Tema 5.- Inicios e consolidación do réxime liberal [1808-1874]

Bloque 6.- A conflitiva construción do Estado liberal (1833-1874)

Contidos Criterios de avaliación Estándares de aprendizaxe

▪ 1. O carlismo como derradeiro bastión

absolutista: ideario e apoios sociais; as

dúas primeiras guerras carlistas.

▪ 1. Describir o fenómeno do carlismo como resistencia

absolutista fronte á revolución liberal, analizando os

seus compoñentes ideolóxicos, as súas bases sociais,

a súa evolución no tempo e as súas consecuencias.

▪ 1.1. Identifica o ámbito xeográfico do carlismo e explica o seu

ideario e os seus apoios sociais.

▪ 1.2. Especifica as causas e consecuencias das dúas primeiras

guerras carlistas.

▪ 1.3. Representa unha liña do tempo desde 1833 ata 1874 e

sitúa nela os principais acontecementos históricos.

▪ 2. Triunfo e consolidación do liberalismo

no reinado de Isabel II: primeiros

partidos políticos; protagonismo político

dos militares; lexislación económica de

signo liberal; nova sociedade de clases.

▪ 2. Analizar a transición definitiva do Antigo Réxime ao

réxime liberal burgués durante o reinado de Isabel II,

explicar o protagonismo dos militares e especificando

os cambios políticos, económicos e sociais.

▪ 2.1. Describe as características dos partidos políticos que

xurdiron durante o reinado de Isabel II.

▪ 2.2. Resume as etapas da evolución política do reinado de

Isabel II desde a súa minoría de idade, e explica o papel dos

militares.

▪ 2.3. Explica as medidas de liberalización do mercado da terra

levadas a cabo durante o reinado de Isabel II.

▪ 2.4. Compara as desamortizacións de Mendizábal e Madoz, e

especifica os obxectivos dunha e outra.

▪ 2.5. Especifica as características da nova sociedade de clases

e compáraa coa sociedade estamental do Antigo Réxime.

▪ 3. Proceso constitucional. ▪ 3. Explicar o proceso constitucional durante o reinado

de Isabel II, en relación coas correntes ideolóxicas

dentro do liberalismo e a súa loita polo poder.

▪ 3.1. Compara o Estatuto Real de 1834 e as Constitucións de

1837 e 1845.

▪ 4. Sexenio Democrático: revolución de

1868 e caída da monarquía isabelina;

procura de alternativas políticas e

monarquía de Amadeo I; primeira

República; guerra de Cuba, terceira

guerra carlista e insurrección cantonal.

▪ 4. Explicar o Sexenio Democrático como período de

procura de alternativas democráticas á monarquía

isabelina, especificando os grandes conflitos internos

e externos que desestabilizaron o país.

▪ 4.1. Explica as etapas políticas do Sexenio Democrático.

▪ 4.2. Describe as características esenciais da Constitución

democrática de 1869.

▪ 4.3. Identifica os grandes conflitos do sexenio e explica as

súas consecuencias políticas.

▪ 5. Inicios do movemento obreiro

español: condicións de vida da

poboación obreira e labrega; a

Asociación Internacional de

Traballadores e o xurdimento das

correntes anarquista e socialista.

▪ 5. Describir as condicións de vida das clases

traballadoras e os inicios do movemento obreiro en

España, en relación co desenvolvemento do

movemento obreiro internacional.

▪ 5.1. Relaciona a evolución do movemento obreiro español

durante o Sexenio Democrático coa do movemento obreiro

internacional.

María Cristina de Borbón (1806-1878) e Fernando VII (1774-1833) Agustín Fernando Muñoz

2.- A construción do Estado liberal [1833-1868].

2.1.-A primeira guerra carlista (1833-1840).

María Teresa de Braganza, princesa de Beira,

segunda esposa do infante Don Carlos

O infante Don Carlos María Isidro

(1788-1855)

O carlismo

Bases ideolóxicas:

Lexitimismo: defende os dereitos ao trono de España de Carlos María

Isidro de Borbón [Carlos V] e os seus descendentes ⟹ rexeita a

Pragmática Sanción de 1830.

Tradicionalismo político: defende a monarquía absoluta de orixe divina.

Tradicionalismo social: mantemento da sociedade estamental.

Tradicionalismo relixioso: defende a exclusividade da relixión católica e os

privilexios da Igrexa:

Oponse á liberdade relixiosa, ás exclaustracións e á desamortización

Defende o predominio da Igrexa e o mantemento do décimo.

Foralismo: mantemento dos foros vascos e navarros (leis e organización

administrativa particulares), ameazados pola igualdade legal, fiscal e a

centralización administrativa que impoñen os liberais.

Inmobilismo: opóñense a todos os cambios que ameacen o mundo rural

tradicional: a industrialización, o capitalismo,o liberalismo…

Carlistas e liberais: bases sociais:

Tomás Zumalacárregui

Ramón Cabrera

Rafael Maroto

abdicou

fillo

fillo

fillo

fillo

tío

Conde de Montemolín

Duque de Madrid

irmán

sobriño

Carlos Javier de Borbón (2010...)

fillo

Felipe VI (2014...)

fillo

- 2010 - 2014

2.2.- O liberalismo español. Correntes e partidos políticos.

Liberalismo doutrinario Liberalismo democrático

Soberanía compartida: a fonte do poder é a Nación,

identificada co Rei e as Cortes. Ambas institucións

históricas representan a Nación, e exercen e son

depositarias da soberanía.

Soberanía popular: a fonte do poder é a Nación, identificada co

pobo, co conxunto de individuos que viven nela. O poder deriva

en exclusiva da vontade da maioría dos seus habitantes.

Monarquía constitucional: o rei reina e goberna a través dos

seus ministros. Posúe amplas competencias e actúa de

poder moderador entre os outros.

Monarquía democrática (o rei reina pero non goberna) ou

república parlamentaria. Os poderes do rei ou presidente están

limitados.

Formula a división tripartita do poder, pero na práctica os

poderes non están claramente separados, senón

compartidos. O rei posúe o poder executivo e comparte o

poder lexislativo coas Cortes.

Ríxida separación de poderes: cada un deles debe ser exercido

por institucións diferentes, limitadas e responsables ante os

tribunais de xustiza. O poder lexislativo resérvase en exclusiva

para as Cortes.

Parlamento bicameral: Congreso dos Deputados - Senado. Parlamento unicameral: Cortes.

Restrición da participación política: o dereito ao sufraxio

debe estar reservado en exclusiva a aqueles que posúan un

determinado nivel económico ou cultural (sufraxio

censatario).

Ampliación da participación política: todos os individuos teñen

iguais dereitos políticos e poden participar co seu voto nas

eleccións dos seus representantes (sufraxio universal

masculino).

Limitación dos dereitos individuais, que debían estar

regulamentados e figurar por escrito con límites precisos no

seu exercicio. Se non se restrinxiran, xerarían indisciplina e

desorde social.

Formulación explícita dos dereitos individuais, sobre todo a

liberdade de expresión e os dereitos de reunión e asociación.

Non debe existir ningunha restrición ao seu exercicio, agás o

respecto ás leis xerais.

Estado unitario e centralizado. Os alcaldes son nomeados

polo Goberno.

Estado unitario ou federal. Descentralización. Elección popular

dos alcaldes.

Estado confesional: oficialidade e exclusividade da relixión

católica, restrición da liberdade de cultos.

Estado aconfesional: non se proclama unha relixión oficial do

Estado. Liberdade de cultos e separación Igrexa-Estado.

Insolidariedade coas masas: carencia de lexislación social. Tentativas de débiles reformas sociais

Trazos MODERADOS UNIÓN LIBERAL PROGRESISTAS DEMÓCRATAS

Ideoloxía liberalismo doutrinario liberal doutrinario máis pragmático liberalismo doutrinario atenuado liberalismo democrático

Apoios

sociais

aristocracia, alta burguesía agraria,

industrial e financeira, altos

funcionarios, oficiais do exército e

xerarquías da Igrexa

notables procedentes do partido

moderado (os menos moderados =

puritanos) e do partido progresista

(de tendencia centrista).

pequena burguesía (comerciantes,

profesionais liberais…), clases

medias e capas populares urbanas

artesáns

pequenos comerciantes

obreiros

Forma de

Estado

Monarquía constitucional con

amplos poderes do rei

Monarquía constitucional con

amplos poderes do rei

Monarquía constitucional máis

limitada Monarquía democrática / República

Soberanía compartida entre a Coroa e as

Cortes

compartida entre a Coroa e as

Cortes nacional, reside nas Cortes soberanía popular

Sufraxio censatario moi restrinxido censatario. Inicia prácticas caciquís

no sistema electoral

censatario menos restrinxido, máis

amplo sufraxio universal masculino

Dereitos

cidadáns

limitación e regulación precisa dos

dereitos e liberdades individuais

limitación dos dereitos e liberdades

individuais

interpretación máis ampla dos

dereitos individuais e colectivos

ampliación de dereitos individuais .

e colectivos (reunión e asociación)

Poder

executivo

reside na Coroa, a través do seu

Goberno, con escasas limitacións

reside na Coroa a través do

Goberno.

Reside na Coroa e o seu Goberno,

con limitacións e control das Cortes

reside nun Goberno responsable

ante as Cortes

Poder

lexislativo

compartido entre as Cortes e a

Coroa

compartido entre as Cortes e a

Coroa

reside nas Cortes, con algunha

atribución da Coroa reside exclusivamente nas Cortes

Parlamento

bicameral: Congreso elixido por

sufraxio censatario e Senado de

designación real entre as elites

bicameral: Congreso e Senado

elixidos por sufraxio censatario

bicameral: Congreso e Senado

elixidos por sufraxio censatario; o

Senado de acceso restrinxido

bicameral. Ambas cámaras elixidas

por sufraxio universal masculino

Relixión

Estado confesional: exclusividade

da relixión católica. A Igrexa é

sostida polo Estado a través da

contribución do culto e clero

Estado confesional

liberdade relixiosa. A Igrexa é

sostida polo Estado a través da

contribución do culto e clero

Estado aconfesional. Liberdade de

cultos / separación Igrexa-Estado

Poder local Estado unitario e centralizado:

alcaldes elixidos polo Goberno

alcaldes designados, pero con >

descentralización administrativa

descentralización municipal:

alcaldes elixibles polos veciños

descentralización e Concellos de

elección popular

Política

económica

proteccionismo, predominio de

imposición indirecta, defensa dos

intereses dos terratenentes

proteccionismo

librecambio, maior equilibrio entre

impostos directos e indirectos,

defensa dos intereses de

financeiros e industriais

librecambismo

Acceso ao

poder

nomeamento continuado pola raíña

e vitorias electorais, grazas á

manipulación do sistema electoral

gobernou no período 1856-1866

recurso ao pronunciamento e á

insurrección popular (xuntas

revolucionarias e Milicia Nacional)

non ocupou o poder. Participou nos

gobernos do Sexenio

Ramón María Narváez Leopoldo O’Donnell Baldomero Espartero

Juan Bravo Murillo Francisco Serrano Juan Prim

Promulgado durante a rexencia de María Cristina de Borbón

Goberno de Francisco Martínez de la Rosa.

• Supón a transición do Antigo Réxime a un liberalismo moi moderado.

• Considérase unha Carta outorgada, non unha Constitución.

• Era en realidade un regulamento de convocatoria de Cortes bicamerais:

✓ Estamento de Próceres do Reino (nomeados polo rei)

✓ Estamento de Procuradores do Reino (elixidos por sufraxio

censitario)

• Non recolle:

✓ o principio de soberanía nacional (segue sendo do Rei)

✓ a división de poderes

Os liberais progresistas no poder (1835-1837)

Reformas: Juan Álvarez Mendizábal

• Restablecemento das Deputacións provinciais.

• Supresión dos conventos e exclaustración dos seus membros.

• Desamortización dos bens do clero regular (1836).

• Disolución do réxime señorial (1837).

• Desvinculación dos morgados (1837).

• Reforma do recrutamento militar: “redención de quintas”.

• Medidas de liberalización da economía (1836):

✓ abolición dos privilexios da Mesta

✓ supresión dos gremios

✓ liberdade de arrendamentos agrarios e de prezos

✓ recoñecemento da liberdade de industria e de comercio

✓ eliminación das alfándegas interiores

✓ abolición dos décimos eclesiásticos

• Convocatoria de Cortes Constituíntes, que elaboraron unha

nova Constitución: a Constitución de 1837.

Os sarxentos do Segundo Rexemento da Garda Real

esixen á raíña rexente María Cristina de Borbón

a restauración da Constitución de 1812

A raíña rexente asina, por imperativo dos sarxentos amotinados

a restauración da Constitución de 1812

Motín dos sarxentos de La Granja de San Ildefonso (Segovia)

(12 de agosto de 1836)

O triunfo do liberalismo

A Raíña Gobernadora, acompañada da súa filla Isabel II,

xura a Constitución de 1837

A Constitución de 1837

Pronunciamento moderado de 1841. O xeneral Diego de León asalta o Palacio Real de Madrid

Bombardeo de Barcelona desde o castelo de Montjuic. 3 de decembro de 1842

Retrato de Isabel II en 1844 (Federico de Madrazo, Madrid)

Isabel II, Raíña de España, é declarada maior de idade e presta xuramento

á Constitución de 1837, o 10 de novembro de 1843

As reformas da Década Moderada (1844-1854)

mai 1844 • Creación da Garda Civil, que substituíu á Milicia Nacional

✓ Obxectivos: defender a propiedade e a orde pública, reprimir as protestas sociais…

xan 1845

• Lei dos Concellos:

✓ designación dos alcaldes polo Goberno (concellos > 2000 hab.) ou polo Gobernador Civil

✓ limitación das competencias dos Concellos e das Deputacións

xul 1845 • Lei de prensa:

✓ establece a censura e suprime os xuízos por xurados para delitos de imprenta

mai 1845

• Reforma tributaria de Alejandro Mon e Ramón Santillán. 2 tipos básicos de impostos:

✓ directos: fundamentalmente a contribución territorial e o subsidio industrial e comercial

✓ indirectos: dereitos de hipotecas, aduanas, especiais como o do tabaco e sobre os consumos

set 1845 • Novo plan de estudos (Plan Pidal):

✓ educación centralizada, con 3 niveis educativos (ensino primario, secundario e universidade)

mar 1846 • Nova lei electoral:

✓ restrinxe a participación cidadá ao aumentar a renda esixida para ser elector

xan 1851

• Concordato coa Santa Sé:

✓ O Goberno recoñece a relixión católica como oficial e única permitida no Estado

✓ A Igrexa aceptou e recoñeceu as vendas dos bens eclesiásticos desamortizados

✓ O Estado cede á Igrexa a supervisión do sistema educativo e o control da moral

✓ Fixa os recursos que se destinarán ao mantemento do culto e do clero

✓ O Estado recoñece o dereito da Igrexa a posuír bens

.

Constitución de 1812 [19 marzo] Constitución de 1837 [18 xuño] Constitución de 1845 [23 maio]

Prin

cip

ios polític

os • Réxime liberal.

• Soberanía nacional (de facto popular).

• Monarquía constitucional e hereditaria.

• Separación de poderes.

• Confesionalidade católica (a relixión católica

oficial e única autorizada).

• Igualdade xurídica, fiscal, e militar.

• Réxime liberal progresista.

• Soberanía nacional (no preámbulo), na

práctica era soberanía compartida.

• Monarquía constitucional e hereditaria.

• Separación de poderes implícita.

• O Estado non se declara confesional, pero

se compromete a manter o culto católico.

• Os restantes principios como en 1812.

• Réxime liberal doutrinario.

• Soberanía compartida entre o Rei e as

Cortes.

• Monarquía constitucional e hereditaria.

• Non se proclama a división de poderes.

• Establece explicitamente a confesionalidade

católica do Estado e a súa obriga de manter a

Igrexa.

Xefatura do

Estado

• Recae no rei. Irresponsable e inviolable.

• Posúe iniciativa lexislativa, sanciona e

promulga as leis.

• Designa e separa os secretarios de Estado.

• As Cortes teñen autonomía funcional.

• Dereito a vetar unha lei durante dous anos

(veto suspensivo).

• Recae no rei: irresponsable e inviolable.

• Posúe iniciativa lexislativa, sanciona e

promulga as leis.

• Nomea e destitúe os ministros.

• Convoca, suspende e disolve as Cortes, con

certas limitacións. Designa os senadores.

• Dereito de veto ilimitado dunha lei.

• Rei: competencias máis amplas: ten o poder

executivo, comparte o lexislativo coas Cortes

• Sanciona e promulga as leis.

• Pode convocar, pechar, suspender, e disolver

as Cortes case sen ningunha limitación.

Designa os senadores.

• Ten dereito de veto absoluto.

Poder executiv

o • Reside no rei, que é ao mesmo tempo xefe

de Estado e de Goberno.

• O rei exerce este poder por medio dos

secretarios de Estado, que referendan

(lexitiman coa súa firma) as ordes reais, das

que son responsables ante as Cortes. Non

poden ser deputados.

• Reside no Rei, que ademais comparte coas

Cortes o poder lexislativo.

• Os ministros poden ser deputados; exercen

as mesmas funcións que na C-1812´

• Predominio da Coroa sobre as Cortes.

• Recae no rei. Nomea e destitúe libremente o

Goberno. En vez de nomear presidente de

Goberno o líder da maioría parlamentaria, a

raíña nomea o político que prefire, o cal

disolve as Cortes se non lle satisfán e fabrica

outras que lle sexan adictas.

• Predominio claro da Coroa sobre as Cortes

Poder le

xis

lativ

o

• Reside nas Cortes co Rei.

• Cortes unicamerais con amplos poderes:

teñen iniciativa lexislativa, controlan o

Goberno, aproban os tratados internacionais

e os orzamentos, organizan o exército...

• Deputados elixidos por sufraxio universal

masculino indirecto en número proporcional

á poboación de cada provincia.

• Son elixibles os maiores de 25 anos que

posúan unha renda determinada

• Reside nas Cortes co Rei.

• Cortes bicamerais: Congreso e Senado.

• Congreso elixido por sufraxio censatario:

son electores quen pagan uns determinados

impostos directos, e elixibles quen posúen

unha determinada renda; só vota o 4'3% da

poboación.

• Senado nomeado polo rei entre a

aristocracia presentada en ternas (lista

tripla proposta polos electores en cada

provincia).

• Reside nas Cortes co Rei.

• Cortes bicamerais: Congreso e Senado.

• Congreso elixido por sufraxio censatario máis

restrinxido (só vota o 0'8%). Alóngase o

mandato dos deputados de tres a cinco anos.

Implántase como unidade electoral o distrito

reducido (un deputado), o cal facilitaba o

control dos caciques e as autoridades

• Senado vitalicio composto por un número

ilimitado de membros, designados polo rei

entre as altas instancias da administración, o

exército, a Igrexa e a clase política.

Constitución de 1812 [19 marzo] Constitución de 1837 [18 xuño] Constitución de 1845 [23 maio]

Poder xudic

ial • Xulga e aplica as leis. Competencia

exclusiva dos tribunais.

• Prohíbese a intervención do Rei e as Cortes.

• Asegúranse os principios fundamentais do

Estado de Dereito: códigos civil, criminal e

comercial únicos, garantías procesuais...

• Título X especificamente dedicado a el.

Reside nos tribunais e xulgados.

• Establece garantías para a independencia e

exclusividade dos xuíces.

• Restantes funcións como na C-1812.

• Xuízos por xurados para delitos de imprenta

• Suprímese a expresión poder xudicial.

• Limítanse as garantías de autonomía de

tribunais e dos xuíces.

• Restantes función igual que as anteriores

• Elimínanse os xuízos por xurados.

Réxim

e lo

cal

• Suprime a tradicional división de España en

reinos, con leis e foros propios.

• España divídese en provinciais (rexidas por

unha Deputación) e estas en concellos

rexidos por alcaldes elixidos por sufraxio

universal masculino indirecto.

• Deputacións e concellos elixidos por

sufraxio censatario restrinxido.

• Resto igual que na C-1812.

• Restablécese a Milicia Nacional.

• Remítese a unha lei posterior a regulación de

Concellos e deputacións

• Lei de Concellos (1845): os alcaldes de

municipios de máis de 2.000 habitantes e os

presidentes das Deputacións serán elixidos

polo Goberno. O resto polo gobernador civil.

• Supresión da Milicia Nacional.

Dereit

os in

div

iduais

• Non existe un Título específico dedicado aos

dereitos e liberdades individuais, os cales

están dispersos polo articulado.

✓ liberdade e protección á propiedade

privada

✓ igualdade legal e fiscal

✓ hábeas corpus (os arrestos necesitan

mandamento xudicial e presentación

inmediata ante o xuíz)

✓ liberdade limitada de imprenta (agás os

libros de temas relixiosos)

✓ inviolabilidade de domicilio

✓ non existe liberdade de cultos…

• Título específico dedicado aos dereitos e

liberdades dos cidadáns, e declaración máis

ampla que na C-1812.

✓ Igualdade ante a lei

✓ liberdade de imprenta sen censura previa

✓ certa tolerancia relixiosa

✓ dereito de petición ás Cortes ou ao rei

✓ hábeas corpus

✓ inviolabilidade do domicilio

✓ seguridade persoal...

• Declaración de dereitos similar á de 1837,

cunha diferenza fundamental: a maior parte

deles remiten a súa regulación a leis

posteriores que os recortan ou limitan de

feito ⇒ supresión de feito da liberdade de

imprenta mediante a censura previa da

prensa.

Titul 10 13 13

Artig 384 77+2 adicionais 79+1 adicional

Textos

nº Autor Cronoloxía Contexto Tema Ideas a comentar

1 María Cristina de

Borbón, raíña rexente 22 agosto 1836

Rexencia de María Cristina

(1833-1840)

Implantación do Estado

liberal no marco da

primeira guerra carlista

restablecemento da

Constitución de 1812

• 1835:acceso dos progresistas ao poder

• reformas ⟹ a rexente nomea un novo

Goberno moderado en maio de 1836

• 1836: revoltas populares que rematan co

motín dos sarxentos de A Granxa

• a rexente xura a C-1812, forma Goberno

progresista e convoca Cortes para

reformala (C-1837)

2 Baldomero Espartero

Rafael Maroto 31 agosto 1839

Rexencia de María Cristina

(1833-1840)

Implantación do Estado

liberal no marco da

primeira guerra carlista

Convenio de Vergara

• primeira guerra carlista (1833-1840)

• división do carlismo entre transaccionistas

e intransixentes

• contido do acordo que puxo fin á guerra

• pervivencia das reivindicacións carlistas

3 Xunta Superior de

Galicia 15 abril 1846

Reinado de Isabel II

Década Moderada

proclama do

pronunciamento de

Miguel Solís

• reacción dos progresistas ás medidas

tomadas polos Gobernos moderados

• pronunciamentos progresistas e carlistas

• reivindicacións e desenvolvemento do

pronunciamento de Miguel Solís en Galicia

(peticións progresistas + provincialismo)

4 Leopoldo O’Donnell 7 xullo 1854 Reinado de Isabel II

Década Moderada

revolución de 1854: o

manifesto de Manzanares

• orientación ultramoderada dos Gobernos

• pronunciamento liderado por O’Donnell (a

Vicalvarada)

• contido do manifesto

• caída do réxime moderado e inicio do

bienio progresista

5

Progresistas e

demócratas exiliados

que redactaron o pacto

de Ostende

16 agosto 1866

4 xullo 1867

Reinado de Isabel II

bienio ultramoderado

(1866-1868)

Pacto de Ostende,

ratificado polo pacto de

Bruselas

• represión dos Gobernos ultramoderados

• contido do pacto: derrubar o réxime

isabelino e convocar Cortes por sufraxio

universal para decidir a forma de goberno

• adhesión da Unión Liberal

• revolución de setembro 1868 (a Gloriosa)