Ruta de Bilbao y su entorno · 2013. 4. 30. · 4 Bilbo eta bere ingurunetik ibilbidea...

BizkaitikBizkaira

Ruta de Bilbao y su

entorno

Bizkaitik Bizkaira

Bilbo etabere ingurunetikibilbidea

www.bizkaia.net

WEB ORRIALDEETAKO KONTSULTAK

Bizkaiko Foru Aldundia www.bizkaia.net- Kultura Saila- Bizkaiko Turismoa. Lehendakaritza Saila.- Ingurugiroa: Bizkaia Maitea

Eusko Jaurlaritza www.euskadi.net

Euskal Estatistika Erakundea. Eustat www.eustat.es

Euskal Udalerrien Elkartea. Eudel www.eudel.es

Gazte dokumentazio eta informazioaren Euskal Sarea www.euskadi.net

Emakumearen Euskal Erakundea. Emakunde www.emakunde.es

Eusko Jaurlaritzaren komunikazio-gida www1.euskadi.net

Euskadiko Ondare Gune dokumentala. Irargi www.irargi.org

CONSULTAS EN PAGINAS WEB

Diputación Foral de Bizkaiawww.bizkaia.net- Departamento de Cultura- Turismo en Bizkaia. Departamento de Presidencia.- Medio Ambiente: Bizkaia Maitea

Gobierno Vascowww.euskadi.net

Instituto Vasco de Estadística. Eustatwww.eustat.es

Asociación de Municipios Vascos. Eudelwww.eudel.es

Red Vasca de información y documentación juvenilwww.euskadi.net

Instituto Vasco de la Mujer. Emakundewww.emakunde.es

Guía de comunicación Gobierno Vascowww1.euskadi.net

Centro Patrimonio documental de Euskadi. Irargiwww.irargi.org

www.bizkaia.net

A U R K I B I D E A

Egileak:Javier del VigoJose Luis Quintanilla

Koordinazioa: Bizkaiko Foru AldundiaKultura Saila. Kirol eta Gazteria Zuzendaritza

Aurreinprimaketa/Inprimaketa:Imagen Digital A4, s.l.

I.S.B.N.: 84-7752-345-2

LEHEN ZATIA

Bilbo eta bere ingurunetik ibilbidea.Bilbo, 700 urteko ametsa. Denbora, espazio etakulturen gurutzagunea.

1. Itsasadarra eta El Abra. “Urrezko iturri bat”Kontsulatuaren eskutik.

2. Historiako Bilbo.

3. Fundazioak. Bilboko lehen hiribildugintza-hazkundea: hiribildu gotikoa (1300-1550).

4. Bilboko hiribildu-hazkundea. XVII. mendea (1550-1700).5. XVIII. mendea. Bilbo barroko, garbi, bete etaaldakorra.

6. XIX. mendea: Bilbo historikoaren beheraldia etaitsasadarraren gaineko “jauziak” Neoklasizismoa etahistorizismoak.

7. XX. mendeko Bilbo: merkataritza eta zerbitzuenzabalguneak.

8. XXI. mendeko Bilbo: Bilboko Hiribildu-Antolamenduko Plan Orokorra. 1994.

II.- Bilbo inguruan arnasa-hartze sakonerako lekuak.

A.- Pagasarri mendia.B.- Montefuerte parkea.C.- Artxanda.

III.- Itsasadarra, Bilbotik ur-behera.

A.- Barakaldo.B.- Trapagaran.C.- Sestao.D.- Portugalete.E.- Santurtzi.F.- Areeta.G.- Axpe - Erandio.

BIGARREN ZATIA

Ingurunea.

I. Parkeak eta beste berdeguneak Hiribildu barruan.

A.- Doña Kasilda parkea.B.- Miserikordiako parkea.C.- Sarriko.D.- Ametzola.E.- Botica Vieja parkea.F.- Abandoibarra.G.- Albiako lorategiak – Uribitarteko pasealekua –Campo de Volantín – HareatzaH.- Etxebarria parkea.I.- Europa edo Txurdinagako parkea.J.- La Peña parkea. Ibaieder.

AURKIBIDEA

Bilbo eta bere ingurunetik ibilbidea 3

Bilbo eta bere ingurunetik ibilbideaBilbo, 700 urteko ametsa. Denbora, espazio eta kulturen gurutzagunea.

“Bilboko Portuaren” biderakuntza.“Itsasadarra” –Bilborekin

juridikoki lotua hiribildua sortuzenetik – izan da, mutu, harengeografia, ekonomia eta bilbotar etabizkaitar kulturaren bilakaerarenprotagonista. Izan ere, norbaitek“Bilboko kale nagusia” izen berriaeman zion.

Bilboko itsasadar eta portua dirabilbotar historiaren eta bertakobiztanleen historiaren protagonistak.Gaur egun, lehen baino gutxiago.Haro familiakoen Hiribildu-Gutunakematen ziren garai urrunetatikikusten dugu. Itsasadarreko geografiaeta bertako bizilagunen, hots,marinel eta ontzi-jabeen artekoharremana definitu zuten. “Bilbokoportutik” itsasoari begira zeudenjendeak. Itsasadarra zen nagusi ErdiAroko ekonomian. Gaztelarartileentzat Europarako,Herbehereetan Brujas eta Anberes-eko portuetarako bidean irteeranaturala izan zen. Bilbotarrek,Gaztela eta Europa artekomerkataritzan jardun zuten.

Geografiaren aldakuntzakiraganaldian.

Itsasadarrean eta bere itxuraketaorografikoan aldakuntzak izan dira.Berdin izan da portuan. Bilbok izanduen aurrerapen ekonomikoan,itsasadarra –hala ia nahi izan gabe–lagun hartuta, eten gabeko aldaketaketa inbertsioak eginarazi ditu,hasieran oso egoera txarreanbaitzegoen nabigaziorako. Portua etaitsasadarra, egun dauden bezala,sorkuntza artifizialak dira. Izan ere,beharrezkoa izan baita bazterretakobizilagunen aparteko ahaleginateknologia berrietara, “aromodernoetara” eta garapenekonomikora egokitzeko.

Ubidean egindako birmoldaketakdirela-eta (laburketak, korronteakzulaturiko bazterrak berregitea,kaiak...), itsasadarra aldatu egin da.Bazterrak, denboran zehar etaprozesu luze baten bidez, funtzioekonomikora egokitu ziren.

Bazen, agian, naturazko lehenaldakuntza natural bat iraganurrunean. Honen jatortasuna

mantentzen du Jean Hazera, PaukoUnibertsitateko irakaslearen tesiak.Zera baieztatu zuen: kuaternarioan,Nerbioiak, Elorrietako bihurguneagaindituz gero, Gurutzetara jotzenzuela, Ugarte bidez Barakaldoinguratu eta eguneko ubideraGalindo ibaiaren parean, Sestaorantzjadanik, itzuli izanik.

Orografia dugu tesi honenaldekoa: Ugarteko zuzena –bizkaitarekonomiaren hiribildugintzakodiseinu berriak zerbitzu etamerkataritza-guneko espazioanaldarazten ari dena– itsas mailan edohonen azpian dago.

Iraganean, itsasadarraren ugarana,bilbotar Hareatzeraino iristen zen.Itsas goran, Atxuriraino, garaiko irudiaskotan ikusten denez; inoiz, ontziarinak San Kristobaleraino igotzenziren, Ibaieder urrunean. Ubideaeten gabe aldarazi zen La Sendeja,La Salve, Olabeagako "Los Churros"eta Elorrietako bihurgunean. Koadrougaritan ikusten dira idiektarrataturiko gabarrak edoHareatzako kaietaraino ontzietatiktiratzen dauden pertsonak.

Geroago eginak badira ere,aldaketa eten gabeko sakonak eginziren Erandiotik Portugaletekobarraraino. Santurtzin egindakozuzenketen poderioz, Abra-ko“kanpoko portua” sortu eta eguneko“superportua” diseinatu dira.

Itsasadarraren planoa Jean Hazerairakaslearen iritziz. Ugarteko zuzenetikBarakaldo inguratu zuen ur-emarikuaternarioa eta Elorrietako egunekomozketa ikusten dira.

Deustuko Bazterraren ikuspegia;aurrean, Olabeaga. (Euskal Museoa).

1 kapitulua. Itsasadarra eta El Abra. “Urrezko iturri bat” Kontsulatuaren eskutik.

Itsasadarreko ibaibidearen arroakAzalerako 1900 km2-tik gora

(602 km2 Ibaizabalenak, 413Nerbioiarenak), arroak Bizkaiko zatihandia eratu du, Ibaizabalen ur-emaria Nerbioiarena baino 7 aldizhandiagoa izanik. Nerbioiaren 74km-etatik 14 itsasadarra dira,itsasoko ura La Peñaraino (Bilbokoauzunea) baita iristen.

Nerbioia Urduñan (altuerako 850m) jaio, Delikako Haitzarteazeharkatu eta Urduñako Sakonunerajaisten da (325 m). Amurrion, Izoriahartzen du, Altube eta Zeberioibaiekin ur-emaria gehituz Luiandoeta Laudion. Arizen (Basauri)Ibaizabalekin bat egiten da,Etxebarriko zeharruneak sortuz.

Ibaizabal ibaia, Zumelegi etaArrazola erreketatik sortua da,Anboto eta Udala mendietan.Apatamonasterion Axpe ibaiareneta, Abadiñon, Mendiolaren urakhartzen ditu. Durangotik, Mañariaeta Izurtza elkartzen zaizkio,Lemoan Arratia eta Larrea jasoizanik. Bilboko itsasadarrari jadanik,Zorrotzan Kadagua eta, Barakaldoeta Sestao bitartean, Galindoelkartzen zaizkio. Erandiotik Asuaibaia eta, Areetan, Gobela bategiten zaizkio.

Bilbo eta bere ingurunetik ibilbidea4

Kontsulatuaren armak.

Bilboko Kontsulatua.Erakunde hau, 1511n sortu zen,

itsasadarreko Kanal osoan izanikjurisdikzioa.

Kanala hobetzeko eta zaintzekolanen kargua ere hartu zuen.

Gaztelako artileen Europarakotrafikoa eta irteera arautu zuen. Haingarrantzi handia lortu zuenez gero,XVII. mendean ordezkaritza izanzuen Brujas hiribilduan.

XIX.ean, Kontsulatuaren ordez,“Bilboko Merkataritza, Gintza etaItsasketa Etxea” sortu zen.

hark bilbotar merkataritza antolatuzuen 300 urte baino gehiagotanzehar. Eta itsasadarraren gainekokontrol zorrotza egin ere bai.

Felipe II.ak onartu zituenOrdenantzak. Haiekin eta hirumendez, Bilboko Kontsulatuakegokitu egin zuen itsasadarra aldibakoitzeko itsasketa-beharrizanetara,hau da, beronen merkataritza-interesetara, Bizkaikoindustrializazioa gertatzeandesagertu zen arte. Kontsulatuadesagertu izanik, bi erakunde sortuziren: batetik, “Portuko Lan-Batza”,izenak dioenez “lanez”, hau da,portuaren atondura eta mantentzeazarduratua eta, bestetik, BilbokoMerkataritza, Gintza eta ItsasketaEtxea. Azkena, egun ere, bilbotarenpresarien ekimenen “motorra”dugu.

XVI.ean, Kontsulatua lemazain,agirietan ditugun itsasketa hobetzekoobrak hasi ziren Portugaletekobarran. Gobelas ibaia bideratzeazuten helburu, itsasadarrera joanbeharrean zuzenean itsasoratuzedin, barrako hondar-pilaketarensorburu kontsideratu baitzuten.Burgosek eta Bilbok itundu zutenartileen Europarako itsasmerkataritzari aurre egiteko beharziren besteko kaiak eraikitzea.1558an Areetan lehen kaia eraikiizatea agirietan dago erasota.

Kontsulatuaren lehen zuzenketakitsasadarrean: XIV - XVI.

1300 eta 1500 urte bitartean langutxi egin ziren itsasketa hobetzeko.Hondar- bankuak saihestuz egitenzen itsasketa, beti ere bolumen txikibatean.

1511ko ekainaren 11 egunean,Juana andrea Erreginak, “zoroa”ezizenekoak eta hiribilduakeskatuta, sortu zuen BilbokoKontsulatua. Honen izen osoa"Consulado Casa de la Contratación,Juzgado de los Hombres deNegocios de Mar y Tierra yUniversidad de Bilbao" zen.Hiribilduaren eta itsasadarrarenetorkizunerako oso garrantzihandiko gertaera egitan. Erakunde

Bilboko itsasadarra XIX. mendean.Portuko Lan-Batzaren planoa.

XVII.eko hedakuntzak:"churros"etatik "barra"ra.

1630ean, Kontsulatuak informatuegiten zuen itsasadar-ubidearennabigagarritasun eta egoeraz; argiroinformatu ere: mantentze urria izanzen mendearen lehen hereneanzehar, itsaslapurreta eta portuarenjarduera ekonomikoaren murrizpenazirela medio.

XVII.aren erdialdera, egun ezdagoen haitz bat balizatu zen, SanNikolas eta eguneko Udaletxearenartean kokatua; baliza “Kontsulatukoarmekin, kobrezko bola etabanderoladun gurutze batean”errematatu zen, Kontsulatuarenberaren 1651ko otsailaren 4ko aktenarabera. 1731ko plano bateanoraindik agertu bazen ere, XIX.eandesagertua zen jadanik zutoin hau,ez dakigula zehatzean noizdanik.

1698an, Kontsulatua kaiak egitenhasi zen Deustuko Bazterrean, XVII.osoan eta XVIII.ean Alde Zaharra etaOlabeaga bitartean lan ugari egin,itsasketa eragozten zuten "churros" edo"bajíos" zeritzoten itsasadarrekoubidearen hondarrezko muinoenarriskuak ekiditeko. Era berean, mendehauetan hedatu eta konpondu zenPortugalete eta Santurtzi bitarteko kaia.Ezkerreko Bazterretik hasi zen igoera,Sestao norabidean. Baina, parrastadasarrien ondorioz, kai andeatuakberreraikitzeko inbertitu behar izan zen“horma lehorra” teknika erabiliz.

XVI. eta XVII. mendeetan,Kontsulatuak, teknikari frantses etaholandesei enkargatu zien sarribiderakuntza; XIX.ean, aitzitik,teknikariak ingelesak izango dira,bertako ingeniari-talde batekinbatera.

XVIII. mendea1724an, itsasadarreko bazter osoa

“apaindu” egiten da, Abandon.Orduan bizkaitar udalerria zenarenmugetatik San Mames-eraino zihoanespazioa dugu; beste udalerri baten,alegia Abandoko Elizate edoErrepublikaren jurisdikzioko lurrakziren.

Mendearen erdialdera,Kontsulatuak, Desierto etaPortugalete bitarteko tartearenbiderakuntza egin zuen; han, Ondizeta Lejona mendien arteanSestaoraino, urak, perimetrozkozabalera handikoak ziren; hau zela-eta, itsas behean, ubide gutxiko bikanal sortzeagatik neketsuagoa zenitsasketa, ontziek hondartzekoarriskuaz. Obra haietatik sortu zen“La Benedicta” dartsena, SestaokoLabe Garai desagertuen bokalean.Horretara, 1783an, La Benedictaamaituta, Sestaoko bazterrenaurkako kanala itxi egin zen.


Itsasadarra XVIII. mendean.

XVIII.aren erdialdekoa daDeustuko tarte baten biderakuntza.Garai hartako Elizateak lurrak gehituzituen Elorrietatik. Halaber,XVIII.aren amaieran kai berri bateraiki zen Olabeagan. Zorrotzakolehorreratzeko tokian zuen amaiera.XVIII.aren azken urteetan, ingeniariingeles batek planteatu egin zionbilbotar Udalbatzari esklusen siste-ma konplikatua eraikitzea. Ontziakerraztasun handiagoz iritsiko zirenBilboko kaietara horretara.Udalbatzak, irizpide egokiaz antzadenez, gaitziritzi zuen proiektua.

XIX. mendea: Foruen galera.Kontsulatuaren erakundejarraitzaileak.

XIX.na, euskal eta bilbotarpolitika eta ekonomian funtsezkoa,“Zamakolada” (1801, 1804 eta1814) zeritzon matxinadarekin hasizen. Bilbo eta Lur Lauaren artekoharremanak borroka erakoak zirenmende hartan. Bilbotar burgesiakultu eta dirudunak, AintzinakoErregimeneko boterearen “negukojauregi” zirenekoak eraso eginzuen. Hurbiletik zeukaten FrantsesIraultza, Bilbon gizarte berri batlortzeko euron eredua. Simon B.Zamakola zeritzon eskribau batek,Dimako Elizateko “BatzarretanAhaldun” zenak, bilbotarburgesiaren pribilegio historikoaketa Kontsulatuaren eskubideakezereztatzeko mugimendu batenburutza hartu zuen. Beronenekimenez, 1801ean, Estatuakitsasadarreko Elizateen artekoedozeini ematen zion portuak

Itsasadarraren grabatua Volantinetik.Hondoan Bilbo eta, aurrez, Abandodaude. (Euskal Museoa).

sortzeko eskumena, Bilbokoenpribilegio eta askatasun berdinekin.

1804an lehen portu hartarako lekuhautatua Abando izan zen.Bilbotarrak aurka zeuden.Merkataritza-hiribildu hareneraikuntzak “Bakearen Portua” izenahartu zuen. Hau dela-eta, Abandokizen hori eman zion Mazarredo,Guggenheim Museotik, BihotzSakratuaren Plazarekin lotzen duenEtorbideari. Bere garaian, izenak,Carlos IV. Erregearen “valido” zenGodoy-ri egiten zion aipamen. Izanere, berau izan baitzen Abandorengarapena, Bilboren aurka egiten zionElizatea bezala, lagundu egin zuen“Bakearen printzea”.

Eta proiektua diseinatu zuena,Silvestre Perez, Bilbora atzerritakoarkitekto liberala garai hartan.

Zamakolada izenekoa indartuegin zen 1804an, soldadutzarako–“lur-gudataldeen salbuespena”–plan bat onartu zelako. Zamakolarenproposamen honek haserrerazizituen Begoña, Abando, Deustua,Sestao eta Barakaldoko“baserritarrak”. Iskanbilak zirela-eta,Erregearen soldaduak etorri ziren.Liskarrengatik zigor bezala, epaibatek Jaurerriko zenbait erakundepolitiko eten egiten zituen.Bizkitartean, Abandoko portuarenasmoa bertan behera utzi zen.

Urte hartan, frantses soldaduakBilbora sartu ziren, Kontsulatuakontrolatu eginaz. "Gobierno deBizcaya" zeritzonaren administrazioaez zen ia ezer arduratu itsasadarraz,guda-aldietan izaten ohi den bezala.Fernando VII. eta bere absolutismoaitzultzean, 1814an, Kontsulatuakberriro ekin zuen mantentzeko

Deustuko Zubia 1950. urte inguruan.Egun, igotzeko mekanismoak erabiltzenez badira ere, prest daude behar denerako.

funtzioetan. Urte berean, Sei urtekoAbsolutista hastekoan, erregearenxedapen batek ezereztu egin zuen“Bakearen Portua” izenekoareneraikuntza, zeharka eta aldilaburrerako bazen ere, Kontsulatuariarrazoia emanaz.

1842an, Esparterok emaniko “ForuErregimena DeuseztatzekoDekretua”ren pean, Estatuko BideenZuzendaritza Nagusiak, itsasadarreanobra asko zuzenean egiteko asmoaadierazi zuen. Kontsulatuaren azkenegunak izan ziren.

1844an, Estatuak legez deuseztatuzuen Bilboko Kontsulatua,Merkataritzako Batzorde eta Auzitegiaizendatuz; izan ere, hauek izan zirenhiribilduko portu-arazoetan erakundebabesleak 1872ra arte. Urte honetan,John Coode ingelesak KanpokoPortua, El Abra alegia, sortzeaproposatu zuen, Axpen eta Elorrietankai-muturra eta taxuketanberrikuntzak eginaz, itsasadarra


Ibaizabal gaineko zubitik, Etxebarritikpasatzean. San Esteban elizako dorreaikusten da, Manuel M. Smith-ek 1907aneraikia.

Txurrukari monumentua, nork amaitubaitzuen itsasadarraren biderakuntza.

Evaristo de Txurruka eta “PortukoLan-Batza” erakundea.

XIX.aren bigarren erdialdean,itsasadarrak ez zuen baimentzenindustrializazioarenbeharrizanetarako itsasketa errazaezta egokia ere; orduan sortu berriazen Portuko Lan-Batza zeritzonarenMemorietan, arriskuak zeudela frogadaiteke. Arazorik larriena zen ontziastunak, itsas gora zenean ezik, ezinpasa zutela.

Arazoa larriagoa zen hondar-hondoak, lehen bezala, bertanzeudelako.

Itsasadarraren biderakuntzarenhistorian aipatu beharrezkoa daEvaristo de Txurruka (1841-1917),ingeniari jakintsura jotzea, nor,menturaz, Izun (Nafarroa) jaiobaitzen. Mutrikuar etorkiduna,

Guggenheim, aintzinako “Muelles deChurruca” gainean dago eraikita.

ikasketak han bertan, Bergaran etaMadrilen egin zituen, azkenhiribilduan Bide, Kanal eta PortuenIngeniaritza eginaz; laneanMurtzian, Valentzian, Amerikan etaBilbon jardun zuen. Hain zuzen erePortuko Lan-Batza erakundearenlehen zuzendari izendatu zutenBilbon 1877an; Bilboko KanpoPortuko lanen garapena bultzatuzuen, hau dela-eta bere garaiankondekorazioak jaso eta gerorabegira ospea lortuz. EgunGuggenheim oinarritzeko direnkaiek haren izena dute orain ere.

1909an azterlan bat argitaratuzuen, 1881ean egina. Hauxe zenbere gaia: XIV. mendetik XIX.arenbigarren erdialderaino itsasadarrabideratzeko eta kaiak eraikitzekoprozesu desberdinak.

sakontzearekin batera; aurrekontua,garaiko milioitan, 27.275.000 pta.izan zen.

Egongaiztasun politiko bete-betean,1872an, Gobernuak “Portuko Lan-Batza” sortzea onetsi zuen; Karlistekeuren foruengatik borrokatzen zuten,federal izaerako Lehen Errepublikaaldarrikatu baino lehenago.

Karlistada amaitu eta EuskalForuak deuseztatuz gero, 1877an,Txurruka ingeniaria izendatu zutenlehen Zuzendari Portuko Lan-Batzaerakundean. AintzinakoKontsulatuaren erakunde teknikojarraitzaile hau ontzi-jabe, merkatari,jabe, industrialari, Udala, Aldundia,Merkataritza Etxea eta agintarizentralek osatu zuten, nork bereinteresen aldeko jardunean.

Hiru mendetan zehar, Kontsulatuakitsasadar osoa bideratu zuen: kaietako21 km eraiki zituen, mendebakoitzeko ezagutza teknikoenarabera; taxuketak bihurriak zirenzenbait kasutan; beste batzuetan,kaiak ez ziren solidoak baina,orokorrean, erakunde hark hobetuegin zuen ubidea eta itsasketa,Portugaleteko barraren finkapena hasieginaz.

Itsasadarrak aberastasuna baieman diola Bilboren historiari; bainadiruak irentsi ere egin ditu parra-parra egokitu eta artatu ahal izateko;izan ere, orografia okerraren aurkakoborroka eten gabea izan baita.Bilbotarren herri-hizkerak“Zilarrezko Itsasadarra” deitu zion1654an bideratu berria zen tartebati. Campo del Volantin etaUribitartetik zihoan. Ezizenak argiroadierazi zituen biderakuntzan eginbeharreko inbertsio garrantzitsua etaproportziorik gabeko kostua.

XIX.eko bigarren erdialdean,Bizkaia industrializazio-prozesuansartuta, Peironcely, Lázaro, Orenseedo Alzola ingeniariek proiektatuzituzten ubidearen beharrezkohobekuntzak. Industrializazio-erritmoaren arabera eta erakundepublikoen eta ekimen pribatuarenparte hartze ekonomikoarenlaguntzaz proiektatu ere. Berenproduktuetarako kai bat behar zutenburdingintzako enpresek,(Compañía Orconera, LuchanaMining, edo Compañía delFerrocarril) hamar urtetan eta beren

ekimen pribatuaz bideratu zutenLutxana eta Barakaldo bitarteko tarteindustrialaren zatirik handiena;kilometro eta erdi gutxi gorabeheraKadagua eta Galindo ibaien bitartean.

Itsasadarraren gaineko zubiak etaRicardo Bastida.

1923an, Ricardo Bastidaarkitektoak, “Bilbok herrimugakideekin dituen lotuneak”izeneko hiribildugintzako ponentziabat egin zuen. Behe Nerbioi-Ibaizabal eskualdeen elkarren artekokonexiorako lehen gogoeta idatziaizan zen. Izan ere, AutonomiaErkidegoak dituen bi milioibiztanleetatik bat hor bizi baita.1923an, Hareatza eta El Abrabitartean –14 km inguru–, hiru zubizeuden: Isabel II.arena (Hareatza),ibilgailuentzat; Udaletxeko birakorraedo “perrotxiko”, pertsonentzat etaordaintzekoa; eta RicardoPalaciorena edo Bizkaia Zubia,Portugalete eta Areeta bitartean.

Bastidak, bere txostenean, JesuitenUnibertsitatearen aurrean zubi bategitea proposatu zuen, egun Deustukozubia dena. Oinezkoentzat beste bat


Hareatzako kaien grabatua XIX.mendean, San Nikolas elizarekin erdianeta ontziak inguruan atrakaturik.“L'universe llustré” frantses aldizkaritik(Bilboko Euskal Museoa).

“Burdin Aroan”, Eiffel paristarrareneskutik, Palaciok sinbolo berri bat eraikizuen itsasadarraren bokalean, Portugaleteeta Areeta elkartuz.

Itsasadarreko iragana eta oraina: erdian,Carola garabia, XX. mendeko industriakoBizkaiaren aztarna historikoa bihurtua;eskuinaldera Euskalduna Jauregia eta,bion ondoan, Itsas Museoa.

La Salven (gaur egun bi daude:Guggenheim gaineko autobia etaCalatrava-ren oinezkoentzat Zubi-Zuri). Baita ere proposatu zuenperrotxikoa, egun Udaletxeko zubia,hedatzea eta dohain bihurtzea. Bereproiektuan beste zubi bat ere altxatukozen Deustua eta Zorrotza bitartean–eguneko Aldundiaren bide-planetan“Olabeaga konexioa” dago,itsasadarra azpitik zeharkatuko duena–. Eta beste bi gehiago, bata Zorrotzaneta bestea Lutxanan. Hauetan ereasnatu zuen: Rontegi zubia, Cabrasmendiaren ondoan, itsasadarragainetik zeharkatzeko autobia bat da.

1936ko Guda Zibilean, gudakoeragiketa estrategikoa bezala, bazterbiak elkartzen zituzten zubi guztiakleherrarazi ziren, Hareatzakoa etaPortugaleteko “Mugikorra” barne.Guda ondoren berreraiki ziren,aurrekoen estiloa jarraituz bainahormigoia eta garaiko teknologiaerabiliz.

Geroago, Erdi aldeko Bide-antolaketa La Salven, Santa IsabelIbaiederren, Rontegi Barakaldon etaZubi-Zuri Volantinaren aurrean eraikiziren.

Gainera, Norman Foster-ekdiseinaturiko Metroak azpitikzeharkatu du itsasadarra, bazter biakkonektatuz.

Azkenik, Abandoibarran, DeustukoUnibertsitatea eta Guggenheimbitartean, Jose Antonio FernandezOrdoñez-ek altzairu herdoilgaitzandiseinaturiko pasabidea dago.

Labur esanda: 1923an itsasadarra-eta Portuko Lan-Batza erakundea-eragozpena izan ziren BeheNerbioiko jendeen artekokomunikaziorako; Guda Zibilak

egoera korapilatzeko errematea izanzen, anaien arteko guda oro denhondamenaren gailurtzat. Hala etaguztiz ere, 1940tik 2002ra hamalauzubi hedatu dira itsasadarrekobazterren artean, portu-jarduera,BPLB-ren on iritziaz kanpokoportura ateratzen zen neurrian.

Eta Ricardo Bastida izan zenenpresa horri aurre egitearenbeharrizana planteatu zuen lehenhiribildugilea.

Itsasadarra, Kanpoko Portua etaSuperportua: XXI. menderakoproiektua.

Evaristo Txurrukarenzuzendaritzak bi ekinaldietanerrematatu zuen biderakuntza:1873tik aurrera eta 1902an. Bigarrenfase honetan egin zen KanpokoPortua; fase honetako garapenekonomikoan hasi zen narriaduraekologikoa eta itsasadarrarenhinterlandena Industria-Iraultzaluzean zehar. Horrela, Txurrukarenzuzendaritza pean, obragarrantzitsuak egin ziren: ez dagobarrarik Portugaleten (kendu zen),ezta txurrorik ere Olabeagan(luzerako profila zuzendu zen);Elorrietako bihurgunea eta Axpekoitzulia zuzendu ziren; baina flora etafauna ere desagertu ziren. Bazterrakerabat narriaturik egon ziren1990era arte, ordutik hasitabizitzadunak bihurtuz astiro-astiro.

Bizkaitar ekonomiak, SanturtzikoAbrako eustarrian garatu zuen Portuafrankismoaren garaian. “BilbokoPortua” izan zen, bertakomerkataritza-ekonomia etaindustriaren garapena bultzatuzuena 1950etik 1980ra. Hau ere, iahistoria dugu jadanik. 1969tik hasita

proiektu berri baten asmoa hasi zenmamitzen, Punta Lucero-PuntaGalea Superportua. XXI. mendearenhasieran errealitate bat da.

Superportua amaitu dadinean,Barruko Portu historikoaren azkenorria behin betiko itxiko da. KanpokoPortuak abantailez ekin beharko dumendeko europar portugarrantzitsuenekin lehian. Horretarakoinbertsioak, oso handiak izan dira etadira orain ere. Adibide gisa, 1970 eta1976 urte bitartean, garai hartako5.000 milioi pta. inguruko inbertsioaegin zen Punta Luceroko kai-muturrean eta ondoriozko gastuetan.1976an, Punta Galeako kai-muturraeraikitzeko aurrekontu-haztapena3.222 milioikoa zen.

Inbertsioen ehuneko garrantzitsua,hitzarmen bidez, La Arenahondartzan kokaturiko industriapetrokimikoaren kargura izan zen,kaiek behar dituzten inbertsioak osohandiak baitira. Hori dela-eta,portuen gaineko jakintsuekproposatu dute Ardatz AtlantikoarenNazioarteko Portuak, Bilbokoaizatea nahi denak alegia, behar duenzortasuna, gu-txieneko 2.000 etagehieneko 6.000 hektareakobitartekoa izatea.

Burdingintza-produkzioarenereduan krisialdi larria gertatzean,


Deustuko kanala, Kopetas-etik.

Ur-gora, La Peñan, itsasadarra Ibaizabal-Nerbioi bihurtua. 1850eko irudia, Perezde Castro-rena.

euskal, estatu eta europaradministrazioek euren borondatepolitikoa adierazi zutenindustrigunea eta itsasadarrareningurua, urak barne, berregokitzeko.Inbertsio handia –berriro ere,zilarrezko itsasadarra–, kontrolikgabeko garapenaren ondorioz hilziren ur eta hondoak berpizteko.Egun, itsasadarreko uretan ez daudeontzirik: Kanpoko Superportuandaude. Eta itsasadarra berregokituzdoa, astiro baina argiro,administrazio publikoen, Aldundiabarne, bateango ahaleginari etahondakin-uretarako kolektoreen sareaski bati esker.

Olabarri eraikina, hots, Campodel Volantinen Portuko Lan-Batzaerakundearen administrazioarenegoitza eta Bilboko Udaletxea daudeeguneko itsasadarra begiratzen,denborak emaniko esperientziazbegiratzen. Bilbotarren giza-ahaleginaren lekuko mutuak izaki,Hiribilduaren beste leku bateansortu ziren, San Anton ondoko“Plaza Zaharrean”: Kontsulatua etaUdaletxea historia dira jadanik.

Kanpoko Superportuaren obrak,zortasun guztiekin batera, lasteramaituko dira. XXI. mendeko portuada, diseinatu duten erakundeenborondatea eta haren azpiegiturenbokazioa.

Gogoeta egiteko kontsideraziobat: Bizkaiko industriarenetorkizunak itsasadarrean diharduoinarriturik. Sestaoko Altzairu-fabrika txikia, bere ezkerrekobazterretik, Superportuari “begira”dago. Fisikoki erakunde biak daudeBilbotik aldenduta baina Bilbokjarraitzen du kontrolatzen,administrazioan eta ekonomian,itsasadarra, burdina eta ontzitegia.

Olabarri eraikina, Volantinen, egunBilboko Portu Autonomoaren egoitza.

Iraganarekin desberdintasuna, zerada: erakunde publikoengainbegirapenaz, ekologismoa etaelkar lehia bat egiten duten garapeneutsia errealitatea bihurtzekoahalegina.

Itsasadar hau, ontzi-iraganetikgabetua, berriro bizidun izatea nahiduten uretan garbia, BilbokoKontsulatuaren, bere marinel etamerkatarien historiaren lekukomutua dugu. Haren bazterrakBizkaiko jendeentzat pasealekuizango dira eta horretarakogerturiko ontziren batek azaldukodie gure ikasleei dirua eman eta janere parra-parra egiten zuenitsasadar baten historia zaharra, –zilarrezko itsasadarra –, direla 700urte sortu zenetik hona gutxienezBilboren euskarria izan zenarena.

Baina oroimena da jadanik. Horidela-eta, erakunde bai publikoek etabaita pribatuek ere, “Itsas Museoa”inauguratuko dute 2003an. “BilbokoItsasadarra” Itsas Museoakitsasadarraren eta bertako ontzigile,marinel eta abarren historiaren zatihandia izango du ikusgai.

Kanpoko Superportuaren airezkoikuspegia, Bilboko portua ardatzatlantikorantz XXI. mendean.

Portugaleteko barra. Banco de Vizcaya-ren (1951) aldizkaritik harturikoargazkia.

Zubi-Zuri (edo “Calatrava”, proiektuarenegile valentziarraren deituraz ereezaguna), hondoan Bastidaren DepositoFranco zeritzonarekin. Bere historianzehar Bilbo bideratu zuen itsasadarrarengaineko arkitektura-estilo gainjarriak.


Bilboko itsasadarrean ainguratua,Euskalduna Jauregia eta Deustua etaBihotz Sakratua lotzen duenzubiaren bitarteko beheko aldeaneta portuko dike zahar eta guzti,Itsas Museoa dago. Bilbotarmuseoen arteko modernoena dugu,2003an inauguratzekoa. Dikenaldearekin eta erakusketa-aretoekin,25.000 metro karratu izango dituosotasun integratuan.

1997an eratu zen FundazioarenPatronatua. Irabazteko asmorikgabeko erakundea, ErakundePubliko, Erakunde pribatu, Ongile,bazkide eta laguntzaileez dagoosatua. Patronatu hau arduratu zenMuseorako leku bat hautatu etaproiektua definitzeko.

Hauek dira Patronatua definitzekohelburuak: Bilboko historiaren etaitsasadarraren itsas ondarearenartapen, ikerketa eta zabalkundea.

Hona azalpeneko liburuxkakdiotena: “...Lehen ontziak egitenziren lekuan kokaturiko itsasmuseoa, Bilboren bilakaerarenadibidea, zeren turismo etazerbitzuko hiribildua izatera aldatubaita XXI. mendean. Museoa, garaibatean begiak itsasoan jarririk lanegiteko lekuan dago, banaezinakbaitziren orduan portuaren bizitzaeta jarduera eta hiribilduarena...”.

Eraikinaren osoko azalera, 7.000m2-koa da, hiru arlotan banatua:Ikerlaritza, Erakusketa eta JardueraOsagarriak.

Museoaren eskaintza, 20.000

Europa 93” (Jose Luis Ugarterena),falua bat –“Consulado de Bilbao”(berregina XVI. mendearen gisara)-yate bat, gasolino bat, atoi-ontzi bat,trainerak, salbamenduko ontzi bateta beste zenbait ontzi. Horra ItsasMuseoaren ondare nagusia.

“Carola” aspaldiko garabia etaxukatzeko “Bonba gela” bertan daude,oraintsuko iraganaren zaindari gisa.Itsas gaineko bi jatetxe ere egongo diraMuseoan, astialdia eta kulturasukaldaritza eta dibertsioarekinintegratzeko. Erakusketa aldearenosagarri gisa, bazterreko aroztegi, itsasmodelismo eta ontziakzaharberritzeko tailer-eskolak egongodira. Ikertzeko aldean Biblioteka,Mediateka eta Itsas DokumentaziokoZentro bat egongo da, eta baita Ontzieta Itsas Enpresen Artxibo Historikoaere.

Jarduera osagarrien aldean,azkenik, Entzungela eta HitzaldiAreto bat egongo dira, kafetegi,denda edo atseden-guneekin batera.

Euskalduna dikeen xukatzeko bonbagela.

Carola garabia. Oraintsu berregokitua daeta berriro agertzen du, txukun, duenliraintasuna.

metro koadroko hiru dikez dagoosatua; hauetan ikusi ahalko diragangil bat - Portu (1902)-, arrantza-ontzi bat -“Nuevo Antxustegi”(Ondarroakoa)-, draga bat -“Titán”(1923), belaontzi bat –“BBK Euskadi

Itsas Museoaren dike-aldea, EuskaldunaJauregiaren ondoan.

Euskalduna ontzitegiko aintzinako dike berregokituak, Itsas Museoaren eguneko ingurunea.


XI eta XIII. mende bitartean,zabalkunde-ziklo bat gertatu zenEuropan, hiribildu modernoarensorrerarekin zerikusian. Kontuanhartu burgesiak historian zehar eginizandakoa; nobleen boterea, “Estatumodernoen” boterezentralizatzaileetara “lepatzen”lagundu zuen lehenago, monarkienaurka egiteko gero, bereak zireninteresak, merkataritzakoak gehienbat, inposatu egin arte. XIII.mendean hasitako prozesu huragaraile izan zen Frantses Iraultzan,gizarte klasista, dirua eta botereenbanaketa teorikoa ezartzean.

Iberiar Penintsulan, esandakoazgain, Santiagora Bideak etaApostoluaren Hilobirainoerromesaldiak genituen. Hauekazaldu dute iparraldearen hiribildu-garapen handiagoa XI eta XII.mendeetan. Pirinio mendietatikharagoko bide desberdinak, Puentela Reina herrian bateratzean,merkataritza eta artisautza “franka”oso garrantzitsuaren sorrera izanziren. Iparraldeko Meseta etaKantauriko Itsasaldean hiribilduugari garatu ziren erromesenkontura. Haien ekonomia, sarriaskotan, frantsesren eta judutarrenkontrolpean egon zen. Kantauriitsasaldeko bideak lasaiagoak ziren;erromesentzat ez ziren hain egokiak,ez baitzuten “hotelezko” azpiegituraugaririk. Bilbo, Kantauriko itsasbideen gurutzagunea izan zen.

Europar erregetzek, erdi arokohiribilduen sorrera bultzatu zuten.Gaztelak, Nafarroako Erresumak edo–bere inguruan– Bizkaiko Jaurerriak"burgoak” sortu eta "status"faboreduna eman zieten bertakobizilagunentzat, beren jardueraekonomikoak garatu zitzaten.Historiagileek “hiribildu modernoak”deituak zeuden sortzen. Hau da,egun “alde zaharrak” bezala ezagunditugunak.

Penintsulako erreinuen sorreran,hurrengo hiribilduon sortzeko“foruak” gailendu ziren: Jaca(1076), Sancho Ramírez erregearenaedo Sepúlveda (1076), Sahagún(1087) eta Logroño (1095), AlfonsoVI. erregearena. Aipatu hiribilduakXI. mendean sortuz gero,Penintsulako Iparraldean – egunekoEuskal Autonomia Erkidegoa barne –hiribilduen gertakaria eta beronenberezitasun juridikoak garatu ziren.Jaca edo Logroñoko “foruak” zigilatuzuten hiribilduko espazio askosortzeko “hiribildu-gutunak”.

Ikuspegi morfologiko batetik,euskal hiribilduotako planoak, baitaBilborenak ere, sare geometrikoarrazionala zuten alde historikoetan;europar planoa da, geografian etalegeetan XIV. mende urrunekomusulman mundutik erabataldendua.

Santiago apostolua bere izenekoKatedraleko mainelean, Konpostelaraerromesaldien patroia.

Euskal hiribildurik egon ote zen XIII.mendea baino lehenago?

Deigarria gertatzen da, euskalespazioan, XIII. mendea bainolehenago “hiribildua” egoteariburuzko iturri dokumentalak, hauda, arkeologikoak edo idatziak, ezegotea. Zenbait berri solte daude;konexiorik gabeak batzuetan,hiribildu-egiturarik, noizdanik eztazein kopurutan egon zenik erejakiterik ematen ez dutenak.

Erromatarkuntzan, Calahorra -Calagurris- sortu zen lurraldezeltiberiarrean, euskal munduarekinzerikusian; eta Cascante -Cascantum-euskotar lurraldean, autrigoiak -enkarterriko euskotarrak- Erromarenaurka borrokan zeuden aldi berean.Jakina da euskal lurraldean hiribilduakzeudela, besteak beste Corella,Alagón, Tudela, Pamplona, Mallénedo Oiartzun.

Bizkaian, Somorrostroren berridago, Triano-ko burdina dela medio.

Bestalde, jakina da erromatarrenkokaguneak zeudela Foruan. EtaIrunen, Gipuzkoan. Itsaso eta mendibitarteko euskal lurraldeak ez zuengarrantzirik izan Erromako planestrategiko edo ekonomikoetan,zegoen tokitik aberastasuna lortzekobaino ez baitzen arduratzen. Kasudesberdina izan zen “Arabar lautada”eta hegoalde edo erdialdeko Nafarroa-Ebro ibaiaren inguruak-, Erromaren“jakitoki eta bihitegi” baitziren.

Erromatarkuntzak, errepideenlehen sare periferikoa sortu zuen.Euskal lurraldeetan hurrengogaltzadak izan ziren:

Bata, Iruñea zeharkatu etaOiartzunera iristen zen. Beste batek,Baskoniako hegoaldetik tangentzialak,Toulouse lotzen zuen Oloron, Jaca etaOskarekin. Hirugarrena, garrantzigehiagokoa, Bordeletik atera,barduliar, karistiar eta autrigoiarlurraldetatik jarraitu eta, Burgosekoiparraldetik, meseta igotzen zuen,azken finean Astorga-ra jotzeko, haubaitzen erromatarrenkomunikabideetako gurutzaguneestrategikoa.

Erromatarren inperioa deseginda,VII. mendean Baskoniako Dukerriasortu zen; frankoen pean lehenago;aske, geroago. Iñigo Aritzarekin,824an, “dukerri” hura NafarroakoErresuma bihurtuko zen, geroagokohistoria ezagunagoa duena.

Atxukarrok, XIX. mendean, gotiko estiloabirsortu zuen Santiago katedralekoatarian.

2 kapitulua. Historiako Bilbo.Alde Zaharra. Bizkaitar erdi aroko hiribildu baten garapena.


Euskal hiribilduen sorkuntzak. XI etaXIV. bitarteko mendeak.

“Hiribilduen sorkuntza”, XI.mendeko azken urteen eta XIV.mendeko azken herenaren bitarteangertatu zen euskal lurraldean. Lehensorkuntzak 1090. urtekoak dira,Sangüesa eta Lizarrako sortzekoforuarekin, Sancho Ramirezerregearenak; azkenak, Mungia etaLarrabetzu (1376) izan ziren, DonJuan infantea Bizkaiko Jaunarenhiribildu-gutunarekin.

Erdi eta hegoaldeko Nafarroan etaarabar lautadan goiztiarra izan zenhiribildu-garapena; izan ere,ekonomia indartsuagoa sortu baitzenSantiagoko Bideari eta NafarroakoErresumaren gailentasun politikoariesker. Nafarroak 14 hiribildu zituenjadanik XII. mendearen lehenerdialdean.

XII. mendetik aurrera, euskalbiztanleak ugaritu egin ziren. Landalurreko barazkien soberakinak gehituegin zuen hiribilduetako biztanleria.Euskal Autonomia Erkidegoareneguneko mugaketan, hazkundeaAraban izan zen lehenago, etageroago Gipuzkoan eta Bizkaian.Gehiago gehitu zen kostaldetik, etageroago lehorretik. XIII. mendeangipuzkoar kostaldeko hiribilduakbirpopulatu ziren eta bizkaitarrensorkuntza hasi zen. Honetarakolagungarri izan ziren mesetakobihiak bertako abeltzaintza etameatzeekin trukatzea.

Kokagune “hiribildukoak” Bizkaian.Euskal industria aldia baino

lehenagoko ekonomia landalurrekoa izan zen, gehien batabeltzaintza eta lurraldatzezkoa.Abeltzaintzako ekonomia hark, bikokagune-mota sorrarazi zituen:

- goi aldeko lurretakoa -udakolurraldatzezkoa-, artzainen basetxetxiki edo haitzuloko babesgunesoilekin.

- behe aldeko lurretakoa -negukolurraldatzezkoa-, basetxeegonkordunekoa.

Historiaren aldetik, gune hauekbalio handiagoa dute, definitubaitzituzten espazioa, bertakojendetza eta elkarbizitza zein gizaharremanetako ohiturak.

Balmasedaren sorrerak (1199)Logroñoko Foruarenjurisdikzioarekin, aldaketa bat hasi

zuen Jaurerriaren bilakaeran: landalurreko eta hiribilduko gizarteenarteko elkarbizitza beharra.Elkarbizitza hau, landa eta hiribildulurreko bizimoduen artekoadostasunaren emaitza izan zen,XIV. menderaino funtzionatu zuena.Aldi hau, Bilboren sorrerarekingaraikidea da, noiz etsaikeri argiahasi baitzen landa lurreko etahiribilduetako interesen artean.

Bizkaiko kokagune gehienak,mendien hegaletan eta haranen behealdeetan zeuden.

Orokortuz, bizkaitar “kokagunekoleku nagusiak" sakabanaturik zeudenXIII. menderaino; haran edoibarretako alde beherenetankokatuz, eliza edo dorretxea zuteneraikin gailenduak.

Bizkaia Historikoaren jurisdikzioadministratiboa.Ikuspegi geografiko etaadministratibo batetik, XIII.mendearen aurreko landa lurrekokokaguneak “Elizateak” izan ziren;elizateak elkartuz “Merindadeak”sortu ziren; merindadeak elkartuz“Batzarrak” sortu ziren. Bizkaian,Batzardun hiru eskualde nagusi egonziren: Lur Laua, Enkarterriak etaDurangaldea. Jaurerri historikoa,bost Merindadetan banatua genuen:Busturia, Uribe, Arratia, Zornotza etaBedia, Batzar Nagusiak Gernikanizanik. Eguneko Lurralde Historikotikkanpo zeuden XV. mendera arteMarkina eta DurangokoMerindadeak. OrozkokoMerindadea, hau ere Bizkaia OsokoBatzarretatik aldendua, hauetansartuko da XVI. mendean.Landakoaren eta hiribildukoarenartean, elizateak eta hiribilduakgizarte kontrajarriak ziren, elizateahasteko posibilitatea moztu egitenbaitzuen hiribilduen sorrerak,zeintzuen funtzioak gehitu etakorapilatu baitziren, status juridikoazela medio; Jaurerriko lege markoaez bezalakoa, Hiribildu-Gutunetanzen gauzatua status hura. Hori zela-eta, XIV. mendean, Lur Lauaren etaHiribilduen, batez ere Bilbo, artekoaurka egite eta etsaikeriakhurrengoen ondorioa izan ziren:elkarren arteko jelosiak etapertsonen arteko harremanak etainguru ekonomikoa ulertzeko eradesberdinak.

Abellanedako Batzar Etxea, bizkaitargizartearen zentro zuzentzaileen artekobat iraganean.

Bilbo: Plaza zaharra, San Anton eta Kontsulatuaren ondoan.


Nerbioi-Ibaizabal arroaren maketa.Bilbo erdian dago, haran baten gainean,ibai-arro baten ondoan (Bilboko EuskalMuseoa).

Bilboko espazioa XIV. mendea bainolehenago. Ingurune fisikoa.

Bilbo, ingurune fisikoagatik etaberonen ondorioengatik dagobaldintzatua. Ekialdeko 0º 45' 45"luzeran eta Iparraldeko 43º 45'latitudean dago kokatua, Nerbioikobehe haranean; Nerbioi-Ibaizabalitsasadarraren zeharrune batenkizkurrak sortzen duen lautadarengainean.

Kuaternarioko alubioizko bilgunegainean kokatua, aintzinako Bilbo,Eskuineko Bazterrekoa, BeheKretazeoko buztin eta basen gaineaneraiki zen. Hasierako gunea haranireki baten gainean zegoen, “Bizkaikoantiklinaleko” mendien bitartean,zeintzuen batezbesteko altuera 500metro ingurukoa baitzen Hegoaldetik-Pagasarri- eta, Iparraldetik, “Bizkaikosinklinorioa" bitartean. Hau, 300metro inguruko altuera ertainekomendi berriez osatua zen: Artxanda(234), San Domingo (253).

Geografo eta historiagileekbaieztatu izan dute erdi arokohiribilduak ibaibide nagusi, mendi-pasabide eta itsasoko portuenondoan sortu izaten zirela. Izan ere,Bilbo, lehen eta orain, hiruronsintesia da: ibaia/itsasadarra,portua/superportua etabidegurutzea/komunikabideen

elkargunea. Iñaki Garcia Camino-k dio,

itsasadarreko zeharrunetik, Santiagorieskainitako eliza erromaniko batzegoela hiribildua sortu aurretik. Etabere inguruan “urbanizatu” zenibaiko terraza, bilbotarrek, gaineanbuztin prentsatu erreko geruza botaeta horrela berdindu eginaz harenharri eta ertzak. Teoria hau frogatuegin da Bilbon XIV. mendetik honasakonduriko orube guztietan.Horretara planteatu zuen berehipotesia: “Bilboko hiribildugintza-proiektua, ekinaldi bakar batean eginizan zen”.

Kokagune zaharraren ezaugarriakbenetan ziren interesgarriak,hurrengoak izanik kontuan:

a) Ibaizabal-Nerbioi itsasadarrekohondoaren egoera.

b) Mirivillan, kokagunearenondoko meategiaren garrantzigeografiko eta ekonomikoa.

c) Populatzeko espazioarenezaugarri konkretuak, itsas mailatikgertuko gune laua, atrakatzenaturalerako terraza edo itsasartebatekin.

d) Ibai-haranen bidez ondokoherrialdeetara edo mesetara sarbideeta komunikabiderako erraztasuna,Nerbioiko harana izanik hinterlandnaturala.

Geografia-ekonomia etageografia-politikako alderdi hauekelkar osatu egiten dira orografiarendeskribapenarekin. Nerbioiko haranestua hego-ekialderantz dagozuzendua eta ipar-mendebalderantzhedatuz doa. Bilbo, haranarenerdian kokatua, antiklinala etasinklinorioa osatzen duten hegalenoinean dago finkatua; jatorrizko

Aintzinako Bilboko zeharrune ahokatuaeta itsasadarraren ezkerreko aldearengaineko zabalgunea; izan ere, alde hauda hiribilduaren eguneko erdigunea.

Eguneko arkeologia etapopulatzearen sorrerak.

Gutxi dakigu oraindik Bilbo sortuaurretik haraneko kokagune etabiztanleei buruz. Historiagile etakronisten artean ohiko topikoa duguezkerreko bazterrean, BilboZaharrean jatorrizko biztanleen gunebatez hitz egitea. Zehatzean,itsasadarreko bazterrean, Mesedekoeta Marzana kaien bitartean eta,barrualdean, Urazurrutianorabidean, San Frantzisko kaleanegongo zen. Arrazoi argudiaturik?Izaera desberdinekoak dira: zenbait,Hiribildu-Gutuneko testuarenhizkuntza aztertzearenondoriozkoak dira ("...fago enBilvao, de parte de Begoña,nuevamente, población e villa...");beste batzuk itxuraketageografikoaren ondoriozkoak dira:ur geza ugariak, bidegurutzea, klimaatsegina...; baina ez zeuden aztarnaarkeologiko ezta dokumentukorik,geroago Bilboko hiribilduabilakatuko zen populatzearensorrera era nahikoan datatukozutenik.

Arkeologia dela medio, sorrerakohutsune kronologikoak argituz doaz.Gaur Egungo Aroan,hiribildugintzako birmoldaketaetengabeak izan dira Alde Zaharrean,espazio historikoko orubeetan lurrakmugitu eginaz. Lehenagoko eraikinenzimenduak, hezurrak edo bestehondakin arkeologikoak aurkitzeak,eraikuntza-enpresetarako arazo larria

Bilbo lautada txiki batean kokatuzen, itsasoko urak eta Nerbioiibaiaren ur gezak bat egiten direnzeharrunearen gainean. Aurrezaurre, itsasadarraren ezkerrekobazterrean, Abandoko lautadarenkokapenezko higadurako lurrakzituen.

Itsasadarraren zeharrunea Etxebarrin,Montefuerte-Ollargan bilbotar parketik.


da, bai etikaren aldetik eta baitaekonomiaren aldetik ere. Baina lur-mugimendu horiek dira datu historikohoberenak eman ditzaketenak. Horidela-eta, gogo txarrez ezkutaturikoarkeologia izango bazen ere,funtsezko beste hondakinarkeologikoak argitaratu egin dira.Azken kasuak, Santiagoko katedralaeta San Anton eliza dira.

Santiagoko katedrala.Joan den 2000ko udaldian

amaituriko basilikaren azkenzaharberritzean, lurzorua beheratueta zimenduak sendotzean,elizgizonen zenbait lurperatzeagertu ziren lurraren azpiko mailadesberdinetan, eta baita lehenagokoeraikuntzen zimenduak eta bestelurperatzeak ere, denak gure toki-historiarako ezezagunak. Zimendueta hilerrien ikerkuntzaarkeologikoak argitu egingo du1300. urtearen inguruko denboraldihura, eta baita hiribildua sortu bainolehenagokoak ere.

Eguneko basilika katedralarenizenak berak ere orientabideaematen digu Hareatzako kizkurrarenlehen populatzeen gainean: besteespazioekin kidetasunez, euskaljendeak kristautu egin zirenbitartean, populatzeak monastegi,eliza edo baselizen ondoan sortuziren; Bilbon, Santiagoren izenekobaseliza edo eliza bat izan zitekeenpopulatzearen eragingarria, XI. edoXII. mendetik jadanik. Izan ere,“herrixka” haren gainean, DiegoLópez de Harok “nuevamentepoblación” egin zuen “hiribildua”sortzeko.

Santiago apostoluaren oroimenez,erdi aroko kristau-munduak bide,

Santiagoko eliza gotikoaren egunekofatxada, 1918an katedral egina.

ostatu, eliza, ordena militar eta abarugari sortu zituen...Eta elizak ApostoluNagusiaren izenaz bataiatzeko moda“santuzalea”, erromaniko eta gotiko(X - XV) aldietan izan zen.

Santiagoko katedralaren koroa, GenaroPerez de Villamil-ek eginda.

Santiagoko oina, hiru nabe eta klaustroa.

San Antoneko arkeologia. Lehenago eta espazio berean,

egun eliza gotiko isabeldarra dagoenlekuan, badakigu gotorleku bat izanzela.

Eliza 2002. urteanzaharberritzerakoan, tranbia jartzekozangak egitean, zenbait hormaagertu izan dira San Anton etainguruetan. Haietako batzukgotorrak dira eta ez dute hasierakoBilboko hiribildu-bilbadurarekin

zerikusi zuzenik. XII edo XIII.mendetakoak izan daitezke. Bieraikin zibil izango ziren, 1300baino lehenagokoak, "AtxurikoHaitzaren” gainean. Padurazinguraturiko uhartea zen hau etabertan koka zitekeen, agian, itsasmerkataritzaren lehen egoitzaBilbon. Garcia Caminoarkeologoaren iritziz biltegiak,etxebizitzak edo Bizkaiko Jaunengotorlekuaren beraren aztarnak izanzitezkeen.

Interes historiko handikoak diraAtxuriko haitza inguratzen zutenharresiaren aztarnak, zenbait gunetanzabalerako 2 m ingurukoak eta,eguneko San Antonena bainolehenago, XV. mendean eraikitakobeste eliza baten zimenduak Hau, 50bat urte egon zen irekita, eraikitze etaegonkortasun arazoengatik baitzenlurreratu.

Aurkimen arkeologiko hauezgain, datu gehiago daude bilbotarespazioan, hiribildua sortuaurretik, merkataritza izaerakopopulatzea zela suposatzeko.

San Antón. Goian, errenazimendukoelizpea eta dorre barrokoa. Behean,solairuko ikuspegia.


1.- Fundazioak.(1300-1310) Haro familiakoak: Diego Lopez deHaro eta Maria Diaz de Haro

Bilbo modernoaren Kale Nagusiadugu Gran Vía; bere izen ofizialosoa Gran Vía de Don Diego Lópezde Haro da. Hasieran, 1876kozabalaldian zehar, Gran Vía de SanMamés izan zen, itsasadarrarenondoko Abandoko lautadarentoponimo generikoa.

Estatua bat dago gaur PlazaBiribileko isletaren gainean, Bilborifundatzailearen irudia gogoraraziz.Eskultura, eguneko hiribilduarenberezko irudia dugu, San Anton,Santiago, Arriaga, Guggenheim edoUdaletxea bezala.

Ekainaren 15 bakoitzean, 1983tikhona, Udalbatza, mazukari,txistulari eta zinegotzi galaz

Ehun urtetik gorako eskultura hau, MarianoBenlliure valentziar erromantikoakBizkaiarako egin zituen hiru obren artekoadugu. Bilborako bi egin zituen, besteaAntonio Truebarena baita, Albian dagoena;hirugarrena, aldiz, Galdamesen dago,Martinez Rivas bizkaitar burdingintzakoindustriariaren oroimenez egina (ezkerrekoirudia).

San Anton elizako elizpe isabeldarra.Zehaztasuna.

San Anton 1850ean. Pérez deVillamil-ek eginda.

Adibidez, badakigu Bilbo sortubaino hirurogeita hamar urtelehenago, 1230. urte urrunean,Zwin-eko kanalean, Flandes-ekoBrujas-en Diego Lopez de Harok1300eko ekainaren 15 eguneanhiribildu bihurturiko espazioanjaiotako jendeen merkatarienordezkaritza egon zela.

Sorreraz lehenagoko ustezkopopulatzea, artile merinoa etagaztelar bihia esportatuz, Bermeoko

portua ase egitean gerta zitekeen.Asetasun hark Nerbioi behea garatuzuen. Izan ere, itsas gorekinnabigagarria, kanpotarrensarraldietatik babestua, itsas etalehorretako bideen gurutzaguneabaitzen. Esandakoagatik, XIII.mendetik erabil zitekeen; XIV.mendearen hasieran, sortzetikdenbora laburrera, oso garrantzitsuazen, Flandes, Ingalaterra, Frantziaeta Afrikako Iparraldera iristeraino.

Javier de Ibarra y Bergé-ren iritziz,itsasadarreko eskuineko bazterrean(Alde Zaharra) “marinel herria” izanzen, erromesen Santiagorakoitsasaldeko bidearekin zerikusian; horizela-eta, baseliza bat egin zitzaionapostoluari Begoñako elizatean.Hemen izan zen lehen “Bilbokoportua”, “bazter ferroia”ri lotua.Bertan burdina ateratzen zenMirivillako meetatik (Abando). Piratanormandoak itsasadarretik sartzenzirenez gero, uste izatekoa damarinelak eta merkatariak baztermeatzedun menditsuan babestea.Horrela hobeto defenda zitezkeen.Hori zela medio, D. Diegok 1300ekoekainean hiribildua sortu zuenean,Begoñako aldean fundazioa“nuevamente” egiten zuela idaztea.Baziren orduan bertan zenbait dorreeta oinetxe, Zubialdeakoa bezalakoa;

familia honek dorre bat eta ondokozubia, bazter biak lotzen zituenaalegia, erabiltzen zituen armarri legez.Bilbo sortu eta geroago, BizkaikoJaunek Bilbo Zaharreko armarriaberenganatu zuten, Bilboren sorreraaintzinakoa ulertzera emateko.Hiribilduko biztanleak, Hiribildu-Gutuna baino lehenago ere, bertanbizi zirela adierazteko. BilbokoKontzejuak, Zubialdea etxeko -dorreaeta zubia- armen batasuna hartuzuen; haiei otsoen, D. Diegoren -“lupus” Lopezena- ikur gorakariagehitu zien. Bilbotar armarrian zubihonek, itsasadarreko bi bazterrenarteko batasunaren sinboloa dugu;izan ere, haien gainean forjatu zirenBilboko jendeak: uraren etaburdinaren batasuna, Basas-en iritzizgeroagoko historiaren gakoa.

3 kapitulua. Fundazioak. Bilboko lehen hiribildugintzako hazkundea:Hiribildu gotikoa (1300-1550)

jantziekin, segizioan doa UdaletxetikPlaza Biribilaraino, Bilbokofundatzaile “ofiziala" omentzeko.


Baina, nor izan zen pertsonaia?Diego López de Haro dinastiaren

buruzagitzan egon zen 1295 eta1310 urte bitartean.

Nahiz eta legez, 1300ean, MariaDiaz de Haro izan Bizkaiko Andrea,urte hartako ekainaren 15 asteazkenbatean, Diego López de Harokeman zuen Bilbo fundatzekoHiribildu-Gutuna. Urte batlehenago, 1299an, beste hiribildubat sortu zuen portuan: Plentzia.

Bilbo fundatu zenetik hamarurtera eta Aretxabalaganako Batzarraizan zenetik hirura, 1310ekoekainaren 25ean, Bizkaiko Andreberria Doña Mariak, historiagileenbeste korronte batek “arrotza” deitubadute ere, fundatzeko eskubideabete zuen berriro bigarren Hiribildu-Gutuna emanaz, kasu honetanValentzian zigilatua. Bilbotarrak,fundatzailea bidezkoa ez zenezfundazioa ere ez bidezkoa izatearenbeldurrez, Maria “Onari” eskatuzioten Hiribildu-Gutun berri batjaulkitzea.

Bilbori emaniko mugageografikoak, Zorrotza, Buia,Etxebarri eta Deustua bitartekoak izanziren, besteak beste, mendiak edoinguruko uren erabilerarenxehetasunak finkatuz.

Denborak eta bilbotarrenborondate onak, behin betikoelkartu dituzte osaba eta loba, nahizeta historiaren aldetik konponbiderikgabeko elkarren arteko borrokanjardun. Udaltasunak, lobabirsortzaileari zabalgunekofuntsezko kale bat eman dio,Arrotzaren Kale Nagusia izenekotikhasi eta Autonomia kalean amaitzendena: Maria Diaz de Haro kalea.

2.- Hiribilduaren hasierakobilbadura, 1375.

Bilbok hiribildu-ezaugarridefinituak izan zituen hasiera-hasieratik. Zazpiehun urtetik gorakourtedun hiribilduaren hasierakoplanoa “erregularra” zen.Penintsularen iparraldeko hiribilduenohiko planoa zen. Musulman etaeuropar hiribilduez bestelakoa zen,irregularragoak eta etenagoakbaitziren. Hiribilduan harresiakeraiki ziren, Lur Lautik eta beronenaraubide juridikotik aldentzeko; etabaita zubiak ere, Udalbatzak,hiribilduan sartzen zirenproduktuengatik, zergak kobratu ahalizateko, gotorlekuko jaunak bailiran.Harresiak kanpotik inguratu zuenhiribilduko perimetroa, Somerakohego-ekialdian “de ronda” deitua etaeguneko La Ronda kalea denareninguruan hasi eginaz. Iparralderako,Alde Zahar osora hedatzen zen;Barrenkalera iritsi zen XV.mendearen erdialdera. Denboranzehar izandako zabalkundeeklurreratu egin dute ia osorik harresizaharra; egun dirauten “hormatal”urri txikiak, La Ronda edoBarrenkaleko etxeen hormetaradaude gehituak, zementuz estalitaedo eraikin gainerakoa bezalapintatuak, oinezkoak ez ikustekoeran. San Antoneko indusketenondoan, gorago esan bezala, harresizaharraren aztarnak agertu izan dira

La Ronda kalea izan zen, hiru kalekin etahazkundean zegoen Bilboren lehensaihesbidea.

2002ko udaldian.Harresiaren ateak (XIV. eta XV.

mendetakoak) dorretxeenak eurakziren, zeintzuen jaun eta jabeeibaitzegokien irekitzea edo itxitea.Gainera, Zamudioko ataria egonzen, “zamudiotarren bidearen”errematea, eta Ibeniko ataria,eguneko Atxuriko izen berekoauzoan.

Bilbo, euskal aldi gotikoan bialdiz fundatua, hiribildu-bilbaduraren antolamenduanoinarrituz definitu zen, markogeografikoan eraikinek betebeharreko funtzioaren arabera.

Lehen plano hark kaleentaxuketari ematen zion lehentasuna.Aldeetan lerrotara zeuden etxeak,eskema errepikatu eta bikoitzarekin:eraikinaren beheko solairuan,familiako negozioa; bigarrensolairuan, etxebizitza. Geroagoegindako edozein berrikuntza, gauregun arte, XIV.eko bilbadura harenaraberakoa izango da; atzematerakobolumena gehituko da, funtseaneraikinei solairuak gehituz.

Plano haren oso elementu

Bilboko erliebeko planoa 1375ean.Eskaiolak, Delmás artegileak XIV.mendeko Bilboren XIX. mendeanegindako birkonponketa adierazten du.Lurzatiak erregularrak ziren, fatxadako 6metro inguru eta hondoko 15 eta 30metro bitartekoak. Emaitza: oso egituraarrazionala. Bilboren egoera 1375eanislatzeko Delmás-ek XIX.ean egindakoplanoaren arabera, hamar etxaldezeuden, denak ez osotara eraikiak.(Bilboko Euskal Museoa).

Bilboko 1375eko planoa. Bilbok 3 kalezituen. Hareatzean, itsasadarraZamudioko Atariraino iristen zen. (Bancode Vizcaya-ren aldizkaria, 1950).Plano lauki honek bi kantoiekin ebakiegiten zituen bere etxaldeak; Allende laPuente, hau da, Bilbo Zaharreko "rebal"izenekoarekin, gotorleku batekdefendaturiko zubiaren bidez egiten zen.Gotorlekua 1366an eraitsi zen, beronenorubean eraiki izanik San Anton eliza.Itsasadarraren ondoko defentsarakodorreak, hauek ziren: Leguizamón,Zubialdea eta Arbolantxa, ezkerretikeskuinera.


eratu zuen, hiribilduko aldezaharrean funtsezkoa.

Gizarte eta politikaren aldetik,Bilbo, bandoen arteko borrokenaldian garatu zen; borroka hauekgutxitu egin ziren 1435ekoadostasunez geroztik. Garai hartan,Jaurerria eta, Guiard-en adierazpenegokieraren arabera Elizate“komarkanoak” ez zuten denborarikizan, ezta arrazoirik ikusi erebilbotarren, ontzigileak zeinmerkatariak zirela, eskubide etaaberastasunaren garapenari aurkaegiteko.

Harrigarriro, bandoen artekoborroken amaiera eta, itxuran bazenere, auzi hura ebatzi zuen 1435ekoadostasunaz geroztik, Lur LauarenBilboren aurkako borroka hasi zen.Guiard-ek baieztatu zuen ”Bilborenhistoria, beronen merkataritza-zapalketarena” zela. GarcíaMerinok, irmoago, "Bilbo, euskotarlurraldean txertaturiko gorpu arrotzaizan zen; beti izan zen baserritarreksetiatu eta mehatxaturiko hiribildua”adierazi zuen.

Etsaigoa, Portugaleterekin eregauzatu zen, interesaturikbaitzegoen itsasadarraren kontrolekonomikoan. 1463ko epai

3.- Espazioaren hazkundea XIV etaXVI. mende bitartean.

- Hasierako hiribilduguneak.1375eko planoa.

- Zazpi Kaleen itxuraketa.1442koplanoa.

- Lehen Zabalkundea: 1484-1571.Aintzinako hiribildua eta bere

garapenaren hiribildugintza-geografiako bilakaera argitzekoaparteko balio dokumentala duteTeófilo Guiard, Juan E. Delmás edoManuel Basas-en ekarkindokumental edo literarioak.

Hiribilduaren hasierako hiribildu-garapenaren prozesua, ez espazioanezta denboran ere lineala ez dena,azkar gertatu zen eta hiruekinalditan zati daiteke 1300etik1593ko uholde izugarriak izan arte(XIV-XVI).

1. Hasierako hiribilduguneensorrera (XIV). Dokumentuenaipamena: 1375eko planoa.

2. “Zazpi Kale” jator etaherrikoien itxuraketa (XV.eko lehenerdialdea). Dokumentuen aipamena:1442ko planoa (eskuinera).

3. Lehen “zabalkunde” bilbotarra(1483-1550). Aipamena: Hogenberg-en 1544ko planoa.

Garapen honek, Bilboko ehun etaberrogeita hamar urtetan luzatuz,dama-joko plano gorago deskribatua

Somera kaleak harresiz itxi egiten zuenhasierako hiribilduaren ipar-ekialdea, LaRonda kaleak luzatuz geroago hiribildua.

Artekale “kale nagusia” izan zen, antzi-na frantsesen kolonia batek okupatua.

-Artekale, geroago “frantsesrena”deitua, Pirinioak bestaldekoegoiliarren aipamena eginaz,(“erdiko” kalea edo nagusia);

Bilbo, 1445. Fundaziotik mende etaerdira, 1445ean, Alde Zaharrari izen“herrikoia” eman zioten beste lau kaleakjadanik sortu ziren: arrantzategien kaleaedo Belosticalle (Belaoxtekale),Carnicería Vieja, Barrenkale Susera edoJauregiko kalea eta Barrenkale Yuseraedo Barrena.

berezkoak kantoiak izan ziren.Eraikinen arteko espazio hauekbarrualdea haizeztatzen zuten,atzealdeko gelei argia eman etalehiotako behin-behineko isurbideakahalbidetuz. Kantoiak, kaleen artekobigarren mailako pasabideak izanziren, gaur egun bezala. Bazutenhalere oinarrizko berritasunarkitektonikoa: kantoiaren gainekoatariaren biraketaz definitu dena;honetara, bada, “etxebizitzarakosarbidea” funtziorik gabe uzten dafatxada nagusia, aldameneko hormabat zarrastatzen baita horretarako.

Bilbotar Alde Zahar hark,Balmasedan bezala, osotarakontserbatu izan du hasierakokantoizko egitura. Ez du horretarajokatu mende haietakoeraikuntzekin; izan ere, zurezkoegituradun eraikin haiek suntsituegin ziren, bai sute izugarriengatikedo aldiro hiribildu osora hedatu ohiizaten ziren itsasadarrekouholdeengatik; -alegia, “aguaduchu”famatuengatik-.

arbitralak "hiribildu biak prekarioeran adosten ditu", oraingoan ereGuiard-en hitzetan. XV. mendeanzehar, borroka gogorra izan zen;XIX. mendera arte iraun zuen. CaroBarojak, Bilbori egindakozirikamena, Gernikak jasanzuenarekin alderatu zuen, honek ereeskualdeko Elizateen aurka eginbaitzuen, gatazkan sorrerakolurraldearen 4 legoak zati bateangalduz.

- Bilbotar kale-izendegiko hasierakohiribilduguneak.

Beste fundazioak bezala, Gernikakasu, erdi aroko Bilboko jatorrizkogunea hiru kaleekin sortua zen:

-Somera -edo Cimera, edoGoiencalle - (goiko kalea);Leguizamon dorretxea.


Hegoaldeko horma zaharrakiparralderantz egin zuen aurrera,itsasadarra inguratzen duen harresiasortuz Barrenkalera iristeraino,hiribilduak itsasadarraren zeharruneosoa okupatuz. San Nikolas hasi eginzen: arrantzaleen etxetxoen linea batzen, luzetarakoa. Harresia inguratzenzuen, Zamudioko Ataritikbaselizaraino. Ibenik, Santiago deCompostelarako europar erromesakjasotzen zituen; hau zela-eta, ospitalebat eraiki zen Atxuriko CampuzanoInstitutuaren eguneko kokalekuan,San Antonetik hormaz kanpo.

XV. mendearen erdialdera Bilbo,hiribildugintzaren ikuspegitik,hurrengo erara itxuratu zen:

a) Hiribilduko multzokohemezortzi etxalde berenkantoiekin.

b) Perimetrozko harresia,itsasadarraren ondoko hego-mendebaldean ezik, dorretxe etaatariekin kale-buru bakoitzean.

c) Santiagoko eliza eta ingurukoespazio irekia, jatorrizko hiru kaleenerrematean.

d) San Anton zubia eta elizaerantsia, eraiki berria.

e) Ontziralekua, San Antonetikareatzetaraino.

f) Hiru aldiri (“rebales”): BilboZaharra, Ibeni eta San Nikolas.

Historiagileak eta kronistak batdatoz: Bilbok izandako garapenekonomiko, sozial etahiribildugintzakoa azkarra izan zen.Bere oinarriak merkataritza, portua,astearte eta/edo asteazkenekoasteroko azokan eta Mirivillakoburdina izan ziren.

Demografian, kanpotarrak lan bilaetortzea zela bide, garapengarrantzitsua izan zen. Bizilagunenhazkundearen poderioz, Kontzejuakhedatu egin behar izan zuenhiribilduaren esparrua XV. mendearenbigarren erdialdean (1463 eta1483an, ondoz ondoan); 1483anerregetzaren baimena lortu zuten etahedakuntza iparralderantz egin zen:Real kalea, egun Gurutzea, Torrekalea, Bidebarrieta edo 1526ko bideberria, Ascao, Esperanza eta Sendeja

“Zamudiotarren ataria” harresidun lehenBilborako sarrera zen iparraldetik. Gauregun, ohorezko plaka bat baino ez da.

Plaka honek, Ibeni auzo zaharra egonzen jatorrizko ingurua gogoraraztendigu: Campuzano Institutua eta GarciaRivero Eskolen artekoa.

San Agustineko komentuaren sutea(1836). Orubean eraikita dagoudaletxea.

Abandon, aspaldi-aspalditik, San BixenteMartiria izan zen parrokia. Euskalgotikoa, 1559.

-Tendería, “Santiago kalea”bezala ere ezaguna. “Tenderia”izenak, bertan garaturiko jarduerariegiten dio aipamen argia.

Auzo bik osatu zuten 1442koplanoa: San Nikolas, baseliza bateta arrantzaleen etxeekin; eta lbeni,Jon Santuen lehenagoko tenpluareneta Gizakundeko elizaren inguruangaratua.

kaleetako eraikinak birmoldatzearekinbatera. Sendeja kaletik, egunekoUdaletxeko alderaino iritsi zen Bilbo.Garai hartan, “Ibarren hariztia” bezaladeitua zen inguru hau, non, XIX.mendeko karlistadetan suntsituriko SanAgustineko komentua egon baitzen.

“Zabalkunde” hark, San Nikolaselizarantz argiro zuzendua, PlazaNagusia edo Zaharra antzeman zuenjadanik, eguneko ErriberakoMerkatua, eta udaletxea etaKontsulatua jaso zituen, SanAntonera atxikitako Kontsulatuarenlurretan, Ribera kale modernoa itxieginaz. Espazioaren urbanizazioa,La Ronda kalearekin errematatuzen. Izan ere, azken hau gure aldikosaihesbide baten parekoa zen,harresiko hormatala urratu baitzuen.

La Ronda kalearekin batera,Banco España, Loteria, El Perro etaPelota kaleak garatu ziren.

Urbazterraren aldea espaziopubliko garrantzitsuena bihurtu zenaldi luzerako; han zeuden gari etaleken biltegia eta merkatua.Zabalgune haren eraikuntzarakotipologia, gehiegi edo gutxiegizehaztu nahi gabe, honetara taxutuzen: hiribilduko etxaldeen gainekoeraikin zibilak; eraikin bereziak,dorretxe edo elizak; etxalde-buruetaneraikitako dorretxeak; elizak, aske;gainera, publiko izaerako dorreoi bat,espetxe izatekoa, Zamudioko Atarianeta beste bat Ibenin, erromesenospitale bezala.

Eraikuntzen teilatua “ur bitara”izan zen, kaleetarako eta barrukopatiorako maldekin. Eraikinenaltuera garrantzitsua zen, kaleenzabalerari begiratzen badiogu. Erdiaroko hiribildu gotikoa lurzatiarengainean taxutu zen, non,


hedapenaren arabera baitzirenkokatu eraikinak; kale eta bideetan,elementu antolatzaile gisa; etaharresian, hedatuz zihoan hiribildubaten elementu mugatzaile gisa.

Prozesu honetako testigantzazaharrena Hogenberg-en planoa dugu,1544an egina; 1571ko azaroan Bilbosuntsitu zuen sute izugarria bainozerbait lehenago egin zen. Erdi arokohiribildua erakusten du, amaituta etahedatzeko prozesuan. Bi kaletarabegira dauden etxaldeak ditu, kalebakoitzetik sarrera duten etxeekin; etaharresiak mugaturiko etxaldeak,etxeak, harresiak berak mugaturikohondoa izanik horrelakoetan. Planoariesker, dorretxe "cabezaleras", hau da,kaleen burutakoak zein itxurakoakzirenen ideia ematen digu:etxaldearen erdia okupatu zuten,gainerakoa baino bolumenhandiagorekin, ate funtzioa egitenbaitzuten.

Hogenberg-en grabatua, XVI.arenerdialdekoa bere 1544 datarekin,erdi aroko hiribildu gotikoarenazken irudia dugu. 1571n sutea izanzen hiribildu osoan, Basas-en iritzizdena suntsitu zuena, Santiagokoeliza bezalako eraikin solidoagoaketa seiren bat dorretxe izan ezik.

Bilboko planoa 1545. urte inguruan. Mirivillako goialdetik. Ustez, Hogenberg du egilea.

Santiagoko katedral gotikoaren dorrea.Birgaitua izanik 2000an, fundazioarenaurretiazko Bilbo baten aztarnaarkeologikoak agertu dira zorupean.

Bilboko hiribildu-birmoldaketa XVI.mendearen bigarren erdialdean.

Uholdeak eta suteak nagusituziren hiribilduan XVI. mendearenbigarren erdialde hartan.

1553 eta 1593an uholdeak izanziren; azkena izugarriagoa, zerenSan Anton zubia, kaiak eta udaletxeasuntsitu baitzituen. 1571ko suteaksuntsitu egin zuen hiribildua.

XVI. urrunaren 40 urte inguruan,hiru hondamenen ondorioz ezereztuegin zen hiribildua. Berreraikitzeko,lurzatien eskema zaharrera jo izanzen; bilbotarrek, Kontzejuarengidaritzaz, aurre egin ziotenhondamenari. Eraikitzeko lehenordenantzak argitaratzea erabakizuten, planoak aurretiaz aurkeztuzudalaren lizentzia behar izanik.Horretarako baldintzen artean,harrizko eraikinak xedatu zituzten,22 metro gehieneko altuerakoak, 12metro inguru zabalerako kaleetan.

Udalerriak orubeak erosi zitueneraikinak araupetzeko. Une hartanBilbo erdi lurreratua zegoen, bainalehen udal ordenantza onartuarekin.Berreraikitzea antolatuz gero, Bilboprest zegoen Hareatzera etabarrualdera hedatzeko.


XIV eta XV. mendeetako bilbotar“udalaren” konposizioa.

Hiribildu-Gutunak “Kontzejukoofizialak” definitu zituen.

-Alkateak, urtero bina hautatuak,herriko bandoen arabera:oinaztarrak eta ganboarrak.

-Errejidoreak, zazpi, Santiagotikhurbileko herritarren arteanhautatuak. Dorretxeetan bizi ziren“cabezaleros” izanik, denboraz,“zazpi kaleetako” ordezkariakkontsideratu ziren.

-Probestua, jaunak izendatua,honen ordezko boterea zuenzergak kobratu eta bere agintaritzaburutzeko.

-Ezkutariak eta gizon onak,hiribildutar “herritartasun”eskubidedunak deitzeko garaikoizendazioa; figura zerrendatuenmultzoak “unibertsitatea etaerregimentua” osatu ohi zituen.Kontzeju bezala bilduta, hautatu,irakatsi, auzipetu eta legegintzakofuntzioetan jarduten zuten, XIV.mendeko gainerako udalerrietanbezala.

1435 geroztik, alkate bakarraizendatuko zen jadanik,“Kontzejuan” zortzi hiribildutarmerkatari kualifikatu integratuz.

D. Diegoren brontze erromantikoberankorra 1890ean iritsi zen hiribildura,Juan Eustaquio Delmás eta SeverinoAtxukarroren eskutik; Plaza Berrianinstalatu zen; geroago, Biribilera pasatuzen; Atxuriko Ospitale Zibilera eramanzuten eta, gaur egun, Plaza Biribilekoisletan dago.

“Zazpi Kaleen” deskribapena XV.mendearen erdialdera.

"Kaleak, jadanik bertan zen dorrebaten oinean hasten ohi ziren,segidako eraikuntzak elkarrenartean oinarrituz, berezko kantoi etaaurrerakadekin, pasura moldatuzgero dorreoi altxaturen bat aurkituzeta beste dorretxe batean amaitzenohi ziren, edo baita Santiagokoelizak gerarazi egiteagatik ere.Horretara, bada, “Cal Somera”izenekoa, Leguizamonekodorrearen ondoan hasi zen, ZubiZaharreko Haitzaren ondoan, bereibilbide derrigortua Zornotza, Bilboeta Tellaetxeko dorreak saihestuzeginaz, Zamudioko Atarian,espetxearen burutzan, amaitzeko.“Artekale”, zeharkatu egiten zenaipatuen eta “Tenderia”izenekoaren eraikuntzen artean.Izan ere, azken kaleko eraikinakhurrengo hauen artean zeuden:Gueneseko dorrea Plazarenmuturrean, Orue, Aldai etaIsasirena Belaoxtikale zeritzonekoatariaren ondoan, biak galdu izanikamaieran hilerriaren eta Santiagokoatzealdearen artean:

“Belaoxtikale”, Arbolantxadorrearen oinean hasi eta aipatu Isasieta Etxebarri (Carniceria-rekinmugakidea) dorreei atxikia jarraituzuen Santiagoko Plazaraino:“Carniceria” zeritzonean, Markinaeta Enciso dorreak zeuden,“Barrenkale” susera zelakoanArbolantxa eta Urrutia eta“Barrenkale Barrena” izenekoan,alde hartatik eraikin-sorta,lerrokadura ziurrik gabeko dorre etaZamudioko atariraino saihesbidean,Arbieto, Zurbaran, Azurdui, Larrinagaeta Novia zeritzotenak. Dorreek,beren burutzako hurrenkeran,horretara markaturiko perimetroak(Leguizamon, Güeñes, Arbolantxa,Markina, Arbieto, Azurdui, Novia etaLarrinaga) esparru hiruki itxia osatuzuten kaleen ahoetan haien atarienbidez; harresiaren hormatal ireki batarmarri eta zirrikituez gain jarritakoojiba arku batean eta, gainerakoan,dorreek eta beren hormek Atariak,Ibeni, Zamudio, La Arena, San Mikel,Laguntzako Gure Ama, Zubiaur etaRenteriarenak ziren, Portillosizenekoarekin gehituta.”

(Guiard, Teófilo: Hiribilduarenhistoria, T. 1, 92-93 orr.)

La Ronda kalean atetzar zorrotza puntuerdiko arkuarekin, errenazimendukokutsu argikoa.

Mallonako galtzaden hasiera, egunekoUnamuno plazan. Hiribildua etaBegoñako elizatearen arteko elkarbideazen, egin beharrekoa baitzen BegoñakoAndra Mariaren santutegira joateko.

Gurutzearen kalea, hiribilduko aintzinakoCalle Real izenekoa, 1483. urte inguruansortua.

(Guiard-en laburpen askea:Bilboko Historiaren laburpena etaindizeak).


1.- XVII. mendeko Europako zenbaitgako.

1500 eta 1700. urte bitartean,Europa nuklearrean, erdi aroadesagertu egin zen urruntasunean.Ekaitza bezala sartu zen “burgesbizimodu gozorako” zaletasuna,luxua, kultura edo ekonomia euronazuten agintekeriazko monarkienaldetik. Eta hau honela gertatu zen,monarkion aldetik gogo onik izan ezbazen ere.

Kleroa, nobleak, burgesiak etaerregeek, bizitza kultu erosoa nahiizan zuten. Aita Santuak, Habsburgofamiliakoak, “Duce” veneziarrak edoeuskal marinelak, denak izan zirenfilosofia bizizale bereko kide.

Amerika izan zen “mundu berria”XVI. mendearen hasieratik. Urrezkoeta zilarrezko ibaia sortua zenPotosí-ko meatzetan, Sevillan edoCadizen distira eman eta Europatikhedatzeko; izan ere, kulturahumanista, sentsuala, atsegin zaleeta iheskorra zen haren ondorioa.XVI. mendeko zentroerabakitzaileetan, hots, Londres,Paris, Erroma, Venecia, Bartzelona,Brujas, Amberes edo Bilbon,errenazimendua, agintekeriazkomonarkia eta merkantilismoa zirenoinarriak.

Bizkaiak eta bizkaitarrek bai izanzutela eragin aktiboa XVI. mendekoeuropar gertaeratan. Amerika etaamerikar ibilbideen merkataritza zirenmendeko gizarte-ekonomiazkoberritasun garrantzitsuenak. Bilbokhorretan jarduteko zuen abiapuntua,ona baino hobeagoa zen: itsasadarra,bere kaiak, berezko merkataritzakoflota eta bertako jendearen abentura-zaletasuna. Mundu berri honetan partehartzea, bada, erraza izan zenbilbotarrentzat eta, oro har,bizkaitarrentzat.

Amerika izan zen, baita ere,“euskaldunon egintza”, hainbesteagirien artean, herrialde latinoamerikar modernoen telefonoenaurkitegietan ikus daitekenez, euskaldeituraz beterik baitaude. Bertakoforaltasun ekonomikoaren ondorioaere bazen migraziorako abentura;izan ere, hark seme nagusiaribakarrik ematen baitzionetxaguntza, gainerakoen bizimoduahiribilduetan edo itsasoz bestaldeateratzera behartuz.

ziren, krisialdia hedatuzpenintsulako gizarte eta ekonomian.Adituen iritziz, bilbotar gizarte etaekonomia hekatonbetik salbu geratuziren neurri batean. Bilbotar berezkoitsas merkataritzari esker salbatu ere.

XVII.aren amaieran, susperraldiekonomikoa, ingeles eta holandasenlaguntzaz lortu zen zen; izan ere,bilbotar ontzigileekin oso lotuakbaitzeuden nazioarteko itsasmerkataritzan. Ingelesak etaholandesak ostalari izan ziren Bilbon.Ingalaterrak eta Holandak garatuzituzten itsas merkataritzako baltzuhandiak; lehen gaiak zeuden tokianbilatzen zituzten, bitartekorik gabe,merkataritzako espiritudinamikoarekin. Bilbon burdina,artilea, flota merkataria, tailerrak etamerkataritza-gogoa zeuden. Etahiribilduaren susperraldia, burdinmeak ustiatzearen eta itsas jarduerakberriztatzearen bidezkoa izan zen. Bilagungarri izan zituen: Brujashiribilduan Bizkaiko Etxearen bidezlorturiko esperientzia eta ingelesekinmerkataritza. Bi mende hauetan,flamendar eta britaniar multzo handiabizi izan zen Bilbon, penintsulakomerkataritza dinamizatzeko euren itsasbaltzuen negoziatzaile gisa. Egonaldihau bilbotar interesentzat betilagungarria ez bazen ere, ideiak etaesperientzia eman zizkien Bilbokomerkatariei, etekin handiko eragiketakzirela medio XVII.ean euren negozioakmantendu edo gehitzeko.

Bilbo historikoaren eraikinen gainean,Udaletxe birgaituak efektu kromatikoikusgarri hau lortu du.

XVI. mendean, gainera, Europarekingaztelar artilearen merkataritzannagusi zen Bilbo, merkataritzakindartsuen ziharduen mendean alegia.

Baina XVII.ean, europarekonomiaren krisialdi larri batekindartu egin zuen erdirakoitasunpolitikoa; honekin batera, baita goi-burgesia edo eredu manierista etabarrokoen pean babesturiko kulturaere. Amerikako metale bitxien lehensorta handia agortu bide zen.

Penintsula Iberikoaren erregetzekparte hartzea izan zuten prozesuaneta aktore nagusi bezala; berezkofilosofia izan zuten, unibertsala etabaserrikoa bitartekoa, bihurria etaberreroslea bitartekoa. Emaitza:mundu erdi gaineko nagusitasunaXVII. mendearen zati handia izanarte, munduko geografiarenherrialde ugariak menperatuz alegia.Funtsezko oinarririk gabeko erraldoihark, bere alderdi bihurri etapragmatikoan, XVI. mendean etaAustriar Nagusiekin, aberastasunalortu zuen ugari. Sevilla eta Bilbokoportuen artean, amerikaraberastasunak zirkuitu osoa eta,antzaz, bikaina egin zuen XVI.mendean. Hartan, Europa zen azkennorakoa.

XVII.ean, halere, geratu zerzirkuitua. Amerikar metal bitxienetorrera murriztu zen; penintsulakoekonomian, europarrean bezala,krisialdi larria izan zen. Mendearenbigarren erdialdean, Austriar Txikiek,ezin izan zuten lehenagoko lidergoamantendu. 1640an lur jota geratu

Atxuriko Gizakundearen elizako dorrea(1523). Euskal gotikoa.

4 kapitulua. Bilboko hiribildu-hazkundea. XVII. mendea (1550-1700)


Begoñako Andra Mari (1511), egunekoBilboko lehen tenplu gotikoa.Abandoko San Bixente (1559)

2.- Bilbotar ekonomia XVII.ekoeuropar inguruan.

XVI.aren amaieran, bilbotarmerkataritza jaitsi egin zen. Hiruarrazoi genituen horretarako: Europasuntsitzen ari ziren gerrateak,XVII.eko erdialdera arte kantabriarkostaldeak oldartu egiten zituztenkortsarioak eta euskalburdingintzaren demandan izandakomurrizpena.

Habsburgo familiaren nazioartekopolitikak okerrezko eragina izan zuenbilbotar ekonomian. Felipe II.a etaIngalaterraren aurkako gerrateekgerarazi egin zuten Bilbo eta ingelesportuen arteko merkataritza.Invencible zeritzonaren gertaerak,ingelesek uztailan “ospatzen baitutegaraipena”, bizkaitar flotaren zatihandi bat hondoratu zuenIngalaterrako kostaldeen aurrean.Herbehereak espainiar Errege Etxetikburujabetzeko gerratea zela-eta, FelipeIII.ak debekatu egin zien euskotarreiholandesekin merkataritzan jardutea.

Emaitza: merkataritza atlantikoaez zen izan jadanik euskal flotarenfuntsezko jarduera, alde horretakomerkataritzaren egiturak aldatuzzihoazen bitartean; XVII.ean agertuziren merkataritzako baltzu ingeleseta holandesak, euren arteanlehiatuz merkataritza atlantikoannagusitu nahian; beren filosofiaekonomikoa, merkantilistaizateagatik, lehiakorragoa zen.Lehengaiak egiten zituztenzentroetara urreratuz, Bilboninstalatu ziren, historian zeharbaitzen burdin eta artilearenesportatzailea. Eta gertaera honiezker, bilbotar merkantilismoalehiakorragoa bihurtu zen.

Burgos, gainbehera bizian erorizen; Bilbo, 1600etik, birmoldatubehar izan zen gizartearen etaekonomiaren ikuspegietatik, ingeleseta holandes multzo atzerritarrenetorreraren aurrean. Hala ere,Kontsulatuari eta flotari esker, artileaeta atzerritarrekin trukatzeko etagarraiatzeko plazaren izaeramantendu zuen. Bada berria,XVII.aren lehen herenean,merkataritzako etxe atzerritar ugariBilbon ezarri izatearena.

Europar eta penintsular ekonomiaprozesu kritikoan sartu ziren;bizkitartean, atzerritarrak Bilbonkokatu izateak ondorio ezin hobeakizan zituen, portua, Kontsulatuareneskutik, XVII.eko kantabriarren arteangarrantzitsuena bihurtuz. Garcia deCortazar eta Manu Monterok, euren

Euskal Herriko Hiztegia liburuanbaieztatu dute: “XVII.aren erdialdean,Bilbotik ateratzen zen Gaztelakitsasoz esportatzen zuen artilearen%70a eta kantabriar bidea hartzenzuenaren osotasuna. Santander etaGipuzkoako portuek erabat galdu izanzuten. Bilbotarrek lortu zutenartilearen merkataritzako zirkuituarenjabe izatea, horretara ekidin eginazseiehungarrenean zehar gainerakoeuskal portuak gerarazi zuenkrisialdia. Izan ere, beronenondorioak, besteak beste, sektoretertziarioan zihardutenak murrizteaizan zen, lurra lantzera jo izanbaitzuten, “XVII. mendearenhasierako nekazaritza-jotzea” bezaladeituriko prozesuan.

Atzerriko merkatarien komunitatehauek azalduko zuten Guiard-ek bereHiribilduaren Historia idazlaneansarturiko 1674ko hiribildutarrenzerrenda batek islatu zuenbizilagunen galera eta XVII.ekohiribildugintza-hazkundearen artean.Guiard-ek 967 bizilagun aipatu zituen1674an, 1514ko fogerazioak 1.055bizilagun ematen zituen bitartean.1704ko fogerazioan 1.263 bizilagunzeuden jadanik; gertaera honekpentsarazten digu XVII.eko garapenespazialaren zati handi bat atzerrikomerkatariengan, hots, erroldatugabeko bizilagunengan oinarritu zela.

Atzerritarren asentamendua haingarrantzitsua izaki, tokikomerkataritzako burgesiak erreakzioahartu zuen: “xenofobia” hura zelamedio, ez zen hiribilduan kontsulatuingeles bat sortu, Bilboko portu-

trafikoan jurisdikzioa izango zuena.Merkatari haien botereari esker,1695ean berrargitaratu zen BilbokoUdal Ordenantzen Berrikuntza, non“ningún extranjero sea osado atener directa ni indirectamente por síni por otra persona... factorías nihaga negocios” berronetsi egitenbaitzen.

Merkataritzako ekimenaberreskuratzeko prozesu hartan,bilbotar burgesiak bere erakundepublikoen, hots, Erregimendua etaKontsulatua, laguntza izan zuen,funtsezkotzat iritzi baitzutenprozesua.

Aro Modernoan Bilboren merkataritza,Kontsulatuaren garairik onenean, harenflota merkatariari inguruko herriena(Portugalete, Deustua, Santurtzi,Muskiz...) batu egin zien.Irudian, hurbilean, Rekaldeberri;eskuinera, Abando. Erdian, Zorrotza etaDeustua, hemen baitzeuden Olabeagako(Deustua) ontzitegiak eta Zorrotzako(Abando) ontzitegi erreala. Hondoan, elAbra, Algortako trokekin.


3.- Bilboko hiribilduaren hazkundeaXVII. mendean (1550-1700).3.1. Errenazimenduko hiribildutikbarroko hiribildura.

Gertaera historikoendenboraldizko edozein mugaketa,arbitrarioa da neurriren batetan.Subjektiboa, noski, irakasteko gogozegina. Beti ere norbaitek pentsatukodu denborazko mozketa ez delaegokia edo bilbadura kronologikoaeraldatzen dituzten elementuakdaudela. Eta, ziur, arrazoia izangodu.

Zergatik, bada, sailkapen hau?1. Zeren hiribildugintzarenikuspegitik, XVI.aren bigarrenerdialdean, berriro ere birsortu edobirragertu behar izan baiatzen Bilbo,uholde izugarriak jasan izanik.Hogenberg-en 1544ko grabatua izanzen Bilbo gotiko desagertuarenazken “familiako argazkia”. Izan ere,balio historikoa baitu grabatuak,betiko joan ziren denboraldi etaespazioarena alegia.

zorigaiztoen artean, berreraiki eginzuten hiribildua hiribildu-bilbaduragotikoaren gainean. Baina urrats batgehiago eman zuten: hedatzekoprozesuak bere harresien gainetikaurrera egin zuen, harresi ahalbaditugu deitu antzinako hiribildukohorma-gotorlekuak. Horretarako, biingurukaleak, harresiaren barrukoaeta kanpokoa alegia, garatuzituzten.

Horretara, bada, XVI.arenbigarren erdialdetik, Bilbok berekaleen eraikinak berreraiki etaibaiaren zeharrunea urbanizatuzuen, Hareatzean itsasadarrerainoiritsiz.

2. XVII.ean, iraganarekin apurketaez zen gertatu klima eta ingurugirokogertaera deskribatuengatik bakarrik.Hiribildugintzako beste arrazoi batere badago; gizarte-ekonomiazkozentro nagusia, Zazpi Kaleetatik,gotiko garaietako Tenderia “kalenagusia” zenetik Erriberako“zabalgunera” lekualdatu zen.Bidebarrieta, “berri-berria”, kaleenblematiko eta birsortua nagusibihurtu zen.

Bilbotar gizarte hura paseatuegiten zen arratsaldean, bai atsedenhartu bai maitemintzeko, belardiberdeen artean Santiagokoklaustroaren eta Hareatzakoitsasadar urrunaren bitartean.Espazio biak elkartzeko bideaBidebarrieta zen, bide errenazentistaberria.

3.2. Bilbotar udal-espazioa etaeskualdeko Elizateekin auziakXVII.ean. Elizate auzoko edo eskualdekoekbiziro defendatu zituzten beren lurral-de-eskubideak Bilboren aurrean.Europarekin merkataritzaren ondo-riozko beren ongizatea gailendu nahiizateagatik; edo beren artisautzagatikedo, azken finean, amerikar negozio-ekin zuten loturagatik. XVI.etik hasita,hiribilduak ekonomia oparoa lortuzuen aurrera ateratzea, Lur Lauareneta Bilboren arteko auziak eta hase-rreak birsortuz. Bilbok jasan zituenudalerri mugakideen jazargo etakereilen tirakada jasan zuen XVII.ean. Auzi luze hartan, 1500ean, egoeraLur Laueko interesen aldekoa izanzen Erregearen Korrejidoreak emani-ko epaiaren bidez; izan ere, hiribil-duaren muga berriak Gutun-Hiribilduan markatuen aurka definitubaitzituen, hiribilduko esparruramugatu izanik. Hau zerbait gehituzen Sendeja kalearen aldetik etaMirivillako olagizonen lurraldearenzerrendagatik; esandakoaz gain,Abandoko hego-ekialdeko lurraldeanjurisdikzio edo gizarte-interbentziokonolabaiteko eskumena eman zioten. Ezarritako murriztapen garrantzitsueneraginez, Bilboko burgesia merkata-riaren erreakzioa gertatu zen.Valladolideko Chancilleria izenekoakhiribilduari eman zion arrazoia; hor-taz, 1529ko epaian ezeztatu eginzuen 1500ekoa, Hiribildu-Gutuneanezarritako mugak berriro emanaz,egoera hau mantenduko baitzen men-dea amaitu egin arte. XVII.aren erdialdean, beste “muga-rrien apeamendu” bat izan zen;hobeto esateko, Hiribildu-Gutuneanzeuden mugen gauzatze eguneratuaizan zen. Apeamendu honek,Bilboko eguneko lurraldetasuna iazehatzean hartu zuen; izan ere,Erandio, Sondika, Zamudio,Etxebarri, Basauri, Arrigorriaga etaBarakaldo herriekin zen mugakidea,zehaztapen topografikozko mugarriakerabiliz.

Santiago plaza, Bidebarrietarekinertzean. XVII. mendeko Bilbo,Bidebarrieta-Santiago inguruan eratuzen.

Bidebarrieta kalea, Bilbo sorberriarenkale errenazimenduko eta burgesa.

Hala izan zen: Bilbok uholdelarria jasan zuen 1533an; 1571nsute izugarria; 1593an, berriro erebeste uholde bat, historian zeharizan direnen artean larrienetarikoa:zubiak, kaiak, udaletxea... ezereztuegin ziren.

Bilbotarren lanzaletasun etaeuskortasunak aurka egin ziotenzoritxarrari eta, urte haietako


3.3. Hareatza eta Erriberakokokapen-fidantzamendua, Bilbokohiribildu-espazioak bezala.

1571ko sute ikaragarrian osoeraikin gutxi, gotorrenak bakarrik,salbatu ziren; geroago egin zenhiribildugunearen berreraikitzeak,lurzatien eskema gotikoamantenduko du. Erregimenduakargitaratu zituen eraikitzeko lehenordenantzak; honen ondorioz,eraikin berriek horretarako baimenalortuko beharko zuten, aurretiazplanoak aurkeztuz. Eraikuntzak,zuretik harrira aldatu ziren,jasankorragoa eta arriskugutxiagokoa baitzen. Altuerabaimenduak, 22 metro inguru,Basasen iritziz. Eta lurzatienaprobetxamendu trinkoagoa.

1550etik 1700era, Bilboriburuzko lau kartografia kontserbatuizan dira; XVI.aren amaierako bi

XVII.ean Erriberako Zabalgunearensortzaile Santa Maria kalean, egun erebadaude etxetzar beheko solairu eta hirualtueradunak, oinezkoarenlaguntasunerako mendetako lasaitasunadutenak.

Zezenak Erriberako plaza zaharrean(Losada-ren olioa). Kontsulatua,Udaletxea eta San Anton, batuta, jaiakospatzen hiribildutarrekin batera.Bilbotar hiribildutarren arima dibertitzenda, lekurako loturarik gabe, egunekoErriberako Merkatuaren espazio gainean.Oraingo aldian, ordea, ibilgailuz jositaegoten ohi da.

Inguru-kaleko etxeak, Solokoetxetik.

Correo kalea, “Erriberako zabalgunea”izenekoan urbanizatua. Irudiaren hondokoSantiago eta Hareatzearen artekokonexioa egiten du, Bidebarrietak bezala.

José de Mazarredo almirantearenjaiotetxean armarria, bilbotar AldeZaharrean.

plano, bata Museo Britanikoan etabestea Gerrateko Museoan Madrileneta beste bi XVII. mendearenerdialdekoak, biak Londresen.

Bilbok ez zuen inoiz militar plazaizateko bokaziorik; hori zela-eta,XVII.eko hiribildugintzako garapenean,militar janzkera, hau da, harresia, aldebatera utzi eta merkatari burgesarenjanzkera laikoaz jantzi zen. Berehalakoondorioa: hormako etxaldeen artekotarteak kentzea eta inguru-kaleko bitarteak, hots, erdizirkularrak etaperiferikoak, arautzea, kale-hurrenkerabihurtu izanik. Lehenago, harresiarenbarrualdeko inguru-kalea urbanizatukoda, honek garatu baitzuen Barrenkalela Segunda (Barrena), La Parra (Torre),Cintureria eta Somera kaleen erradiokotartea. Geroago, kanpoko inguru-kaleaarrazionaldu zen, Pelota –jokua hanegoteagatik, harresia aurrealde bezala–,Perro, San Mikel Txorrotak (Lotería),Matadero (Banco de España) etaRonda kaleak erabiliz. Inguru-kaleakeginaz gero, hauek baitziren aldaurienaurreko erdi aroko Bilboren mugak,hiribilduak ausart egin zuen aurreraSantiago elizako iparralderantz; hauzela-eta, hiribilduko planoak erradiokoitxura hartu zuen, estilo zentrokidebereziduna, Santiago izanik armiarma-sareko erdigune bezalakoa. Aurrerapenhura, Erriberako Zabalgune bezala daezaguna, Santa Maria, Nueva,Bidebarrieta eta Santiago (Correo)kaleen inguruan. Erdi aroko bide-egituraren irizpide jarraikorrak erabiliziren honetarako.

Harresi barruko antzinakoesparrutik kanpo Udaletxea eraikizen (1680) San Anton ondoan,Kontsulatuko eraikin berean.Dorretxe zaharrak, kaleenordenamendu orokorrean lerrokatueta eguneko erako ataripez osatuziren, antzinako Plaza Nagusia itxiegiteraino. Plaza hau hiribildutarrentopagune bihurtu zen ekonomi etaaisialdiko jardueretan, bertan egitenbaitziren merkatuak eta herrikojaiak.

Hareatzako Zumarkalea sortuzen, zumarrak landatuz etaitsasadarra kenduz. Harekin baterakaiak eta portuko eraikinak eginziren, aldi berean La Ribera SanNikolaseraino osatuz La Sendejabidearekin, aingurak eta itsas kateakegiten zituen La Estufa zeritzon“sutegia” eraikiz.

Kale berriak delineatu ziren;horrela, Iturri-bide, BegoñakoElizatearekin mugaraino iristen zena.


1573an Zamudioko Atariarenurbanizazioa hasi zen, horma eta ateakendu eginaz, Calle Real (Gurutzea)izenekoaren taxuketa arrazionala hasieginaz. Kale horretan hasi zireneraikitzen antzinako espetxea eta SanJuan el Real jesulagunen eliza, SanAndresen ikastetxe atxikia zena.

Antzinako “rebales” zeritzotenetanere, hobetu egin zen fisonomia; BilboZaharrean etxe partikularrak eraiki etaSan Frantzisko Komenturako bideahobetu zen; Ibenin, “eltzegileenauzoa” sortu zen, bi barrendegiekin:Ollerias Goikoa eta Ollerias Behekoa.Hauetan jardun izan zuten laneanhiribilduko eltzegile eta zeramikariek,harresiez kanpo, lehenengoUrazurrutia aldean, non egon baitzen“eltzegileen taberna” eta, antza denez,ez zuten ura eta basa “lantzen”bakarrik; geroago, artisau hauek bestebazterrera pasatu ziren, Santutxukomutur eta inguruko mendietara,Gizakundeko elizarantz jaitsiz edobertatik igoz. Agian, inguruaren lurraaprobetxatu zuten, beren lanbiderakoegokia baitzen, Basasek azaldu egitenzuen bezala.

1684an Ospitale berria eraiki zen,Ibeni auzo bereko Jon Santuenaintzinako elizaren mugakidea,eguneko Campuzano Institutuarenlurzatiaren gainean.

Bilbo nuklearraren hazkundeagarrantzitsua izan zen XVII.ean baina,hala ere, bazeuden orubeak hutsik,batez ere Jardinez, Nueva eta Riberakaleetan; geroago beteko ziren,Ezkerreko Bazterrerako Bilborenhedapen garrantzitsua izan aurretik.

3.4. Inguru-kaleen eta Erribera-Hareatza Zabalguneko eraikuntzenazterketa morfologikoa.

Denborazko garapendesberdinagatik eta funtsezkoezaugarrietan, komeni da bi espaziobereiztea:

1. Inguru-kaleak.2. Erribera-Hareatza Zabalgunea.Hiribildu gotikoa, erdi aroko

hazkunde-mekanismoen araberaitxuratu zen: sortze-lan eraikiberriak, higiezin partzialen edoorube osoaren ordezteak eta hormabarruko gune eraikiaaldaurietarantz zabaltzeak.

XVII.eko zabalguneak, prozeduraharekin ebakitzea suposatu zuen.Orube nuklearrak espekulaziorakoxede izaten hasi eta, ondorioz, berenbolumenak gehitu egin ziren.Aldauriak, hiribilduko lurzoruagarestitzearen ondorioz, espaziourbanizatua bilakatu ziren berehala.

San Andres aintzinako eliza,geroago Jon Santuen parrokia.Bilbotar barrokoa.

Jon Santuen eliza barrokoarenoinplanoa.

Jon Santuen eliza eta museoa, San JuanReal (1614) jesulagunen komentua izanziren, nora, aurri-egoeragatik, Atxurikoparrokia lekualdatu baitzen.

Kai berriak sortu eta merkataritza-jarduera hara lekualdatzearenondorioz edo hau arrazoia izanik,Hareatzako hareatzeen gaineanegindakoak, gizartearen aldekosailkapen edo bereizkeria sorrarazizuen. Eta hau, arkitektura nagusiarendesberdintasun tipologikoetan islatuzen. Burgesia diruduna, poliki-poliki,Erribera-Hareatzako Bilbo berri hartanfinkatuz joan zen, hiribilduankokaturiko merkatari ingeles etaholandesak bezala.

Inguru-kaleak eta jesulagunak-SanAndres erlijio-komentuzko multzoa,egun Jon Santuak eta Euskal Museoadena, 1614an hasi ziren eraikitzen.Harresiak markaturiko taxuketajarraituz altxatu ziren, hormako lineadesagertura lurzati luzatu eta estuperpendikularretan. Emaitza, hondogutxiko etxaldeak ziren, aldebietarako irteeradunak. Bolumenaamaitzera jotzen zuten, izaeraespekulatiboaren ondorioz zerenaltuerak, orokorki, bi solair

Ruta de Bilbao y su entorno · 2013. 4. 30. · 4 Bilbo eta bere ingurunetik ibilbidea...

Documents

Transcript of Ruta de Bilbao y su entorno · 2013. 4. 30. · 4 Bilbo eta bere ingurunetik ibilbidea...