omen ziran illea oso luze ibiltzen zuten gizonak. Bein, olako igeldoar bat Agerre-azpi­ko sagardotegira etorri omen zan; ta, ondo berdin­du zanean sagardoz, lo artu zuan bertan. Orduan, gazte batzuek illearekin sillari lotu omen zuten.

Ori ikusi zuanean, bertan zegoan Udarregik bertso au bota zuan:

Gaztiak badabiltza beren zortzikuan, ezkera akordatu lendabizikuan; igeldoar bat zegon Agerre-azpikuan, lorra erantsi diyote etxera eztijuan.(9)

* * *

Aldi artan, Udarregi Usurbilko Xendoia tabernan zan bazkaltzen. Euxebi, ango etxekoandre gaztea, sukalde-lanetan ari zan.

Bazkalondoan, Udarregi sukaldera sartu zan eta onela esan zion:

- Aizu, Euxebi: zuri bertso bat botatzeko esan didate.

29

- Ori esan al dio te? -Bai. - Bota beza, ba. Ta onela bota zuan:

lana egiten dubenak jornala're on du; bi peztarena eman, irutxo bat kendu, ai urrengo astian beste bat bagendu!(lO)

Bañan bertso au ez da aotik aorakoa, Udarregik idi-dema batijarritako sail baten l1-garrena baizik.

* * *

Neskatxaren bati kantatua:

Saltoa egin zan, neska, ankak arin-arin, egonda're gauz onik etzion berdin; koloriak txuri-txuri, betonduak urdin, neska mutil-zaliak ortan ezagun din.( 11)

* * * Gregorio sastrea bertsolari ona omen zan.

Bañan Pello Errotak ez omen zuan gauza ori aitor­tzen; ezta Gregorio il zanean ere. Eta, bein batean, Udarregik bederatzi puntuko bertso au kantatu omen zion Pellori:

30

Onrak merezi dizkik sastre Gregoriyok, ua il ezkero dituk arrokeriyok. Geiagua aizela zertarako diyok? Gauza ori nola dan bazekigu geyok. Arri zer nai diyok? Erregu akiyok, nai baldin badiyok, ik eta nik biyok: ildakuai pakian utzi akiyok.(12)

* * *

Zer famili zuan galdetu zioten batean, Udarregik kantatua:

lru alaba ditut oraindik gaztiak: zarrenak zortzi urte, sei ta lau bestiak; seme bat bear dala diyo emaztiak, atarramentu txarra jarri dit tristiak.(l3)

* * *

Bertso au bera, gertaera nola izan zan kontatu­ta, Bautista Zumetari (Txokoalde, San Esteban, Usurbil) jaso zion Felix Aizpuruak. Pasadizoa egoki dagoala ematen du, Udarregik bi alaba zituala dion ortan izan ezik. Dakigun bezela, iru baitzituan. Ira­kurleak, ordea, errex zuzendu dezake ori. Ona ber­tsoa eta gertaera, Zumetak zion eran:

31

"Beste bein Udarregiri gizon bat etorri zitzaion, Donostira bertsotara eramateko; ta, tratua itzez zerratu ondoren, elkar-izketan asi ziran, beren bizi­modua gai zutela. Bitartean, emaztea taloak erre­tzen ari omen zan sukaldean. Bi alaba zituzten, eta semerik ez. Ta gizon onek tamalgarria zala esan omen zion, ondorengo bertsolaririk ez izatea; ta orduan Udarregik bertso au bota zion:

Bi alaba daduzkat oraindik gaztiak; amazazpi urte batek, amabost bestiak: seme bat nai zuban nere emaztiak, amaika lan alperrik egin du tristiak!

Bereala, emazteak, irriparrez, talo-palarekin jotzeko kiñada egin omen zion".

* * *

Ziur esateko ez dakigu bertso au Udarregirena ote dan; bañan bearbada ala izango da:

Illetikan illera kontribuziyua, aurrak azitzeko a ze alibiyua! Etxian koipia falta, den dan oliyua,

au dek erriyua!

32

Nun da baliyua? Purgatoriyua: zeñi bota jakin ez maldiziyua!(14)

* * *

Urte batean, Donostira San Tomasetan bertsola­riak eramateko kargua Pello Errotari eman omen zio­ten. Lau izan omen ziran kantu-lanean, eta berdin gel­ditu. Gero, onako bertso au kantatu zuan Udarregik:

Donostiyan jokatuak gu lau bertsolari: Usurbildik Olloki ta Udarregi, Zizurkildik Bernardo, Pello Errotari; lan ori markatzeko iru epailari: Gazteluko Gorri eta Pedro Mari, Lerbrundi jaun ori danon juzgalari; orrek esan du: "Lan au berdin juan bedi!"( 15)

* * *

Pello Errotak eta Udarregik, Ondarrabira bertso­tara deitu zituzten batean, onela eman zioten asiera saioari.

Pellok:

Berez kupi gaitzala guziyon jabiak, ta eman ditzaigula abillidadiak;

33

Udarregik:

orain astera guaz predikadoriak, beñe kolejiyuan ibilli gabiak.

Asiera eman du Pello Errotariyak, batek ainbat eginkizun badaukagu biyak; aitortuko ditugu publiko egiyak: gure kolejiyuak sagardotegiyak.( 16)

* * *

Bein batean, EIgoibarrera joanda, bertso au kantatu omen zuan Udarregik:

Atzo U surbildik atera giñan, gaur EIgoibarko kalian, Garizumaren atzena da ta sermoi bat egin nayian; fraile berriak sartu gaituzte emen komentu zarrian, zer mutil gauden probatutzeko ez gaude toki txarrian.( 17)

Bañan, gure iritzirako, bertso au ez da Udarregi­rena, Jose Bernardo Otañorena baizik.

* * *

"Ez dakit beste errietako berri, baño Usurbil'en beintzat, San Juan aurreko gabian, mutil gazteak San Juan eskian etxez-etxe ibilli bear izatea jakiña

34

izaten dute. Gau artan, bakoitzak bere itz neurtue­tako trebetasuna agertu bear izaten du; etxe bakoitzean zerbait esan biar izaten baita. Urte barrunbian iñor il dan etxian, bakarrik "Aita guria" esan da alde egiten dute.

San Juan aurreko illunabar batian Usurbil'ko Artikula-Aundiko alabatxua joan zan Aintzi baserri­ko Istoani esatera:

- Aitak esan dit mutil gazte batzuek biltzeko, gaur zuekin San Juan eskian ibilli nai lukela tao

Juan Jose Udarrei zan bere alabatxoa Aintzira bialdu zuena.

Esan bearrik ez dago, Istoanek berialaxe auzoe­tako mutillai dei tu ziela, ta, Udarrei Aintzira etorri orduko, amalau bat mutil gazte bere zai zeudela. Ain atsegin zitzaien Udarrein itz neurtuak entzunaz gau ura igarotzea!

Ate-ondo guztietan zerbait esan omen zuan. Aidanean, amaika gauza eder bai! Oraindikan ere, Istoanek gogoan dauka Agiñako Uriberri ate-ondo­an Mutiozabal'dar Migel Antoni bota ziona.

Au omen zan:

Migel Antonek dauka orrelako abillidadia: (18) egun bi dira jaio zala ta ori dek barku paria!

Migel Anton au il zala oraintxe da urtia. Azke­neko Agiñako itxas-ontzi egin-zalia izandu zan. Mapil da Urberri aldian amaika ontzi eder egin zituan, eta Europako guda ostean azkenekoa egin zuan ezkeroztik, ez da geiago egin. Aspaldiko urte­tan Oriyon bizi zan eta kristau zintzoa bezela an il zan. Oar onekin obeto ulertuko dira Udarrein itz neurtuak."(19)

35

Ain zuzen, Aginaga'n ontziren bat uretara bota bear zan bakoitzean, Udarregi eramaten omen zuten bertsotara.

* * *

"Igandea zan: gure Udarrei, Agiñagako elizan meza entzun ondoren, Aiako Agerreiko Patxiku mutilzarrarekin bildu da. Patxikuk bertsotan zer­bait bazala uste zuan, eta berak jarritako neurrian ezetz jarraitu esan dio Udarreiri. Onek baietz, eta Patxikuk:

Onera etorri naiz andregai bat naian ...

Bai Udarreik jarraitu ere;

Serbituko zaitugu dadukagun gaian; billa ibilliko zera juan dan aspaldiyan, zuretzako modukorik ez al dago Aian?"(20)

* * *

Beste bein, Udarregi zan inguruan, kapitan bat ezpata atera eta erronkaz asi zan, bateonbati lepoa moztu bear ziola.

Orduan onela esan zioten Udarregiri: - Aitona, kapitan orri bertso bat! - Ez dek posible, motell! Ez dek ikusten nola

dabillen? - Ez dio inporta, aitona! Bota! Ta, azkenean, onela bota zuan:

36

Zu izango zaitugu danoren kapitan, eziñ exeriko gera(21J edozein alkitan! Jarriko nizkizuke sei libra alkitran, erdiyak ipurdiyan, beste erdiyak praketan.(22)

* * *

Udarregi gaixo zegoalarik, Usurbilko medikua bisita egitera joan omen zitzaion, Aiakoa lagun artu­ta; ez dakigu ala tokatuta edo bien artean obeto ikusteagatik. Ta Udarregik bertso au bota omen zien:

Bat Usurbilko semia, Aiakua bestia, neri bisita egitera etorriyak-tia; eztula txarra daukat, petxuba tristia, ni sendatz'ez banaute gizonak eztia.(23)

* * *

..... Agiñatik Usurbilla bide zabaletik zijoaztela, Arranpla deritzen zaion tokian txitxardiñ zaliak txi­txardiñetan zebiltzala ikusi zituzten. Aiek ala ikusi­ta, iñola ere ezin igaro Udarrei ezer esan gabe, ta gau illun arren erdian bere abots ederrarekin txi­txardiñ zaliai au abestu ziyen:

Jendiak badauka arraxkatu naia, txitxardiñagatik uzten due oia;

37

alperrikan benik al dan arte saia, kalatzen due baña utsik dator baia" .(24)

Usurbilko Felix Aizpuruak beste onela jaso zuan bertso au, bañan Gaztelu bertsolariarena dalakoan:

Aberasteagatik eiten dira saia, angula arrapatzearren utzi dute oia. Orrela santifikatzen al dezute jaia? Kalatu dezute baña utsik dator baia.

* * * Artzai bati Udarregik bein batean bota ziona:

Antxi ontan daukagu artzai jendia, iñungo terreno tan mugarik gabia; eztu ilko gosiak onen artaldia, ezpada kejatutzen inguruko jendia.(25)

* * *

Usurbilko Aintzi baserrian bi artzai ziran: Este­ban eta Batista. Aietako bati bertso au kantatu omen zion bein batez Udarregik:

Antziya au daukagu artzai dezentia,

38

iñoren terreno tan mugarik gabia; gosiak ez du ilko onen artaldia, auzotarren batzuek kejatz'ezpadia.(26)

* * *

Zubietako festak Santiagotan izaten dira. An mozkortu eta biaramonean oraindik ere burua ezin altxaturik zebillen bat, itxura gabeko bertsoak botatzen asi zitzaion Udarregiri. Eta onek:

Au da bertsolariya tokatu zaiguna: mingaña motela ta buruba astuna; atzo zan Santiago, gaur Santa Ana eguna, zurekin al daukazu atzoko laguna?(27)

* * *

Bein batez, Igeldoko erria zer zan galdetu omen zion bertsotan Pello Errotak Udarregiri. Eta onek:

Zer dan galdetze'irazu Igeldoko erriya, besteik ez da ikusten sasi ta arriya; bosteun lagun daude, iruntzat ogiya, gañontzekoak dute ixtillu gorriya.(28)

* * *

39

Donostiko Antiguako tabernaren batean erdi ipurdiko bertsolari batzuek ari omen ziran bertso­tan; eta, Udarregi an zegoalarik, laguntza eskatu omen zion batek, eta Udarregik onela bota omen zuan bertsoa:

Jaunak, laguntza billa datoz neregana, auxen da lantegiya arkitzen zaidana! Batetik kemen gutxi det, bestetik erana, zutik geldituko da nik jotzen dedana,(29)

(1) Bautista Zumetari (Txokoalde, San Esteban, Usurbil) eta Antonio Portalekoari Usurbilko Felix Aizpuruak jasoa.

Badira bertso au Pello Errotarena dala diotenak. irakurleak Auspoa-ren 49-50-garrenean, 56 orrialdean, ikus dezakenez.

(2) Sorabillako Federiko Otegiri (Andoain izengoitiz) Usurbil-ko Felix Aizpuruak jasoa.

(3) Korona: lepokoa.

(4) Pello Saikola bertsolaria (Pedro Aranburu), Orio.

(5) Ardunbe, Felix Zatarain apaiz jauna alegia: Udarrei, Argia'ren Egutegia, 1933, 108 orrialdean.

Bertso au len ere argitaratua du Auspoa-k: Pello Errotaren itzala, Auspoa 49-50, 87 orrialdean. Asteasu aldean Pello Errota­rena dala diote; bañan Usurbil aldean Udarregirena dala.

(6) Sorabillako Federiko Otegiri (Andoain izengoitlz) Usurbil­ko Felix Aizpuruak jasoa.

(7) Id. Bertso auek len ere Auspoa-n argitaratuak dira: 48-49, 50

eta 22-23 orrialdeetan. Ez, beraz, alkarren segiran: ta aldaketa nabarmen batzuekin, gañera.

(8) Id.

40

(9) Jose Ramon Alzaga, Olarrondo, Usurbil; Felix Aizpuruak jasoa.

Mateo Landa Alkain, Udarregiren billoba. Onek zionez, sokaz lotu zuten, pala ta balenka erantsiz. Aldaketak: 1: Gaztiak zabiltzate; 2: zeren zortzikuan; 3: ni ez naiz akordatu; 5/ igeldo­ar bat bada.

Asteasuko Bautista Kortajarena, Ondartza, Pello Errotaren billoba: 1: Gaztiak or dabiltza; 3/ ez naiz akordatua; 5/ mutil eder bat dago; 7/ sokaz lotutzen dute.

(10) Manuel Urruzmendi, Larzabaleta, Zubieta, Usurbil.

( 11) Felix Aizpuruak U surbil aldean jasoa.

(12) Migel Zuaznabar, Sasueta-aundi, Lasarte.

(13) Sebastian Salaberria, Oriamendi, Donostia. Mateo Landa Udarregiren billobak puntu pare au eman zidan:

Iru alaba dauzkat, palta det semia, negarrez ixildu gabe daukat emazte tris tia.

( 14) U surbilko Felix Aizpuruak jasoa.

(15) Usurbilko Olarrondo baserriko Jose Ramon Alzagari Felix Aizpuruak jasoa.

(16) Sorabillako Federiko Otegiri (Andoain izengoitiz) Usur­bilko Felix Aizpuruak jasoa.

(17) Ardunbe, Felix Zatarain apaiz jauna alegia: Udarrei, Argia'ren Egutegia, 1933; eta Mateo Landa Alkain, Udarregiren billoba. Jarri degun era, bi jaun auek esaten zutenetik moldatu degu, Mateo Landak onela zion: Abendubaren biya da eta.

(18) Bearbada, bi lerro auek onela idatzi bearko lirake: Migel Antonek daduka orre- lako abillidadia.

(19) Ardunbe: Udarrei, Argia'ren Egutegia, 1933.

(20) Id.

(21) Bearbada, irugarren lerro ontan zera esan bearko luke.

(22) Mateo Landa Alkain, Udarregiren billoba, Igeldo.

(23) Usurbilko Felix Aizpuruak, Isidro Añorgari (Zabaltxiki, San Esteban, Usurbil) jasoa.

Inazio Zubizarretak (Errementeri, Loiola, Azpeitia):

Gaxo pasa detalako joan dan astia, bi medikuk pentsa dute orain ikustia;

41

bata Tolosakua, aiarra bestia, oien bisita ez det gutxi kostla, ni sendatz'ez banaute bapuak eztia.

Pello Saikola (Pedro Aranburu, Oriol bertsolariak:

Jaun abek nai luteke nik orain kantu-Ianian astla, Alako medikua bat eta Oriyokua bestia; betl eztulka ari naiz eta daukat estomau tris tia, ni sendatutzen ez banaute oiek gizonak eztia.

(24) Felix Zatarain apaiz jauna, Ardunbe: Udarregt idazlana, Argta-ren astekaria, 1933; etaArgta, 1935.

(25) Felix Aizpuruak Usurbillen jasoa.

(26) Kristino Arrutl Lertxundi, Errikotxia bertsolariaren billo-ba, Andu baserria, Orio.

(27) Jose Ramon Esnal, Arizmendi baserria, Orio.

(28) Id.

(29) Federiko Oteg!, Andoain.

42

Gerratea

A tal ontan esaten diranak, Mateo Landa Alkain Udarregiren billobaren aotik jasoak dira: aren

alaba baten semea bera, eta Artikula-aundi base­rrian jaioa:

"Gure etxeak Mendizorrotz eta Bordatxo edo Arratzain mendiak ezker ta eskubi ditu; bien tarte­ko lepoan dago, Donostia aurrez-aurre duala.

Orregatik, karlisten gerratean, komeri latzak ikusi ziran ano Soldadu-saillak, batzuetan karlistak eta besteetan liberalak, maiz samar etortzen ziran.

Gero, denbora luzean, karlistak Mendizorrotz, Bordatxo eta Bentazikiñ-en egon omen ziran; libe­ralak, berriz, Igeldoko Gudamendi-n. Karlistak Bor­datxotik tiratzen zizkioten granadak Donostiari; baita liberalak erantzun ere.

Artikula-aundi baserriari ere tiratzen zioten, karlistak bertan gordeko ziralakoan. Etxe aundia zan: bi bizitzakoa. Gure etxekoak, tiroka alde bate­tik asten zitzaizkienean, beste aldeko bizitzara iges egiten zuten. Iru aldiz jo zuten granadaz. Pareta bat pasa eta bes tea pasa gabe gelditzen zan granada.

Granada batek etxe-ixkiña jo eta arri sillarea puskatu zuan. Oraindik ere ala dago, iñork ikusi nai badu.

* * *

43

Udarregi bera ixpitzat artu zuten. Ez dakit kar­listak ala liberalak ziran. n egin bear zutela. Uda­rregi, ordea, aldameneko borda batean, garo-pillan sartuta izkutatu zan.

Bañan soldadu tzar aiek, andik erretiratu baño len, borda ari su ematen asi ziran, an iñor ote zan pentsatu ere gabe.

Udarregik neskame bat zeukan, Pantxika, urte­-mordoxka bat zuana. Onek, soldaduei morraletik eldu eta atera egiten zituan bordatik, eta sua itzali. Orrela salbatu zuan bere nagusia.

Gero, neskame ura, San Prantziskotan, Agiñaga­ko festetan alegia, etxera konbidatuta etortzen zan urtero.

Usurbilko Erruki-etxean il zan. Entierroa Arti­kula-andik pagatuko ziola agindu zion gure aito­nak, eta neronek eman nuan dirua.

* * * Beste batean, soldadu-sail bat gure etxean geldi­

tu omen zan gaua pasatzera. Urrengo goizean, jeiki zanean, iru kaka-pilla arkitu zituan gure aitonak. Soldadu aietan euskaldunak ere baziran nunbait, eta onela esan zioten:

- Bota bertsoa oiri! Bazekiten, ba, bertsolaria zana. Onelaxe kantatu

zuan:

Goizian jeiki eta jarri naiz begira, bat ikusi nuan da bestiak segira; iñoiz patrullak sarri etortzen badira, gure suelo zarrak zimaurtuko dira.

44

Allegatu zaizkigu soldadu trastiak, batzuek onak eta gaiztuak bestiak; ez ditu ikaratzen propina uztiak; errezibitu ditu nere emaztiak, ez du suerte txarra izandu tristiak.

Ganbaran ein dizkigute iru kaka-pilla, orain joan bearra naiz jabiaren billa ...

Bertso geiago ere baziran".

* * * Bañan Felix Aizpuruak beste onela jaso dizkio

gertaera eta bertso auek, Naparroako Leitzan jaio eta Usurbillen bizi dan Tomas Retegiri; onek bere aitari ikasi omen zizkion:

"Garai artan, gerratea bukatu eta fueroak galdu ondoren, gobernuak patrullak jarri omen zituan Euskal-Errian. Sei gizonen taldea izaten omen zan. Baserrietan bearrezkoa omen zuten otordua eta gaua pasatzeko lekua ematea.

Bein, Artikula-aundin tokatu omen zitzaien gaua pasa bearra. Seiak euskaldunak omen ziran. Jakin omen zuten etxe artan bertsolaria zegoana; eta, apalondoan, taloa eta esnea jan da gero, egiña­lak egin omen zizkioten kantatzeko. Bañan, batetik barrenak ez agintzen eta bestetik bildurrak, ez omen zuan bat ere kantatu.

Urrengo goizean, aietako bati gogoak eman zion Udarregiri pegatzea; au da, txarkeria egitea; eta

45

beren egin bearrak suelo gañean egin omen zituz­ten, eta taloa ta esnea janda joan omen ziran.

Bañan zer gertatu da? Urrengo egunean beren nagusiak agindu diete berriro Artikula-aundira joa­tea; eta orduan berak ere bildur, azio txarra eginda zeuden eta. Bañan esan omen zuten:

- Gaur ere esan bear zioagu, ba, kantatzeko!

Ezetz esango zuala uste zuten, bañan Udarregik erantzun omen zien:

- Bai; gaur kantatuko dizuet.

Eta onela bota zien:

Bar arratsian sartu zaigu etxian patrulla, ganbaran ein dizkiate iru kaka -pilla; maiz etortzen bazaigu olako kuadrilla, ez degu juan biarrik zimaurraren billa.

Oietik jeiki eta jarri naiz begira, antxen aurreraxeguan beste bi segira; maiz etortzen bazaigu olako kuadrilla, gure suelo zarrak ustelduko dira".

* * *

Errenteriko Baringarate-goiko baserriko Eusebio Zabalak iru bertso auek eman zizkigun, aurretik adierazpen au egiten zuala:

46

"Onako bertsoak lengo karlista gerra zarrian tokatutako asuntua da. Zeñek jarriak diran ez dakit; bañan nik bertso auek onela aditu izan nituen: etxe batean bertsolariren batek kantatu zituela.

Allegatu zaizkigu soldadu trastiak, batzuak onak eta gaixtuak bestiak; ez ditu ikaratzen propina uztiak, errezibitu ditu nere emaztiak, fortuna txarra eztu izandu tristiak.

Goizian jaiki eta jarri naiz begira, pilla bat ikusita bestia ensegira; ikaratu eta ni beste aldera jira; oiek patrullara maiz juntatzen badira, gure solairu zarrak ustelduko dira.

Ni enkargatu naute bertsuak jartzeko, gauza dan bezelaxe nago esplikatzeko; kontu politak dira nunai kantatzeko, nunbait propina zeuden guri botatzeko, argizai utzi dute sala plotatzeko.

* * *

47

Aiako Errejista-goiko baserriko Jose Odriozolak onela esan digu:

"Egun batez, soldadu tzar batzuek arkume bat arrapatu zioten. Aren falta sentitu zuanean, berea­laxe pentsatu zuan Udarregik zer izango zan. Joan zan soldaduengana, eta orduantxe zijoazen jaten astera. Onako bertso au kantatu zien:

Penagarriyak dira olako kasuak, eztizkidazue eragin alperrik pausuak; zueiri ere gustatzen mokadu goxuak, zeren kulpa zedukan arkume gaxuak?"

48

Fueroen alde

A rdunbe izenordeaz izenpetzen zuan batek, Felix Zatarain apaiz jaunak alegia, onela zion bere

Udarregi idazlanean, Argia astekariaren Egutegian, 1933-an, eta Argia-n, 1935-I-20-an:

..... Ala gertatu zan S. Tomas batzuetan Donosti­ko antzoki zarrera eraman zutenian.

Pello Errotak, Otañok, Ollokik eta Udarreik itz neurtuetan, amaika txalo irabaziaz, saio ederra eginda gero, antzoki jaia antolatu zutenak Udarre­giri eskatu zioten Fueroen alde zerbait esateko.

Bere gogozko gaia zualako, etzioten bi bider eskatu izan bear. Begi eder aiekin antzokiyan zeudenai begiratu bat eginda gero, zutikan jarri­rik asi zan:

Aberats eta pobre, markes eta konde, begira badaukagu makiña bat jende. Ez giñuke esango bildurrak bagende: zertan egon biar degu erdaldunen mende?( 1)

49

Zaute atentziyuan piskatxo batian, beriala esango det nola nukian: utzi deiguela guri pakian, aindu dezatela beren parajian.(2)

Pello, konprenditu ezak nere auko itza, atentziyoz bazaude ez da izango gaitza: Gernikako arbola euskeraren giltza, ez gaitue bentzituko, alperrik dabiltza!

Hz neurtu oiek entzunda gero, ango txaloak noski! Batzuek buruko txapela botiaz, bestiak "goraka!", guziak zutik jarrita, alegindu ziran atse­giña Udarregiri agertzen.

Zoritxarrez, oien atzetik bota zituan itz neurtuak betiko galdu ziran, ez baitzituzten artu. Baño entzun ziotenak diyotenez, gero ta gero obiagoak bota omen zituan, aditzalle guztiyak txoratuta utzirik."

(1) Igeldoko Mateo Landa Alkain-ek, Udarregiren billobak. onela eman zidan bertso au:

Probintzi ontan bagaude makiña bat jende. aberats edo pobre. markes edo konte; ez giñake ariko bildurrak bagende: zertan egon biar degu erdaldunen mende?

50

Lasarteko Sasueta-aundi baserriko Migel Zuaznabar-ek, berriz, beste onela:

Aurrian ikusten det maklña bat jende, aberats eta pobre, markes edo konte; ez genduke esango beldurrez bagende: zertan bizl biegu erdaldunen mende?

(2) Bertso au onela jaso nuan Igeldoko Murgil baserrian:

Itzegiteko allegatzen gera korajlan, gauzak esan ere bai klaro nola dian: guri utzi dezaiguela emen pakian, agindu dezatela beren parajian.

51

Erantzunak

Udarregik aroztegian ere ba omen zekian. Erre­mienta asko izaten zituan: maia, zipillu ede­

rrak eta guzi. Kurtetxeak egiten ere bazekian. Ala, egun batez, arotz-lanen bat egiten ari omen

zan etxe aurrean. Izengoitiz Muki zeritzaion bat, etxe-aldaeran, Aiatik Igeldora, Erauntzeta- txiki baserrira zetorren bere trasteekin. Artikula-anditik pasatzean, Muki orrek onela esan zion Udarregiri:

- Juan Joxe, zer ari aiz: arotzin? Eta U darregik:

- Bai, motell, nere iritzin; obiago danik etzak irudituko probintzin, onena batek bear zin!

Orduan Udarregik galdetu zion: - Muki, zer daramakik or? Ta Muki-k:

- Emen? Arriua. Eta Udarregik:

- Batenbatek eramango dik berriua! Ere traste txarrak eraman eziñik larri ua!(l)

* * *

53

Udarregi Igeldora meza nagusira zetorrela, topo egin zuan Orioko Miel Anton Mutiozabalekin eta Aintzirako Ixtebanekin. Eiztari amorratuak ziran biak ere, eta erbi aundi bat ilda zeramaten.

Udarregik esan zien: - Jaunak, egin al da caza? Eta Ixtebanek, erbia altxatuz, erantzun zion:

- Bai; nai zuan, bañan ez da pasa! - Lastima ere bazan olako gauza! - Konbiatzen zaitut; etorri lasa!(2)

* * * Bein batean, Errikoetxia bertsolaria Artikula­

-aundi baserrira joan omen zan, eta iru asto ikusi omen zituan gaztain-morkots utsetan miazka; eta Udarregiri, tentatuz, onela esan omen zion:

- Zer ematen diezu oiri: gaztaña? Eta Udarregik:

- Izan egin bear estraña. Latzagoan dantzatzen dute ezpaña. Balitz, gerok jango genduke, oiek ez baña!

Errikoetxiak orduan: - Iru asto oiek zureak al dia? Eta Udarregik:

- Bi neriak, artzaiarena bestia. Igel pasa du lengo astia. Asta-arra badaukat, baño gaztia. Ezta atrebitzen oiekin astia; badauka naiko buru-austia!(3)

* * * Erantzuera au beste onela jaso nion Lasarteko

Sasueta-aundi baserriko Migel Zuaznabar-i:

54

Batek: - Juan Joxe, orixe dek astozko pestia! Eta Udarregik:

- Bai! Bi oik auzokuak tia, neria bestia. Batek igel pasa dik astia. Ar oi, berriz, gaztia. Ez atrebitzen ezertan astia. Badauka naiko buruaustia!

* * *

Udarregi gaixo zegoalarik, bere alaba Mikela botikara joan omen zan sendagai billa. Eskatu ondoren, etzeukala erantzun omen zion botikario­ak; eta Mikelak, asarreturik, onela dio:

- Boticario sin botica, ¿qué demonio significa? "Kaka zutzat" esan zian, onra aundi bat eman zian, baztarrak orduan galdu zian!(4)

* * *

Udarregik: - Zer ari zera, Errikoetxia: koziñan? Errikoetxiak: - Bai; zuk ere ikusiko zenduan, lentxeago etorri

baziñan! Udarregik: - Garaia zala ez abixatzeko, nun ziñan?(5)

* * *

Amalau bat urte zituala, baserriz baserri zijoan bein batez Gaztelu bertsolaria, iru azarirekin, pizti gaiztoen dirua biltzen. Iritxi zan Udarregiren etxera eta onek ala esan zion:

55

- Kaixo, txikito! Zer abil? -Ementxe! - Zer dituk? -Azariak. - Zenbat? - Iru. - Balio ditek makiña bat diru. Asko bildu omen zuan Gazteluk.(6)

(1) Mateo Landa Alkain, Udarregiren billoba, Igeldo. Lenengo erantzuna beste onela jaso zlon Felix Aizpuruak

Sorabillako Federiko Otegirl: Udarregl, egurrarekin kertenen bat egiten ari omen zan, eta

Errikoetxia bertsolarlak esan omen zlon:

- Zer ari zera, Juan Joxe: arotzin? - Bai; ondo alare, nere iritzln! - Onentxoena izango zera problntzln? - Norbaitek bear zln! (2) Mateo Landa Alkain, Udarregiren billoba, Igeldo. (3) Erantzun auek, F. Aizpuruak Bautista Zumalderi jasoak. Bañan besteren aotlk ere jaso ditugu, alkarrengandik berezlta

ordea. Adlbidez, Lasarteko Sasueta-aundiko Migel Zuaznabarri: - Udarregi, zer jaten arl dltuk asto oik: gaztaña? - Balego, gerok jango genlkek estraña, oik ez baña; otlakln igurtzi biarko lek ezpaña. - Juan Joxe, orixe dek astozko pestia! - Bai; bi oik auzokuak tia, neria bestia; batek igel pasa dik astia, ar ori berriz gaztia; ez atrebltzen ezertan astia; badauka naiko buru-austia! (4) F. Aizpuruak Usurbilko Olarrondoko Jose Ramonljasoa. (5) F. Aizpuruak Sorabillako Federiko Otegiri (Andoaln izen-

goltiz) jasoa. (6) Pello Salkola (Pedro Aranburu) bertsolaria, Orio. Gaztelu­

ri berarl entzun omen zion.

56

Idazteko lana

U darregik etzekian irakurtzen eta idazten. Azpei­tiko Premioaren ondoren piztu zan sesioan,

kontrarioak beren paperetan ziotena jakingo bazuan, aldameneko baserrira, Artikula-txikira, joaten omen zan, papera irakur zezaioten.

Nola, bada, argitaratzen zituan bertso-paperak? Ona zer dion Mateo Landa Alkain Udarregiren billobak:

"Nik ez nuan nere aitona ezagutu: nere arreba Dominika zanak bai. Ta onela onela esaten zuan:

Bertso somatzen, bere gisa, garia jotzeko kuarto­an aritzen zan; ta, bertsoa somatu alean, tella­-puska batekin paretan arrastoa egiten zuan. Kuar­to guzia arrastoz betea zeukan.

Gero, Usurbilko organista zan Jose Txiki (Jose Aranburu) etortzen zitzaion. Garia jotzeko kuartora joaten ziran; ta an, arrastoen aurrean, Udarregi len somatutako bertsoak esaten asten zan, ta Jose Txiki eskribitzen. Gero, onek betetako papera inprentara eramaten zuten.

Arrastoak berdintsuak ziran, bañan gure aitona­rentzat izango zuten diferentziren bat.

Aitona arrastoak egiten ikustean, onela esaten omen zion gure arrebak:

57

- Aitona, nik egingo diot arras toa! Ta arek: - Milla aingerua! Utzidazu, umea! Zoaz, gaixo

ori, emendik! Makiña bat aldiz kontatzen zuan gure arreba

zanak".

* * *

Bañan, Jose Txikik joaterik etzeukanean-edo, Udarregi bera jeisten zan Usurbilla, eskuan makil bat artuta; eta paretako arrastoak makillan ekar­tzen zituan. Ta makillari begira esaten zizkion ber­tsoak Jose Txikiri.(l)

(1) Jose Ramon Alzaga. Olarrondo. Usurbil.

58

(1862) Pelota-partiduaren

bertsoak

Onako bertso auek Argia astekarian arkitu ditu­gu, 1933-ko maiatzaren 14-eko eta 21-eko

zenbakietan.

Apirillaren 30-ean, Ipar-Amerikan (Mountain Home, Idaho) zegoan euskaldun batek bertso oien eskaera egin zuan, Argia-ren Galde-erantzuerak ize­neko saillean; eta Aingeru idazleak bialdu, sail ortan bertan argitaratzeko. Zortzigarrena ez omen zekian Aingeru dalako orrek.

Milla zortzireun eta irurogei ta bian, bertso berriak jartzen orain naiz abian; pelotariak izan dira Donostian, fama zabaldu bear det España guztian.

59

Zazpi españolekin Mateo frantzesa, partiduba orretan izan da trabesa; arrixkatua bada zenbait interesa, irabazi duanak aprobetxa beza.

Irutatik bi bazan frantzesaren bando, trabesa doblatuban asi ziran senda; azpeitiarra daga jo gabia fondo, orren fabore zana atera da onda.

Mateo ta Urtxalle irundar batekin, laugarrena Arrasko or zuten berekin; Bautista ta Zirilo, Ezkerra eta Joakin, arra zein diran esan nai dubenak jakin.

Pelota aidian artzen frantzesaren maña, indarrez artzen dio nai duan tamaña; badakiela nago diabruak aña, oraingua galdu du abilla da baña.

60

Manuel Urtxalleko ez dago tontua, plazara joan liteke jaun orren kontua; ezaguera ona ta joera prontua, zartuagatik dauka gorputz sueltua.

Irundar sakalari oriyekin zanak listo egiten ditu pelotaren lanak; artarako apropos egiña du amak, merezi ditu eta artu ditzan famak.

........................

Oiek onak ziran da bestiak obiak, guztiak dira gizon kupira gabiak; bertsuak jarritzeko badira bidiak, arritu gaituzte oien abilidadiak.

61

Azpeitiar ori da berez trinketista. luze eta errebota ona da Batista; ez det esan biarrik begira egon naiz tao ez dauzka galduak besua ta bista.

Zirilok jokatu du egoki ta fuerte. baduela derizkiot batek ainbat parte; pelota argandikan etzebillan aparte. alegiña egin du partida dan arte.

Ezker orrek dauka golpe egokia. argana dijoana dago errukia; izaten badu ondo artzeko tokia. kintze arrek izaten du deskantsu txikia.

J oakin sakalaria pelotari fiña. badauka malizia gizon baten diña; arek neurritu ezkero kintzia jakiña. zenbaiti egin dio sabeleko miña.

62

Biba azpeitiarra, portatu da oso, graduetan geitxoro (sic) biar degu jaso; partida irabaziya ari dala kaso, berriz jokatzeko ere daude animoso.

Askok espero zuten frantzesa nagusi, bañan azpeitiarrak dio irabazi; oriyek desonratzen ez edozein asi, tamaña artako asko nik ez det ikusi.

Oiek pelotariyak zaizkigu etorri, badakite plazako zirkilluen berri; orren goien-barrenak ongi dira neurri, txiripa asko pasa ziyoten alkarri.

Guztiak egin dira ogei ta bost joko, bitartean izan da luzapena pranko; cuarenta ados-ara bajatzen zan bapo, nun billatzeko beste zortzi orrelako?

63

Kintze batez plazako oien ibillera, bost biraje pelotak gora eta bera; azkenian Batistak baztar-bazterrera, bistan gauden guziok ikaratu gera.

Oiek eman dituzten gusto arrituak, arraiskatuak dira gizon korrituak; batzuek ez dirade galtzak berrituak, beste asko badira ondo geldituak.

Jaun oieiri graziyak euskera klaruan eman biar zaiztela gendukan goguan; komeni ere bazan nola emen naguan, Udarreiren sermoia orra nun daguan.(l)

(1) Zenbait tokitan ez ditugu itzak Argia-n dauden bezela idatzi, gaizki zeudelako ustean. Astekari onek onela zion:

5/3: indar artzen dio. Indarraz artzen dio idatzi degu, urrena aitatuko degun eran, Leitzan jasotako ortan alegia, orrela esaten baita.

6/4:jaun orren kontura. Punturako ala bear dualakoan, kon­tua idatzi degu.

64

7/2: oriyekin lanak. Poto, beraz; oriyekin zanak idatzi degu, Leitzan jasotako eran orrela baitago.

9/5: besuakjarritzeko. Dudarik ez da bertsuakjarritzeko izango dala.

10/2: beraz trinketista. Garbi dago berez trinketista bear duala.

13/7: zenbati egin dio.

* • •

LeitzakoGorritiene baserriko aitonak sail ontako amar ber­tso buruz zekizkian, eta bere billoba Maria Josefa Zestauk kopiatu eta bialdu zizkigun. Onako auek, alegia, beste orden ontan: 1,4,2,3, 10,5,6, 12, 13,7.

Aldaketak: 2/3: Partidu orretantxe; 2/5: arriskatu ere bai; 3/6: poderean ondo; 3/7: aren fabore zana; 4/1: Mateo ta Urze­lay; 4/3: Arroxko Beratarra; 4/4: an zuan berekin; 4/7: orra esan zein diran; 5/1: Pelota bolera artzen; 5/4: nai zuen tama­ña; 6/1: Urzelay ori ere; 6/5: ezaguera aundia; 6/7: zartua izate­ko; 7/1: Juakin sakalari; 7/6: egiña da amak; 10/5: esan bea­rrik ez det; 10/8: besuak ta bista; 12/3: argana dijoanak; 12/4: dauka errukia; 12/5: pelota ondo artzeko; 12/6: ark badu tokia; 12/7: kintze orrek izango du; 13/3: malezia badauka; 13/5: au ukitu ezkero; 13/7: zenbaiti eman dio.

65

Bei baten gertaera

U darregiren urrengo bertso auek U surbilko bei baten gertaera kontatzen dute. Balentin Ota­

mendiren (Espaldi, Villa Bigarrena, Aginaga) aotik jasoak ditugu. Bañan paperetan agertutako sail bat omen zan. Bertso geiago ere ba omen ziran. Gañontzekoak aaztu. ordea. Karlisten gerratea bukatu eta laister jarritakoak omen dira.

Tristurak nago, asi biar det libertsiyua berritzen, gu oraindikan aprendiz gaude, eztegu asko korritzen: Galardi-azpiko Eujeniyo orri nua bertsuak jarritzen, or gertatu dan kaso batekin guztiyok gaude arritzen.

Larre-beien bat Aranburutik aspaldi zuan erosi, gezurrik ez nun publikatuko. nik ala ditut ikasi; zenbaitek eztu ganadubakin suerte onik merezi, aurten ez ditu umiak ein da ixtillu txarrak ikusi.

67

Artzaien batek eman omen du larre-bei orren berriya: inposiblia egongo dala umia eiteko larriya; buelo aundiya daukala eta errape izugarriya, obe lukela balerukake etxe aldera ekarriya.

Mendira juan da beia billatu, lazua erasten dira asi, kolpia tira bañan utsegin, beia saltoka igesi; amerikano askok bezela oraindik eztu ikasi, begira zanak oiekin eztu pesta gaiztua ikusi.

Aita-semiak izan biaute beia etxian sartuba, pesalunbriak ikusitzeko mundu ontara sortuba; oriyen kejak kontatutzeko etzan egongo gortuba, izan biar du derrigorrian Gilisagastin sartuba.

Andik etxera ekarri dute orgullo aundi batian, gobematzeko jarri omen du amarraturik katian. "Esnia pranko emango digu onek umia egitian, denboraz bota lezake eta emai ibilli gaitian".

68

Txal gaztetxo bat nola dabillen abisua da etorri, zer esan ere etzekiten begiratubaz alkarri; gizon abillak izanagatik beiari ezin igarri. Zer egin dute? Agiñagatik albaiterua ekarri.

Albaiteruak esan omen du ikutu baño lenago: "Orren barrenen umerik danik nere artian enago; egin da ondo sendatu ere egiña dala ni nago, rekonozitu egin biarko deskuidatuba banago".

Errejistatzen asi omen da tokatzen zaion graziyan, albaiterua ondo zijuan zebillen irabaziyan; Eujeniyo're ondo izana bere denbora guziyan, oriyek baño estubago zan txekorra Irisasiyan.(l)

Albaiteruak esan omen du: "Dago umia egiña, esnia dauka turbiyatuba tiratzeko alegiña; errapia're gogortutxua, ori da gauza jakiña" . Eujeniyoren zilimoniyak: "Len akordatu bagiña!"

69

Arrautzak artu pardelian ta lrisasira jun zian, enteratubak egongo ziran txekor-orrubak nun zian; umill askua billatu dute agoniyako trantzian, alimenturik izan ezpalitz lan diabrubak an zian.

Arrautza oiek eman dizkate batitu edo nastuta, eskusa gabe gaxuak artu, gosiak txantxik eztu-ta; txit azkeneko asnasetan zan illoki odol ustuta, (2) sasi-zuloko kolaziyuak eztitu izango aztuta.

Lepo-otarrian sartuta dute txala etxera ekarri, berialaxe bota dizkate ama-umiak alkarri; bei koitadubak ikusi orduko arena dala igarri, etzan plakiyak aplakatzeko leku txarrera etorri.

Mapill-errekan beste beien bat omen zeguen saltzeko, Eujeniyo orri gogua egin ura dirutan artzeko; Jose Agustiñ e konporme zala milla errialian saltzeko, esku onetan allegatu da zer duben ezagutzeko.

70

Gizon oriyek pentsatu dute deposituban jartzia. edo bes tela lengo jabiak atzera eramatia; ezpaita ondo beiari fama kulparik gabe galtzia. obe litzake pentsu onakin etxian gobernatzia.

(1) Irisasi, Usurbil eta Aia bitartean dagoan mendi edo baso aundi bat da.

(2) nloki itz orrek zer esan nai duan ezin diogu antzeman, naiz eta Balentin Otamendiri orrela kopiatu genion, eta Udarre­giren 1966-ko liburuan ere orre1a argitara eman genduan.

71

(18.78) Bertso berrlak

B ertso auek Donostíyan: Juan Osés-en moldizte­guían argitaratu ziran paperetan. Ale bat

Parisko liburutegi nazionalean arkitu genduan.

Paper orrek itz auek ditu eskuz erantsita: Con­cours de Sn. Sebastian de 1878, par Juan Jose de Udarregui.

Ama BiIjiñetarako señaladamente Donostiyan broma bat bidakaitu dute, bertsuetara juateko lau gizon dezente; iru apuntadore an zeuden presente; jarri gera frente, kantatu da fuerte, berak nai duen arte, ez degu izan kalte: milla errial premiyo eman digute.

73

Manuel Olloki eta Udarregi gaztia, Bernardo Otafto eta Pello bestia; dibersiyorako zan gure ajustia, ezta kalte piska bat a1kar ikustia; ala zan ustia, erabat uztia da modu tristia, orra albis tia; konbeni da pruebak erakustia.

Don Kanuto jauna zan komisionatuba, gizon orretxek badu fundamentuba; Olloki zarrarena au zan biartuba, biyen artian zuten lan au formatuba; nago informatuba, badu eskarmentuba, da adbertituba, estudiatuba; ez daukagu penarik guk ezagutuba.

74

Bernardo Otaño da txit balientia, Pello Errota ere korrientia; Olloki zarra berriz oso dezentia, Juan Jose Udarregi sufIzientia; kuadrilla fuertia nai zuten juatia, gusto ematia zan borondatia; arako etzan kapaz inozentia.

Manuel Olloki zan nere lagun fIña, anparatutzen nuan nere alegiña; ala ere bagenduben naiko zer egiña, akabo zan bildurrak juan izan bagiña; boza du klariña, ez buru ariña, zartzera egiña edadez da, baiña zeñek egingo luke gizon orrek aiña?

75

Tablerora iyo ta eraso alkarri, patxara itxusiyan ez giñaren jarri; grano bat apenas zan bildurrak etorri, len ere nunbait jakin ainbesteren berri; bertso asko neurri, paperan ezarri, gero irakurri, begiratu orri; notiziyak izango ditugu guk sarrio

Orra lau bertsolari iro erritatikan, salida egin degu oot gogotikan; letra zuzenak daude gure gramatikan, osasuna desio nere partetikan oot biotzetikan; bi dira goitikan, beste bi betikan kantuzko platikan; beti azaltzen dira Gipuzkoatikan.

76

Gure apuntadoriak baitaude famoso, kortia eman zuten txit kurioso: obe zala gelditu guztiok onroso, formalidadez egin nai zuten preziso; lan au dala kaso gaude animoso, guztiz kariñoso, txit biktorioso; kantidade igualak ginduben gt:..k jaso.

Zelebratu genduben Ama Birjiñ eguna, illaren amabostian izaten deguna; Ramon Artola eta don Kanuto jauna, don Jose Manterola bazuten laguna; kuadrilla biguna tokatu zaiguna, gerok dakiguna leiala eta ona; prueban ezagutzen da prestu dan gizona.

77

Donostiyan daguan aiuntamentubak listo egin zituben orduko kontubak; baliyo izan zuben egin zan kantubak, berrogei ta amar duro ditugu artubak; beste alimentubak danak pagatubak, gabeko ostatubak len ajustatubak; gizon oiekin gaude txit gustatubak.

Nere dotriña dago garbi irakurriya, notatu eta paperan klaro ezarriya; premiyo kontu au da oraingo berriya, akaso izango da betiko jarriya; nago igarriya, talentuz urriya, ai nere larriya, bajatu naiz iya; agur aiuntamentu maitagarriya.

78

1 Orra bertsuak jarri U darregi gaztiak, nik ainbeste deretxo badute bestiak; pena emango liket isillik uztiak, ez iñor ofenditu mintzatzen astiak; alkarri erastiak edo ikastiak, dira ondo kostiak kantuzko txistiak; ogiyajan dezala itxu tristiak.(l)

(1) Azken itz auek aditzera ematen dutenez, itxuren batek artuko zuan bertso auek saltzeko kargua.

79

Bertso berriak

Milla zortzireunekin amairugarren urtian gerra bat izandu zan Españi partian; desgraziya gogorrak askoren kaltian, Donostiya erre zan txit malamentian, irurogei ta bost urte ezta apartian.

Frantzesa Españia'ra traiziyoz zan sartu, Madrill'a juan da errege preso zuten artu; zaragata gogorrak emen ziran sortu, baña kontrariyuak zitzaizkan agertu, arro etorri arren las ter zan bildurtu.

81

Ustez Españiya'ko buru zan frantzesa, arren kontra etorri baizan ingelesa; anparatzalle txarra etzan portugesa, bestia erretiran estu eta presa, etzuen azkenian len aña grandeza.

Pesadunbria maiz-ta gerrako lanian, kulpa gabiai kargak bota geienian; ordenak partitu gabez errespeto onian, aguztuaren ogei ta amaikagarrenian,

Donostiya'rako zan egun itxusiya, ondo dakiyenakin nago ikasiya; nundik-nai sakioa eta desgraziya, gauza amablia da personen biziya, Zubieta'ra etorri zan ango Justiziya.

82

Nola izan zan desgrazi orren ondoría, publikatzeko dana badet podería; gauza galduak beti badu doloría, ziudade guziyak erre-koloría, estantzi estu artan aien baloría!

Tristura gogorra zan nere irítziyan, beren ondasunakin betiko etsiyan; etziraden egongo txit pazientziyan, ziudadia jarri nai lengo dezentziyan, Aizpuru'n junta egin zuten Agorran zortziyan.

Zerbait disimulatzen lengo desgraziya, enpeñatu zirala dago ikusiya; jueza ta konsula eta Justiziya, kabildo ta bezino kuadrílla guziya; etzuten zelebratu obra itxusiya.

83

Formal egitekotan alako kasuak, Justiziya ta konsula ziran prezisuak; bezino jaunak ere gizon balerosuak, gañera sazerdote relijiosuak, biyotzian ukitu Jaun amorosuak.

Tristura gogorra zala nago igarriya. Besterik zer egongo zan? Ondarra ta arriya. Erreunitu ziran egiteko berriya, len zan bezin dezente or dago jarriya, ziudade formala, txit gustagarriya.

Paperak orain dira errekonozitu, Don Nikolas Soraluze'k billatuak ditu; Aiuntamentuari dizka prebenitu, gero Gobiernora dute akuditu, milagro bat bezela zaie iruditu.

84

1

Ikusirikan obra ain arrigarriya, igez ta aurten egin da festa bat berriya: Aizpuru'ko etxiari arturik neurriya, arri marmol eder bat dute ekarriya, numeraturik dago dezente jarriya.

Festa zelebratzen da ondo dan moduan, meza eta sermoia tokatzen dan graduan; kargua eman zuten leku seguruan, Don Nikolas Soraluze an zan inguruan, pentsamentua franko bazeukan buruan.

Soraluze'k egin du bere alegiña, ondo deklaratutzen bada zer egiña; musika ta bertsolari eta danboliña, komediante moduko kuadrilla bat fiña, aumentua're bazan nai genduben aiña.

85

1

Zubieta'ko bezino estimagarriyak, leialtadiaz daude gogotan jarriyak; modu oiek argatik daude etorriyak, aitorrnena dutela gaude igarriyak, sijnifikantza dauka Aizpuru'ko erriyak.

Orra erregaliya Donostiya'k egin, Zubieta'ko jendia akordatu dedin; gauza onak errezibitzen beti da atsegin, graziyak eman nairik ondo ezin itzegin, gaitz erdi iñorekin ez banu utsegin.

Donostiya'k Zubieta'ri beti amoriyo, berak leialak izan dirala meriyo; beñere ezta izandu oien kontrariyo, señale bat ederra egin du seriyo, elkar estimatzia ez da misteriyo.

86

Orra bertsuak jarri euskera klaruan, ikasten ditubenak eduki goguan; lenago gauza ori ixilik zeguan, azaldu biar zana nola emen naguan, Alkaiñ'en predikua orra nun daguan.

Leenengo bertsoak dionez, irurogei ta bost urte ez dira apartean, Donostia erre zala. Beraz, urte oiek 1813-ri erantsita, 1878 urtea degu.

1877 urtean, Nikolas Soraluze kondairalariak Memoria edo idazlan bat agertu zuan Zubietako batzarrari buruz. Arnaikagarren bertsoak itzegiten du orrezaz.

Urte berean, amabigarrenak dionez, Aizpurua etxeari "arri marmol eder bat" erantsi zioten, 1813-an an egin ziran batzarren oroigarrirako, jaialdi ederrak ospatuz: "igaz ta aurten egin da festa bat berriya".

1878-ko festa zer izango zan, Diario de San Sebastian egunkariak adierazten du, urte artako iraillaren 12-an, jaialdien programa argitaratuz:

Parte primera

"El 15 del corriente mes de Setiembre, domingo, habrá misas rezadas, por extraordinario, en la basílica del barrio de Zubieta.

La misa solemne la celebrará el Pbro. D. Ignacio Múgica, comenzándola a las diez de la mañana, y será presidida por el Sr. Alcalde pedáneo del mismo barrio, cuya comitiva la formarán el Sr. Soraluce como encargado del Excmo. Ayuntamiento de esta Ciudad de San Sebastián para todo lo concerniente a la organiza­ción y dirección de esta función cívico-religiosa, juntamente con algunos señores vecinos de Zubieta.

El orador sagrado, el Pbro. D. Isidoro de Bengoechea, predica­rá en vascuence.

87

La charanga y el tamboril, alternativamente, a las 9 Y media de la mañana tocarán primero en frente de la fachada principal de la casa Aizpurua, en que se halla la gran lápida conmemorati­va dedicada a aquellos héroes en 9 de Setiembre de 1877, y, satisfecho este acto de justo homenqje, después recorrerá hasta las 10 las inmediaciones de las casas centrales del barrio e igle­sia, (jecutando aires de cantos euskaros.

Celebrada la citada misa cantada, el Alcalde pedáneo y su comitiva, con la demás de la concurrencia, pasarán al son de la música y del tamboril al frente de la preindicada fachada princi­pal de la casa Aizpurua.

Ante ella, los trovadores vascongados, hijos de la contigua villa de Usúrbil, que espontáneamente se han ofrecido al Sr. Soraluce, ofrecimiento que ha aceptado con gratitud en nombre del Excmo. Ayuntamiento, don Manuel de Sagardia (a) Olloquie­gui, octogenario del cabello tan blanco cuanto sonora voz y aún potente inteligencia y memoria; y don Juan José de Alcain (a) Udarregui, respetado aun entre los mismos poetas, cantarán ver­sos euskaros en loor a los insignes patriotas de las memorables Actas celebradas en los días 8 Y 9 de Setiembre de 1813 en el salón de aquel frontispicio y lápida. Ambos son de los 4 poetas de los certámenes euskaros celebrados el 15 de Agosto próximo pasado y 9 del corriente en San Sebastián. Tal será la parte pri­mera del programa".

Parte segunda

Después del cambio completo de decoración y aspecto, merced al satisfactorio desempeño de las interesantes funciones gastronó­micas, para lo cual la isla Urbitarte, allí situada, es tan pintoresca cuanto apropíada, la música y el tamboril recorrerán de nuevo desde las tres y media en la misma forma que a la mañana.

Seguirán a esta excitante llamada para la juventud, aurre­nescus, o sea zortzicos, y después bailes del país en la plaza pública en varias agrupaciones al son de la música, alternando con el del tamboril".

Amalaugarren bertsoak esaten duana, beraz: "musika ta bertsolari eta denboliña". Onela jarrai­tzen du:

"Se jugarán partidos de pelota a rebote y a blé en oportunos intérvalos, singularmente desde el medio dia hasta las tres y media de la tarde.

88

Una media docena de los más aventqjados jóvenes de los dis­cípulos del señor don Marcelino Soroa, que dirigirá los ejercicios gimnásticos de la barra, desde 4 a 5 de la tarde, tocando en espa­cios dados la música, contribuirá también a dar mayor variedad a estajUnción cívico-religiosa de Zubieta, que ha de ser perpetuada como gloriosa memoria dedicada a aquellos insignes patricios que, en los días más aciagos para San Sebastián, nos dejaron tan gra­tísimo legado",

Soroa ori, ain zuzen euskal antzerkiaren alde ainbat lan egindako idazlea degu. Jimnasia-eskola bat izan zuan Donostian, eta bere ikasle gazte oiek izango dira amalaugarren bertsoak aitatzen ditua­nak: "komediante moduko kuadrilla bat fiña".

Jaialdiak iragarrita zeuden bezela eta ezin obeto ospatu omen ziran, Diario de San Sebastián orrek iraillaren 16-an adierazten duanez. Bertsolarienga­tik onela dio:

"Inspirados y muy Jelices estuvieron durante las 11 1/4 a 12 del día ante la lápida conmemorativa los antedichos trovadores Sres. Sagardia y Alcain ...

Frecuentes y nutridos jUeron los aplausos que en aquel local merecieron dichos Sres. Sagardia y Alcain, lo mismo que a la tarde en las reuniones de la misma casa Aizpurua y en otra allí cercana. ¡Bien por estos bardos euskarosI".

* * * Bertsoen egillea Udarregi dala, azken bertsoak

esaten du: "Alkaiñ'en predikua orra nun dagoan". Abizen ori zuan bestebertsolari bat izan zan Urhie­tan. Baiña 1877-an jaioa. Gaiñera, bertso auen beste bi iturri ere badaude, eta oiek "Udarregiren predikua" edo "Udarregiren itzaldiya" esaten dute.

Esan degunez, 1878-ko iraillaren 15-ean, Uda­rregi antxe zan Zubietan bertso kantari, Ollokiegi bertsolaria lagun zuala. Bertso auetan esaten dituanak ere, geienak beintzat, antxe jasoko zituan. Soraluze eta beraren idazlanaren aitamenak nola egingo zituan, bestela, irakurtzen eta idazten etze­kian batek?

89

Alboan zuan bertsolari lagunak ere zerbait esan­go zion gai ortaz. Ollokiegi orrek, izan ere, larogei urte omen zituan 1878-an; amabost urte, beraz, Donostia erre zanean.

Orregatik esango du bosgarren bertsoan: "ondo dakiyenakin nago ikasiya".

* * * "Bertso-sail au Jose Aranburu zanaren etxetik

jasoa degu. Len ere esan degun bezela, jaun au Usurbilko organista zan, eta Jose Txiki esan oi zio­ten izengoitiz. Beragana etortzen zan Udarregi, bertsoak jartzeko asmoak artutakoan".

Orrela esaten genduan Auspoa'ren 56-garren zenbakiaren leenengo argitaraldian, 1966-an, Ud a­rregiren sail onen aurretik, ondoren onela jarraituz:

"Bertso auek eskuz idatzita daude, ta puntu asko, lendabizi jarria zegoana tatxatu ta gañetik berrituta daude. Bañan guk lenengo era jarri degu, bigarrena oarretarako utzirik. Puntu berritzeari euskera garbitzearren ekin diotela ematen baitu".

Aldi ontan, berriz, oarretan ez, baiña emen ezarrtko ditugu aldaketa oiek:

1/7: arritzeko moduan; edo: arritzeko zerate; 1/8: nola entzutian; 1/9: Donostiya ere erretzeraño; 1/10: bada azkenian; 3/5: orobat etorri zan; 3/6: bada portugesa; 3/7: orduan erreti­ran; 4/1: Naigabia, Desgraziya; 4/2: gerra dagonian; 4/5: orde­nak kunplitu gabez; 4/7: Donostiya erre zuten; edo: Donostiya erre zan; 4/8: San Roman egunian; 5/5: nundik nai lapurreta; 5/6: negar karrasiya; 5/9: nork esan zenbatek zuan; 5/10: orduan utziya; 6/3: adierazteko dana; 6/9: istillu gorri artan; 6/10: ai zer naigabial 7/7: ziudadia jartzearren; 8/4: bada noti­ziya; 8/6: baita Justiziya; 8/8: onradua guziya; 8/10: junta itxu­siya; 9/9: eman zituzten danak; 9/10: biar ziran pausuak; 10/2: gauza ikusiya; 10/5: asmua artu zuten; 10/7: len baño ere ede­rrago; 12/8: dute erantsiya; 12/9: juantako jaunen onran; edo: jaun aundi oien onran; 12/10: txit ondo jarrtya; 13/4: Santiago­ren onduan; 13/5: oroipena izateko; 13/6: betiko munduan; 13/7: aditutzen danian; 13/8: gertatu zana orduan; 13/9: negar malko samiña; edo: errukizko sentimentua; 13/10: sortzen da

90

barruan; 14/1: DonosUarrak egiten dute; 14/2: beren alegiña; 14/7: Aiuntamentua ere bai; 14/8: da gauza jakiña; 14/9: Zubieta'njuntatzen zan; 14/10: kuadrilla atsegiña; 14/7: Zubie­ta'n juntatzen da; 14/8: kuadrilla atsegiña; 14/9: Aiuntamentua ere bai; 14/10: da gauzajakiña; 15/1: DonosU'ko jendien; 15/2: ongi etorriak; 15/3: ta borondaUaz daude; 15/9: aditzera ema­ten du; 16/7: graziyak ondo emanaz; 16/8: nai litzake itzegin; 16/9: estimatu ondo ta; 16/10: ez albait utsegin; 17/3: bera leiala izan; 17/4: dalako nai diyo; 17/8: diyo egin seriyo; 18/5: lenago kondaira; 18/6: atzendua zeguan; 18/7: berritu biar dala; 18/8: jarri zait buruan; 18/9: Udarreiren predikua.

* * * Bertso auen beste kopia bat, eskuz idatzita noski, geroztik ere

eskuratu degu, Donostiako Anbrosio Zatarain jaunaren eskutik jasota. Amabost bertso ditu. lru falta, beraz: 11, 15 eta 16-garrena.

Gaiñontzeko aldaketak: 1/1: Milla zortzireun eta; 1/7: arritze­ko moduan; 1/8: nola entzutian; 1/9: Donostiya erretzeraño; 1/10: bada azkenian; 2/5: naspilla oot gogorrak; 3/3: baña arren kontra etorri; 3/5: igualmente etorri zan; 3/6: bada portugesa; 3/7: ordu­ban erretiran; 4/1: Naigabia maíz da; 4/2: gerra dagonian; 4/5: ordenak kunplitu gabez; 4/7: Donostiya erre zuten; 4/8: San Ramon egunian; 4/9: aguztubaren ogeta; 4/10: amaikagarrenian; 5/5: nundik-nai lapurreta; 5/6: negar karraxiya; 5/7: iñola eziñ aldegiñ; 5/8: ura desgraziya; 5/9: zenbatek utzi zuan; 5/10: erreta biziya; 6/3: adierazteko dana; 6/9: istillu gorri artan; 6/10: ai zer naigabia; 7/7: ziudadia jartzearren; 8/4: bada notiziya; 8/6: baita Justiziya; 8/8: onradu guziya; 8/10: junta itxusiya; 9/5: bezino jaunak eta; 9/9: eman zituzten denak; 9/10: al ziran pausuak; 10/2: gauza ikusiya; 10/5: asmua artu zuten; 10/7: len baño ere ederrago; 12/1: Ikusirikan orren; 12/2: erri eder aundiya; 12/3: urte oro egiten zan; 12/8: dute erantsiya; 12/9: Juntako jaunen onran; 12/10: ederki jarriya; 13/1: Festa zelebratzen zan; 13/3: meza ta sermoiakiñ; 13/5: oroipena izateko; 13/6: betiko mundu­ban; 13/7: sermoiyian esatlan; 13/8: gertatu zana orduban; 13/9: errukizko sentimentuba; 13/10: sentitutzen da barruban; 14/1: Donostiarrak egiten zuten; 14/2: beren alegiña; 14/7: Aiuntamen­tuba ere bai; 14/8: da gauza jakiña; 14/9: Zubietara juntatzen zan; 14/10: kuadrilla atsegiña; 17/3: bera leiala izan; 17/4: dalako nai diyo; 17/6: bada kontrariyo; 17/8: diyo egiñ seriyo; 18/5: lena­go kondaira ori; 18/6: atzenduba zeguan; 18/7: berritu biar dala; 18/8: jarri zait buruan; 18/9: Udarregiren itza1diya.

91

Usurbilko mixioa

Onako bertso auek Orioko Txara baserriko aiton zaarrak kantatu omen zituan bein batez arta­

-zuriketa batean, Udarregikjarriak zirala esanez.

Pello Saikola bertsolaria ere an zan, eta kopiatu egin zizkion.

Gero Pello onek, 1934 urtean, Orion mixioa zala­-ta, argitaratu nai izan zituan. Naiz eta Usurbilko mixio baterako moldatuak izan, bear zana aldatu eta Oriorako ere ondo.

Bañan inprentara baño leen, Orioko apaiz batek, don Joakin Loidi zanak, bertsoak bere kontura artu eta an da emen itz asko aldatu zituan, euskera gar­bitzearren.

Orrela, bertsoak beren itxura guzia galduta atera ziran.

Bertso-paper au, Elustondo-Zarauz moldiztegian inprentatua, Adunako Kamio baserriko Segundo Mendibururen eskutik jaso genduan.

Emen argitaratzeko, ordea, Loidi apaiz jaunaren ikutuak kendu eta bertsoak beren jatortasunera ekartzen alegindu da gure Pello Saikola adiskidea. Apaizaren aldaketak, berriz, ez dute oarretan jartze­rik merezi ere.

93

.......................... (ll bi milla emendikan ez dira aparte; Kristo mundura jaio dirala diyote, bertsuak ipintzera jarri azi naute, alegiña egin biet gauza naizen arte.

Orrenbeste urte da Kristo jaio zala, libruan jarri bazuten dana dan bezela; uste det an gezurrik egongo etzala, otoitz egiten diyot txit lotsa naizela, nere entendimentuba argitu nazala.

Lenagotikan bazan Jaungoikotasuna, BiIjiñan entrañetan egin zan gizona; Trinidade Santuko bigarren pertsona, Aita Etemuan Seme gure Jesus ona, Espiritu Santuan obraz, guretzat gauz ona.

94

Belengo portalian Jesus jaio baitzan, beartasun aundiyan, ez dudarik izan; oñaze, neke asko arturik bizi zan, ogei ta amairu urtian emen ibili zan, gu salbatziagatik gurutzian il zan.

Adan eta Ebak egiñ zuten pekatuba erremediatutzen zan asko nekatuba; baizedukan anima askoren kontuba, Jesusen gurutzeko Pasio santuba, guregatik izan zan kruzifikatuba.

Jesus Nazarenua guztiyon jabia, serbituz maitatzia litzake obia; beste aldera dago zenbaiten legia: biziyo txarretara billatu bidia, naiago du serbitu etsai traidoria.

95

Asko sufritu zuan Jesus Salbadoriak, berak iriki zituan zerura bidiak; ondo aztubak gaude arren faboriak, atzeratu ditzagun etsai traidoriak, ez bagera mudatzen egin du guriak.

Gelditu ez gaitezen desanparatubak, oain etorri zaizkigu misiyo santubak; praile jaun orri gaude sermoi ona aitubak, sobra geunden etsaiak lepotik lotubak, zer estadutan gauden atera kontubak.

Misiyo santu oiek egin dute lana, arrimatu gaitezen Jaungoikuagana; biyotz umillarekin guazen beragana, egin zaun konfesiyo egiyazko bana, gaizki aterako da deskuidatzen dana.

96

Konfesatzera juanda zenbaitek zer dauka? Txikiyenak aitortu, aundiyenak uka; emakume batzuek senarraren kulpa, senarrak ere berriz arrazoia dauka, ez dago zerurikan gezurraren truka.

Konfesiyuan esan dena dan moduban, iñoren aitzakirik ez egin orduban; zertan utsegin duben eduki buruban, bestela ez gabiltza leku seguruban, egiyaz dabillena sartzen da zeruban.

Kontu aundiyarekin egin esamiña, biyotzetikan artuz oñaze samiña; berriz ez mantxatzeko propositu fiña, penitentziya zuzen kunplitu alegiña, ezin deskuidatu zintzuak bagiña.

97

......................... (2) biyotzetikan eman Jesusi graziyak. uste det dituala ondo mereziyak. bere odolarekin gaitu erosiyak. eriyotzaz ordaindu zituben guziyak.

Gure misiyo santu biyotz-biyoztiyak burura ditu gertu geren siniskayak; nola umiak ala eta aundiyak. utzi pekaturako bid e ondatiyak. ori egintzen digu Jaun maitatiyak.(3)

Atzeratu ditzagun biziyo gaiztuak. utsa bezela dira munduko gustuak; eman biarrak gera txit kontu estuak. gure lanak ez dira izango aztuak. azalduko bait ditu Jaungoiko justuak.

98

Fede bizi batian orain jarri gera, maitatu nai genduke Jesus ona bera; ez degu ofenditu nai emendik aurrera, ez gaitu eramango paraje txarrera, gutzaz ezta aztuko saiatzen bagera.

Gorroto gaizto gabe bizitu gaitian, menturaz eriyotza degu bat-batian; berriz trabatu gabe etsaien katian, gure misiyo santu oiekin batian, San Pedrok sartu gaitzan zeruko atian.

Jaungoikoaren legia bete zagun kontuz, ofenditu degula gaude gu damutuz; biyotzetik eskatu berai pulamentuz, gorde gaitzala bere bendiziyo santuz, ala gerta dedilla, biba, amen, Jesus.

99

(1) Pello Saikolak atera arazi zuan paperean, bi lerro auek onela daude:

Emeretzireunekin ogei ta amalau urte.

Bañan ez baitakigu Udarregik bertso auek zein urtetan jarri zituan, ezin bete izan degu utsune ori.

(2) Bertso-paperak onela dio emen:

Osoro zuzendurik gure lengo gaizkiyak.

Pelloren iritziz, bi lerro auek ere apaizak aldatuta daude. Baiña iñola ere ezin gogoratu itz jatorrak nola ziran.

(3) Esan bezela, Pello Saikolak bertso auek beren jatortasune­ra ekartzen saiatu arren, ez det uste bertso ontan ori lortu zua­nik. Ez du ematen Udarregikjarri bezelaxe dagoanik, beintzat.

100

Bertso berriak larre-beienak

U darregi etzan artzaia, bañan mendi-beiak, larre­-ganadua alegia, bee aldean eukitzen zituan

neguan. Udaran, berriz, maiatzetik negua berriro eldu arte, Aralar aldeano

Urte batean, negu sarreran, oi bezela, ganadua­ren billa joan zan. Billatu zituan beiak. Bañan, goi­tik beera Zaldibira zetorrela, an tokatu zitzaion Gaintzako kondea zaldiaren gañean, beetik gora, bere kapa ta guzi.

Kondeak, beiak topo egin zituanean, kapa atera eta bidea libratzen asi zan. Ganadu guziak ikaratu eta alde egin zuten. Udarregi, berriz, alerik ere bis­tan etzuala gelditu zan.

Andik laister beste gizon bat ikusi zuan. Onela galdetu zion:

- Adiskidea, zein zan gizon ori? - Ori? Gaintzako kondia. - Gaintzako kondia? Demoniñoak eramango al dik olako jendia! Gure ganaduak beintzat jun dial Gero, beiak ezin billaturik ibili ziran, mendi

guziak korrituz. Billatuta ere, etziran beren bidera etortzen, eta zakurrekin ekarri bear izan zituzten.

101

Ondoren, pasadizoa bertsotan jarri zuan. Berri auek, Mateo Landa Alkain Udarregiren

billobaren aotik jasoak ditugu. Bertso-papera, moldiztegi-izenik gabea, Getariko

Garro baserrian eskuratu nuan. Berezitasun bat dauka paper onek: amarrekoak izanagatik, ez dau­dela bertsoak amar lerrotan idatziak, bostetan bai­zik. Guk ere era ortan kopiatu ditugu.

Doiñua Mateo Landak kantatua da.

1'" ))Ijpmpl~j~pl u - da- ITfl-gi ju - an da aur-

l' r p O p I r- ~ pi j )1 m DI ten A-ra - la - ITa be -ti zu a-ITa- pa-

l' P j ~ D I r p r ~ I J ~ ;)1 tze- ko na - go gi- zon za - ITa zen-

l' j P r PIP r ~ pi r Q OQI bai- tek a - di - tu-ta e- gin- go du fa-

I'r- ~plj 11 m Dlpj~pl ITa pe - na det min - ga - ñi-an i-

I~ r p U p Ir * pi J )r DI bi - lli bi - a - ITa au- ITe - ne-ko jor-

l' P J ~ PI m p r ~ I J ~. na- da ez- ken - du- an txa - ITa.

102

Udarregi juan da aurten Aralarra, betizu arrapatzeko nago gizon zarra; zenbaitek adituta egingo du farra, pena det mingañian ibilli biarra; aurreneko jornada ez genduen txarra.

Aurten gelditu zaizku Aralarren beyak, etzituzten aditzen etxerako deyak; eraman gaitu aiek errenditu nayak, ezin billaturikan gure ibilliyak, onekin alderdirik ez du familiyak.

Bi gizon da zakurrak erritikan artu: Jose Maria Azurza, D. Bizente Portu; beste lagun batzuek an zaizkigu sortu, Aralarko mendiyak bapo dira neurtu, orra arro banitzan juiziyuan sartu.

Zaldibiyan dauzkagu bi sozionista, mendira egiten zuten iñoiz errebista; larre-ganaduakin disgustua maiz-ta, azienda gaiztua gelditutzen gaitz-ta, neonek dakit ondo proatuba naiz tao

Zaldibira juan da biyaramonian, mendiz mendi asi giñan koraje onian; sustantziyan biar da alako lanian, zerbaiten aitzekiya bazan geienian, ez ditugu ikusi iru egunian.

Urte Zar eguna zan señaladamente, banuen inguruban makiña bat jente; napar artzaitxo batek eman zigun parte: puntu artatik beiak etzirala aparte; ankak dantzatu ziran aiek ikusi arte.

103

Salida egin degu Urte Berri goizian, zazpi gizon juan giñan guztiko pozian; beiak jarri ditugu nai degun klasian, balazua bezin zuzen txit bide luzian, baña kontrariyuak guretzat bazian.

Beiak bota ditugu nai degun mendia, ustez egin genduen aziyo grandia; an fortunatu zaigu Gaintzako kondia, bi aldetara beiak saltaka juan dia, bapo izorratu du orretxek jendia.

Beiak salto, guk segi, zer dibertsiyua! Ez nintzan nai orduko araño iyua. Ataungo aldera urrengo sayua, ni ez naiz fortunoso mundura jayua, zori gaiztoz sortu zan konde arrayua.

Mateo Garmendia etzan apartian, alegiña egin du bere suertian; ganadu agurua guretzat kaltian, baña segitzen ziyen onradamentian, ark batu ditu oiek aitz-zulo batian.

Aitz-zulo orretara laister giñan bildu, zakurrak irrintziyaz, guk ezin ixilldu; bati ezpañetatik an ziyoten eldu, ankaz gora botata genduen uzkaldu, alegiña egin gabez ezta ezer galdu.

Bat bota genduen da bestia aurrera, zakurrak arengana urrengo sarrera; eldu ziyotenian egin zuen kera, ni ta Bizente Portu abiyatu gera, amildu egin zaizku arkaitzetik bera.

104

Amilduta osin-zulo batera sartutzian, luzaro egon gabe laiste irten zian; txala igesi zijuan, gu berriz atzian, ikusitzen genduen noizik bakoitzian, ura sentimentuba nere biyotzian!

Eguna pasa degu txit neke aundiyan, tabernaz aukerarik eztago mendiyan; laiste giñaden zerbait pentsatzeko gayan, aulduta jarri gera alimentu nayan, gauba pasa genduen Ataungo Ayan.

Gau ura pasa nuen oso penatuba, txala bere salletik abandonatuba; betiko gelditu naiz eskarmentatuba, zopa eta ura zan gure alimentuba, amalauna errial genduben kontuba.

Ango ostalariyak baloriak ditu, diru gutxitxorekin dirua du bitu; paraje garestira degu akuditu, gure kuarto apurrak laiste ziran aitu, Ataungo atsu orrek zikiatu gaitu.

Beia agertu da baña txal gaxua galdu, esanda ere zenbaitek sinistuko al du? Datozen kastiguai biar zaie eldu, lekua aldatzera genduen bialdu, Naparruako Etxarrin gero da azaldu.

Mateo Garmendia juan zan Etxarrira, pozez zoraturikan txalari begira; berak ekarri zuen andik Zaldibira, Artikulara zuten gero urrengo jira, ezurrak berarikan etorriyak dira.

105

Noizbait osatu zaizku ganadu guziyak. makiña bat funtziyo gaude ikusiyak; San Migeletan giñan aldrebes asiyak. geroztik izan dira modu itxusiyak. orain kontentu gera Jaunari graziyak.

Orra bertsuakjarri Udarregi gaztiak. euskeraz eman ditu bere albistiak; ni konfesatu naiz ta aditu bestiak. erotu ote naizen diyo emaztiak. arrazoia daukala deritzat tristiak.

106

Bertso berriyak

B ertso auek, Oiartzungo Altzibar ballaran jaso nituan, Olalde baserriko Jose Anjel Sarasola­

ren eskutik, moldiztegi-izenik gabeko paper batean. Egillea nor dan ez da iñun ageri. Bañan Zubieta­

ko Lartzabaleta baserriko Manuel Urruzmendik lau bertso aoz eman zizkidan, 5, 6, 7 eta 15-garrena, U darregirenak zirala esanez.

Paratu biar ditut bertso bat edo bi, zer gertatuko zaigun azkenian guri: pentsatzen ez degula eriotza etorri, kontua emateko anima ori larri, ojala orrelakorik gerta ezpaleri!

107

Ongi konfesatu eta mezak ere entzun. ia errezelorik barnan sentí dezun. Relijio santutík al zaude jakintsun? Jaunak ezaguera ona eman zizun. begira deskuidorik gerta ez dakizun.

Palaziyo ederrak. munduko jardiñak. ez bereala iltzeko asmoan egiñak; etsaiaren bandera egiñ alegiñak. pekadori ingrato gaizki itzegiñak. Jaunak presente dauzki gure utsegiñak.

Espiritu malijno demoniño zarrak. Luziferrek ez dauzki laguntzalle txarrak; luzatzen dituztela beren atzaparrak. diranak gorrituak suak eta garrak. zer kontra egin lezake anima bakarrak?

108

Juiziyoko egunian suzko lau ibaia, eskuak berotzeko izango da gaia; iya, nere kristabak, lenagotik saia, gure animen billa or dator etsaia, Antekristo mundutik infernuko artzaia.

Orduan jartzen danak ibai oiei begira, naiko luke bereala sekatzen balira; kontu au dakitenak munduan badira, nik ikasi dedala oraindik berri da: Jesusen oñetatik jaioko omen dira.

San Juan Ebanjelistak au berak esana, bazekiyen nola zan ibai oien plana. Zer egin dezakegu? Au da gure lana: bitarteko paratu Andre BiIjiña Ama, enpeña dakigula Seme Jaunagana.

109

Orra nola dijoazen urak itxasora, guziyon eriyotza orrela eldu da; ontarako jaio giñan kristabak mundura, pentsamentu txarrikan badator burura, egin dilijentziya sartzeko zerura.

Orra bertso berriyak orain, mundutarrak, askorentzat on dira, bestientzat txarrak; ikaratuak dauzki animako larrak, akordatu gaitezen gazte eta zarrak, zer nolakoak diran inpernuko garrak.

Infernuan badira zepo ta grilluak, egiya esaten badu nik dedan libruak; an ez du baliyoko batere diruak, atormentatuko du beraren selluak, posada gaiztuetan munduan bilduak.

110

Etsaiaren banderan baIdin bazabiltza, maiz idukiko dezu aparte eliza; gustuak kunplitutzen animali -gisa, despreziaturikan Jainkuaren itza, orra noIa gaItzen den sekuIako ditxa.

Bizimodu berri bat guazen artzera, ikusi gabetandik anima galtzera; ustez mundu onetan Iuzaroko ezkera, emendik dijuanik ez dator atzera, etzaigu damutuko ondutzen bagera.

Etsaiak memoriya daukagu nasiya, gure animak dauzki iya irabaziya; arreta baten faltan Ian ori guziya, apartatzen bazaigu Jaunaren graziya, izugarriya izain da gure sententziya.

111

Juiziyoko eguna egun bat larriya, aspalditik oi nago bildurrak jarriya; guziyok badakigu lan orren berriya, bitarteko paratu Bi:rjiña Mariya, logratzeko Jaunaren miserikordiya.

Aingeruak tronpeta duanian jotzen, anima ta gorputza joango gera zuzen; jendia asiko da Josafaten sartzen, munduan asieran notiziya bazen, ai zer bildurtasuna sententziya artzen!

Zertarako jaio giñan mundu onetara, infemura joatekoz ango penetara? Zuzendu nai badegu oraindik beta da, zierto jakitera joain gera bertara, allegatuko gera trantze orretara.

112

Jesusen dotriña ona letuaz goazen, prebenitu gaitezen zerurako zuzen; anima egongo da kontentuz zoratzen, BiIjiña Ama paratu graziyak logratzen, gauzarik bearrenaz ez gera akordatzen.

Prebenitu gaitezen gu guztiyok emen, ez dakigu eriotza uste gabe gauden; Mariya Santisima, lagun zaiguzu arren, iya gure trantze au noiz izango ote den, ondo gerta dedilla, biba Jesus, amen.(l)

(1) Manuel Urruzmendiren aldaketak: 5/9: Antikristo mun­dura; 7/5: zer egiñ al gentzaken; 7/8: gure BiIjiña Ama; 15/3: korputza ta anima; 15/6: Josepetan sartzen.

* * * Guk bertso auek arkitu ditugun papera ez da UdaITegiren

denborakoa. askoz geroagokoa baizik. Ez dakigu, beraz, zenbat­garrengo argitaraldia izango dan.

Irakurlea oartuko zanez, Usurbil aldeko euskera ez dana ere azaltzen da an eta emen bertso auetan: baman, dauzki, rw/a galtzen den, izain da, bazen, joain gera, ote den. .. Dudarik ez da Udarregik etzituala oiek oITela jarri. Geroko eranskiñak edo aldaketak ,izango dira. Edo, bestela, bertso auen egillea beste norbait !zango da~

* * *

113

Errenteriko Jose Goñiren eskutik jaso genduan orri batean. saH ontako iru bertso arkitu ditugu. aldaketarik gabe eta maki­naz idatzita: l. 4 eta 6-garrena. Bañan baita beste iru bertso auek. Udarregirenak edo norenak diran ez dakigunak:

Zer pentsatutzen dezu. kristau txoratua? Non da Airstoteles. maiso famatua? Aborrezitu etzuen bere pekatua. Jaunaren sententziya kruel da artua. infemuko zoletan dago ondatua.

Igual ere omen dago errege Alejandro. sinistaturik nago. libruak esan du; pekadore ingrato nola zan izandu. akordatu omen zan Jainkuaz berandu. Luziferrek anima aisa eraman duo

Nai duenak eskoi ta nai duenak ezker. aukeran gaudenian Jaungoikoari esker. destinatuak gaude bagabiltza oker. gaitzerako pronto ta onerako alper. kristabak. eriyotza gurekiñ da laister.

• • •

Aita Donostia zanak. bere Euskel eres-sorta liburuan (1921). 223 zenbakian. saH ontako leenengo bertsoa eta doiñua dakarz­ki. Arraiotzen bilduta:

Paratzera nuaie kopla bat edo bi.

114

zer gertatuko zaigun azkenean guri. Pensatzen eztegula eriyua etorri, kontuen emaiteko animo ori larrí, ojala olakorik gerta ezpaledI.

Pa - ra-tze-ra nu - a- ie ko-

pla bat e- do bi zer ger- ta - tu- ko

1 ~ .#, F D P 1)1)1 Jl J> 1 ~ '1 P 1 zai- gun az - ke- ne- an gu - ri. Pen-

;t. , · · · 1 @# P p D P 1 F D pi; Jl J1 P 1 tsa-tzen ez-te - gu-Ia e - ri-yu-ae-to-

;ti' .-1 1 @ 11# r F 1 P P Jl J; 1 ~ J;)I 1

rri kon - tu - en e - mai - te - ko a-

;tj' · ~ · 1 @' ;;1 Jl P 1 r '1 p 1 P P D D 1 ni-moo-ri la- rri; o -ja-Ia o-la-

1 ~ j## F D P 1)1))1 J; 1 ~ ~ 1I ko - rik ger - ta ez - pa - le - di.

* * • Ondoren, doiñu ori Gure Herria aldizkarian agertu zuan Aita

Donostik, bukaeran argibide auek emanez: "Cette mélodie a été publiée dans mon Euskel eres-sorta, nQ

223. Je l'aí recueillie au début de mes recherches Jolkloriques de Miguel Esteban Gortari, dgé de 74 ans, le 11 décembre 1911. Il vívaít dans la "borda" d'Inda du village d'Arrayoz (vallée de Baz-

115

tan). JI tenait de ses parents que ces vers avaient été composés par "Kapote", fameux pertsulari de Sumbüla".

Bañan oraingo ontan, bakarra eskeiñi bearrean, zortzi bertso ematen dizkigu. Oiek nundik dituan adierazteko, onela esaten du:

"Les couplets m'ont été communiqués par mon confrere, le savant euskeralogue, le P. Polycarpe d'Jraizoz, que les a copiés a Lanz. peüt village de la Navarre".

Bañan Lantzen bildutako bertso oiek, guzira zortzi, leenen­goa izan ezik. beste sail batekoak dira.

Ala ere, guk leen idatzitakoa, bertso auek Udarregirenak ez dirala agian izango alegia, indartu egiten da Aita Donostiak esa­ten dituenekin.

116

Santa Agedaren bertso berriak

Udarreik jarriak

B ertso auek, Azpeitiko Fidel Uria apaiz jaunaren eskuz idatzitako kuademo batean arkitu ditugu.

Pekatariak etsai oekin degun gerra edo desditxa, enpeñatuko baldin bagiña sujetatutzen da errexa; adi dezagun nola izan zan Santa Agedaren bizitza, bere etsaiak eman zioten txit martirio portitza.

Kristau fielen alabantzan da tormentatua munduban, ez dakit eta nik ezin esan zenbat sufritu zituban; aspalditxoan libru batetik pruebak artu nituban, aztu ez bazat saiatu biat kontatzen ote ditudan.

117

Santa Ageda dama eder bat Sizilian zan jayua, Cataniako juezen mende igaro martiriyua; egin nai izan ziotelarik gaiztoak engañiyua, ez baizioten muda erazi sekulan opiniyua.

Cataniako gobernadore Kinziano zan orduan, kristandadia galerazi ta bere emazte nai zuan; Jesukristori bere bizitza len agindua baizuan, erejiakin bat egitiaz gustorik artzen etzuan.

Kinzianoren iritzirako ark esatia basta zan, bañan agindu etzionian bene-benetan triste zan; andre gaizto bat biraldu zion konbertitu al bazezan, atormentatu biarko zala baldin mudatzen ez bazan.

Andre gaiztoa bazebilkion ematen zenbait idia, toparik asko ematen zion atajaturik bidia; beingo batian esan zion eze: "Ez det galduko fedia, beste gizonik ez det biar da Jesukristo det neria".

118

Andre gaiztoa bueltatu zan Kinzianorengana're, esaten zion: "Ez da mudatzen, ez det ainbeste balore; ez det sinisten neskatx:a ori konbertituko dala're". Erantzun zion: "Mudatuko da tormentuakin bada're".

Bumi-plantx:a bi gori-goriak galtzarpietan sartuta, len bezin gogor zeguan santa oriek bertan oztuta. "Atormentatu dezagun gogor konbertitu nai eztu-ta, ezur guziak ego begitza prensa batian estuta".

Ereje oien krueldadia zenbateraño ote da? Ola bezela egindu zuten prensa artatik atera; ala ere ez konbertitu nai Kinzianoren aldera, agindu zuen sartu zedilla kartzela illun batera.

Kristok San Pedro biraldu eta argitu zion kartzela, gañera berriz esaten zion neskatx: au senda zezala; penagarria billatu zuan zakar tartian zetzala, gorputz guztia sendatu zion lenago zuan bezela.

119

Kristal-puska ta talavera-kin galtzara eragin zuan, larru gorrian, soka lepotik zeukala, eraman zuan; an arrastaka erabiltzeko sententzia eman zuan, oiek guztia~ eginda ere mudantzarikan etzuan.

Alde guztitik puska jario santaren gorputz ederra, au ikusi ta ez lastimatzen ereje biotz gogorral "Borondaterik ez badaduka mudatuko du biarrak, arma zorrotz bat ar zazute ta ken zaizkatzute bularrak".

Bular oriek kenduta ere bere koraje fuertian, galdetu eta erantzun zien leengo borondatian; agiñdu zuen sartu zedilla kartzela illun batian, an zeguela atera gabe bizia zuan artian.

Kalabozora eraman zuten puskak zintzilik zeuzkala, odola ere bazerarion iturriari bezela; Jesukristori eskatzen zion munduan aspertu zala, konbeni bazan, aren despeida arren disponi zezala.

120

Talavera-zko galtzara ortan guztia urratu zan da, kalabozuan ezin zeguan ez jarrita, ez etzanda; bai J esukristok aditu ere adiskideak esanda, orain glorian gozatzen dago minutu artan ill zan da.

Santa Agedak kulparik gabe orra zer paraderuak, gorrotu artu zion medioz ereje majaderuak; munduko gauzai begiratu ta au ematen dit goguak: gaurko egunean asko gaudela mudatzen errezaguak.

Ziertua da Santa Ageda modu orretan i1l zala, banago eze libru orretan gezurrikjarri etzala; neronek oso sinistutzen det fedeko gauza bezela, gure Jesusek aren moduban indarrez jantzi gaitzala.

Santa Agedak boto firmia, guk alakua eztegu, jenio txarrak ditugulako arrisku aundiak dauzkagu; azken fiñian bitartekotzan bera jarriko al zagu, Udarrei zarrak au desio du ala konbeni bazagu.

121

Asto-demaren bertsoak

B ertso auek Oiartzungo Altzibar baillaran jaso genituan, Portueneko Inozentzio Urkiaren

eskutik, moldiztegi-izenik gabeko paper batean.

Bañan ez da Udarregiren denborako argitaral­dia, askoz geroagokoa baizik.

Paperaren barren aldean Otañoren Muül koxkor bat bertsoak daude.

Udarregirenak dirala ez da iñun ere esaten. Bañan Mateo Landa Alkain Udarregiren billobak, Lartzabaletako Manuel Urruzmendik eta Portaleko Antonio Aizpuruak sail ontako bertso batzuk eman zituzten, Udarregirenak zirala esanez. Bertso oiek Felix Aizpuruak jaso zizkien.

Igeldoko plazan jokatu omen zan dema au: bost asto eta bei parea, bertako arriarekin:

Eta:

Bei parlaren kontra bost ziran astuak ...

lau asto eme aurrian ta ar bat atzian ...

123

Arri txikia izango zan. Ala ere, galdu egin omen zuten.

Doiñua Fabian Loidi Igeldoko erretore jaunaren aotik jasoa da.

,~§ )¡ l' b J~ 1'1 )¡ J~+H As - ti - ar - te e - gu - na_

! -j -j' , ,@ J)¡ Ji P p 1 ~. ~ 1 Jl P P P íPI se-ña-la-da-men - te_ de-ma bat jo-ka-

! ' , ,@ J1 tJ I)¡ P J1)¡ J) 1 J:-J 1

tzi-a_ dis-po-ni-tu du - te __

'~p p p p pi P J J 1 P P P P )1 i-kus-te-ra jun gi-ñan_ ma-ki-ña bat jen-

,~)tJ 1 J J P P JI )) J J 1 te__ gor-pu-tzak me-se - deik ez_

,* )¡ p Jl Jj Jl 1 J=--J 1I pa - tri - ka - rak kal - te. __

Astiarte eguna señaladamente, dema bat jokatzia disponitu dute; ikustera juan giñan makiña bat jente, gorputzak mesederik ez, patrikadak kalte.

124

Dema bat jokatu da Igeldoko erriyan, lau asto eme aurrian ta ar bat erdiyan; orlako funtziyorik juan dan aspaldiyan apenas izandu dan gure alderdiyan.

Bei pariaren kontra bost ziran astuak, kargetan ez pizkorrak, jeniyoz bastuak; aurrera biarrian iztingan listuak, ez dituzte eragin algara gaiztuak.

Markos argiña eta Maraita bestia,(l) desiatzen zan oiek plazan ikustia; nai zuten marka on bat an erakustia, asto diabru aiek portatu eztia.

Markos ori da gizon ikaragarriya, ekarri zuan ugal bat izugarriya; sorbaldatik lepora zedukan jarriya, tiratzen ziyon baña geldirik arriya.

125

Ikusgarri ederra or digute jarri, batzuetan iso ta bestietan arri; akullu motz banarekin zirikatu sarri, latigo eder asko etzuten ekarri.

Jende asko giñaden dema orri begira, makiñatxo bat gizon gustatubak dira; aurrera biarrian atzera salida, indarrik asko bazan portatu balira.

Astuak dadukate ejerziziyo gutxitxo, dema kontu oietan daude atzeratxo; arrieruak berriz nekatubak geitxo, batek esaten ziyon: "Arri, txiki potxo!"

Oso egoki ziran astuak jarriyak, alanbre ta kollare txit gustagarriyak; oiez gañera berriz bildots-zintzarriyak, Belabietatikan(2) zakuz ekarriyak.

126

Lau asto eme aurrian ta ar bat atzian, arto-burubak janez noizik bakoitzian; dema ori jokatu balitz maiatzian, panderubaren billa saiatuko zian.

Berriri portatu da iriyaren gisa, Boletiñian bialdu biar det Parisa; beiak egin zituzten bi arroa txixa, aien gañian marka ondu dute aixa.

Orra zer pasatu dan Igeldoko erriyan, esplikatu nai nuke euskera garbiyan; arriya eraman dute bost oiñ da erdiyan, larri ibilli dira salbo-ta epurdiyan.(3)

(1) Maraita edo Marabita Ige1doko etxe baten izena da. Ango gizona aitatuko da emen.

(2) Belabieta Amasako mendi-lepo bat da. Aren azpitik. tunel batean alegia. pasa bearra da lruñetik Donostiraiñoko autobidea.

127

(3) Bertsoak erriaren buruan pixkanaka nola aldatzen diran ikusteko, ona emen Manuel Urruzmendik eta Antonio Aizpuruak eman zizkiguten bertsoen aldaketak: 1/3: dema ori jokatzeko; 1/5: inguratu giñaden; 1/7: gorputzak mesere du; 5/1: Andres ori da gizon; 5/3: uel aundi bat zuen; 5/4: plazara ekarriya; 5/5: espaldatik bue1tan; 5/6: amarraz jarriya; 8/5: arrieruak ziran; 10/1: Asto eme bat aurrian; 10/2: lau arrak atzian.

128

(1893) Bertso berriak

Juan Jose Alkain-ek jarriak

B ertso auek Leioako Zabale baserriko Eulojio Bidea Agirrerengandik jaso genituan, Imp. de

Fernandez y Diego. - Eibar moldiztegiko paper batean, Bilboko Alfontso Irigoienek bitartekotza eginda.

Milla zortzi eunekin larogei ta amairuban, ditxa eder bat sortu da gure inguruban; bertsuak formatzia jarri zat buruban, korputza ez dadukat lengo estaduban, saiatu egin biat al dedan moduban.

129

Biba Kabildua ta Aiuntamentuba, esperatzen det oien konsentimentuba; memoriya debilla, au sentimentuba! Zerbait itzegiteko det pentsamentuba, egingo banu oien kontentamentuba.

Usurbilko erriko parroko guria, izan du itzegiten abillidadia, errespetua eta formalidadia; piska bat bajatuba dauka edadia, izan degu guztizko predikadoria.

Ai, gure erretore leia! eta fiña! Fedia aumentatzeko orrek badu griña. Sermoi ederra franko guretzat egiña, beti enpliatu du bere alegiña, gu guztiak egiten saiatu bagiña.

130

Orain ekarrt dizku bi relijioso, serrnoi eder oieri egiyegun kaso; premiakuak izan gintezke akaso, oien laguntasuna biar da preziso, ondo prebenituta guazen animoso.

Martxuan amaikian dirade asiyak, ez ditugu aditu serrnoi itsusiyak; nola predikatutzen dan daude ikasiyak, gizon estudiatu asko ikusiyak,(l) ondo portatu dira, Jaunari graziyak.

Frai Daniel Baertel eta Frai Andres bestia, asko desiatzen zan oiek ikustia; predikadore txarrak azaldu eztia, pentsatu det graziyak ematen astia, lastima da oieri ixillik uztia.

131

San Frantziskoren seme estimagarriyak. Aita piadoso bi dira etorriyak; bete gabe pekatu grabien neurriyak. orain artu ditzagun bizitza berriyak. ikusi ez ditzagun istillu gorriyak.

Bildur gabe juateko digute otsegiñ. modu obian eziñ gizonak itzegiñ; etsaiaren mendian ez dala atsegiñ. libratzeko moduba obe degu egiñ. J esusen asarria aplakatu dediñ.

Anima garbitzen du konfesiyo onak. ez du ezer serbitzen bildurrak egonak; itxurak egiteko desiuan danak, engañatuko ditu konfesore jaunak; Goikuari pegatzen izango dira lanak.

132

Ark kargu artuko du zorrotz edo estu. zeñek bere kontuba eman biagu justu; batzuek ukatu ta beste zenbait aztu. konfesiyo txarrakin ez biziro poztu. goiko jueza iñork engañatzen eztu.

Gustora ez badago len kontzientziya. orra orain garbitzeko konbenientziya; anima badijua pekatuz jantziya. sufritu biarko du an penitentziya. iñork eztu jirako aren sententziya.

Pekatu guztientzat da barkaziyua. milla izanda ere konparaziyua; lapurretak biar du restituziyua. dago konfesatzeko obligaziyua. konsegituko bada(2) absolbiziyua.

133

Munduban egiñ arren txit asko pekatu. zer edo nola diran esaten nekatu; orren gañian dute asko predikatu. akusatzia eziñ iñork debekatu. lotsaz edo bildurrez ez arren ukatu.

Espazioz ta ondo egiñ esamiña. artu doloria ta propositu fiña; damutasunarekiñ pekatu egiña. aubaz konfesiyua kontuz alegiña. izan penitentziya kunplitzeko griña.

Preziso ez naiz asi itzegiten grabe. ni ez nago oraindik oiek bezin trebe; emen sufritutzia askoz degu obe. gero izan gaitezen gloriaren jabe; iñor ezta salbatzen penitentzi gabe.

134

1

Konfesiyua egin da komulgatutzian konsidera dezagun geren biyotzian. gure Jesus maitiak bere eriotzian sufritu zitubenak. aundiak baitzian; gure onagatikan ill zan gurutzian.

Bere odolarekiñ ginduben erosi. pekatutik libratu. zeruba irabazi. Orain akordatzia ez al du merezi? Egunero emanez asko esker eta grazi, ofensa gutxi egiñ da umildadez bizi.

Dtzi pekaturako dauden biziyuak. menderatu ez gaitzan kondenaziyuak; egiñ errespetozko konbersaziyuak. kunplitu estaduko obligaziyuak; enkargu ori eman dute Misiyuak.

135

Oien sermoietara allegatu dana, konformatu diteke Jaungoikoagana; bederatziurren batian egiñ dute lana, konfesiyuan ere asko oiengana, badute talentuba Jesusek emana.

Deskubritu dituzte fedeko kasuak, etorri dira gizon sustanziosuak; arritu gaitu oien itzketa gozuak, nola umiak eta ala gurasuak; osasuna diyela Jaun amorosuak.

Oien sermoi ederrak ondo adituta, orain gustora gaude mantxak garbituta; emendikan aurrera Jauna serbituta, konforme egon biagu Ark noiznai deituta; galtzia sentitzen du beriak gaitu tao

136

Iñor ere ez gaude leku seguruban, etsaiak gau ta egun beti inguruban; zer peligro tan gauden eduki buruban, garbi ta pronto egon esan dan moduban, enkontro txarrik gabe sartzeko zeruban.

Jauna ofenditurik gaude sentimentuz, nola itzez ta obraz ala pentsamentuz; emendikan aurrera bizi biagu kontuz, estali gaitzan bere bendiziyo santuz; ala gerta dedilla, amen, biba Jesus.(3)

(1) Bertso-paperak ikasiyak esaten du bai puntu ontan eta bai aurrekoan ere. Poto. beraz. Moldiztegiaren okerren bat dala­koan, eta ala bear dualakoan, bigarrengoan ikusiyak idatzi degu.

(2) Bertso-paperak: concebituco bada. Dudartk ez da konsegi­tuko bada bear duala.

(3) Argia astekartaren puska edo recorte batean ere arkitu ditu­gu bertso auek, argitaraldi ori noizkoa dan ezin esan badegu ere.

Ez ditu bertso guziak; 12, 13, 14, 16, 18, 22 eta 23-garrena falta dira. Dituanak, berriz, beste orden ontan: 1,2, 3, 4, 5, 6, 7, 8,9,15,17,19,21,20,1O,l1eta24-garrena.

Aldaketak: 11/3: zeñai bere kontubak; 15/8: egin alegiña; 17/1: Konfesiyo ondoren; 20/3: konfonne egon liteke.

137

(1894) Bertso berriak

obrero katolikoen peregrinazioari jarriak

Sail au bi tokitan arkitu degu: bertso-paper bato Establecimiento tipográfico de los Hijos de I. R.

Barqja," Constitución 2 moldiztegian argitara emana eta bertako Joakin Muñoz-Baroja jaunaren eskutik jasoa; eta esku-idazkia. Udarregiri bertsoak kopia­tzen zizkion Usurbilko Jose Aranburu edo Jose Txiki-ren etxean azaldua eta beraren semearengan­dik eskuratua.

Milla zortzireun larogei ta amalau urte kunplitu gabiak. bere etorrera egiñ zigula zeru ta lurren jabiak. Aurten Erroman izan ditugu guztiz funtziyo grabiak, oriyek ondo deklaratzeko apenas gauden trebiak. oraiñ badaude Juan Jose baño ofiziale obiak.

139

Lurrian gure Bikariyua Erroman Alta Santuba, aurten orrera persona askok izan du juntamentuba; ondo egiñak geroko ere badu aprobet.xamentuba, peregrinaziyo au onratzeko artu det pentsamentuba, Zeruko Aita, argitu zazu nere entendimentuba.

Zenbait nagusi edo obrero parte oriyen artian, sendaleia bat aundiya egon da juan dan asko urtian; Españi ontan bakarrikan ez, mundu guziko partian, junta eder au pentsatu dute t.xit borondate fuertian, sujetatzeko Aita Santubak ematen duan kortian.

Disputa aundiyak ikusi dira publikuan ta klaruan, arriturikan egondu gera gauza orri erreparuan; gerra bizi bat iya sortu zan, bai, nola emen naguan, peregrlnaziyo eder orrena premi aundiya zeguan, Aita Leonen enkargu ederrak artu ditzagun goguan.

140

Gure Erromako Aita Santuba mundu guziko buruba, Valencia-ko artzobispuak dauka bigarren graduba; Aita Leoni presente egiñ diyo: "Nai degu lege puruba", berialaxen kontestatu du tokatzen zaion moduba, danon partetik desiatzen diyet osasuna eta zeruba.

Obrero askok segitu nai du zortzi orduko lanian, nagusi askok amabiyan nai aientzat ondo danian; gauza txarrikan pasa ez dediñ gero denbora juanian, Aita Santubak erabaki du formalidade onian; kontentu gera asunto ori orretan dagoanian.

Obrero onak izan biar du lana egiteko etsiya, nagusi jaunak ondo pagatu arturik pazientziya; Aita Santubak errejistatu du bere kontzientziya, ordenak eman diyon moduban bota digu sententziya, errespetatu nai badegu orra konbenientziya.

141

Aita Santuba eta arzobispua bakoitza bere klasian, beste ogei ta sei obispo ere Españiatik bazian; apaiz, fraile eta jesuita zenbat geiago nai zian? Goiko erreinuan glori ederrak logratutzeko pozian, tormentu-pian nork egon nai du etemidade luzian?

Leialtadian juan zaizkiyo Aita relijiosuak, beste batzuek bertatik eman geren limosna gozuak; moduba zuenak gastuak berak nekiak eta pausuak, borondatezko ofrenda oiek dirade baliosuak, obra onak egiñ, pagatuko ditu gure Jaun amorosuak.

Juan zaizkiyo katoliko eta bere ministro lagunak, obra onetan enpliatzera orduko gau eta egunak; kristau fielak izanakgatik leialak eta bigunak, asko gerade alako gauzen berririk ez dakigunak, gutxi emana sentitzen degu limosna egiñ degunak.

142

Erriyetako parroko jaunak ala ziguten agindu, uste dedanez persona askok karidadia egiñ du; gutxi duenak asko eziñ eman, lotsetan gera egondu, borondatia izanakgatik boltsak ez digu lagundu, geiago ere luzatuko zan moduba eduki bagendu.

Mundu onetan aberatsa da diru edo gauzaz jantziya, pobriak ere bagaude eta guretzat penitentziya; eskas degunak askotxo gera, batzuek abundantziya, emen ez dago beste modurik: artzagun pazientziya; al daneraño saiatu danak libre du kontzientziya.

Erriyetako parroko jaunak jarririk adbertentziyak, limosnak bildu, berak egiten biar diran dilijentziyak; itxasoz edo tren eta kotxez jendezko abundantziyak, obra eder orrek izango ditu geroko inportantziyak, beste munduan aprobetxatzen dirade induljentziyak.

143

Amasei milla persona omen zan Españia onetatikan, bertakuena ez da ainbeste, asko txit apartetikan; parroko edo sazerdotiak segitu dute platikan, jendiak asko asistitu du paraje askotatikan, gorroto edo bizitza txarra desterratziagatikan.

Gure lurreko Bikariyua Leon amairugarrena, karitatibo leiala franko allegatu da orrena; Aita San Pedro jarriya zuten enplio orretan aurrena, oraiñ zeruban portero dago, sartu nai gaitu barrena, guazenerako ez degu izango bitartekorik txarrena.

Aita San Pedro persegituba izanagatik orduban, oraiñ gloriyak gozatzen dago altueneko graduban; eskubak eta oñak garbitu anima aien moduban, aren bizitza nola izan zan iduki zagun buruban, fediari eutsi ark bezela ta sartuko gera zeruban.

144

Aita Santubaren presentazioz txit gustatubak badira, kardenal askoz inguraturik ekarri zigun segida; berrogei milla persona bazan gutxienian begira, malkuak eta suspiriyuak alako orduban oi dira, an etzan askok desiatzen du bistan tokatu balira.

An izan dira suspiriyo ta guztizko sentimentubak, dudarik gabe egingo zituben biyotzak mobimentubak; katolikuak unitutzeko esan du Aita Santubak, ari alaxe agintzen diyola bere ordenamentubak, desuniyotik zer datorkigun gerok atera kontubak.

Pakiak edo uniyo ederrak baliyo digu munduban, lenago ori egiñ bagendu oraiñ mesede genduban; Aita Leonen enkargu ederrak artu ditzagun buruban, bide onian segi dezagun agintzen digun moduban, orrentzaz kalterik ez degu izango eriotzako orduban.

145

Erroma degu danen buruba. ori da fundaziyua. Españiko guzientzako bota du bendiziyua; aren laguntzaz bentzi dezagun etsaien tentaziyua. fede onian segitutzeko artu dizposiziyua. gauzarik prezisuena degu animen salbaziyua.

Indar aundiko bendiziyua. doai ederrez betia. kabu gabia iruditzen zat ark digun borondatia; askok beiñik-beiñ disponitu du ofrendarekiñ juatia. txiki eta aundi limosna askok izan biaio botia. karidadiak zabalduko du zeruetako atia.

Emen egiten baldin badegu biyetarako du baliyo. falta duenak pozikan artu iñork ematen badiyo; gaizki egiñentzat billatzen dira txit asko erremediyo. mundu onetan gauden artian arreglatzen dira seriyo. anima asko salbatutzen da limosna dala mediyo.

146

Españiako gizon noble bi bienabenturadubak, aspaldiyan ondo dakitela zer gusto duben zerubak; edozeiñ moduz logratzen ez dira orrenbesteko gradubak, oiek dirala katolikuak animatzeko modubak, egun oietan deklaratu du Leon guziyon burubak.

Juan de Avila eta Diego de Cádiz Españiako santubak, bide onian segitutzeko badaude eskarmentubak; eztu baliyo galdutakuan artzen dan sentimentubak, garbiyak egin itz edo obrak, igual pentsamentubak, ondo guardatu Jangoikoaren legeko mandamentubak.

Aurten Erroman izan ditugu funtziyo gustagarriyak, kutsutu dira Españiyako probintzi eta erriyak; an izan danak ikusi ditu gauza goguangarriyak, peregrinaziyo eder orren onran euskeraz bertso berriyak, Juan Jose Alkain Usurbilkuak al dan modubanjarriyak.(l)

147

(1) Esku-idazkiak beste onela ditu17 eta 24-garren bertsoak:

Tronu ederrian presentatzeko errezibimentu tokira, kondiziyuak konprenditzeko klaro itzegiñ nai dira; berrogei milla persona omen zan denbora artan begira, biyotz gogorrak ere alakuan laister bigundu oi dira, izerdi edo malkua lasai bota dutenak badira.

Juan de Avila eta Diego de Cádiz Españiako santubak, aien bidian segitutzeko badaude eskarmentubak; desanparatu okerrerako datozen pentsamentubak, ez du baliyo galdutakuan artzen dan sentimentubak, oriyen ditxa logratutzekoz oréliñ atera kontubak.

148

(1894) Bertso berriak

(Igeldo-ko mixioa)

B ertso auek Donostiyan: Victoriano lraola'ren mol­dizkidan inprentatu ziran paperetan, eta ale

bat Gregorio Mujika zanaren bilduman arkitu genduan.

Argia astekariak ere argitara eman zituan, 1934 urteko garagarrillaren 24-ean.

Milla zortzireun kunpliturikan larogei ta amalau urtian, misionero bat izandu degu bederatziurren batian, trabaturikan baldin bagiñan deabruaren katian, libraturikan bid e onian betiko jarri gaitian.

149

Bikario jauna tokatu zaigu kanpoetara juana, asko beiñik-bein ondo dakigu txit prezisua zuana; desiatzen zan suerte on bat allegatu da gugana, egun oietan saia diteke borondatla duana.

Jauregi jauna da Igeldora orain etorri berriya, misionero bat gure onagatlk daduka erakarriya; anima asko nunbait sentltzen etsaien mende jarriya, Don Frantziskok gu salbatzeko du deseo izugarriya.

Sazerdote bat Don BIas Pradere Albisturko erretoria, Aita Santuak emanik dauka biar dan fakultadia. Emen jendia konbertltu du, ori predikadoria! Bildur diranak animatzeko badu abillidadia.

Abendubaren zazpiyan baizan predikatutzen asiya, gustaturikan geldituba zan bistako jende guziya; aundiya da orren doaia edo itz egiteko graziya, desiatzen dizkat osasuna ta urte askoko biziya.

150

Inguru onetan egongo ziran asko anima eritu, bederatziurren osuan diye mediku onak segitu; saiatu eta satisfaziyoz obeko degu gelditu, enkargu ederrak eman dizkigu iñork egin nai baditu.

Gure Don Blasen sermoi ederrak dirade talentutsuak, zeiñ ez du bada konbertituko orren izketa gozuak? Desterraturik utzi dítzagun pekaturako pausuak, ditxa eder au bialdu digu gure Jaun amorosuak.

Desgraziarik aundiena da anima kondenatzia, Jesus maitiak irabaziya nork bere faltaz galtzia; uste ez dala etorriko da eriotzako trantzia, konbeni zaigu ditxa eder au ondo aprobetxatzia.

Konfesio ona nola egiten dan klaro asko du otsegiñ, aurrenetikan azkeneraño granorik ez du utsegiñ; gauza guziyak presente dauzka, badaki nola itzegiñ, orrek dionez infemuetan ez da izango atsegiñ.

151

Konfesio onak bost kondiziyo faltarik gabe biaitu, zirkunstantziya guziyak orrek klaro itz egiñ nai ditu; besteren aotik egokiyago sekulan ez det aditu, orren burubak eta mingañak fakultadiak baditu.

Konfesatuta zer egiñ ere dauzka adieraziyak, ez du egingo obra txarrikan persona gogoz asiyak: errezibitu Jaun aundiya ta Berari eman graziyak, beste munduban kobratuko dira emengo irabaziyak.

Pekatu errez egiten dala konfesoriak badaki, argalak ere asko gera ta oso gaituzte erruki; absolbituta bere ordenak emango ditu egoki, penitentziyak kunplitutzeko kuidado aundi bat eduki.

Aurten Igeldon ditxa eder onek guri egin digun sarrera! Desterraturik utzi nai degu pekaturako karrera; berriz ez degu mugitu biar lengo oitura txarrera, artu ditugun propositubai sei zaiegun aurrera.

152

Pekatubaren mantxa dubenik ez du artuko zerubak, peligro aundiyan arkitzen gera, aska ditzagun burubak; mantxa gaiztuak garbitutzeko egiñ ditugu modubak, goiko erreinuan izan gaitezen bienabenturadubak.

Negarrezko baIle triste onetan garbiyak izan gaitian, bizitza onak pasa ditzagun Jaunaren borondatian; Aita San Pedrok sartu gaitzala zeruetako atian, zoriontasunak gozatutzeko eternidad e batian.

Kandelariyoz badatorrela berriz ere det aditu, jende pobria izanagatik berak nai digu segitu; predikatzeko kapaz dan arte ez dedillela gelditu, guk naiko degu biaje asko onera egiten baditu.

Mundu onetan egiñ biagu guztiyok penitentziya, beste munduban glori ontasunez nai degu abundantziya; bideko neke trabajuakin ar beza pazientziya, ez degu gutxi estimatuko bedorren asistentziya.

153

Aurten Igeldon izandu dira funtzio gustagarriyak, daude fedeko misteriyuak ederki irakurriyak; don BIas Pradere, berorren onran euskeraz bertso berriyak, orren talentuz gustaturikan U darrei zarrak jarriyak.

154

"San Pedro egun batez ... "

San Pedro egun batez Igeldoko pesta, galai bana artuta juan ziran bi neska; ardua eskeñi ta kalian igeska, irentsiko luteke zagia trabeska.

Errotara juan ziran biaramonian, asto bana artuta deskantsu onian; leku disimuluan jarri ziranian, iruna kuartillo ardo zuten barrenian.

Lau dozena sardin da amabi txitxarro, librerdi banakuak iru opill arro; orietzaz gañera pitxar t'erdi ardo, betetzen gaitzak dira zenbait tripa-zorro.

155

Ogi eta txitxarro det adierazi, sardin berriak ziran berrogei ta zortzi; txopin bana edanda ezpañak igurtzi, ostatuan ez dute propinarik utzi.

Asto belarri motza batek azienda, kargak arindu eta kontentu omen da; iriña laga dute ostatuan prenda, zakubak pagatu du oien merienda.(l)

Bost bertso auek Urnietako Felipe Yurramendi­ren aotik ditugu.

Leenengo bertsoa Udarregirena dala entzun izan degu. Ala baldin bada, gaiñontzekoak ere ala izango dira.

Azken bertsoari buruz argibide au eman zidan San Estebango Txokoaldeko Bautista Zumetak:

"Igeldoar batzuk errotara Zubietara jetxi omen ziran bein batez, meriendatu omen zuten eta, aien poUsan dirurik ez baitzegoan, iriñarekin pagatu zuten. Eta Udarregik, kontu ori jakin zuanean, oneko bertso au bota edo jarri omen zien".

156

Basteroeneko ostatuan

Garai artan ba omen zan Andoaiñen ostatu edo taberna bato Basteroenea deitzen ziotena. Orain

denda bat omen da toki ortan. Eguna an igaro omen zuan bein batean Udarre­

gik, ondoren bertsoak moldatuz. Sail ortatik bi auek jaso zizkion Felix Aizpuruak Sorabillako Fede­riko Otegiri:

Andoaiña juan eta asi naiz galdetzen, ia inguru onetan bertsolairik zuten; denak etzekiye1a esaten ziaten, bigarrengo aldiya det modu ortan aurten; jaunak, ai zer poliki engañatzen nauten!

157

Eguna pasatu degu Basteruanian, jan da eran da kantatu umore onian; gero etxe aldera illun -illunian, lurrian bueltaka norbait bazan geienian, pozik nago etxian sartu naizenian.

158

Peri-egun bateko ondorenak

Peri-egun batean izan eta ondoko gauean, Martin Sagardia Olloki, Manuel Sagardiaren semea,

bere kideko mutil talde batekin, Ernanitik etxe aldera zetorren.

Ostolatzaren etxetik, Arratzain baserritik alegia, pasatzean, ate joka asi zan; eta, idikitzen etziotela­ko, bota atea eta barrena sartu zan, eta bai pazi esnea edan ere.

Ostolatza jetxi zan eta izugarrizko sesioa izan zuten, noski.

Ostolatza ori Udarregirengana joan, gertatuaren berri eman eta Martin Sagardia Olloki orrentzat bertsoak jarriko ote zituan eskatu omen zion. Bai jarri ere.

Ogei ta lau bertso omen ziran, eta paperetan argitaratuak. Bañan, zoritxarrez, ez degu ale bakar bat iñun ere arkitu.

Orain urrena irakurleari eskeiñiko dizkiogun bertsoak onako jaun-andre auen aotik jasoak ditu­gu: Maria Josefa Lertxundi, Andu, Orio, Errikotxia bertsolariaren alaba; Manuel Urruzmendi, Lartza­baleta, Aginaga; eta Nikolas Aizpurua, Zabale, Usurbil.

159

Gauza bat gertatu da aurtengo urtian, Arratzain deritzaion baserri batian; saltsa au izandu da askoren artian, portun ona gugandik beti apartian.

Periyako gaba zan señaladamente, gabeko amabiyak etziran aparte; ojuka asi ziran izugarri puerte, etziran deskantsatu sartu ziran arte.

Goitik bera jetxita eman nuben prente: "Mutillak, gisa ortan zertan zabiltzate?" Desordenak badakar makiña bat kalte, jo ta bota niñuen bertan derrepente.

Biok así giñaden bultza edo tira, indarra daukan onek ez daukana jira; fameliya geiena negarrez begira, oien atrebentziyak itxusiyak dira.

160

Ni nintzan kolpetuta neretzat kaltian, anparua ez nuan guztiz apartian; jendia juntatu zan ixtante batian, aplakatu genduben guziyon artian.

Ollokiren semia Martin Sagardia, askok kalte izan du zure pikardia. Pobriak altxatzeko a ze alderdia! Jaunak izan dezala miserikordia.

Apetitu ona du Jaunari graziyak, gure ixkiñak ditu ongi ikusiyak; ustu esnez beteta genduzkan paziyak, orrentzat onak dira jenero guziyak.

Nik biar zan lekura eman nuben parte: gauza zuzen dedilla denbora zan arte; barbero eta zibil, alkate ta naste, errejimentu ona juntatu zan laiste.

161

Eta azken bertsoa onela:

Ogei ta launa bertso kito buruz buru, guk ere izan degu orrenbeste modu; iñork aurrerapenik jartzen baldin badu, Ostolatzak zer egin disponituko duo

Bañan gero, ordañetan, Manuel Ollokik bertsoak atera omen zituan. Auek ez ditugu iñun ere arkitu. Baten bukaera one1a omen zan:

Beltza eta zuriyak mendiyan ardiyak, zuk ere ez dituzu bentaja guziyak.

Auek, ordea, kanta zaar baten itzak dirala uste degu.

162

Famili bateko sesioa

Familiren batean, alaba etxeko morroiarekin ezkontzea gertatu omen zan, eta bere etxerako

zegoan semea kanpora atera bear. Onek, orduan, Udarregiri gertakizun guziaren

berri eman zion, bertsoak jartzeko eskaturik. Baita jarri ere. Bertso asko omen ziran, eta paperetan argitaratuak. Onako lau auek Oriako Pedro Ibarza­bal jaunaren aotik jasoak dira.

Gure aiton zar ori mutiltxo bat bada, ori zan kejatuba nagusiyetara. Zeñek agindu eta juan ote zan ara? Sentimentuak dauzkat alde askotara .

..... -n izandu dira(l) bi illabetian zerri ondradu oiek, gizendu artian; ona errez galtzen da gaixtuen artian, ama engañatu dute guztiyen artian.

163

............... zan(2) nere aita zana, ..... -ko baserriyan(3) egin zuben lana; emen askotxok daki eskasa etzana, obrakin ez al dago pruebak emana?

Gurasuak etzuten bajezik merezi, asko errukitu zan seme Jose Mari; diruba eman diyo ama gaxuari, zorra pagatutzeko suia ta alabari.

(1) Baserriaren izena.

(2) Altaren izen-abizenak.

(3) Baserriaren izena.

164

Idi-demaren bertsoak

Onako adierazpen auek U surbilko Felix Aizpu­ruak jaun auen aotik jasoak dira: Antonio Aiz­

purua, Portalekoa, eta Manuel Urruzmendi, Urka­mendikoa, gaur Zubietako Larzabaletan bizi dana.

Idi-dema edo apustu bat jokatu omen zan Usur­bilko arri aundiarekin, sei kintal gañean zituala eta itzai bakarrean.

Dema-zaleak onako auek omen ziran: Axentxio Rekondo, Aialde-zarra, gaurko Rekondotarren aito­na, eta Txertubi, Aieteko Goiko-galtzarakoa. Axen­txiok Kollado Igeldokoaren idi famatuekin jokatu omen zuan.

Egun artan, Udarregi eta Pello Errota ere Usur­billa etorri omen ziran. Baita beren arteko sesio izu­garria eta pamatu ura asi ere, Azpeitiko Premio a zala eta. Alkarrengana juntatu eta Pellok onela gal­detu baitzion:

- Zer berri Azpeititik? Udarregik, berriz, burlatzat artu eta mindu. Patxi Aranburuk ere, Usurbillen jaioa eta

Donostiako lru-Nesketa ostatuko nagusiak, gogoan dauka bertsotan nola ekin zioten. Baita jende guzia berengana nola inguratu zuten. Azkenean, saio aundia egin da gero, ixildu arazi omen zituzten, dema asiko bazan. Tomaxek, Tomaxeneko ostala­riak, onela esan omen zien:

165

- Juan Joxe. zuek orrela segttzen badezute. ez diat negozio aundilik egingo. ez dek ardorik salduko tal

Doñua. Manuel Urruzmendik kantatua da. eta Anbrosio Zatarain jaunak solfeoz papereratua.

!' . l,s'QJ ID DI Q pl¡1,~1 A-pi - ri-lla- ren bi - an v-

l' P ,)JI)l}l I r 1, QBZl sur - bit - ko pla - zan de - ma

l' D D 1 P D 1 )1 , ~ I P P 1 ba - li - en - te bat jo - ka - tu -

ba ba - zan an - go pa - sa-

l' P P 1 D , ~ 1 D D 1 P P 1 di - zu - ak nai ni - tuz - ke e-

l' r I 'l;;;or I D D I P P 1 san ez da - ki - yen gu - zi -

! · · · -4 I@ J', P I P pi; Jl I ~ yak kon - pren - di - tu de - zan,

* * * Bertsorik geiena. berriz. Aieteko Sebastian Salabe­

rriaren eskutik jasotako bertso-paper batean arkitu degu. Paper onek moldiztegi-izenik ez duo eta izenbu­ruak onela dio: "Bertso berriak usurbildar Jose Urdan­pilletak jarriak". Bere-bereak izango dituan bi bertso ere sartzen ditu. zortziko nagusiak gaiñera; bañan beste guziak Udarregirenak dirala dudarik ez da:

166

Apirillaren biyan U surbilko plazan, tema baliente bat jokatuba bazan; ango egi batzubek nai nituzke esan, lenago eztakiyenak konprenditu dezan.

Kollado Igeldokuak iri famosuak, lege ederrekuak, txit talentosuak; Txertubik ere zeuzkan aiñ kuriyosuak, jakiñ degu zein dauden bitoriyosuak.

Aspaldiyan zabiltzan disputa edo teman, probatu gabe eziñ iriyai antzeman; galdu -irabaziyak eiten dira teman,(l) eztiyot nai iñori bajezarik emano

León-castillo botatzen formal ziran asi, Txertubik suertla ziyon irabazi; aukeran dagonari eziñ galerazi, Asentziok arraia jarri du lenbizi.

167

Kargakjanrtyaktiran klase jakiñian, kontubak ateriaz ondo alegiñian; U surbilko anrt aundiya, sei kintal gañian, pasatu zan laroge ta amar bat oñian.

Asentziok arraia janrt du aurrian, Kolladoren iriyak zeuden indanrtan; Txertubi ere asi zan patxara ederrian, ura're pasatu zan ogei ta amanrtan.

"Galdubak oñazia" lengo errepaña(2) zeñek artutzen diye guztiyai tamaña? Txertubi itzaia da, indarra ta maña, oraiñgua galdu du abilla da baña.

Iri onak zituzten, gorputzez aziyak, itzai banaka dira elkar ikusiyak; lana nola egiten dan daude ikasiyak, ondo portatu dira Jaunari graziyak.

168

Usurbillen jokatzeko arreglatu dira, diruba arriskatzeko izan da benira; baserritarren billerak orrela baidira, zazpi milla pertsona omen zan begira.

Galdu-irabaziyak dirade guretzat, legi au galduko danik iruitutzen etzat; mokadu onak nai ditu bakoitzak beretzat, temak onak dirade tabernariyentzat.

Tripa ondo betetziak makiña bat lan du, lana egiten dubenak jornala ere on du; bi pezetarena eman, irutxo bat kendu: "Ai urrengo astian beste bat bagendu!"

Desapiyua juan zan Zarautzako ere, egiya publikatzia dago libertade; karga torpiak dirala bildurtubak daude, gu berriz oraindik e animoso gaude.

169

Elgoibarti izandu degu desapiyo; beiak onak dituzte, oso dira piyo; Kolladoren kuadrillak buelta eman diyo, bildurrak egotiak eztu asko baliyo.

Amar kintal gañian len zuten arriya, au zan kondiziyua paperian jarriya; iruitu zaie karga ikaragarriya, errespuesta polita degu etorriya.

Aiek ere buelta bigaldu digute, arri txiki batekiñ jokatu nai dute; fama dan ainbesteko beirikan badute, lardai gabe isatsetik ibilliko dute.

Batzubek galdu eta bestiak irabazi, al dezakianari zeñek galerazi? Aspaldiko legia: indarra nagusi; galtzalliak ere ez dute burlarik merezi.

170

1

Doblian ere asko zan egiña trabesa, batzubek berdiñian estu eta presa; esku-aldatuba da zenbat interesa, irabazi dubenak aprotxatu beza.

Beiak onak dituzte, fuertia kuadrilla, errezelatzen gera ote dan abilla; Igeldo ingurura edo Usurbilla, leku txarrera datoz inozente billa.

Asentzio Rekondo ona zan itzaya, arek jarriya dago marka bat aundiya: "Sei kintal gañian eta arri nagusiya, desapiyatutzen det Europa guziya".

Ortarako eztanik ez det nik markatu, jokazale eztanak ez prendarik artu; iñork nai baldiñ badu marka ori tapatu, bost bat milla pezeta eiñgo'itugu prestatu.

171

Usurbildarrak orra jarri aurrera begira, bestela usariyua galdutzen ai dira; Juan Jose ta Asentzio Kolladori beira, berriz e iriyak Igeldon gobematuko'ira.

Gai ederra zeguan broma bat sortzeko, iñor eztet mendratzen punturik artzeko; aurrera ere lasai dibertitutzeko, eoziñ errik eztu banda musika jotzeko.

Antonio Aizpuruak eta Manuel Urruzmendik emandako ber­tsoak, onako auek dira, orden ontan: 1, 3, 4, 6-garrenaren 1enengo erdia, 5-garrenai-en bigarren erdia, 17, 2, 6-garren biga­rren erdia, 7-garren bigarren erdia, 13, 14 eta 15-garrena.

Aldaketak: 1/3: dema baliente bat; 1/5: ango pasadizuak; 1/7: ez dakiyen guztiyak; 2/3: itxura ederrekuak; 2/5: Txertubik ere zitun; 2/7: ikusiko degu zein dauden; 3/6: egite'ira deman; 4/5: t'aukera daukanari; 5/5: Usurbilko arri aundiyak; 5/7: pasa zan 1arogei ta; 6/7: ura ere pasa zan; 7/3: zeñek artuko die; 7/4: iriai tamaña; 7/6: entero bikaña; 7/7: Usurbillen galdu du; 13/1: E1goibartikan bota; 13/3: beiak onak dirala; 14/4: paperan jarriya; 14/5: iruditutzen karga; 15/2: biali digute; 15/3: arri txikiarekin; 15/6: beiarik badute; 15/7: timoi gabe isatsetik; 17/2: egin zan trabesa; 17/6: asko interesa; 17/8: aprobetxa beza.

172

Baita beste bertso au ere:

Idi onak zituzten indarretan sendo, puerte gobernatuak jo gabiak ondo, Irutatik bi bazan Kolladoren bando, onroso gelditu da Axentxio Rekondo.

(1) Bi bider teman punturako. Bañan ez da poto, esan-nai ezberdiña dutelako. Urdanpilletak, izan ere, dema idatzi bearre­an, tema idazten du, 1/3 eta 10/7 lerroetan ikus ditekenez.

(2) Urdanpilleta-ren bertso-paperean: lengo ere baña. Esan nairik ez du eta poto egiten da. Gaiñontzeko emaleak, berriz, lengo errepaña esan ziguten, eta ala idatzi degu.

173

(1893) Azpeitiko euskal festak

Garai artan bazan mugaz beste aldeko Euskal­-Errian jaun aberats bat, Antoine D'Abbadie

zeritzana eta euskaltzale purrukatua zana. Endaian bizi zan, berak egin arazitako jauregi batean.

J aun onek dirua galanki ematen zuan, euskal festak egin zitezen. Aurten erri ontan eta urrengo urtean beste batean ospatzen ziran; 1893 urteko iraillean, Azpeitin izan ziran.

D'Abbadie jaun ori bezperatik iritxi zan, illaren 9-ano Azpeitiko kaleetan festa usai aundia aditzen zan: soiñua, etxafuegoak eta bazter guziak jendez gañez­ka. Erriko agintariak jaun orren zai zeuden. Artetxe­enean jarri zan ostatuz, Buztintxuriko plazatxoan.

Apalondoan atarira etorri zitzaizkion erriko soi­ñujoleak, eta auekin batera bosteun bat mutil gazte, oiu onela egiten zutela:

- Biba, biba don Antonio Abadia! Soiñujoleak La Azpeitiana izeneko vals bat jo

zuten arentzat, eta urrena Gemikako arbola. One­kin asi orduko, bosteun mutil gazte aiek txapela erantzi eta kantari asi ziran. Aien eztarritik trumoi bat bezela altxatu omen zan gure arbol santuaren kantua, gauaren ixiltasuna astinduz. Euskaldunak, izan ere, alako sugarrez kantatzen zuten kantu ori, fueroak galdu berrian.

175

Ori izan zan Azpeitiko erriak D'Abbadie jaunari egin zion ongi-etorria. Etzuan arek usteko, berak bere diruz antolatutako euskal festa guzietan, Azpei­tiko ori izango zala sonatuena, eta iñork gutxien pentsatuko zuan bidetik gañera.

Festak biaramonean asi ziran, illaren 10-ean, beste errietan izaten ziran ospakizunekin jarraituz.

Aurrena, meza nagusia orkestarekin. Meza ondoren, plazara; eta D'Abbadie jauna eta

agintariak udaletxeko balkoietan jarri, festak ikusteko. Leendabizi, korrika-apustua, aizkolaria izandako

batek, Arozpidek, irabazi zuana. Korrikalari batek iztarra autsi zuan.

Urrena, pelota-partidua: Azpeitiko Inazio Alberdi eta Jose Maria Beristain, Azkoitiko Modesto eta Jabier Larrañaga-ren aurka. Ordu t'erdi baten ondoren, ogei ta amairuna zeuden. Orduan saria erdibana banatu zieten. Oso partidu ederra izan omenzan.

Bazkalondoan, bertsolari saioa. Ontatik sortuko zan euskal festa auek famatuko zuan ixtillua.

Lau ta erdietan asi ziran. Udaletxeko balkoietatik jardun ziran. Bost bat milla lagun ba omen ziran plazan. Epai-maikoak etziran nornai: Resurrezion M. Azkue, Txomin Agirre eta Felipe Arrese jaunak.

Asieran beste bertsolari batzuek ere kantatu omen zuten. Bañan laister iru bakarrik gelditu: Jose Bernardo Otaño, Zizurkilkoa; Udarregi, Usur­bilkoa; eta Pello Errota, Asteasukoa.

Danok dakitena, Joxe Bernardo eta Udarregi nekazariak ziran; Pello Errota, berriz, errotaria. Ala, Udarregik eta Jose Bernardok al zituzten aundie­nak botatzen zizkioten Pellori. Bañan au etzan iño­zoa besteri bazarik ateratzen uzteko; berak kulparik etzuala, alea zaztarra bazan; berak ezin zuala, bi anea ale eman eta iru anea irin atera; eta abar.

176

Ondoren, gai ori utzi eta Euskal-Erria eta eus­kaldun guzien batasuna goratu eta kantatu zuten.

Jendea "Biba Pello! Biba Pellol" asi omen zan. Epai-maikoak alkarrengana bildu eta erabakia

ao batez eman zuten: saria edo, erriak beti esan dionez, premioa Pellorentzat zala. Bañan au ere esan zuten: pena zutela Jose Bernardo eta Udarre­girentzat beste saririk ez izatea, bideko gastuak ordaindu al izateko bada ere.

Festak aurrera jarraitu zuten: emakumeen korri­ka-apustua, sulla bat ur buruan zutela; pelota par­tidua, Luis eta Bizente Ezeiza Mardura, Bikendi ta Frantzesaren aurka; txistulari t.xapelketa eta abar.

Gauean, Círculo Católico izenekoan ere, ospaki­zunen bat izan zan, Gernikako Arbola kantatuz bukatzeko.

Andik irtenda, d'Abbadie jaun ori eta bere lagu­nak bazijoazen ostatu aldera. Alako batean, taberna batean bi bertsolari kantari. Urreratu eta aietako bat Pello Errota izan. Bestea nor zan ez dakigu. Euskal-Erriko oiturak eta fueroak goratzen ari ziran. Entzule jendea zoratzen omen zegoan, eta bertso bakoitzari sekulako t.xaloak jotzen zizkioten.

Pixka batean an gelditu ziran. Bigarren bertsola­riak, nortzuk ziran oarturik, onela kantatu zion Pellori: ixiltzeko arren, ainbeste pantasirik gabe; erronka ugari zuala, bañan bitartean etziola D'Abbadie jaunari agur egiten ...

PelIoren erantzuna: - Ni ez; zu zaude emen gizalegearen faltan. Nik

or ikusten baitet D'Abbadie jaunaren andrea; eta emen, beste toki guzietan bezela, andreak onratu bear dira aurrena.

Jendearen zoramena: - Bravo, bravo, Pello!

177

Jaun aiek erretiratu ziran. Bañan bertsolariak eta jendeak bertan jarraitu zuten, ia gauerdiraño bertso kantari.(l)

Festak beren bidean jarraitu zuten, bukatu ere bai, bañan iñork etzion igerri ekaitza zetorrenik, trumoia entzun arte; Udarregik bere leenengo ber­tso-papera atera arte alegia.

Azpeitian bertsolarien artean zer gertatu zan, gauza illuna da eta onezkero beste munduan jakin bearko deguna. Argi pixka bat sortu naian, bertso­larien ondorengoei galdetu diegu, eta aien erantzu­nak urrengo orrialdeetan ikusiko ditu irakurleak. Zarrei ere galdetu diegu; bañan iñork ez daki ber­tsoak diotena besterik.

Dana dala, Pello Errotak eta J ose Bernardok aurretik alkar artu eta dirua partitu egin zuten, Udarregi ezer gabe utzita.

Aurrena, onek jarri zituan bertsoak, eta Pellok erantzun.

Urrena, Udarregik Pellori. Bañan Jose Bernardo ere saltsan sartu zuan, eta onek erantzun zion.

Irugarren txandan, Udarregik ostera ere bertso­ak beste bien aurka. Pelloren semeak, Migel Anto­nek, erantzun zion, aita Ameriketan zebillelako-edo.

Laugarren aldiz ere jarri zituan bertsoak Udarre­gik. Oraingo ontan, Pelloren anaiak erantzun zion, Juan Kruzek. Au Oiartzunen bizi zan.

Udarregiren aldeko beste lau bertso-sail ere arkitu ditugu.

Bertso oiek Euskal-Erri guzira zabaldu ziran. Bertsolarien artean ez baita sekula au baño sesio mikatzagorik sortu. Emen Udarregik moldatuak eskeiñiko ditugu. Gaiñontzeko guziak beste liburu auetan arkitu ditezke: Azpeiüko Premioaren beriso­ak (1893-1895), Auspoa, 27; eta Pello Errota, Auspo­aren Sail Nagusia, 5.

178

Leen esan bezela, Udarregik irakurtzen etzekian. Ala, besteak beren bertsoetan zer zioten jakingo bazuan, aldameneko baserrira, Artikula-txikira, joaten omen zan, papera irakur zezaioten.

Dana dala, gure mesedetarako sortu zan sesio ura. Aretxek utzi baitigu bederatzi puntuko bertso­-sortarik ugariena eta jatorrena. Udarregik bertso--mota ori aukeratu zuan, eta beste danak bide orta-tik jarraitu zuten.

* * * Azpeitiko Premio oni buruz, onela esan zigun

Mikaela Elizegi Bengoetxeak, Pello Errotaren alabak alegia, larogei ta amalau urte zituala:

"Ni ezkondu nintzan urtean zan, ta neronek kopiatu nituan gure aitaren bertsoakr Anaiarenak ez, arek eskola bazuan tao

D'Abbadie frantzesa zan, oso aberatsa. Eta erriz erri euskerazko zerak, bertsoak eta dantzak eta premioak, jartzen ibiltzen zan. Eta Azpeitin premioa jarri zuan bertsolarientzat, nai zuana kantatzera joateko.

Zizurkilko Jose Bernardo Errekalde, Usurbilko Udarregi ta gurea, bertsolari printzipalak orduan oik ziran. Besteren batzuk joango ziran akaso Azpeitira, bañan iru oiek beñepein joan ziran.

Gurea ta Udarregi sartu omen ziran ostatuan, ta Udarregi ori berebiziko kejak kontatzen asi omen zitzaion gure aitari, eta gureak esan omen zion:

- Gizona, ez kejatu; alkar ez degu galduko. Alegia, batek irabazten bazuan, besteai ere par-

tituko ziela. Bañan Udarregi orrek erantzun zion: - Zuek naiagatik ni galtzen errez dala uste al dek? Aita gureari ez ondo iduritu burla ura, ta:

179

- Orduan, al dunak al duna egin! Orrela partitu ziran alkarrengandik. Ta gureak atera premioa; ta gureak orduan,

berea zuan bezela, berak jaso. Udarregi ori arrotuta prestatu zitzaiolako, arga­

tik etzion ezer eman; bañan Jose Bernardori bai, eman zion.

Gauza oiek danak kantetan an jarri zizkan. Oiek pasa ta gero, Usurbilla joan ta an egokitu

biak, eta an gureak bertsotan esan zion: - Premioa zer moduz? Onela asi zan bertsotan tentatzen; ta batek bat

ta besteak bestea, ta andik asi ziran kantak jartzen. Udarregik atera zizkan lenbizi, Usurbillen burla

egin zion ondoren. Ta gero gureak jarri zituan, pasadizo a kontatuaz. Ta gero Jose Bernardok ere bai: "Pello degu juez, nonbratua berez ... ". Ta gero gure anaiak ere bai.

Gureari berealaxe pasatzen oi zitzaion asarrea. Bakoitzak geren odola bear degu, ta badira gorrotoa sekula aztutzen etzaienak; bañan gurea etzan seto­soa. Emen ola egingo, baña.I:\ andik atera baño len dana damutua.

Gero ez dakit asarretu ezkero adiskidetu ziranik. Ez nion nik beñere aditu beñepein: "Udarregirekin izan naiz" edo "Udarregirekin mintzatu naiz".(2)

Emen ala ibilli ziran. Ez dakit orain zeruan nola dabiltzan. "

* * * Adriana Otaño Odriozolak, J ose Bemardoren ala­

bak, onela esan zigun, larogei ta iru urte zitualarik: "Ondo gogoan det. Ni neska koskorra nintzan.

Pello Errota etorri zan gure etxera.

180

- Notizi txarrak! Notizi txarrak! -esan zuan; ta gero eztakit zer ta badakit zer, ta bertsoak jarri zituala Udarregik, ta au esaten zuala ta ura esaten zuala.

Gero, Pello Errotak jarri zizkion Udarregi orri bertsoak, ta gero gure aitak ere bai bere gisa.

Azpeitira joan ziranean, zer partilla edo zer egin­go zuten, ta Pello Errotak edozer tratu egingo omen zuan; bañan Udarregi orrek, bera etzala konforme.

Lastima! Ura partitu egin bear omen zuten: bañan Udarregi orrek uste omen zuan beretzat zala seguru; bañan besteak ere onak ziran, ta Pello Errotarentzat joan zan premioa.

Usurbildar ori bertsolari ona omen zan, bañan egokiera ez da beti izaten."

* * * Mateo Landa Alkain-ek, Ud arre giren billobak,

onela esan zigun, berrogei ta emeretzi urte zitualarik: "Nik ez nuan aitona ezagutu ta ez diot gauza

aundirik esango. Frantzes batek premioa ematen zuala ta Pello

Errota, Jose Bernardo ta gure aitona presentatu omen ziran. Pello Errotak jaso omen zuan premioa, bañan ez omen zion gureari pagatu.

Etxera etorri ta bederatzi puntuko bertso oiek jarri zizkan gureak.

Beste biak ere bai, bañan gure aitona oso ber­tsolari ona zala esaten dute. Arek jarritako puntu oiek tapatzen zallak dira beintzat."

181

(1) Oraindañoko berrien iturriak: Azpeitia / Les Fétes euska:­Tiennes au pays de Saint Ignace / Septembre 1893 / Bayonne 1984.

Euskal-Erria aldizkaria, 1893. El Basco eta La Voz de Guipúzcoa, Bilbo eta Donostiko egun­

kariak.

(2) Arritzekoa ere ez da, Udarregi andik bi urtera il baiizan.

182

Bertso berriak

Azpeitira dirate bertsuetara deitu, gizon balientia naute eskojitu; buelta bat egitia nuen disponitu, ai pentsamentu oiek artu ez banitu! Gutxi suponitu, ez gera unitu, utsik naiz gelditu, talentubak aitu, enfermedade txarrak bajatu gaitu.

D'Abadi jaun ori frantzesa da berez, ni berriz española, pobria nerez; premiyuak partitzen ditu kantidadez, Azpeitira juan nitzan bizirik dolorez, bajuba kolorez, eskasa balorez; Pello degu juez, nonbratua legez, ni utsik geldituba portatu gabez.

183

Premiyua eman zioten Pello Errotari, ez dan gauzik esaten ez gerade ari: zerbait luzatutzeko bere lagunari, Juan Jose Alkain edo Jose Bernardori; gezurra ugari sakatu dit neri, triste Udarregi, deskubritu bedi, asko partitu gabe juana da ori.

Orduban Azpeitiyan zan alkate jaunak partitu omen zizkan bere ordenak; ango tribunal edo komisiyo onak, artako nonbratuta zeuzkaten gizonak, guztizko pertsonak, ala dira sonak, pruebak emanak, orren falta danak, edozeiñ gauza libre lotsatzen ez danak.

184

Erriko alkatiak itz oiek esanda, errespetatu gabe zertako juan da? Tribunala ere berriz artako zan da, orrek guziyai alde listua izanda, berak artu prenda, publikora ertenda, sufritutzen lan da, txarra da demanda, etzaizkiyo urritu neri emanda.

A1katiakjarriya zan kondiziyua, lagunairi egiteko partiziyua; eman biar danian txarra soziyua, botata kunplitzen da obligaziyua. Orren aziyua ai zer leziyua! Dala traiziyua konparaziyua: Judasek izan zuen ofiziyua.

185

Giza-arte txarrera ez nitzan etorri, bolsan diruba ondotxo ez banu jarri; D'Abadik premiyua eman arren orri, etziyon zentimorik Alkaiñi ekarri; artutzeko larri, berak gorde sarri, artu eta korri; izan banitz urri, ibilli bear nuen desonragarri.

Kantidade guziya jaso du urretan: eun franko justu dira lege zarretan. Ez gerade metitu enplio txarretan, propinak partitzeko kale bazterretan. Nago bildurretan, ori indarretan, ez dala zorretan dabil gezurretan; aberastu biar du modu orretan.

186

Premio ori artu ez. galanki gastatu. sentidubak nai ditut manifestatu; Pelloren aziyuak etzaizkit gustatu. bost duro utzi ditut kotxe eta ostatu. Zertako estutu? Ez gera ajustatu. gezurra prestatu. diruba arrastatu; kontzientziya ondo errejistatu.

Azpeitira juan nitzan ni zori gaitzian. gizon onratu batek deitu baitzian. batzuetan oñez ta bestian kotxian. zorrikan utzi gabe sartu naiz etxian; gizona zartzian. premiyuak atzian. au gogoratzian pena biotzian; lasaituko gerade kobratutzian.

187

Usurbillen dema bat aurten da jokatu, an alkar billatzia zaigu tokatu; askoz naiago nuen ez banu topatu; gezurrak esan eta egiyak ukatu. Saltsa eziñ bukatu, izketan nekatu, kasik da pekatu, eziñ debekatu; ojala ez bagendun itzik trukatu.

Fundamena izan zan Pelloren aotikan: zer notizi nituen Azpeitikan. Nik pakia desio nere partetikan, asko kejatu gabe asi zan platikan, illiak zutikan, bere gramatikan, oso gogotikan, sendo politikan; orri ajola diyo guregatikan.

188

Orduko itzakgatik egiñ diyot kaso, erres peto piska bat biagu preziso; nai dubena esatia ez baita alkaso, bere mantxak bota nai zizkiran akaso: kopak sarrijaso, zurrut kurioso, jarri animoso, ni ez nago gozo, zergatik juzgatu nau gezurtioso.

Astiasuko erriko Don Pedro Elizegi, gezurrez dabillela Juan Joseri; ez diyo begiratzen zenbaitek ezeri, prestubak insultatzen gizona ez ari; tentatu zat neri, Alkain Udarregi, egiyaz da ari, publikatu bedi, ez berak dauzkan tatxak bota besteri.

189

Pello desaftoka aspaldi asiya, zertan egingo zaio menospreziya? Ori da gazterikan ondo ikasiya, berak markatu zuen probintzi guziya; etzan itxusiya, daukat ikusiya, onrak mereziya, izan du graziya, amaika duro eder irabaziya.

Oso trebia dago kantuzko lanian, orrelako gutxi da gaurko egunian; gogor egiten niyon gazte giñanian, obeditu diyogu etsi degunian, sasoia juanian, baju gaudenian, orgullo onian farra aldamenian, Juan Jose Udarregi galdu danian.

190

Lau probintzi oietan bera da jueza, talentuba duenak biar grandeza; beti artako dago estu eta presa, kantuz etxeratzen du zenbait interesa; jan da edan lasa, egun onak pasa, ez dago eskasa, eman diyot traza; titulo eder ori konserba beza.

Orain ogei bat urte nintzan indarrian, tabeman bezelaxe ote-Iarrian; Pellorekin ere bai patxara ederrian, allegatu ezkero egiñ biarrian; teatro zarrian, ez leku txarrian, jende asko urrian naiko bildurrian; beti etzan atsegiñ nere aurrian.

191

Nik orduban banuen gizon baten lana, berak ere badaki ona nintzana; sarritan juntatutzen giñan a1kargana, juzgatzen zuten zeiñ zan balientia zana; bazuen afana, k1arua kanpana, berekiñ daukana, ni denbora Juana, ezagututzen gaitu baju gaudena.

Gu gera bertsuetan aspaldi asiyak, aitu dira kantuzko irabaziyak; makiña bat funtziyo gaude ikusiyak, broma ederrak pasa bai Jaunari graziyak; lanian eziyak, nekoso biziyak, indar eskasiyak, modu itxusiyak; zartzak azaltzen ditu aje guziyak.

192

Onrak merezi ditu Azpeitiko erriyak, igualango jende maitagarriyak; premiyuak ziraden ara etorriyak, D'Abadi jaun orrek kotxez ekarriyak. Zer urre gorriyak! Gu diruz urriyak, bajutxo jarriyak, gaude igarriyak; orra U darregi zarrak bertso berriyak.

Sail onek argitaraldi asko izan ditu. Oietako batzuk izenda­tuko ditugu.

Bertso-papera. Vergaran: J. Lopez-en rrwldizteguian. Gregorio Mujika zanaren bilduman. Donostia. Bertsoak oni kopiatu dizkiogu.

Bertso-papera. moldiztegi izenlk gabea. Elizagarai. Ondarra­bl. Baita Azpeitiko Segundo Agirrezabalagaren eskutik ere. Alda­ketak: 2/1; Don Abadijaun ori; 7/5: Don Abadik premiyua; 9/9: zertako geratu; 10/2: ni ordu gaitzlan; 10/10: premiyanjartzlan; 12/1: Fundamentu izan zan; 12/13: orri ajola gutxi; 13/4: biar da preziso; 14/9: faltatu zait neri; 15/11: obrak merezlya; 16/6: gazte nitzanian; 18/3: taberna betetare; 18/11: jende asko aurrian; 19/5: sarritan biltzen giñan; 19/6: gu alkarrengana; 19/7: juzgatzen zuten ori; 20-garrena. falta.

Bertso-papera. moldiztegi-izenik gabea. Bizente Mujikaren bitartez. Ormaiztegi. Aldaketak: 4/11: pruebak ematia; 5/8: pillua izan zan da; 10/7: zorrikan gabe; 12/1: Asiera izan zan; 12/9: jaikirik zutikan; 12/10: oso gogotikan; 12/11: bere gra­matikan; 18/14: nere urrian; 20-garrena. falta.

Bertso-papera. moldiztegi-izenlk gabea. X. Arsuaga. Donos­tia. Aldaketak: 5/8: pillua izan da; 12/1: Asiera izan zan; 12/9: jaikirik zutikan; 12/10: oso gogotikan; 12/11: bere gramatikan; 18/14: nere urrian; 20-garrena. falta.

193

Bertso-paper baten puska bat, 3, 4, 5, 8, 9 eta lO-garren bertsoak dakarzkiena, Jose Ramon Erauskin Lujanbio, Txirrita­ren illoba, Gazteluene, Altza.

La Constancia egunkarian ere argitaratu ziran bertso auek, zein egunetan ez badakigu ere, Manuel Lekuona apaiz jaunaren bildumako recorte batean ikusten danez. Aldaketak: 12/1: Fun­damentu izan zan; 12/9: illak zutikan.

Argia astekarian ere agertu diran, zein egunetan ez dakigun arren.

Bertsolariya astekaria, 1932-I1I-27. Aldaketak: 9/9: zertako geratu; 10/2: ni zati gaitzian; 12/1: Fundamentu izan zan; 15/11: obrak mereziya; 18/11: jende asko aurrian; 18/14: nere urrian; 19/7: juzgatzxen zuten zein; 20-garrena, falta.

Bertsolariya. Nº 1. Ez da republika denborako bertso-aldiz­kari famatua, gerraz geroztik Makazagarenean agertu zan amar orriko zenbaki bakarra baizik. Izenburua: "Azpeiti'ko premiyuen gañian jarriyak 1894'gn. urtian". Aldaketak: 3/4: ez naiz ari; 5/8: pillua izan da; 12/9: jaikirik zutikan; 12/10: oso gogotikan; 12/11: bere gramatikan; 20-garrena, falta.

Esku-idazkia, Lorentzo Zulaika, Zarautz. Aldaketak: 5/12: txarra ta demanda; 7/4: ez banuen jarri; 14/3: gezurretan dabi­llela; 16/3: orrelako gutxi dira; 16/6: asten giñanian; 16/7: obe­ditzen diogu; 16/8: ezin degunian; 19/8: balientiena.

Eta gero onela dio: "Ogei ta bat bertso aurretik dauden oiek, dira Juan Jose Alkain Udarregi zanak Pello Errota zanari jarriak. Azpeitiko errian bertsotan izanda premiyua juezak Pellori entre­gatu, esanaz Juan Joseri ta Jose Bernardori emateko, irurak igualdadian partitzeko, baña Juan Joseri eman ez. Orregatik atera zizkan. Gero jarraituko degu beste ateraldiakin. Gero aben kontra Pellok atera zitun, eta berriz Juan Josek atera zizkan Pellori beste ojatik asita dauden amabi bertso oiek. Lau ateraldi dira Udarregi zanak jarriak iru bertsolariren kontra: Pello bat, Jose Bernardo Errekalde ta Pelloren semea."

194

Bertso berriyak

Kargu egiñ biaiot Pello Errotari: zergatikan dabillen gezur kontari. Desonratu nai luke Juan Jose Udarregi, ez dit mant.xa aundirik billatuko neri; nik asko berari, badauzka ugari, ez da ondo ari, zer mutilla ori propina partitzeko ez daukanari!

Pellok itzegiten du gogor ta torpezan: neri ezer emateko etzaiola esan. Ez adituta ere gustokua izan, konprendituko zuen artzeko izan bazan; bera dago kausan, ez dago pobrezan, sartu da interesan, bota du grandezan, gezurra nai dubenak sinistu dezan.

195

Gizon orrek eman du asko esperientzi, nai dubena esan da egiñ daduka lizentzi. Urretan omen dauka asko abundantzi, lasai egiñ dezake mantendu ta jantzi; ematiari utzi, artutziari eutsi, dauka lotsa gutxi, ortzak erakutsi; onekiñ biar degu bost pazientzi.

Orren despreziyuak ez daude aztuta, arro dabill orgulloz aberastuta, Juan Jose dagualako burutik nastuta; ori iñoiz bezela zurrutak poztuta, tragua ustuta, mokua zorroztuta, kopeta belztuta, erdi berdoztuta; lotsak ematen dizkit berak ez du tao

196

Tokatu balitz neri premiyua ematia, Pellok esperatuko zuben partia. Orri gustatzen zaio aurrian jartia, ez artu ta saltoka igesi juatia; ez da inozentia, maleziz betia, agintzen dezentia, zer aiudantia! Orrek kendutzeko du borondatia.

Falso testimoniyua modu orretan sortzen, kastigatu dezagun ez da bildurtzen. Zuk deretxo gabiak badakizu artzen, ezpañak igurtzita patrikadan sartzen; or zabiltza urtzen, onradubak neurtzen, ez badezu aitortzen asiko naiz txartzen; ez dezu zere onra asko edertzen.

197

Azpeitiyan izanak gera elkarrekiñ, pazientziya asko biar da orrekiñ. Beste lagun bat ere bazuen berekiñ, biziro portatubak ez dira nerekiñ; bagendu zerekiñ pakia gurekiñ, zein gabiltzan zikiñ nai duenak jakiñ, biar dan lekutikan lanari ekiñ.

Orrelako modurik iñon egundaño ez degu obserbatu guk oraindaño. Neretzat izandu da franko desengaño, kotxianjuan nintzan Azpeitiaraño; iyo ari goraño, nork daki noraño, itzegiten laño Pello ta Otaño; asiera obia despedida baño.

198

Azpeitiyan utziya zuten urre pilla. ostatura juan ziran kanbiyo billa: amar ta amabi duro zan biyen partilla. Juan Jose gabetanik eiñ zuten tortilla. Ni oso umilla. ez neguen abilla. korputza debilla. aprobetxa nadilla; itxuben aurrerako ai zer kuadrilla!

Pello. Donostiara etzaituzte deitu. nork bere oñaziak pasa biaitu. Emengo publikuak umillak nai ditu. zu guztion buruba txokuan gelditu. Gu biartu gaitu. sinple iruditu. ez naiz atrebitu. zuri bentak aitu; orgullo geiegiyak ortara zaitu.

199

1 Asko egoten gera dirubak poztubak. bertsolariyak gutxi aberastubak. Korritzen ez degulako gaur gaude moztubak. urtiak juan eta odolak oztubak. Egiten dira gastubak. ez daude aztubak. ordenak estubak. itzketa justubak; Donostiyan nai dira gizon prestubak.

Egiyaz enpliatu daukatzun indarrak. utzi zitalkerizko esan biarrak. Zu zerala mediyo sortu ziran gerrak. ez dizkidatzu egiñ aziyo ederrak. Ez izan zabarrak gipuzkoatarrak. desaide ta farrak. zure sake txarrak errestatuko ditu U darregi zarrak.

200

Bertso-sail au idazki auetan arkitu degu:

Bertso-papera. moldiztegi-izenik gabea. Elgoibarko Antonio Arrillaga mediku jauna zanaren eskutik jasoa.

Bertso-papera. moldiztegi-izenik gabea, Frantzisko Lete ("Patxi Estra"¡, Azkoitia.

Jose Ariztimuño Aitzol apaiz jauna zanaren bilduman, maki­naz idatzita arkitu ditugu bertso auek, 1933-an Soraluze-k bial­duta. Paper onek bostgarren bertsoa falta duo Aldaketak: 6/1: Falso testimoniyuan; 8/3: ez det nik oserbatu; 8/4: ez orainda­ño; 8/8: ni Azpeitiraño; 8/11: itzegiten baño; 9/11: gorputzaz debilla; 9/12: probetxa nadilla.

Esku-idazkia, Lorentzo Zulaika, Zarautz. Aldaketa: 5/1: Tokatu balitzat neri. Eta bertsoen ondorenean onela dio: "Amabi bertso oien kontra, Jose Bernardo Errekalde-k atera zituan berriz; gero bueltak Udarregik".

Esku-idazkia, Orioko Axentxio Txanka bertsolaria zanaren etxean azaldua. Aitatzerik merezi duan aldaketarik ez duo

201

Bertso berriak

Azpeitiko juntaera izan zala kaso, iru gizon gabiltza txit orgulloso. Juan Jose Udarregik egiñgo diye kaso, ez bazaio aztutzen bertsuetan oso. Nago animoso, ari naiz eroso, oraindik airoso, ez desprezioso; guztiyok nai genduke biktorioso.

Premiyua izan zan Pellori eroriya, oraiñ disputa eta fanfarreriya. Farra eragitekotan ango komeriya, gizon formalarentzat aldrebeskeriya. Ez da enbusteriya, gauza agiriya, Pello errotariya onroso ariya; obratik juzgatzen da bertsolariya.

203

Peligrosuak dira plazako neurriyak, sentidubak ez daude irakurriyak. Zenbaitek kantatze'itu bertso zar berriyak, oso zarrak igual len berak jarriyak. Mingañez larriyak, talentuz urriyak, lagun galgarriyak, gaude igarriyak; oiek dirade gauza penagarriyak.

Guk premiyo aundirik ez degu gozatzen, banua gramatika errepasatzen. Zenbait malezioso gaitz da atrasatzen, zertako ari gera mingañak luzatzen? Ona errekusatzen, ez al da usatzen? Askotan da pasatzen, ez dute eskusatzen; ez du enpeño onak gutxi kausatzen.

204

Miñberatzen asi da Errekalde ori, oñazia sentitzen, ala dirudi. Lenago eman dizka bedorrek besteri, dakiyala ari da, txorua ez da ori. Or dauka Elizegi, zer biar dit neri? Juan J ose U darregi apenas dan ari ez diran gauzak esaten projimuari.

Pellori kargu egiteko bota du bertsua, nik ere pronto daukat erresponsua. Zartubagatik ez dago Juan Jose mansua, oraiñdaño ez det izan jeniyo falsua. Kontrako zentzua, izan naiz zintzua, egiñ zuten etxua bid e gabetxua; egiyak esateko det deretxua.

205

Azpeitiko erriyan eman ziran itzak kunplitu izan balira neretzat ditxak. Esan aisa egiñ ziran, kunplitutzen gaitzak, jeniyo bana degu pertsona bakoitzak. Orain dira tatxak bistan dauden mantxak, esamiña egiñ zak, baldiñ baderitzak; gezurrak publikatzen ez gatxebiltzak.

Nigana etorri zan zure albistia, ez nintzan atrebitu en blanco uztia. Nik ere desiatzen ori ikustia, uztargilla zarra ta Kamiyo bestia eskasak eztia; egiñ zan ajustia kantatzeko ustia, despedida tristia; posible ez da guztiyak erakustia.

206

Esperantza aundiyak Bernardo guriak. lenago baginduben amistadiak. Irurok egiteko igualdadiak. biotzez maleziya. itzez bondadiak. Kejatzen neriak. geiena beriak. pegatzeko idiak. len adiskidiak: oiek ez dira gizonen onra bidiak.

Don Agustin Jauregi erretore jaunak iruroi eman zizkun bere ordenak. Aren aurrian giñan itz oiek emanak. errespetatutzeko gogorra ez danak. Baiezko afanak. gero ziran lanak. mudatu egiñ planak. oientzat urre danak; kaskuari atzegiñ utsikan zanak.

207

Bertsuetako lana nolabait egiñ zan, Bernardo barrena ta Pello ere juan zan. N eretzat abisorik iñondikan etzan, berri onik etzala klaro ezagun zan. Bera jetxi nintzan, plazan an zebiltzan, Otaño ere an zan diru esperantzan; begiyak argi zeuden Juan Jose nun zan.

Premiyua eman baliyote agure zarrari, etzan orrela ibilliko pareja ori. Itzegiñgo ziyoten batak bestiari: "Gure amigua da Juan Jose Udarregi". Segitu berari, aitzakiya ugari, begiratu obrari, ederra diruri; iñor txoro egiten zertako ari?

208

Plazan nola zebiltzan nituben ikusi, piska bat arrimatzen nintzaien asi. o ste det zebiltzala enemigo igesi, eskubakiñ eldu ta eziñ geldi erazi. Indarrez nagusi, premiyo ta guzi, oiek anbat grazi, ez nunbait merezi; len baño pobriago ez gera bizi.

Partilla artu zuben bakoitzak beria, korrituban jarriko zuten neria. Al dana arrankatu zenbaiten legia, .1

neretzat ez da ona; n~ oientzat obia. Ni gizon pobria, kuadrilla trebia, premiyo grabia, izan du jabia; ni errekusatuba parte gabia.

209

Nere arrunkarikan ez du iñork aditu, ori esan dubenak berak baditu. Alkaiñi zertan eman milla deskreditu, biar ez diran gauzak egiñ ez baditu? Gaizki iruditu, baju suzeditu, eziñ det segitu, niyen obeditu; zaute, denborak matsak elduko ditu.

Ezagutu ditugu oriyen ametsak, ederki publikatu dira promesak. Berak erretiratu ziran interesak, oientzat premiyua, neretzat bajezak. Aziyo eskasak bistan dauden gauzak, egongo dira pozak, ala dira trazak; kargubak artuko ditu goiko Juezak.

210

Ez dirade portatu jaun oiek nerekiñ. izan zan premiyua artu berekiñ. Ez dute asko gastatu Juan Joserekiñ. goiko Juez aundiyak danak berak jakiñ. Ari kontuz ekiñ. zein gabiltzan zikiñ. testigubak berekiñ. bildur naiz arekiñ ez dala engañatuko gezurrarekiñ.

Publikatu egiñ da asunto guziya. pentsamentu orretan etzan asiya. Madrera juan eta daukat ikusiya. zakubaren muturra ez egon josiya. Nago ikasiya ona edo itsusiya. oien kutiziya zer zan notiziya; Manueltxok egiñgo du justiziya.

211

Postura oriyetan ez dago gauza onik, Bernardo, ez al dakizu kulpa dezunik? Bertsolarietatik orrelako pertsonik ez nuben sinistuko azalduko zanik. Dollorrak izanik ez leialtasunik, itzketa zuzenik badaukat esanik; uste nuben zirala beste gizonik.

Bertso auek onako idazki auetan arkitu ditugu:

Bertso-papera, moldiztegi-izenik gabea, Antonio Arrillaga mediku jauna zana, Elgoibar.

Bertso-papera, moldiztegi-izenik gabea, Gregorio Mujika zana, Donostia.

Bertso-papera, moldiztegi-izenik gabea, Egiluze-txiki base­rria, Usurbil.

Esku-idazkia, Lorentzo Zulaika, Zarautz. Aldaketak: 1/1: Azpeitiko juntaer'au; 2/5: parra ederki eitekotan; 7/2: eman ziran itza; 7/3: kunplitu izan balu; 7/4: neretzat ditxa; 7/6: kunplitutzen gaitza.

Eta urrena onela dio: "Bertso abek dira Jose Bemardori ate­ratako bueltak Udarregik; gero auen bueltak Pelloren semeak atera zizkan Udarregiri; eta berriz Uderregik Pello aita-semiai atera zizkan; or daude segiran beste ogei bertso". Beraren kua­demoan, alegia.

212

Bertso berriak

Notiziya berri bat Astiasutikan, Konportako errota orretatikan, Pello aita -semiak biyen partetikan; betiarrazoi txarra oien tartetikan. Ari dira goitikan, Udarregi betikan, kantuzko platikan, nor bere aotikan. Juan Joseri zer diyo oiengatikan?

Konprendituba dago oriyen enbita, gizon zarrarentzako ai zer konbita! Pelloren seme orrek sarrera polita, zer esperatutzen du orrela ibillita? Semia ta aita nagusitza naita, ez da konbeni -ta Juan Joseren gaita, oriyengatik gutxi kejatzen baita.

213

Nagusitza gustatzen astiasuarrari, bajezak eman naia gizon zarrari. Asko sufritu biar pertsona txarrari, ondo esklabotu da Juan Jose Udarregi. Mutill eder ori zer ote da ari? Ziplua ugari, zer biar dit neri? Kontuba duenarekiñ mintzatu be di.

Migel, zer kontu dezu Juan Joserekiñ? Okasiyua ematen al dezu ekiñ? Askotan tokatu naiz zure aitarekiñ, oraindaño ez da izan okerrik gurekiñ. Oraiñ ere ez nerekiñ, baizikan orrekiñ; ori dago zikiñ, nai badezu jakiñ; bistara azalduko da denborarekiñ.

214

Juan Jose ibiltzen zan lagunakiñ prestu, bakoitzari beria emanik justu. Iñori pegatziak Pello oi du poztu, ala ere nere gisa ez da aberastu. Binajerak ustu naiz erdi berdoztu, artutzeko estu, ematia aztu; egiñ zuen okerrik aitortzen eztu.

Semia brokal bota, kapitana bera, gu txoruak bagiña abilla zera. Badakigu nola dan oien ibillera, zer jeniyo dituzten dakigula gera. Oien etorrera artu nai karrera, egiñ dute sarrera gezurrez aurrera; fandangora zatozte leku txarrera.

215

Oraindaño izan gera oiek beziñ fiñak. tiratu egiten gaitu nor bere griñak. Billatuko ditugu aziyo samiñak. egiten badirade ondo esamiñak. Gizon atsegiñak daude utsegiñak. gaizki itzegiñak. obra txarrak egiñak. edukatu gabeko buru ariñak.

Semiak adiña kulpa badu gurasuak. eman dizka eskola kuriosuak. Orren itzketak daude gogotan jasuak. mudatuko dirade oraingo pausuak. Ai oiek kasuak. modu penosuak. gizon gustosuak. despreziosuak. jakinduri gutxiko orgullosuak.

216

Oien itzegitiak nabannenak daude, konprenditzen degunak arritzen gaude. Zerbait pentsatuko da kalma ez badaude, arruak asentatzeko leku onak badaude. Dana libertade. gaizki esaten trebe, errespetoz obe, berak jaun da jabe, pertsona onak mendratzen kulparik gabe.

Udarregiren kontra ogei bertso berri, ordañak esperatu litzake sarrio Tripak asko biar da patrikadan urri, paperak artu eta plazetara korri. Bertso txarrak jarri, ondo iritzi orri, biyak erriz erri or dabiltza larri, pariente guziyen desonragarri.

217

Udarregi ari dala mamiyak urritzen, nere bajezak dira irakurritzen. Uste ez dala dira gaitzak etorritzen, gizona bajatziak ni ez nau arritzen. Urtiak korritzen, ajiak berritzen, diyot igarritzen, zeiñ ez dajarritzen? Pello ere ari da begi gorritzen.

Anima erratuba da gauza penosua, jarri dirate onra peligrosua. Ori esatia ere etzan prezisua, Migel Elizegi da despreziosua. Ez itxurosua, zer da gurasua? Bera burlosua, gizon gustosua, errespeto gutxiko orgullosua.

218

Oraiñ ogei bat urte U darregi zarrak junturak ez zituen oso miarrak. Zartu ta ajiatu, masaillak igarrak, sujetatutzen gaitu guztiyok biarrak. Burla eta farrak astiasuarrak, lagun bi bakarrak, Elizegitarrak; oietatik maiz datoz arrazoi txarrak.

Bizkarrian badauzkat makiña bat urte: irurogei ta zazpi ez dira aparte. Nere eskastasuna publikatu dute, naizen baño eskasago juzgatutzen naute. Oiek baliente, daude korriente, sobresaliente, burla egiñ dirate, ez egon banintz sano sufiziente.

219

1 Desafiyo txiki bat dizutet botako, ez bazazue konbeni ez da inportako: bakoitzak bere obra paperan jartzeko, eskribiente bana biagu ezartzeko; gero irakurtzeko, dituzte neurtuko; bazaute artako diruba ekartzeko; zuen kontrariyua ez da faltako.

Oietatik asi zan enredua sortzen, egiñ ditugun obrak dituzte neurtzen. Lenguak baño oberik ez badute jartzen, ez dute izango lanik jokOrikan artzen. Ari gera zartzen, maleziyan sartzen, jeniyuak txartzen, gutxi naiz bildurtzen: ez dira atrebituko nigana etortzen.

220

Ez da prezisamente jokatzeko plaza, sekretuan broma bat diteke pasa. Bakoitzak bere obra egiñgo du lasa, paperan ezagun da ona ta eskasa. Emango da traza, txarrenak pobreza, onenak grandeza, konprenditu beza; orduban jakiñgo da zeiñ dan jueza.

Gizon aundi oieri diyegu itzegiñ, dakidan aldetatik ez det utsegiñ. Guztiyak sufritutzen ez dago atsegiñ, denboraz korralera biayet otsegiñ. Piska bat atzegiñ deskansatu nadiñ, oiek ankak ariñ, burla ta aldegiñ; disponituba nago laister zer egiñ.

221

Gaizki itzegiñ dedala iñork badu ira, noiznai trtbunalera egiñgo da jira. Arrazoiak emanaz elkarri begira, an indartsuak ere sujetatzen dira. Artu egiz segira, badago eskojira, beiñ jakiñ sikira, ez izan kupira; keja dana mugitu nai dan tokira. (1)

Ona oraín emen bertso auek arkitu ditugun idazkien zerrenda:

Bertso-papera, Imprenta de V. Iraora moldiztegian argitara emana, Antonio Arrillaga mediku jauna zana. EIgoibar.

Bertso-papera, Erustondo. - Zarauz moldiztegian argitaratua, Segundo Agirrezabalaga, Azpeitia.

Argia aldizkariaren recorte bat, egunik ageri ez duana, Arras­ku-Iarre, Oiartzun. Aldaketak: 1/1: Notiziya berriyak; 1/5: Pello aita-semien; 3/11: zipua ugari; 6/1: Semia aurrera bota; 10/2: emeretzi bertso berri; 10/6: patrikaren urri; 16/9: ai gera ezar­tzen; 16/14: gugana etortzen; 18/9: pixka bat itxoin; 20-garre­na, falta. Asieran, berriz, onela dio: "Bidani'ko Aristondo'tar Joxe Mari'k bialiak ditugu bertso auek.- T."

Esku-idazkia, Lorentzo Zulaika, Zarautz. Aldaketak: 1/1: Notl­zia berriak; 1/5: Pello aita-semien; 1/14: orrengatikan; 3/11: zipua ugari; 6/1: Semia aurrera bota; 9/10: gaizki esan trebe; 11/5: uste eztala guri; 16/1: Oiengandik asi zan; 16/9: ai gera ezartzen; 17/4: dezake pasa; 18/9: piska bat itxogin. Bukaeran, berriz, onela dio: "Udarregi gelditu zan nagusi lau bertsolarien artian. Laurak il ziran, eta bakoitzai errezatu Aita-gure bana beren animan alde".

222

Jolasa

Askok ezagutzen du Juan Jose Udarregi, talentu gutxi eta urtiak ugari; bertsuetan asi ta ondo ezin ari, kantatzeko goguak joan zaizkit neri, sasoi ona daukana libertitu bedí.

Bost urte pasia naiz txit gaizki egondu, masalla mia daukat,· berak ezagun du; ez dute amiguak biziro lagundu, oraingo legia da al dutena kendu, gastatzeko onak gaude nork eman bagendu.

223

lrurogei ta sei urte daukat edadia, izan det bertsuetan abillidadia, errespetua eta formalidadia; dimisiyua artzeko dadukat idia, duda gabe izango da errenta gabia.

Ez da ausiliorik izandu neretzat, izango danik ere iduritzen etzat; mokadu onak nai ditu bakoitzak beretzat, errentarik ez dago bertsolariyentzat, despreziyua franko bajatuarentzat.

Gipuzkoan badago asko bertsolari, desapiyoka beintzat asko dira ari; sasoikoak badaude, badakigu ori; nik ez diyot kontrarik egingo iñori, obedituko diyot mundu guztiyari.(l)

(1) Donostiko El Thun thun aldizkaria, 1894-IX-9.

224

Eriotza

U darregi petxutik il zala, makiña bat aldiz Usurbil aldeko bertsozaleen aotik entzun degun gauza da.

Ala, elizako eriotz-agiriak ere onela dio: según certifkación facultativa de la enfermedad de tisis. 1895-ko urriaren 2-an eman zuan azken amasa, irurogei ta sei urte il bezperan bete ondoren.(l)

Aren eriotzaren txeetasun geiago jakin al izate­ko, bi iturri izan ditugu: erria eta don Mateo Mujika gotzai jauna.

Onako bertso au Tolosako Manuel Urreta zana­ren paperetan azaldua da, lapitzez idatzitako orri txiki batean:

Bedorren bisita ezta Usurbillen kalte, aurrera jarrai beza orrelaxe fuerte; nere azken triste au ez dago aparte, adios, don Mateo, Josefatera arte.

225

Don Mateo Mujika gotzai jaunaren argibideak bi eratara jasoak ditugu: bata, orain, liburu au egite­rakoan, gerok galdetu eta berak esan dizkigunak; eta bestea, Felix Zatarain apaiz jaunak, Ardunbe izengoitiarekin, 1933 urteko Argia'ren Egutegia'n idatzi zuana. Don Mateoren aotik jasoko zituan onek ere, dudarik gabe, bere zer esanak.

Don Mateo Mujika jaunak, Erromara baimena eskatuta, ogei ta bi urte t'erdirekin eman zuan meza. Ta segituan Usurbilla bialdu zuten. Ona nola:

Garai artako Gasteizko gotzaia Pierola jauna zan. Usurbilko erretorea, berriz, don Gregorio Sasiain jauna. Apaiz-ikasketak alkarrekin egiñak ziran, eta Iruñen egin ere, artean Gasteizen apaiz­gaientzat ikastetxerik etzegoanez.

Usurbillen, naiko zaartuta zegoan erretoreaz gañera, beste bi apaiz zeuden: bata, zaarra ez ezik, gaixorik ere arkitzen zana; bes tea gaztea, bañan au Mondragoira bialdu zuten.

Orduan beste apaiz gazte langille bat eskatu zion erretoreak bere laguna zuan Pierola jaunari. Eta onek don Mateo bialdu.

Andik aurrera, onentzat izan ziran Usurbillen apaiz-Ianik geienak: sermoiak, aitorketak, elizako­ak, ezkontzak, bataioak ...

Laister ezagutu zuan Udarregi. Oraindik ere gogoan du don Mateok bertsolari zaarrak nola eman zion berak zazpi sakramentuei buruz argi­taratutako bertso-paper bato Oso bertso onak omen ziran. (2)

Usurbilko Ortelanoeneko Praisku Mari Pago­lak esan digunez, Udarregik moldatutako azken bertsoak don Mateo papereratu omen zizkion. Bi bertso ere eman zizkigun, askoz geiago baldin baziran ere:

226

Zeruko Aita. lagundu zazu kantatutzeko graziya. ejenplo on bat zabaldutzeko intentziyoz naiz asiy~; . zartzera ez det atzera utzi nai gaztetan erakutsiya. konbertitzia desiatzen det gaizki dabillen guziya.

Onak ta txarrak nola diraden gaude jakiñen gañian. saiatutziak ez du baliyo alperrikako lanian; obra onetan saia gaitezen orain denbora danian. kontu aundiya eman biegu Jaunaren tribunalian.

Bein batez. ibillaldi bat egin zuten Igeldo aldera don Mateok eta bere moduko kuadrilla batek. Alde aurrez abisatuta. Artikula-aundin bazkaldu zuten; Udarregik bertso ederrik kantatu omen zien guziei; bañan parrik geiena eragin ziena. Jazinto Ezkurdia mediku jaunari bota ziona izan omen zan: oso mediku abilla zala; eta. ijitoak lapiko zaarra bezela. berak gizon zaarra konpontzen zuala ...

Beste bein. konfesiotik aparte noski. onela esan omen zion Udarregik don Mateori:

- Bertsolariak. zenbait aldiz. naiz izen eta apelli­dorik ez esan. zeñengatik ari diran ezagutzeko moduan egiten dituzte bertsoak. Neri ere olakorik kanta arazi nai izaten zidaten. Egun batean. Billa­frankan. gizon batek jokoan zaldia galdu zuala eta ari bertsoa botatzeko esan zidaten. Bañan sekulan ez nuan nik kantatu. iñoren fama edo izena zikin­duko zuan bertsorik. Sekulan ez nintzan orretan deskuidatu.

227

Udarregi gaixotu zanean, don Mateo bisitaz joa­ten zitzaion. Errosarioa eskuetatik zintzilik zuala arkitzen omen zuan beti.

Erlijio gaietan asko zekiana zala, bereala kontu­ratu zan don Mateo, eta arritu egin zan, bai-baitze­kian Udarregik irakurtzen etzekiala. Ala, galdera au egin zion:

- Bañan, gizona: nola dakizu orrenbeste? Eta Udarregik erantzun: - Jauna, neretzat oso gogozkoak izan dira beti

apaizen sermoiak, eta aietatik ikasi det dakidan guzia.

Bañan gero eta gaizkiago U darregi. Bereala asten zitzaion amas larria. Burua argi, ordea.

Bein batez onela galdetu zion don Mateok: - Nekatu al zera, nekatu? Eta Udarregik:

- Bai, jauna; ezin ukatu. Talentuak, berriz, bajatu. Mundu au ezin bukatu.(3)

Beste batean, don Mateok: - Juan Joxe; estu zera, estu? Eta Udarregik: - Bai, jauna; eriotzak barkatzen eztu!(4) 11 zan egunean, onela galdetu zion don Mateok: - Juan Joxe, bai al dakizu gaur zer egun dan? Eta Udarregik:

- Bai, jauna, bai: aingeru guardakoen eguna, guziok gogoan izan bear deguna, neretzat azkenekoa izango dana.

228

Elizakoak artzerakoan, amasa ezin arturik zego­ano Jaunaren aurrean, barkazioa eskatu zien guziei, eta fede santuko siniskai guziak sinisten zituala aitortu. Urrena onela esan zuan:

- Jesus, Jaun on-ona, Trinidadeko bigarren Pertsona, atoz, atoz nigana!

Jauna artu eta andik denbora gutxira eman zuan azken amasa.

* * * Aren illetan, Usurbillen noski, elizkizuna bukatu

eta amaiketakoa egin ondoren, bertso bana kantatu omen zuten iru bertsolari auek: Gaztelu, Txirrita eta Pello Errotak.

Gazteluk:

Txirritak:

Juan Jose Udarregi Usurbilko zana, amaika bertso eder munduan esana; bota izan balu ere kolpeko dozena, alare etzan gastauko aren almazena, gu ez gerade iñor, ura zan gizona!(5)

Gizajua il zan da sartu zuen lur-pian, zañak eta ezurrak alkarren tartian;

229

asko sufritu zuen bizi zan artian, orain deskansa deilla guztizko pakian. gu ere juango gera alako batian.

Pello Errotak:

Juan Jose Udarregi bizi izan zanian, beti ibilli izan zan bide zuzenian, damutasun onakin bere azkenian; orain deskansa dedin beti zorionian errezatu dezagun bere izenian.

Eta bertsoen ondoren Pater-Nosterrak izan omen ziran.

* * * Orduko beste gertaera eta bertso bat ere ematen

dituzte: Udarregik, iltzera zijoala, Pello Errota eskatu

zuan: onekin itzegin nai zuala. Abisatu zioten Pellori. Abiatu zan au presaka ta

izerditan. Bañan iritxi zanerako, Udarregi illa zan. Sartu zan orduan Pello gorputza zegoan tokira. Gorputzaren ondoan iru gizon omen zeuden. Txape­la erantzi ta bertso au kantatu zuan Pellok:

Ojala ikusi banu onen eriyua,

230

alkarri eskatzeko barkaziyua, animak irabazi dezan premiyua, egindako gaizkien erremediyua, Utzi jeniyua ta inkurriyua, gure salbaziyua da oraziyua; au da katolikuen relijiyua. (6)

(1) Eriotz-agiriak onela dio: " ... Juan José Alcain lruretagoye­nafalleció el día 2 de Octubre de 1895, según certiflCaciónfacul­taüva de la enfennedad de tisis, a los 67 años de edad. Era natu­ral de Aya, hijo de Juan Miguel y Francisca Ignacia, ambos natu­rales de Aya. Estaba viudo de Dª Bautista Astiasarán, natural de Régil".

(2) Bertso oiena ez du, ordea, don Mateok puntu bakar bat ere gogoan. Ala, sail ori zein izan diteken ezin degu iñondik ere atera. Zazpi sakramentuei buruz jarritako kanta-paper bat bade­gu gure artxiboan; bañan ez du, gure ustean, Udarregiren ber­tsoen antzik.

(3) Beste era bat: - Bai, jauna; ezin ukatu. Gezurra esatia pekatu. Artan ez gaitezela gertatu.

231

(4) Erantzuera au, Felix Aizpuruak Usurbillen norbaiten aotik jasoa da.

Bañan Pello Saikola (Pedro Aranburu) bertsolariak beste onela eman zidan:

Don Mateok: - Estu al gera, estu?

Eta Udarregik: - 11 bear onek eskaporik eztul (5) Baiña badira Txirritak kantatu zuan bertsoa auxe dala

diotenak, eta onela ematen dute:

Usurbilko semia Udarregi zana, amaika egi eder munduban esana; kantatubagatikan kolpian dozena, beñere etzan aitzen aren almazena, gu ez gerade ezer, ura zan gizona.

(6) Bertsoa, Andoaingo Patxi Sueskun bertsolariari jasoa. Gertaera, Pello Errotaren alaba Mikelak esana, bertsoa entzun­dakoan. Bertsoa etzekian buruz, bañan aspalditik askotan entzuna zuan.

232

Arkibidea

Bigarren argitalpenarentzat oar batzuk ...... 7 Itzaurrea .................................................... 9 Juan Jose Alkain Iruretagoiena .................. 13 Udarregiren aita ......................................... 17 Aotik aorako bertsoak ................................ 25 Gerratea ..................................................... 43 Fueroen alde .............................................. 49 Erantzunak ................................................ 53 Idazteko lana .............................................. 57 (1862) Pelota-partiduaren bertsoak ............ 59 Bei baten gertaera ...................................... 67 (1878) Bertso berriak: Ama BiIjiñetarako

señaladamente ................................ 73 (1878) Bertso berriak: Milla zortzireunekin

amairugarren urtian ........................ 81 U surbilko mixioa ........................................ 93 Bertso berriak larre beienak ....................... 10 1 Bertso berriyak: Paratu biar ditut bertso

bat edo bi ........................................ 107 Santa Agedaren bertso berriak

Udarreikjarriak .............................. 117 Asto-demaren bertsoak .............................. 123

233

(1893) Bertso berriak Juan Jose A1kaiñek jarriak: Milla zortzi eunekin laroi ta amairuban ............. ... ....... ....... ......... 129

(1894) Bertso berriak obrero katolikoen peregrinazioari jarriak ..................... 139

(1894) Bertso berriak (Igeldoko mixioa) ....... 149 San Pedro egun batez ................................. 155 Basteroeneko ostatuan ............................... 157 Peri-egun bateko ondorenak ....................... 159 Famili bateko sesioa ................................... 163 Idi-demaren bertsoak ................................. 165 (1893) Azpeitiko euskal festak .................... 175 Bertso berriak: Azpeitira dirate bertsuetara

deitu ................................................ 183 Bertso berriyak: Kargu egiñ biaiot

Pello Errotari.................................... 195 Bertso berriak: Azpeitiko juntaera

izan zala kaso................................... 203 Bertso berriak: Notiziya berri bat

Astiasutikan ..................................... 213 Jolasa ......................................................... 223 Eriotza ........................................................ 225

234

111 1111 11111111111 1051066 G-128/81

USURBILGO UDALA

Udarregi bertsolaria, Aian 1829-an jaioa eta Usurbillen I895-ean illa, bere garaiko bertsolaririk onenetako bat izan zan, Pello Errota eta Jose Bernardo Ota­ñorekin batera. Irukote orrek Xenpelar il eta Txirrita azaldu bitarteko utsunea betetzen duo

Udarregik aotik aora kantatutako bertsorik geienak galduak dira noski. Ala ere, banaka batzuk guregana iritxi dira, Usurbil aldeko bertsozale zaarren buruan gordeta.

Paperean jarritakoak, berriz, askoz geiago dira, oietatik ere sail batzuk gal­duak izango badira ere. Gaiak: pelota partidu bat, bei baten gertaera, Donos­tiako I878-ko jaialdi bat, Donostia erre zaneko oroipena, Usurbilko eta Igeldoko Mixioak, larre-bei baten ibillerak, Santa Agedaren bizitza, asto-dema bat, pelegri­nazio bat, idi-dema bat, Azpeitiko Pre­mioaren bertsoak ...

Garai artako kronika txiki bat, beraz. Ori besterik ez balira ere, bertso­paperak gure kulturaren aberasgarri dirala aitortu eta altxor bat bezela gorde bearko genituzke.

AIA-KQ UDALA

ISBN 84-89080- 12-7

111111111111111111111111 788489 080126