Tema 15.- A cidade e o urbano.

1.- O poboamento urbano. Aproximación á cidade.

O poboamento ou hábitat é o conxunto de asentamentos resultantes do proceso de ocupación do espazo pola poboación. Segundo os seus caracteres diferenciamos entre poboamento rural e poboamento urbano.

1.1.- O poboamento rural e urbano.

POBOAMENTO

RURAL URBANO Criterios

diferenciadores

demográficos

morfolóxicos

económicos

sociolóxicos

poblamiento intercalar

poboamento rural

1.2.- O concepto de cidade.

Caracteres demográficos

< 10 000 habitantes

baixa densidade de poboación

> 10 000 habitantes

elevada densidade de poboación

poboamento rural poboamento urbano

Caracteres morfolóxicos

vivendas baixas, rúas estreitas,

servizos e infraestruturas limitados...

vivendas en altura, rúas anchas, avenidas,

abundancia de servizos e infraestruturas...

poboamento rural poboamento urbano

Caracteres económicos

predominio das actividades do

sector primario

predominio das actividades do

sector terciario

poboamento rural poboamento urbano

Caracteres sociolóxicos

formas de vida máis simples

sociedade máis homoxénea

relacións máis estreitas

formas de vida máis complexas

sociedade máis heteroxénea

predomina o individualismo

poboamento rural poboamento urbano

criterio asentamentos rurais cidades

tamaño

en España considéranse núcleos rurais os de menos de

10.000 habitantes. Clasifícanse como estritamente

rurais os inferiores a 2.000 habitantes, e semiurbanos

aqueles que teñen entre 2.000 e 10.000 habitantes

o nº mínimo de habitantes para que un núcleo de

poboación se considere unha cidade varía moito

segundo os países; en España clasifícase como cidade

toda concentración de máis de 10.000 habitantes; en

EUA, máis de 2.500...

densidade

de

poboación

densidade de poboación inferior

os núcleos rurais poden ter poboamento disperso,

concentrado ou intercalar

densidade de poboación superior: vive moita xente nun

espazo relativamente pouco extenso

as cidades teñen, por definición, un poboamento

concentrado

morfoloxía

rúas estreitas ou simples camiños, predominio de

casas baixas unifamiliares

reducida actividade comercial, limitada circulación de

persoas e vehículos, rede de comunicacións máis

difusa, escaseza ou carencia de servizos públicos e

locais de ocio

zonas verdes naturais

amplas avenidas, predominio das vivendas colectivas

desenvolvidas en altura sobre as vivendas

unifamiliares

intensa actividade comercial, alto índice de circulación

de persoas e vehículos, densa rede de comunicacións,

variedade de servizos de todo tipo: saúde, educación...

zonas verdes creadas ou mantidas artificialmente

(parques)

actividade

económica

predominio das actividades agropecuarias (agricultura

e gandaría)

os asentamentos rurais dependen, nun alto grao, da

industria e os servizos da cidade

predominio das actividades secundarias (industria) e

sobre todo terciarias (servizos)

a cidade organiza e dirixe as actividades económicas

da rexión que a circunda

formas de

vida

simples: importancia das relacións familiares e sociais

maior conciencia de grupo entre os seus habitantes, os

lazos de parentesco e de veciñanza son máis fortes

os valores e os hábitos de traballo están máis

condicionados polas tradicións e os costumes

sociedade máis homoxénea e pechada

menores posibilidades de acceso á información, que

poden paliarse mediante as TIC

complexas: disolución das relacións familiares e sociais

predomina o individualismo, relacións máis impersoais

e anónimas, e o problema da soidade é máis grave

os valores, os hábitos de traballo e a utilización do

tempo libre son diferentes

sociedade máis heteroxénea e aberta

maior posibilidade de acceso á información e á cultura

1.3.- As funcións urbanas.

función militar

Plano e vistas aéreas de Palmanova (NL de Italia)

Plano da cidade de Nuremberg (Baviera, Alemaña))

función política e administrativa

Santiago de Compostela - Parlamento de Galicia

Santiago de Compostela - Xunta de Galicia

Madrid - Congreso dos Deputados

Madrid – Palacio de La Moncloa

Bruxelas – Sede da Comisión Europea Brasilia, capital de Brasil

Nova York – sede da ONU

Washington – O Capitolio, sede do Congreso dos EUA

función económica: comercio

función económica: industria

Vigo – Instalacións de PSA Peugeot Citröen

A Coruña – instalacións da Refinería de petróleo de Repsol

Bilbao – actividade industrial na década de 1970

Bilbao na actualidade: reconversión urbana

función económica:

finanzas

Londres: The City, o distrito financeiro

Frankfurt: sede do

Banco Central Europeo

Nova York: Wall Street, sede da Bolsa

función económica: tecnoloxía

Silicon Valley, San Francisco, California.

función relixiosa

A Meca (Arabia Saudí), peregrinación Xerusalén (Israel), lugares sagrados

Basílica de San Pedro do Vaticano (Roma) Catedral de Santiago de Compostela

Universidade de Oxford (Inglaterra)

Universidade de Salamanca. Pazo de Fonseca, orixe da Universidade de Santiago

función educativa

función cultural: turismo, arte, música...

función residencial

2.- O crecemento urbano actual.

2.2.- As aglomeracións urbanas.

área

metropolitana

fórmase polo crecemento dunha gran cidade (“metrópole) que enlaza cun conxunto de

núcleos urbanos menores próximos a ela (“cidades satélite”)

entre elas establécense unha densa trama de relacións económicas e sociais (traballo, lecer,

compras, estudos...)

a metrópole subministra emprego e servizos á área metropolitana

as cidades satélite proporcionan man de obra e albergan actividades económicas propias da

cidade central

conurbación

área urbanizada continua formada por dúas ou más cidades de categoría semellante que

crecen paralelamente e unen as súas áreas metropolitanas

aparentemente son unha soa cidade, pero cada unha mantén a súa independencia funcional

e dinámica (administración, servizos sanitarios, servizos educativos...)

megalópole

aglomeración urbana de enormes dimensións, que se estende ao longo de centos de km

composta por cidades de distintos tamaños enlazadas nun conxunto urbano case continuo

fórmase polo crecemento simultáneo de conurbacións próximas cuxas áreas de influencia

entran en contacto

conurbación Randstad

conurbación Rin-Ruhr

A xerarquía urbana mundial

nivel trazos exemplos

metrópoles

globais

ou

mundiais

centros do poder económico e político mundial; son sedes dos principais:

bancos, empresas multinacionais, Bolsas e mercados financeiros

organizacións supranacionais e centros de decisión política

empresas de medios de comunicación, aeroportos...

controlan a maioría dos intercambios internacionais (capitais, información,

culturais, tecnoloxía, transportes, telecomunicación...)

Nova York

Tokio

Londres

París

metrópoles

nacionais

capitais dos Estados e cidades máis grandes dun país

influencia nacional e proxección internacional

concentran as actividades económicas máis especializadas

sede dos órganos de goberno e administración

concentran os centros de decisión das grandes empresas

densa rede de comunicacións, entre si e co sistema urbano mundial

Roma

Moscova

Madrid

Barcelona

...

metrópoles

rexionais

centro dunha extensa rexión, son cidades grandes e ben comunicadas

contan con funcións diversificadas e especializadas (administrativas,

educativas, sanitarias, económicas...)

manteñen intensas relacións coas metrópoles nacionais

Valencia

Sevilla

Málaga

metrópoles

subrexionais

actúan como centro de servizos especializados: universidades, hospitais...

influencia subrexional: autonómica, provincial ou comarcal

áreas metropolitanas pequenas

manteñen importantes fluxos coas metrópoles nacionais e comarcais

A Coruña, Vigo

Bilbao, Murcia,

Valladolid...

Redes urbanas: conxuntos de cidades conectadas entre si polos diferentes intercambios ou fluxos que se

establecen entre elas: persoas, medios de transporte, produtos, información...

A morfoloxía urbana.

Tipos básicos de

planos urbanos

É a forma, trazado e distribución dos espazos interiores (libres e construídos) dunha cidade.

Resultado da localización, da orixe e da evolución histórica da cidade.

Reflíctese no plano: representación gráfica a gran escala da estrutura da cidade.

Irregular

Radiocéntrico

Ortogonal Lineal

plano irregular

caracteres

rúas curtas, estreitas, sinuosas, a veces sen saída, con patios

interiores, con construcións de formas e tamaños variados...

plano desordenado, confuso, que xera unha sensación de

labirinto...

a cidade creceu de forma espontánea, sen planificación previa

vantaxes conserva edificios de gran valor histórico e artístico (zona

monumental) ⟹ gran atractivo turístico

problemas dificultades para as comunicacións e para o tráfico rodado, e

para as necesidades da moderna vida urbana

época

zonas máis antigas das cidades, especialmente as medievais

(cascos históricos)

característico das cidades musulmás

barrios de crecemento espontáneo nas aforas das cidades

plano ortogonal

caracteres

trazado xeométrico: as rúas córtanse perpendicularmente,

formando cuadrículas. Adoitan ser amplas, e os edificios son

similares en forma e tamaño

a cidade creceu segundo unha planificación urbanística

vantaxes plano sinxelo de ampliar, polo que facilita o crecemento

urbano pola súa doada parcelación

problemas

a súa organización espacial non se adapta a calquera

topografía

as rúas perpendiculares crean moitos cruces e non permiten

unha circulación fluída, polo que se fai necesario crear eixes

diagonais

época

é o plano máis estendido: usouse ao longo da historia en

diferentes culturas

a súa orixe remóntase ás cidades gregas e romanas

usouse nas cidades de nova planta de época moderna e nos

ensanches das cidades europeas dos séculos XIX e XX

plano radiocéntrico

caracteres

organízase arredor dun espazo central destacado, do que

parten as rúas principais en forma de radios ou eixes

outras rúas importantes comunican estes eixes e formas aneis

arredor do centro

vantaxes facilita as comunicacións entre os espazos periféricos (a

través dos aneis) e entre estes e o centro (a través dos eixes)

problemas a comunicación entre os distintos eixes pode ser lenta e a

miúdo é obrigado o paso polo centro da cidade

época

característica das cidades de orixe medieval nacidas en torno

a un centro importante (castelo, igrexa, mercado...) arredor

do que se dispuxeron os edificios rodeados de murallas

o trazado das vías circulares en torno ao centro adoitan

corresponder co trazado das sucesivas murallas

dáse tamén en barrios modernos dalgunhas cidades

plano lineal

caracteres

ten unha forma alongada, organizada en torno a un eixe

central (estrada, camiño, ferrocarril, río, a liña de costa...) a

partir do cal se construíron edificios e outras vías secundarias

vantaxes simplicidade e sinxeleza do trazado urbano

problemas conxestión do tráfico en determinados momentos

época

poboacións que xurdiron en torno a unha vía de comunicación

como as cidades do Camiño de Santiago

cidades xurdidas no século XIX coa expansión do ferrocarril

ou como resultado da planificación urbana (as cidades lineais)

o crecemento urbano posterior ocultou o plano lineal inicial

Nas cidades coexisten planos diferentes, resultado das diversas fases de crecemento

plano 1 plano 2 plano 3

Tipo Caracteres Vantaxes Problemas Época R

adio

céntric

o

núcleo central do que

parten rúas radiais

cortadas por outras en

forma de círculos

concéntricos (roldas)

permite un rápido

acceso ao centro da

cidade polas vías radiais

a comunicación entre os

distintos eixes é difícil e a

miúdo é obrigado o paso polo

centro da cidade ⟹

constrúense vías de

comunicación que unen os

eixes formando círculos

concéntricos (roldas)

cidades de orixe medieval

nacidas en torno a un

centro importante (castelo,

igrexa, mercado...) arredor

do que se dispuxeron os

edificios rodeados de

murallas

os barrios modernos

dalgunhas cidades

Irregula

r rúas curtas, estreitas,

tortuosas... plano confuso,

labiríntico... por efecto do

crecemento da cidade de

forma desordenada

a zona vella conserva

monumentos históricos

de grande interese

carece de planificación

dificulta as comunicacións e o

tráfico de vehículos

cidades medievais Europa

cidades musulmás

algunhas cidades dos

países en vías de

desenvolvemento

Ortogonal

rúas rectas que se cortan

perpendicularmente e

forman cuadrículas

forma simple e sinxela

de ampliar

a súa organización espacial

non se adapta a calquera

topografía

as rúas perpendiculares non

permiten unha circulación

fluída, polo que se é necesario

crear eixes diagonais

a súa orixe remóntase ás

cidades gregas e romanas

cidades novas de época

moderna

ensanches das cidades dos

s. XIX e XX

Lin

eal

dáse naquelas cidades nas

que existe un eixe de

comunicación principal (río,

camiño, estrada ou

ferrocarril), que fai que a

cidade creza a ambos

lados desta vía

simplicidade e sinxeleza

do trazado urbano

conxestión do tráfico en

determinados momentos

cidades do Camiño de

Santiago, como Logroño

ou Astorga

a veces este tipo de plano

é resultado da planificación

urbana (as cidades lineais)

3.- Un mundo de grandes cidades.

enormes aglomeracións, en continuo

crecemento

moitas desigualdades internas:

grandes diferenzas sociais (barrios

pobres / áreas residenciais)

altos niveis de desenvolvemento

(concentran as empresa máis

innovadoras)

compiten entre si por ter maior

influencia política e económica a

nivel mundial

megacidades no ano 2014

megacidades no mundo en 2011

Países desenvolvidos Países en vías de desenvolvemento

proceso de

urbanización

as grandes urbes frearon o seu crecemento xa que

parte da poboación foi vivir ás aforas ou a cidades

máis pequenas

as cidades experimentaron un extraordinario

crecemento a partir de mediados do século XX

son enormes aglomeracións urbanas, debido á

chegada de numerosos inmigrantes procedentes do

campo, que buscan traballo na cidade

a densidade é moi elevada e as TN son altas

estrutura

(espazo

urbano)

ordenada; as cidades organízanse en diversas zonas:

centro urbano:

- zona histórica en Europa

- CBD nos países novos desenvolvidos

zona residencial: barrios desiguais segundo o nivel

social

periferia: vivendas unifamiliares con xardín

urbanización espontánea, desordenada, sen planificar

profundos desequilibrios sociais:

centros de negocios e barrios residenciais de clase

alta

multitude de barrios de chabolas moi poboados

organización

das cidades

elevado nivel de previsión de:

abastecemento: auga, alimentos, enerxía...

equipamentos: hospitais, escolas, áreas de ocio...

infraestruturas: rede de transportes urbanos

ordenamento: deseñan plans urbanísticos para

mellorar e equilibrar as distintas zonas

boas comunicacións entre as distintas cidades das

redes urbanas, e entre estas e as áreas rurais

carencia de infraestruturas e equipamentos: escolas,

hospitais, transportes...

distribución territorial irregular e mal xerarquizada:

grandes cidades millonarias

poucas cidades medianas e pequenas

extensas áreas rurais, mal comunicadas coas zonas

urbanas e cun grao altísimo de pobreza

problemas

sociais

concentración das minorías étnicas en zonas

marxinais; nos barrios máis degradados (guetos), nos

que hai altos niveis de conflitividade

necesidade de políticas de integración por parte do

goberno municipal e estatal

problemas sociais máis graves: extensión da pobreza

amplas zonas de vivendas insalubres

nenos sen escolarizar nas rúas

elevadas taxas de paro e delincuencia

3.3.- A actual distribución da urbanización

Evolución da

poboación urbana

(Fonte: ONU)

ano 1950 ano 1975 ano 2007 ano 2025

Poboación

urbana

taxa de

urbanización

Poboación

urbana

taxa de

urbanización

Poboación

urbana

taxa de

urbanización

Poboación

urbana

taxa de

urbanización

[millóns de

persoas]

[% de

poboación

urbana]

[millóns de

persoas]

[% de

poboación

urbana]

[millóns de

persoas]

[% de

poboación

urbana]

[millóns de

persoas]

[% de

poboación

urbana]

Mundo 738 29,1 1.518 37,3 3.293 49,4 4.585 57,2

Países

desenvolvidos 428 52,5 701 67 911 74,4 995 79

Países

subdesenvolvidos 310 18 817 27 2.382 43,8 3.590 53,2

África 33 14,5 107 25,7 373 38,7 658 47,2

Asia 237 16,8 574 24 1.645 40,8 2.440 51,1

Europa 281 51,2 444 65,7 528 72,2 545 76,2

América Latina e

Caribe 69 41,4 198 61,1 448 78,3 575 83,5

América do Norte 110 63,9 180 73,8 275 81,3 337 85,7

Oceanía 8 62 15 71,5 24 70,5 30 71,9

4.- A cidade europea ao longo do tempo.

cidade na Idade Media cidade na Idade Moderna

a cidade industrial a cidade postindustrial

Cidade

preindustrial

a cidade antiga:

Grecia e Roma

plano ortogonal derivado dos campamentos militares

dotadas de equipamentos (calzadas, conducións de auga, rede des sumidoiros...) e edificios

públicos (prazas, teatros, templos...)

a cidade

medieval

cidades máis pequenas, polo estancamento das actividades artesanais e comerciais

plano irregular: rúas estreitas e sinuosas, de aspecto labiríntico

función defensiva: rodeadas de murallas

espazo central: a gran praza, onde se sitúan os edificios importantes (igrexa, concello...)

a cidade na

Idade Moderna

Renacemento: planificación ordenada ⟹ trazado regular, con palacios e espazos públicos

Barroco: poténciase a capital do Estado, reflexo do poder político

Cidade industrial

Revolución industrial ⟹ as actividades industriais concéntrase nas cidades

constrúense grandes fábricas, nas que se xuntan máquinas e obreiros

aumento da poboación (éxodo rural) ⟹ crecemento das cidades ⟹ destrución das murallas

novas áreas residenciais diferenciadas socialmente:

barrios obreiros na periferia: vivendas humildes carentes de servizos

ensanches burgueses: vivendas amplas e dotadas de servizos e comodidades

Cidade postindustrial

traslado das actividades industriais fóra do núcleo urbano a: polígonos industriais na

periferia / países en desenvolvemento con man de obra barata (deslocalización)

o antigo espazo das fábricas reconvértese en: centros comerciais ou de lecer / vivendas de

calidade / oficinas ou sedes de grandes empresas

a cidade esténdese pola súa contorna: polígonos residencias, hipermercados, equipamentos

(sanitarios, educativos, deportivos...) ⟹ áreas metropolitanas

5.- O espazo urbano en España.

O sistema urbano español

nivel habitantes trazos exemplos

metrópoles

nacionais

máis de

1.500.000

centro dunha extensa área metropolitana

influencia nacional e internacional

sede das principais institucións públicas e de grandes empresas

densa rede de comunicacións

gran vitalidade cultural, económica e política

Madrid e

Barcelona

metrópoles

rexionais

de 500.000

a 1.500.000

centro dunha extensa rexión

cidades grandes e ben comunicadas

* contan con funcións diversificadas e especializadas

* manteñen intensas relacións coas metrópoles nacionais

Valencia, Sevilla,

Málaga e

Zaragoza

metrópoles

subrexionais

de 200.000

a 500.000

teñen servizos especializados: universidades, hospitais...

* áreas metropolitanas pequenas

* influencia subrexional ou rexional nas CC. AA. uniprovinciais

A Coruña, Vigo

Bilbao, Murcia,

Valladolid...

cidades

medias

[ou centros

subrexionais]

de 50.000

a 200.000

a > son capitais de provincia non incluídas nos niveis anteriores

funcións menos diversificadas: céntranse en servizos

comerciais, administrativos e sociais

exercen influencia no entorno provincial

Santander,

Pamplona,

Cádiz...

capitais

comarcais

de 10.000

a 50.000

* funcións escasas e pouco especializadas

dotadas de equipamentos e infraestruturas básicas (educación,

sanidade...)

inflúen nas localidades da súa redonda (bisbarra)

Astorga,

Betanzos...

A xerarquía de cidades e os eixes de desenvolvemento urbano en España

eixe metrópole

nacional

metrópoles

rexionais

metrópoles

subrexionais

centros subrexionais

ou ciudades medias

atlántico - - A Coruña

Vigo

Ferrol

Santiago

Lugo

Pontevedra

Ourense

cantábrico -

Oviedo

Xixón

Bilbao

Vitoria

Avilés

León

Santander

Burgos

Logroño

Pamplona

San Sebastián

val do Ebro - Zaragoza Vitoria

Bilbao

Logroño

Lleida

Tarragona

mediterráneo Barcelona Valencia

Alacante

Elx

Murcia

Cartaxena

Castellón

Tarragona

Lleida

Xirona

andaluz - Sevilla

Málaga

Córdoba

Granada

Xerez

Huelva

Cádiz

Alxeciras

Xaén

Almería

1 2 3

plano irregular radiocéntrico ortogonal

trama irregular regular regular

parte casco antigo zona central ensanche

actividade residencial e comercial comercial e servizos

en menor medida residencial

residencial, comercial e de

servizos

espazos abertos non se aprecian grandes

espazos abertos avenidas e prazas abertas

non se aprecian grandes

espazos abertos

zonas verdes

aprécianse algunhas zonas

verdes e parques dispersos

polo plano

obsérvanse algunhas zonas

verdes en torno aos grandes

eixes viarios

non se aprecian zonas verdes,

tan só nos eixes viarios

rede viaria rúas estreitas de trazado

confuso e irregular rúas anchas de trazado radial

rúas anchas de trazado

perpendicular

automóbil dependerá do estado da rede de transporte público ou da distancia entre a residencia dos

cidadáns e o seu lugar de traballo

urbanización proceso de urbanización non

planificado

proceso de urbanización

planificado

proceso de urbanización

planificado