NON ZER - Argia...Xabierren portaera. Udazkenean Gizakia Helburuko programari heltzen zion. Negua...

2012KO IRAILAREN 23A 3�

NON ZER

Jabetza: Komunikazio Biziagoa, S.A.L. Lehendakaria:Ixabel Bereziartua. Zuzendaria: Xabier Letona.Zuzendariaren albokoa: Pello Zubiria. Astekariko erredak-zio-burua: Estitxu Eizagirre. Asteko Gaia-Pertsonaia: MikelGarcia. Iritziak: Mikel Asurmendi. Kultura: Garbine UbedaGoikoetxea. Aisia: Unai Brea. Termometroa: Urko Apaolaza.Euskara: Onintza Irureta. Interneteko erredakzio-burua:Lander Arbelaitz. www.argia.com: Gorka Bereziartua, JonTorner. Multimedia: Axier Lopez. Argazkilaria: Dani Blanco.Produkzioa: ANTZA, S.A.L.Kudeaketa eta salmenta: Berdaitz Goia. Harpidetzak: KarlosOlasolo. Idazkaritza teknikoa: Aloña Soraluze. Publizitatea:Idoia Arregi, Maite Arrieta, Ixabel Bereziartua, Olatz Korta.Administrazioa: Marijo Aiertza, Mari Karmen Loiarte.Harrera: Jone Arzallus.HELBIDEAK: Gipuzkoa: Industrialdea, 15. 20160 Lasarte-Oria. Tel: 943 371545. Faxak: 943 373403 (erredakzioa),943 361048 (komertziala). Lapurdi, Nafarroa Beherea etaZuberoa: Xalbardin baita. 64122 Urruña. Tel: 559 476000.Faxa: 559 476001. Nafarroa: Gazteluko Plaza 44, 3. eskui-na. 31001 Iruñea. Tel: 948 222285. Bizkaia: Eleizalde 1, 2-D. 48600 Sopela. Tel: 94 6765580 POSTA ELEKTRONI-KOA. Komertziala: [email protected]. Harpidetzak: [email protected]. Erredakzioa: [email protected]. Interneten:www.argia.com. Lege.gordailua: NA 80-1963. ISSN: 0213-909X. Batzorde.parekidea: 72562 E. Inprimategia: AntzaS.A.L. Informatika: iametza interaktiboa, S.L. Urtebetekoharpidetza. Hego Euskal Herria: 145 euro. Ipar EuskalHerria: 176 euro. Espainia: 145 euro. Beste atzerriak: 182euro. Airez: 285 euro. Komunikazio Biziagoa S.A.L.Ametzagaiña Taldeko partaidea da.

Azaleko argazkia:JOSU SANTESTEBAN

Azala: GARBINEUBEDA GOIKOETXEA

DEABRUAREN ABOKATUASARA COZAR: «Entretenimendu hutsari kontra egin behar

diogu». SUSTRAI COLINA / 4

ASTEKO GAIAESKIZOFRENIA Ezjakintasunak estigmatizatuta.

GARBINE UBEDA GOIKOETXEA / 5

PERTSONAIAJON LANDABURU: «Gizakia zer den ikusteko aparteko

laborategia duzu Kolonbia». MIEL A. ELUSTONDO / 10

GAIAKZABORRA PALESTINAN Paisaia politiko zikina.

ANE IRAZABAL / 15

IRITZIAREN LEIHOAESKU ZURIAK KANPORA HEGOAFRIKATIK

AMAIA LASA ALEGRIA / 18BEZPERA JON ALONSO / 20BERMERIK GABEKO KONTSEILU NUKLEARRA

MIKEL GARCIA IDIAKEZ / 21GORA PRO NOBIS ASISKO URMENETA / 19BERTSO BERRIAK Esne txarraren bentajak. AITOR SARRIEGI / 21TXANDAN Pribilegiatuak. EDU ZELAIETA / 20

ERDIKO KAIERAMARÇAL FORÉS: «Eremu estuan mugitu naiz, absurdoa

izateko arriskupean». MIKEL GARCIA IDIAKEZ / 23ZINEMALDIA, ZINEMIRA SAILA Euskara gutxi entzungo da;

irakurri, gehixeago. GORKA BEREZIARTUA / 26LIBURUAK ARITZ GALARRAGA / 28DISKOAK IKER BARANDIARAN / 29EZPALAK JON TORNER / 30 ABARRAK JON TORNER / 31ZIENTZIA ETA TEKNOLOGIA JOXERRA AIZPURUA / 32LANDAREAK JAKOBA ERREKONDO / 33DENBORAREN MAKINA NAGORE IRAZUSTABARRENA / 34DENBORA-PASAK ANA ZAMBRANO, KIKE AMONARRIZ / 35

TERMOMETROAGREBA OROKORRA Herritarren eskubideak lurperatzearen

kontra. DANIEL UDALAITZ / 36ISRAEL GONZALEZ: «Izorratuenak babesteko gai ez bagara, ez

dizkigute lan eskubideak itzuliko». URKO APAOLAZA / 39IRAKAS METODOAK Nola irakatsi hizkuntzak erabiltzeko izan

daitezen. ONINTZA IRURETA AZKUNE / 43KAZETARI KURDUEI EPAIKETA «Baimena eskatu behar dut

ama hizkuntza erabiltzeko?». JON TORNER / 46BERO-BEROAN JUAN MARI ARREGI, ONINTZA IRURETA AZKUNE / 47NET HURBIL 5.000 urte zorpean baina oraingoan

barkamenik ez. PELLO ZUBIRIA KAMINO / 48MALTZAGATIK XABIER LETONA / 50

2012ko irailaren 23a, 2.337. zenbakia

DEABRUAREN ABOKATUA

2012KO IRAILAREN 23A4 �

Karteleran zein bestela: hil arte bizi.

«Entretenimendu hutsari kontra egin behar diogu»

Urte osoan zine-aretoak hutsik eta denakZinemaldiaren zain!Zinera joaten ez den jendea zinemaldikoilara amaigabeetan ikustean auzo-lotsa sen-titzen dut. Folklorea da, festa, kalean ezdakit zein famatu ikusteko aukera... Bakoi-tzak egin dezala nahi duena, baina koheren-tziari buruzko leziorik eman gabe.

Donostian ez dagoela kultur mugimendurikdiote progre guai koherenteek.Ez da izango Alde Zaharrean tragoak har-tzea gehiago gustatzen zaigula eta, gauer-dian, txispatuta, “Donostian ez dago ezer!”haserretzen garela? Ba bazegoen, baina gupintxoak jaten geunden!

ETB1eko fikzio eskaintza oparoarekin entre-tenitzen ginela esan behar nizun, baina...Batetik ETBk fikzioa behar du, eta bestetikbeste mota bateko fikzioa. Dena oso garbia,txuria, eta puritanoa iruditzen zait. Zergatikez Sex and the c i ty bezalako telesai l batDonostian? Amonei izugarri gustatukolitzaieke!

Edertasun kanonen diktaduran jausten ezgaren bitartean...Ez dut uste itsusia edo polita izatea denikkontua, zera berezi hori edukitzea baizik.Begira Carmen Machi, ez da bereziki ede-rra, baina bere bizitza osoan egin du lan,aktore bikaina delako. Horixe da irautekodugun euskarri bakarra.

Antzerkiak Euskal Herrian irauteko duen euska-rria komedia den bezalaxe? Euskal Herrian ez dago antzerkirako ohiturahandirik eta jendeak komediak nahi ditu, barreegin, gutxi pentsatu. Horri kultura programa-tzeko dirurik ez dagoela gehituz gero tarte txi-kia geratzen da, baina entretenimendu hutsarikontra egin behar diogu.

Lehenbizi, esplikatu jendeari zuen lanbidea ezdela farandula bakarrik!Zergatik begiratzen diogu oker farandulari?Noiz ohartuko gara antzezpen bakoitzarenatzean dagoen lanaz? Ulertu nezake fabrikanzortzi orduz lan egiten duenarentzat mundueroa izatea gurea, baina agian niretzat harenaeroagoa da.

Ez didazu botako purrustadarik zuen lanbidearenprekarietate eta segurtasun ezagatik?B plan batekin izugarri lasaitzen naiz eta eznaiz nire burua aktore lanetan ez bada inonikusten ez duen horietakoa. Ate andana daukatirekitzeke. Hori bai, gehien gustatzen zaidanaitxi arte ez nituzke ireki nahi.

Lasai, egiten duzuna egiten duzula, Goenkale-koMimi izango zara beti.Putakeria litzateke ez banu beste ezer egin, bainabeste erregistro asko lantzeko auke-ra izan dudanez, arazorik ez. Gaine-ra, Mimiri kariñoa diot, nahiz etaazkenerako ez nekien zer pentsa-tzen zuen berak eta zer nik. n

SARA COZAR

| SUSTRAI COLINA |

Argazkia: Sara Cozarrek utzia


ASTEKO GAIA

ESKIZOFRENIA

Ezjakintasunak estigmatizatuta

Ehun lagunetik bat eskizofrenikoa dela diote estatistikek. Horietarik batzuek lana dute,harremanak, hainbestean bizi dira botikei esker. Beste zenbaitek zori latzagoari egin beharkodio aurre. Gaitzak mendean hartuta dituen gaixoen egunerokoa konprenitzeko saio xumea

duzu erreportaje hau.

| GARBINE UBEDA GOIKOETXEA |

GAITZ MENTAL guztiak zaizkigu arrotzak.Normaltzat jotzen ez denak ernegatu egitengaitu. Ezjakintasunez, gaitzetsi egiten ditugueskuarki. Ez da, alabaina, buru nahasmenaskorik izango eskizofrenia baino konpreni-gaitzagorik. Hitza aipatu orduko, muturrekobi jokaera artean tirabiran den eroa imajinatu-ko du gehiengoak, zintzo eta halaber gaizto,zentzudun eta hego haizeak jota, zuzen etaoker, bereizi ezinean. Bestela esanda, kargaliterariotik urrun legokeen Jekyll doktorea,edaberik gabe ere ezustean transformatzendena. Edo ahotsak entzuten dituen izakipitzatua, inoizko krimenik lazgarrietarakojoera izan dezakeena. Errealitatea, ordea,funts eskaseko aurreiritzi horiek diotenabaino arrunt konplexuagoa da.

Eskizofrenikoek ez dute nortasun bikoi-tzik, ez dituzte ezinbestean ahotsak entzuten,eta, lupa mediatikotik handietsitako kasuakalde batera utzita, ez dira oro har arrisku-tsuak, beren buruaren kontra ez bada. Bitikbat, bere buruaz beste egiten saiatuko da.

Inor gutxi mintzo da eskizofreniaz. Ez gai-xorik, ez haien seniderik. Izan ere, zein elka-rrizketatan sar liteke “eskizofrenia krisiak iza-ten ditut” edo “anaia eskizofrenikoa da”bezalako daturik, ezinbesteko aitortza tonuanez bada. Zein hizketa klasetan, zein mailatan.Uste baino arruntagoa da, haatik. Uste bainogertuago dago gugandik, ehunetik batek bizibaitu bere baitan.

Baina zer da zehazki eskizofrenia? Ezdago adostasun erabatekorik, definizioaridagokionez. Ez dago diagnostiko ziurra

kolpe bakarrean egiten lagunduko lukeen sin-toma-sorta garbi, zehatz eta apartekorik, gai-tzari bere-berea zaionik. Horren ordez,zerrenda luzea osatzen duten ezaugarrietatikbatzuk izango ditu gaixo diagnostikatuak. Etazergatik horiek eta ez beste batzuk, ez dubeharbada inoiz jakingo. Esku-liburu psikia-triko askotan irakur liteke, bestalde, esklusiozdiagnostikatzen dela, epe luze xamarra behardela, erraz sei hilabete, medikutan hasi etaondorio horretara heldu artean. Epe horre-

Eskizofrenia eta sormena erlazionatzen dituzten ikerlan ugari dago.Gaitz honek espresio artistikoa areagotzea dakarkie pintore askori.Beste askori, berriz, alderantziz eragiten die, ahalmen hori guztizezabatuz. Irudian, William Kurelek kanadarraren The Maze obra (1953)(labirintoa), bere arazo psikikoei eta pentsamentu tristeei eskainia.

�6 2012KO IRAILAREN 23A

ESKIZOFRENIA

tan, gainera, eldarnioak, deli-riumak eta haluzinazioak era-gin ditzaketen beste hainbatkausa eliminatu beharko dirahasteko eta behin. Besteakbeste, tumorea, plaken eskle-rosia, depresio psikotikoa,egoera maniatikoa edotanahasmendu bipolarra.

Izatez, zaku zabala da eski-zofrenia. Azpi-multzo pareabaino gehiago eta azalpenargirik ez duten arazo psikoti-ko franko hartzen ditu berebaitan; kasu, jokaera, patroieta istorio mordoa: antzemanere egiten ez zaionetik hasieta, errealitatearekiko loturagalduta, gizarteari bizkaremanda bizirauten dueneraarteko aldaera guztiak. Honahemen adibide bat, ezer oro-kortzeko asmorik ez lukeena.

Protagonistak, dei diezaio-gun Xabier, 18 urte zituenlehen krisiak ezgaitu zuenean.43 ditu orain. “Oso gogoandut egun hura”, azaldu diguharen arreba gazteagoak, ARGIArako narra-tzaile lanetan jarrita. “Saninazioetan izan zen,Rock Radical Vasco delako garai hura bete-betean bizi genuela. Anaia zaharrena zeharokezkatuta heldu zen etxera, Xabierren portae-ragatik harrituta”. Bi anaiek urtebeteko aldeadute eta lagun-talde berekoak dira. “Harkbotatako hitz zehatzak erabiliz, ‘mongolitoa’balitz bezala gelditu omen zen, hantxe plazan,

festaren erdian. Handik gutxi-ra gure izeba erizaina etorrizitzaigun etxera, psikologo batlagun zuela. Niri, 14 bat urteizango nituen orduan, etxehorretatik ateratzea komenizitzaidala esan ziguten”.

Arreba –dei diezaiogunIdoia–, kolonietara bidalizuten, beraz. Xabierrek,berriz, Donostiako OspitalePsikiatrikoan pasatu beharizan zuen bolada. Handik ate-rata, Gizakia Helburu erakun-

dera jo zuen, orduko usteen arabera, berenahasmenduaren kausa droga zaletasunaizango zelakoan. “Izan ere, asko hartzenzuen anaiak –jarraitu dio kontaketari Idoiak–, eta oraindik ere horixe du bizi-poza”. Halaere, inortxok ere ez zuen panorama garbi,“psikosia eta antzekoren bat ere ikusi nuenpaperen batean idatzita. Ni, harri eta zur, izenbereko filma burutik ezin kendurik”.

Eskizofrenia sintomak

Ez, hain justu, positibotzat jo daitezkeelako.Pertsonak normalean izaten ez dituen esperientziaketa portaera agertzen ditu. Eskizofreniaren markatzatjotzen dira.

Sintoma positiboak Sintoma kogniktiboak

Sintoma negatiboakHALUZINAZIOAKZentzumenen nahasmenak dira, gaixoarentzat guztizerrealak: ahotsak entzutea (denetan arruntena), usainarrotzak sentitzea, gorputzean aldaketak sumatzea…

ELDARNIOAK, DELIRIUMAKUste faltsuak. Ideia erreal eta errepikakorrak dira gai-xoentzat. Esate baterako, Jainkoak hautatuak edo odolurdinekoak direla sinestea. Edo eraso terroristarenerrudun dela uste izatea, pentsamenduak besterenbatek kontrolatu nahi dizkiola sinestea…

Arreta mantentzeko zailtasuna, kontzentrazio etamemoria arazoak.

Normalean dituen jokabideen aldaketa, jardunarenmurrizketa.Motibazio eza, axolagabetasun emozionala, isola-mendua, iniziatiba eta bat-batekotasuna galtzea,harremanetarako eta komunikaziorako arazoak, hiz-keta mugatu eta saltokakoa, pentsamendu nahasiak,loturarik gabekoak. Sintoma negatibo hauek direlakausa, sarritan alferrak edo axolagabeak izatea lepora-tzen zaie eskizofrenikoei.


ESKIZOFRENIA

Urte batzuetan ziklikoa bilakatu zenXabierren portaera. Udazkenean GizakiaHelburuko programari heltzen zion. Neguanahiko txukun pasatzen zuen, tarteka lana ereeginez. Sanferminetan, ordea, berriro hastenziren komeriak. Zeharo aztoratuta itzultzenomen zen handik, eta halaxe pasatzen omenzuen udaldia.

“Egoera erabat zailtzen zenean, okerrakegiten hasten zenean, bidali egin behar izatengenuen etxetik. Esate baterako, labana har-tzen zuenean. Ez genuen uste gure kontrahasiko zenik, baina egoera bera beldurgarriazen. Krisialdi horietan geu ginen gaiztoakharentzat, bere etxekoak, eta bereziki ama.Amaren kontra zuen dena, sekulako obse-sioa. Amak gehiago ezin zuenean alde egite-ko eskatzen genion. Aita baztertu egin zenapurka, arduratzeari utzi zion. Oso zaila dahorrelako pertsona batekin bizitzea, oso mai-tea izanagatik ere. ‘Ezin diagu aguantatu,ingresatu egin behar duk, ospitalera joanbehar duk’ esaten genion”.

Droga munduan dezente sartu zen Xabier.Gehientsuenak kontsumitu zituen, Idoiarenhitzetan, “heroina, speeda, kokaina konturikez diot entzun, eta porroak. Azken hauek osotxarrak zirela esaten zigun”. Ospitaleaningresatzen zutenean, ordea, abstinentzia sin-dromerik ez zioten aurkitzen.

Gaitza konprenitzen hasi zirenekoaBehin, Marokora haxix bila joan eta amabir-jina ikusi zuela esanez heldu zen handikbueltan. Odol urdinekoa zela ere esan izanzuen gerora, krisialdi betean. Eneko Aritza-ren oinordea zela, eta prest agertzen zengainera, frogatzeko. Esate baterako, esku-muturrean ebakia eginda, odola agertuzedin, odol urdinekoa zela ikus zezatenondokoek. Garai hartan, Donostiako Ospi-tale Psikiatrikoan ez ezik, Arrasatekoan ereingresatu zuten. Idoiak gogoan duenez,orduan hasi zitzaizkien eskizofrenia aipa-

tzen. “Drogadikzioa beste plano batean gel-ditu zen. Anaia zoratuta zegoela esaten hasizitzaizkigun, eta onartu egin behar genuelabere eromena”.

� Kultura, klima eta talde etniko guztietan dago eskizofrenia.� Kasu gehienak nerabezaroaren azken fasean eta heldutasu-naren hasieran diagnostikatzen dira. 16 eta 25 urteen artean.� Gizasemeak gazteagotan jotzen ditu emakumezkoak baino,eta gogorrago. Zergatiak ez daude garbi.� Eskizofrenia garatzeko arriskuaren atzean herentzia geneti-koa dago. Dena den, joera genetiko horri estres maila handiagehitu behar zaio ezinbestean. Eskema genetiko erabat garbiaizan gabe estres maila handia jasan duenak errazago du eskizo-frenia garatzea, genetikoki joera handikoa izan baina halakoestresik jasan behar izan ez duenak baino. Estres hori bizitzakomartxak eragina da. Senide baten heriotzak, lanik gabe geldi-tzeak, ezkontzeak, gaisoaldiak, haur baten jaiotzak… Gertaeraeta sentsazio ugarik areagotu dezakete estres hori.� Ikerketen arabera, haxixa errez gero, sei aldiz handiagoa daeskizofrenia garatzeko aukera. Alta, eskizofreniak jotakoaskok alkohola, haxixa, anfetaminak edota kokaina kontsu-mitzen dute gaitzak eragiten dizkien sintomak eta sentipenak,hala nola ezinegona edo depresioa, apaltzen dituztelakoan.Momentua pasata, ordea, are sakonagoa da amiltzea.� Haurdunaldiko eta erditze momentuko eragozpenek eski-zofrenia garatzeko arriskua areagotzen dutela susmatzen da.� Lehen antipsikotikoa 1950eko hamarkadan asmatu zuten.Antipsikotikoak sintoma positiboen kontrolean du eragina,eta gaixoen %70-80ri on egiten dio. Alabaina, hainbat egunbehar ditu efektua egiten hasterako.� Yogak, meditazioak eta kirolak mesede egiten dute.� Eskizofrenikoek, botiken eraginez sarritan, gizentasun etadiabete arazoak izaten dituzte. Baita odol tentsio altua, biho-tzekoak eta arnas hartzeko arazo kroniko larriak ere. Bestal-de, asko erretzeko joera erakusten dute.

Zenbait datu


ESKIZOFRENIA

Zaila da hori, ordea. Idoiaren azalpenabaliatuz, “gaixo dagoen pertsonari begiratzenzaionean, pertsona bera da osotasuna, gaixota-suna ondoan duen zerbait da. Pertsona aldebatetik eta gripea bestetik. Gaixoa batetik, etaminbizia bestetik. Guk Xabier eta gaixotasuna

bat eginda onartu behargenituen, bere izatetikbereizi ezin dena bezala.

Baina onartze horrek etsipena ere badakar.Borrokatu egin nahi duzu anaia ondo ikuste-ko. Eginahalak egiten dituzu. Urte mordoabehar izan genuen onarpen horretara heltzeko.Eta bera, Xabier, ez dut uste oraindik onarpenhorretara heldu denik. Amabirjina benetanikusi zuela, bere baitarako benetan aurrezaurre izan zuela sinetsi genuenean hasi ginenzer gertatzen ari zitzaion konprenitzen”.

Konplikatua dirudi eskizofreniadiagnostikatzea. Prozesu luze batenondoren heltzen da. Bestalde, zakuzabalaren antza du, mota askotakosintomak eta ondorioak hartzenditu bere baitan. Hala da?Eskizofrenia diagnostikatzekoirizpide kliniko batzuk erabiltzendira eta ez da hain zaila gaur egun.

Diagnostikoa egiteko garaian, zerda zuentzat zailena? Oro har, zeinfasetan heltzen da pazientea zuen-gana?Batzuetan zeharo jota heltzenzaizkigu. Hain gaixo, ezen ez baitaposible harekin hitz egitea. Etageure fonendoskopioa, nolabaitesatearren, elkarrizketa da justuki.

Diagnostikoa garbi dagoenean, zerda zailena pazientearekiko, pazien-tearen familia eta inguruarekiko?Dena. Tratamendu guztiek ikuspe-gi medikoak, psikologikoak, fami-liarrak eta sozialak lotu behardituzte, eta atal bakoitzak berezailtasunak ditu.

Zer da eskizofrenia duten pazien-teen artean, gehien zoratzen edoaztoratzen dituen sintoma? Zergomendio ematen duzue?Eskizofrenia oso gaitz larria da etadena aztoratzen du, pentsamen-dua, pertzepzioa, borondatea etaharremanak. Gaitz honek aipatu

ditudan ikuspegiak erasotzen ditueta denak tratatu behar dira.

Bestalde, gaixoak normalean ezdira gertatzen ari zaienaz jabetzen.Ez dute horren kontzientziarik,eta ez dira konturatzen bizi dutenagaixotasunaren ondorio dela.

Tratamendu osoa hartu behardu, medikazioa, psikoheziketa,familiakoen laguntza eta errehabi-litazioa.

Zergatik dago hain estigmatizatutagaitz hau?Ezjakintasunagatik. Baina nahas-mendu hauen sustrai biologiko etapsikologikoak orain dela 50 edo 60urte baino hobeto ezagutzen ditugu.

Besteak beste, antipsikotikoakematen zaizkio pazienteari, sinto-mak apaltzeko. Antza denez, sen-dabiderik ez da oraino. Bestalde,botika hauen albo kalteak handiakdira eta pazienteek sarritan har-tzeari uzten diote, eta horren ondo-rioz hondoratu egiten dira berriroere. Zer diozu?Egia esateko, gaur egungo botikakaskoz ere ziurragoak dira. Halaere, daukagun arazo nabarmenenasindrome metabolikoa da. Alegia,gaixoak obesitatea, diabetea,hiperkolestrolemia edota hipertri-gliziridemia garatzen ditu. Haueiaurre egiteko badira psiko-hezike-ta programak. Autoestimua, elika-

dura eta ariketa fisikoa lantzen dirahauen bidez.

Baina zer da sendatzea? Kasuaskotan, gaixotasuna ez espresa-tzea lortzen da botikak hartuz.

Eskizofrenia eta droga, berezikihaxixa, sarritan lotu den bikotea.Zein da zeinen ondorio?Zaila da esatea, baina gero etajende gehiagok garatzen du eski-zofrenia haxix eta beste zenbaitdroga kontsumitu ondoren.

Estatistikek diotenez, %1 eskizofre-nikoa da. Ez al da larritzeko modu-koa? Zuen ospitalean zer dimentsiodu gaitz honek, ingresatzen direne-tatik zenbati diagnostikatzen zaio?Hala da, eta kultura guztietan.Geure ospitalean ingresatzendiren pazienteen herenari gutxi-gorabehera horixe diagnostikatzenzaio.

Osasun publikoaren aurrekontuekere guraizea dute mehatxu nagusi.Nola afektatzen dizue zuei, psikia-troi? Eta eskizofreniari edo halakogaitz kronikoei dagokionez, zerondorio izango ditu?Programa berri bat da bidean, etaguraizea sartu beharrean, badirudibaliabideak izango ditugula. Beraz,egoera hobetzea espero dugu.Behintzat, uste horrekin ari garalanean.

IMANOL QUEREJETA AYERBEDONOSTIAKO OSPITALE UNIBERTSITARIOKO ZERBITZU PSIKIATRIKOKO BURUA

«Gaixoa tratatzean sortzen den arazonabarmenena sindrome metabolikoa da»

IRA

TI

QU

ER

EJE

TA

/ E

USK

ON

EW

S


ESKIZOFRENIA

ErorialdiakGaixotasunak duen alderdiriklatzenetako bat legea daIdoiaren ustez, sistema bera.“Krisiak ikusi egiten dituzuetortzen. Badatozela badaki-zu, eta ezin duzu ezer egin.Zure irudipena besterik ezbada, frogarik ez baduzu, ezinduzu gaixoa ingresatu dezateneskatu. Inork ez dizu kasurikegiten, ez bada epailearenaginduz, baina epaileak ez duezer egingo salaketarik ezbadago. Ezin duzu zerbitzusozialetara jo, arriskutsua ezden artean. Arazoa zeurea dadena”. Xabierren familiakgizarte-laguntzailearen bideznahi izaten zuen salaketa bideratu, “ez gukjarrita”, nabarmendu du Idoiak, “Xabierrekikus baitezake salaketa, eta hori besterik ezzuen behar, guk salatu genuela jakitea”.

“Hura ingresatu nahia ez zen haren beldurginelako –jarraitu du–, baizik eta babestunahi genuelako, eta baita jendea ere. Xabieroso kalekumea baita, beti kalean, beti jendeartean. Kalean bizi da eta kalea bizi du”.

Azken krisialdian aizkora eskuetan zuelairten zuen herriko plazara. Jende askok ikusizuen horrela –3.500 biztanle inguru dituenherri batean bizi da–. “Itsusia da horrela esa-tea, baina hura salbazioa izan zen”, dioskuIdoiak. “Egoera bere onera etor zedin ertzai-nak etorri ziren, eta horren ondorioz epaileakXabier ingresatzeko agindua eman zuen.Gero okupazio-terapian hasi zen, eta berriromedikatzen. Terapian dagoen bitartean amakordu batzuetako bakea du. Bestalde, Xabieraskoz zainduago dago, familiakoek ez ezikokupazio terapiako kide eta laguntzaileekkontrolatzen dute, eta hori ona da”.

“Pentsa liteke, bestalde, Xabier biolentoadela, beldurra eman dezakeela”, argitu digu

arrebak. “Eta ez da inondikere. Gogo handiago izan dutnik hari min ematekoa, harkniri ematekoa baino”.

MedikazioaNahasmena hasi zenetikhona, hamar urte on eginzituen Xabierrek. Eman zio-ten botikak on egiten zion,odol analisiak egiten zizkio-ten, eta horien bidez hartzenzituen drogen kontrola ereeramaten zioten. Udalak gar-bitzaile lanetan jarri zuen.Kasik nostalgiaz gogoratzendu bolada hura Idoiak. “Hala-ko batean kendu egin ziotenbotika hura, eta akabo. Gibela

kaltetzen omen zuen”.Orain hartzen duen botikak sekulako ezi-

negona sortzen dio, eta jateko gogo ikaraga-rria, ezin inola ase. “Medikamentu batzueksekulako dardara jartzen dute, oinak ezin gel-dirik eduki. Nabarmena da gainera. Eskizo-frenia duen ezagunen bat seko puztuta ikus-ten duzunean badakizu, botikak hartzen hasidela, berehala jabetzen zara hori ez delagizentze normala”.

Medikamenturik gabe, ordea, arrunt oke-rrago. “Oso gogorra da haientzat horrelabizitzea, ondorio txar horiek denak pairatzea,baina botika horiek gabe berehala hasten diraparanoiak eta gainerako sintomak”. Ez dago,oraingoz, besterik.

Idoiak, zaintzaileek eta buru gaitzetan adi-tuek esango luketen bezala, Xabierri askolagunduko lioke lanak. Ez du, ordea. Amakditu harekiko ardura guztiak. Haren zaintza-rik gabe ezingo luke aurrera egin.Izatez, ez du ezta laguntza ekono-mikorik ere, dependentzia legeakez baititu horrelako kasuak berebaitan hartzen. n

Craig Finn-ek bereburuari egindakoerretratua.Tratamentuahartzen ari denekounea azaltzen du.Wikipediatikhartua.

“Orocueko sabanan zenbait ordu noragabe erdigaldurik ibili ondoren, artean Kolonbian, Orino-koren ekialdeko Los Llanos erdian zegoenindiar batzuen baserrira heldu nintzen, zeharonekaturik. 1968. urtea bukatzera zetorren”.Zeuk idatzia da. Eta egundo horrelakorik! Lehe-nengo Eusko Jaurlaritzako lehendakariorde etaEAJko diputatu Frantzisko Jabier Landaburu-ren semea, Parisko erbestean jaioa zu, Kolon-biako oihanean galdurik.Ni, bai! 50eko hamarkadaren bukaeran gureaitak erabaki bat hartu zuen. Gogorra eginzitzaion, baina beharrezkoa zela esan zigunbeti: frantziar nazionalitatea harrarazi zigun.Ez zuen nahi gu espainolak izatea. Gorka nireanaiak ere esango zizun hori [ikus Gorka Lan-dabururi egindako elkarrizketa ARGIAren2180. zenbakian]. Are gehiago, euskaldunakizan gintezen, gurasoek hona bidaltzen gin-tuzten udan. Aitak ez zuen nahi Euskadireki-ko harremana hausterik. Pentsatu ere ez.Berak, berriz, frankismoak irauten zuen bitar-tean ez etortzea erabakita zeukan. Bistan da,konpromiso politikoagatik, Jose Antonio Agi-rreri leial izateagatik, eta Parisko ordezkaritza-ri eusteagatik. 40ko hamarkadaren amaieranEuropako sozialdemokrazia eraikitzekolanean Frantzian egindako lagunen bitartez,hango nazionalitatea eman ziezaguten lortuzuen. Ez zen gauza erraza ere! Horrela eginginen gu frantziar. Bera ez, bera apatrida zen,NBEren estatutuaren arabera. Gure aita ezzen Espainiako enbaxadara joaten, eta fran-tziarra ere ez zen. Apatrida zen, eta apatridajoaten zen bateko eta besteko herrialdeetanegiten ziren bilkura eta biltzarretara.

Zuen aita, apatrida. Zuek aldiz, Frantziako hiri-tarrak.Frantziar izateak mugitzeko erraztasunakeman zizkigun, Euskadira etortzeko bideaireki zigun. Berehala sartuko zen Francorenpolizia gure kontra, Frantziako hiritar gine-non aurka. Espainiak nahikoa eta gehiegizuen garai hartan Frantziarekin!

Abantaila, beraz.Baina desabantailak ere baziren txanponarenbeste aldean: soldadutzara joan beharragenuen, kar, kar, kar. Aljeriako gerlakogaraia, adibidez, oso konplikatua izan zengure anaia nagusi Xabierrentzat. Aljerrenizan zen bi urtez. Gure aitaren heriotzarekinbatera itzuli zen Xabier hango gerratik. 55urterekin hil zitzaigun aita, gazterik, Agirrebezala. Hiru urte izan ziren tartean. Hor erebada zer kontatu… Tira, berehalako bateanhil ziren biak, biak gazterik. Ni unibertsita-tean ikasten ari nintzen ordurako. Filosofiaikasketak egin nituen lehenengo, eta Hizkun-

«Gizakia zer den ikustekoaparteko laborategia duzu

Kolonbia»Gasteizkoa aita, zarauztarra ama, Parisen jaioa bera, kolonbiar hiritarra...

Kolonbiako hizkuntzetan espezialista zailduena euskalduna dugu.

JON LANDABURU

| MIEL A. ELUSTONDO |

Argazkiak: Zaldi Ero

Jon Landaburu Illarramendi (Paris, 1943) euskal-duna da, eta frantses eta kolonbiar hiritarra, beraren curri-culum vitae-k agintzen duenez. Kolonbiako hizkuntzaautoktonoetan espezializatutako hizkuntzalaririk inportan-teena da. Era berean, hizkuntzalariak prestatu ditu batekoeta besteko kolonbiar hizkuntzak azter ditzaten. Hizkuntzaindigenak biziberritzeko legeriaren bultzatzailea da, etaKolonbia bertako hizkuntz komunitateen kolaboratzailezuzena.

NORTASUN AGIRIA

PERTSONAIA



JON LANDABURU

tzalaritza gero, Sorbonan. Horretan, solda-dutzara joateko garaia etorri zitzaidan. Sol-dadutza egiteko era bat azaldu zen orduan,kooperazio zibila. Haren bidez unibertsitate-ko gazteek munduko hainbat herrialdetanlandu zezaketen beren lanbidea. Bazireningeniariak, medikuak, irakasleak… Tarteanizan nintzen ni.

Kolonbian gertatu zinen zu.Filosofia irakasle bidali ninduten Bogotakofrantses lizeora. Ez alferrik! Laster nintzenbertako unibertsitateekin harremanetan eta,oroz gain, Andeetako Unibertsitatearekin,non antropologia departamentu bikainazuten. Bertako zuzendariak, [Gerardo] Rei-chel-Dolmatof-ek –austriarra zen jatorriz–dei egin ninduen bizpahiru hilabeterenburuan: “Ondo ari zara, baina abstrakziotikjaisteko garaia heldu zaizu!”. Nik 23-24 urteizango nituen. “Abstrakzioa”. Gaztea izan!“Proposamena egin nahi dizut. Hara, hemenhizkuntza mordoa dago, oso ezezagunakasko. Hitzen lekukotasuna dugu –onenean,alegia–, baina besterik ez. Zertan ez zarahorretan lanean jartzen? Finantzabidea ingu-ratuko dizut”, “ez zait interesatzen, ordea. Nieuskalduna naiz, hizkuntzalaritza ikasi dut,filosofiaren ikuspegitik –hau da, unibertsalta-sunetik–, aztertu nahi nuelako gure hizkun-tzaren funtzionamendua eta, oro har, gaine-rako hizkuntzena”, “zoaz eta ikus ezazu”.Dirua eman zidan, erostekoak agindu zizki-dan, eta ia ipurdian ostikoz jo ninduen han-dik irten eta lan hura egin nezan, nik ez nuen-eta horrelako intentziorik.

Ekainean, Bartzelonan, Linguapax saria jaso-tzeko ekitaldian hiru alderdi azpimarratu zeni-tuen Kolonbiako hizkuntzak aztertzeko eskariajaso eta mundu horretan barna sartzen lagun-du zizutenak. Lehenik, euskalduna zinen,erbesteratuen semea. Bigarrenik, frantziar uni-bertsitarioa ere bazinen. Hirugarrenik, hizkun-tzalaria izateko asmoa zenuen.Bai. Euskaldun abertzalearen seme izateakhizkuntza balioztatzera ninderaman. Gainera,hizkuntza minorizatua, pertsegitua eta balio-gabetua zen garai hartan euskara. Orokuekoaldi hartan, nekazari haiekin topo egin etanire jendearen zoriarekin bat egin nuen nola-bait. Indiar haiek hemengo baserritarrakbaino askoz ere behartsuagoak ziren, jakina,eta haien hizkuntzak ez zuen euskarak bizizuen pertsekuziorik, baina gizarte giroanzegoen haien hizkuntzarekiko mespretxuaeta gutxiespena. Ilusio bat izan zen.

Ilusio erromantikoa?Bai, horixe, ilusio erromantikoa. Nik euskaraaztertu nahi nuen, hizkuntzaren erroa, hiz-kuntza mespretxatua sasoi hartan. Frantziakogaztearen ilusioa ere baneraman, jakina.Frantziarrak beti izan dira salbai zaleak, bonsauvage esaten dute haiek, munduaren miste-rioa haietan balego bezala. Erromantizismohutsa! Jean Jacques Rousseau, Chateaubriandeta gainerakoak… Gure joeratik kanpo dago-enak halako argitasun bat dakarkigu, harenbeharra dugu. Berez, hor ez dago okerrik,baina, batzuetan, halako mistifikazio suertebat ere badakar horrek, urrutiegi joan nahidenean batik bat. Alteritatea ulertu eta onartu

‘Konkista’ I“Iberiakoeninbasioakkataklismoaeraman zuenAmerikako herriindigenetara. Inoizizan denhondamendidemografiko etakulturalikhandiena izan zen.Hildako kopuruhandia,lehenengo, ‘txokebiologiko’-arenondorio izan zen.Amerikakoindiarren erdiabaino gehiagoeuroparrenbakteria etabirusek hilzituzten, hau da,nafarreriak,tetanoak, tifusak,gripeak, elgorriaketa bestek”.

nahi denean gertatzen den erakarpena da.Beharbada horixe gertatu zitzaidan niri. Mis-tifikazioak harrapatu ninduen neurri batean,nahiz eta ez erabat.

Hirugarren eragilea zure bidean sasoi hartan,hizkuntzalari izan nahia.Sorbonan irakasle izan genuen Andre Mar-tineten hizkuntzalaritza ere halakoxea zen,estrukturalista. Hizkuntza, sistema itxibezala erakusten zen, guztiz egituratuazegoen, guztiz trinkoa zen. Esan dudanez,frantses lizeotik unibertsitatera jo nuen, etaKolonbiako hizkuntzak aztertzen hasi nin-tzenean konturatu nintzen Europako hiz-kuntzalaritzak ez zidala balio. Europakohizkuntzalaritza testu zaharren gaineaneraiki zen. Testu indoeuroparrak ziren, lite-ratur testu idatziak. Nik berriz, ahozkotasu-na bizi zuten gizarteak nituen aztergai.Kinka horretan, Iparramerikako hizkuntza-laritzara jo behar izan nuen, argi bila. Hanbai, egin nahi nuen bidea aurretik eginazuten hizkuntzalari bikainak ziren: [Ranz]Boas, [Edward] Sapir eta beste. Orduan ere,Benjamin Whorf-en filosofia erromantikoazen nagusi. Alegia, esaten zuen hizkuntzakherri baten kultura eta mentalitatea adieraz-ten dituela.

Pentsamendu horrekin abiatu zinen lanean.Bai, hango indigena haien hizkuntz egoera ezzen euskaldunena, indiarra ez zen garaikofrantses unibertsitario erromantikoek pentsa-tzen zutena, hizkuntza ez zen 70eko hamar-kadako hizkuntzalari estrukturalistek ustezutena… Ordurako, hizkuntzen arteko harre-manaz ari ziren batzuk. Beste batzuk berriz,esaten hasita zeuden hizkuntza ez dela orga-nismo itxi bat, ez esentzia bat ere, prozesuhistoriko guztiz aldakorra baizik.

Hizkuntza, prozesu historikoa?Bai. Hizkuntzak animalia espezie baten antzaduela esaten da orain, indibiduo bakoitzakbere sistema duela. Idiolektoak, alegia. Hiz-kuntzarik, izatez, ez dagoela, nork bere estra-tegiak dituela, pertsona gehienak –edo asko,behintzat– elebidun direla, eta norekin arigaren, hizkuntz sistema aldatu, egokitu egitendugula. Zalantzarik gabe, horrek gauza askoulertzen lagunduko digu: zergatik aldatzendiren hizkuntzak, zergatik sartzen diren harre-manetan, zergatik mailegatzen dizkioten batakbesteari hitzak eta egiturak... Garai hartan,euskara esentzia hutsa –esaterako, zerutik jai-tsia ia-ia– zela pentsatzen genuenean, ezinulertuzkoak zitzaizkigun auzi horiek! KoldoMitxelenak egindako fonetika historikoko

JON LANDABURU

‘Konkista’ II“Inbasoreekgizarte sistemakolonialistaesklabistainplementatuzuten. Herrienfuntzionamenduautoktonoasuntsitu zuten, etaordu artekogizarte egituraketa ahalmenteknologikoakhondoratuzituzten.Konkistatzaileeklangileakesklabizatuzituzten, etafamilia eta auzomailakoharremanak izatenbaino ez zietenutzi”.

ikerketa haiek eta, Martinet oinarri harturikegin zituenak! Hori aldatu egin da. Gaur egunbadakigu hizkuntza ez dela monolito bat, ezeta herriaren izpirituaren ispilu, alemanekhorrela pentsatzen zuten arren. Poliki-polikikonturatu ginen “salbaia” ez zela egiaren itu-rri, euskararen egoera ere ez zela hango hiz-kuntzena, konparazio posiblerik ez zegoela.

Uste guztiak pekoz gora jarri zitzaizkizun…Bai. Denborarekin ñabardurak egin nituen,ikasi egin nuen, praktikaren poderioz batezere, indigena haiekin biziz, haien indarrak etaahulguneak ulertuz, eta guri erakusteko zute-na asko zela ikusiz.

Bidea egin duzula, gero, 1968tik hona. Inork ezbezala aztertu dituzu Kolonbiako talde etnikoenhizkuntzak. Irakurri dudanez, 68 hizkuntza dirahan, milioi bat hiztun denera, Kolonbiako 46milioien artean.Egoera dibertsoa da, eta konplexua. Diber-tsoa, hamaika egoera ezberdin direlako.Hamahiru hizkuntz familia dituzu. Ikaragarriada hori! Tartean, zortzi hizkuntza isolatu, eus-kara bezain. Ez dago arbolarik, adarrak beste-rik. Zepak, nahi baduzu, mahatsondoak... Tira,

horrela esatera jotzen dugu, metaforak erabil-tzera, ulertzen ez dugun errealitatea nola azal-du ez dakigunean. Zientzialari zintzoak badakiez dakiela. Hurreratzen da, huts egiten du, ezdu asmatzen, eraiki duen sistemak ez diobalio… Horrela ohi dabil zientzialaria.

Hizkuntz zepak esan duzu…Bai, zepa barietate genetikoa. Oso ezberdinakdenak ere. Kolonbiako kokapen geografikoarizor zaio aniztasun handi hori. Amerika bienarteko istmoaren irteeran dago Kolonbia eta,beraz, herri guztiak pasatu ziren handik. Haie-tako asko hantxe geratu ziren. Jatorri barietatehandi hori hor dago. Bestalde, dibertsifikazioaere ez da makala, herrialdea ekologikoki ereoso bariatua da eta hobi termikoz beterik dagolurraldea. Ekuatorearen azpian gaude, batean,eta 6.000 metroraino igotzen gara, berriz, bes-tean! Hor denetatik duzu: estepa, sabana, biozeano, hiru mendikate, oihan tropikalak…

Aniztasuna.Diren eta ez diren biotopoak ditugu Kolon-bian, planetan diren ekologi sistema denak, edogehienak. Hobi termiko horietako bakoitzeanmilioika urtez garatu diren gizarteak ditugu,beren hizkuntzak ere garatu eta aldatu dituzte-nak. Gizakia zer den ikusteko aparteko labora-tegia duzu. Kolonbia, Kenya, Ginea Berria…Badira munduan zenbait herrialde guztizezohikoak, non modu zeharo berezian ikustenden giza garunak duen egokitze gaitasuna, nonsistema sinbolikoak sortzen eta aldatzendituen, enteleguaren teknologiaren asmatzekontzeptualak egiteraino. Entelegua teknologiabat da-eta, azken finean. Horrela, denbora etaespazioa pentsatzeko modua, izakiak sailkatze-ko era, prozesuak eratzekobidea… guztiz bariatua da eta,ondorioz, giza garunaren zabaltzeliluragarria gertatzen da, hizkun-tzetan gauzatua. n

Izorratuta“Bi urtekoa zen soldadutza garai hartan.Kolonbiara Kooperazio programaren barruanheldu eta Iñaki Garai ezagutu nuen. Gernikarra,euskal etxe txiki bat zuen Bogotan. Eta esanzidan: ‘Txikito! Hiru urte baino gehiago egitenbadituk hemen, izorratuta hago, ez duk itzultzekomodurik izango”. Horixe zen beraren esperientzia.Lau urte geratu nintzen, eta Iñakik arrazoi!Itsasoa zeharkatzen nuen aldiro halako ezinegonbat izaten nuen, Kolonbiara itzultzera bultzatzenninduena. Eta halaxe izan da nire bizitza”.


JON LANDABURU

AZKEN HITZA

‘Konkista’ III“Bertako apaiz etaadministrarienjakintzadesagerrarazi zen.Artisauak,urregileak,eltzegileak,ehuleak,eskulturagileak,arkitektoak,itsasontzi-jabeak…nabarmen urrituziren, edodesagertu.Esklabotasuna,sarraskia etaokupazio militarranagusitu ziren.‘Deskubrimenduak’mendeak iraunzituen”.


Zaborraren arazoa larria dela gutxik ezkutatzen dute Palestinan. Israelgo okupazioakeragindako etsipena ala kontsumismoaren ondorioa? Paisaiaren “plastifikazioak” zeresan

handia du egungo testuinguru politikoan.

OBRA-HONDAKINEN, auto zaharren zatien etaplastikozko poltsen artean “Ramala” sinatzenduen kartel handi batek Zisjordaniako urbehandira gonbidatzen gaitu. Erre berria denzaborraren usainak eta trafikoak eragindakosoinu kutsadurak osatzen dute ongietorria.

Ondoan harresia eta Qalandiako checkpointaski ezaguna. “Okupaziorik gabe, noski,baina Ramalak 1970eko hamarkadako edo-zein hiri mendebaldar irudikatzen du, nongarapenaren eta modernismoaren baloretzathartzen zen kutsadura”, adierazi du AbuDiseko unibertsitatean Ingurune Zientziakirakasten dituen Alice Gray ekologoak.

Palestinako hiriburu izateko asmorik ez duRamalak, baina Osloko Akordioen ondotikeraiki den Palestina berriaren sinbolorikargiena da. Espazio urbanoen eraldatzea,gizarte indibidualistaren garapena eta kontsu-mismoaren gorakada joera nahiko berriakdira palestinarrentzat. Testuinguru berrianazioarteko diru emariek eta, oro har, Gober-nuz Kanpoko Erakunde handiek sortu dutengarapen ekonomiko irrealaren eredu delaaldarrikatzen du aditu askok.

Errealitate berriaren begi-bistako ondoriobat izan daiteke zaborra. PAN PalestinakoAginte Nazionalak egindako azterketen ara-

ZABORRA PALESTINAN

Paisaia politiko zikina

| ANE IRAZABAL |

Argazkiak: Cosimo Caridi


ZABORRA PALESTINAN

bera, Zisjordanian 1,3 kg. zabor sortzen dubiztanle bakoitzak batez beste egunean.Zabor horren %60 organikoa da. Duela urtegutxira arte, 155 zabortegi zeuden 5.600 kilo-metro koadroko azalera duen eremuan.Orain hiru zabortegi handi eraiki nahi dituPANak Munduko Bankuak emandako diruaz.Bata iparraldean, Janin aldean; bigarrenaerdialdean, Ramala eta Jerusalem ekialderako,eta azkena hegoaldean, Hebron eta Betleemartean.

Nolanahi ere, ez dago “hondakin solido-ak” kudeatzeko politika bateraturik lurraldeokupatuan. Udalerri bakoitzak edo udalerriezberdinez osaturiko batzordeek jasotzendute zakarra, eta haiek erabaki non bota. Tar-tean, azpiegitura nahikorik ez dutela kexudira udalerri asko.

Estrategia faltaZaborraren arazoak taxu teknikoa duela ustedu Judeh Marcos Betlemgo gobernazioanzakarra jasotzeaz arduratzen den batzordekozuzendariak: “Kamioiak falta zaizkigu etalangile gehiago kontratatu ahal izateko udale-rriek zerbitzua jasotzeko beharrezkoa dentasa ordaindu behar dute”.

Baina Palestinan arazo teknikoa testuingu-ru politikotik aldendu ezin daitekeela aldarri-katzen du aditu batek baino gehiagok. Hala,Israelgo okupazioa aipatzen da ezinbestean.Grayren iritziz, “nola hitz egin daiteke arazotekniko batez, palestinarrek Zisjordania oso-aren %61ean kontrol administratiborik ezbaldin badute? Nola sortu daiteke zaborra eraegokian kudeatzeko sistema bat hiri bakoi-tzak irla isolatu bat osatzen badu?”.

Hain zuzen, zaborraren presentzia argia-goa da PANen kontrolpean ez dauden ere-muetan. Gune horietatik zenbaitzuk, Israelgofabriketako eta kolonietako hondakinenzabortegi bilakatu ohi dira, baita harrobieta-ko eta obretako hondarren hilobi ere. Bestal-de, Israelgo kontrol militarraren pean daudenZisjordaniako herrixka palestinarrek ez dutemaiz zaborra jasotzeko zerbitzurik. Bertakobiztanleak, nekazariak gehienak, hondakinorganikoekin konposta sortzen dihardutehamarkada luzez.

Iheslarien guneak ere aginte-ezaren bikti-ma garbiak dira. Palestinako errefuxiatuezarduratzen den Nazio Batuen ErakundearenUNRAW agentziak du iheslarien guneetanzaborra jasotzeko ardura. Sarri ez da hala egi-ten, eta errefuxiatuek kontenedoreetakozakarra erretzen amaitzen dute. Hala,UNRAWk udalerrien esku jarri du zaborra-ren kudeaketa. Iheslariek, ordea, ahazturasalatzen dute. “Biztanle ikusezinak gara, etainork ez du erantzukizunik hartzen. Batzue-tan asteak igarotzen dira zaborra jasotzenduten arte”, kritikatu du Fadik; Deishe ihesla-rien gunean etxez etxe plastikozko poltsakjasotzeaz arduratzen da bera.

Zaborraren kudeaketan estrategia faltadagoela argi diote Palestinako agintariek,baina estrategiarik egonez gero, hura inple-mentatzeko testuinguru politiko egokia faltadela argudiatzen dute. Edonola ere, arazoakbadu bere sustraia gizartean, alegia, palestina-rrek azken hogei urteotan bizi izan duteneraldatzean. Bada, zaborraren errua zein neu-rritan du testuinguru politikoak, eta zein neu-rritan gizarteak berak?

Erroen bilaSophia Stamatopoulou-Robbins antropolo-goak bi urtez aztertu du zakarraren arazoaJanin hirian. Bere ustez, lurralde okupatuanezarri den paisaia politikoaren adierazle da:“1960ko hamarkadara arte zaborra ez zenkasik existitzen.. . Orain hesietan, bideertzetan, zelaietan... plastikozko poltsekpalestinar ren gogo-aldar tea erakustendute”.

Iritzi berekoa da Rifat Qassis analista poli-tikoa: “Intifaden garaian desobedientzia zibil-tzat hartu ziren jokabideak modus vivendi bila-

“Palestinarrek Zisjordania osoaren%61ean ez dute kontrol administratiborik.Nola sortu zaborra era egokiankudeatzeko sistema bat hiri bakoitzak irlaisolatu bat osatzen badu?”

Alice Gray, ekologoa

Zisjordanian 1,3kg. zabor sortzendu biztanlebakoitzak batezbeste egunean.Zabor horren %60organikoa da.

ZABORRA PALESTINAN

katu dira egun. Egitura sozialak galdu ditugueta palestinarrok gure komunitateen aurkaerreboltatzen hasi gara. Halere, Mendebal-dean ez bezala, hori guztia kontrolatzekoaraudirik ez dugu”.

Hortaz, gizartean zabaldu den axolagabe-keriaren irudi al da zaborra? Grayk analisibikoitza du: “Bai eta ez. Batetik, ezeren kon-

trolik ez izatearen sentipenak zaborrarekikoardura gutxietsi du. Bestetik, ordea, Mende-baldean plastikoen eta kontsumo gizartearenetorrerak eragin zuen kutsadura gogoratubeharko genuke”.

Marcosek, berriz, alde teknikoari heltzenjarraitzen dio: “Inork ez gaitu zaborra leiho-tik botatzera derrigortzen. Errealitate nahikoberria da guretzat eta kontzientziazioa faltazaigu”.

Kasuak kasu, zaborrak paisaia zatartzenduela eta zabortegien aldeko apustu garbiaegin dutela adierazi dute Ingurumen ministe-riotik. Begi bistatik kendu etaezkutatu, hori egingo dela dirudi.Birziklatzearen eta berrerabiltzea-ren aldeko apustu ausartagorik ezda oraindik proposatu. n

NBEren UNRAW agentziak duiheslarien guneetan zaborrajasotzeko ardura. Sarri ez da

hala egiten, eta errefuxiatuekkontenedoreetako zakarra

erretzen dute


JOAN ZEN abuztuaren 16an albiste izuga-rri bat zabaldu zuten albistegi guztiek,gupidarik gabeko eguzki ahaltsu batekmantentzen gintuen lozorrotik esnaraziz:Hegoafrikako poliziak bertako 34 mea-tzari hil zituela aipatzen zuen berri izuga-rri hark. Albistearekin batera eskainiziguten bideoan garbi-garbi ikus geneza-keen poliziak, zuriak gehienak, grebanzeuden meatzariak nola hiltzen zituztenbanan-banan ehizean baleude bezala.

Langileek bi aste zeramatzaten plati-noa lurreko erraietatik atera gabe, haize-tan, meategiko inguruko lurraldeetaneserita jornal igoera eskatzen, ez baitzaiejateko ere iristen, bada, tiroz isildu nahiizan zituzten.

Apartheid –bazterketa afrikaner hiz-kuntzan– garaiko legea berrezarriz –hil-ketaren lekuan zegoen edonor hiltzaileazela leporatuz– poliziak 260 meatzariespetxeratu zituen beren lankideenheriotzaren erantzule bezala harturik.

Horrela bat-batean ohartu gara XX.mendeko erreboltarik justuenetako bat ezdela amaitu oraindik. Hala ere, irailarenzortzian ehun bat preso aske utzi zituenkargurik gabe Hegoafrikako Gobernua-ren presidenteak. Orain, Zuma presiden-teak meatzariak espetxeratzeko aginduaeman zuen fiskala auzipetzeko eskaeraegin beharko du, akaso.

Bere 100. urteurrena ospatu duenANCek –Afrikako Kongresu Naziona-lak– apartheida une gogorrenean zegoe-nean nahitaezko jokabide historikoa izanzuen Nelson Mandelaren zuzendaritza-

pean, baina ez du jakin izan bazterketa-ren aurkako helburuak azkenetarainoeramaten, oraingoz behintzat. Azkenhemezortzi urte hauetan aginte ekono-mikoa zurien eskuetan geratu baita.

Gogoratu ANCen baitan alderdi poli-tiko bat baino gehiago batzen direla,joera desberdinetako pentsaerak elkartu-rik.

Nire ustez memento odoltsu haietanNelson Mandelaren lehentasun garran-tsitzuena Hegoafrikako gehiengoentzatbotere politikoa lortzea izan zen, joeradesberdinak, zauri ikaragarriak areagotuez zitezen.

Hala ere, hemezortzi urte hauetanapartheid ekonomiko eta soziala ukitugabe geratu da, errekurtso gehienak, abe-rastasunak, gutxiengoak diren zurienesku ilunpetsu, madarikatu, krudeletangeratu dira.

Winnie Madikizela-Mandelak, NelsonMandelaren emazte ohiak, 2010eko ekai-nean argi esan zuen botere ekonomiko-rik gabe ez zegoela askatasun politikorik.

Madikizelak Soweton –Johannesbur-goko langile auzoa– bizitzen jarraitzen du.Bera izan zen, Nelson Mandela etaANCko beste buruak espetxeratuta edoerbesteratuta zeudela, apartheiden aurka-ko borroka aurrera eraman zuena, asko-tan bere bizitza eta alabena arriskuan ipi-niz. Guztiz txundigarria da, NelsonMandelaren irudia begirune handiarekinerakusten diguten bitartean, emakumeausart, borrokalari honen etxura aldiz,deabrutua ezagutarazi nahi dutela, men-debaldeko komunikabideek behintzat.

Hegoafrikarrek bazterketaren besteerronka bat daukate orain aurrez aurre.Ekonomia neoliberal hau errotik alda-tzea.

Platino meategiaren jabe den BritainiaHandiko Lonmin enpresak sua piztu du,grebalariak erail eta bizirikgeratzen direnei egunerokobizitza duina ukatuta.

Bakoitzari berea ematea dabake guztien oinarri. n

Esku zuriak kanporaHegoafrikatik

DA

NI

BLA

NC

O

Winnie Madikizela-Mandelak, NelsonMandelaren emazte ohiak, 2010ekoekainean argi esan zuen botereekonomikorik gabe ez zegoela askatasunpolitikorik

AmaiaLasaAlegria�

IDA Z L E A

IRITZIAREN LEIHOA

Asisko Urmeneta �

GORA PRO NOBIS - IRITZIAREN LEIHOA

� 192012KO IRAILAREN 23A

20 � 2012KO IRAILAREN 23A

MAITE DUGU paradoxa, nonbait: gero etaokerrago gauden honetan, inoiz bainojende pribilegiatu gehiago omen dago baz-terrotan. Hala adierazten dute hainbateketa hainbatek, apaltasunetik, espanturikgabe, pribilegiatu sentitzen direla egunerolanera joateko aukera dutelako. Lana dute-lako. Soldata dutelako.

Kontu aski ezaguna da perbertsioa hiz-kuntzatik hasten dela maiz, mundua izen-datzeko moldetik; izan ere, orain lana duenpertsona pribilegiatua da, duela gutxi arteez bezala. Ekonomiaren izorramendua tar-teko, pribilegio bilakatu berri da lanera joa-

tea. Bistan denez, lan egiteko pribilegioarenaferatxo hau enplegudunak enplegurik ezdutenen ondoan jartzetik sortua zaigu.

Eta oker gaude: soldatapeko langileakez dira pribilegiatuak; izan autonomo, fun-tzionario edota enplegatu. Duintasun eko-nomikoa ez da pribilegio, eskubide baizik;gu babesten –eta berresten– gaituzten legeidatziek esaten dutenaren arabera behin-tzat. Baina, paradoxa berriz ereate joka, zuzen gabiltza: esku-bideak dituztenak pribilegia-tuak dira. Gero eta gutxiago,alegia. n

OSO INTERESGARRIA Bereziartuak Saizarbitoriari egineta ARGIAn argitaraturiko elkarrizketa. Kezka bakarbatean sentitu naiz idazle donostiarraren guztiz kide.Transkribatuko dut: “Irudipena dut zerbaiten bezpe-ran gaudela eta ez garela enteratzen. Edozer gauzagerta daiteke eta hemen gaude (...). Nire gaztetakogalderetako bat da zer sentitzen ote zuen jendeak1936ko uztailaren 17an, Donostian adibidez. Gerrabezperan tranbia gidaria bere lanera joan al zen nor-mal? Baserritarra azokara normal?Ez al zuten ezer nabari?”

Nik irudipen berdina daukatduela denbora franko. Zerbaitenbezperan gaudelakoa, alegia. Zer-bait larri, esan beharrik ez dago.36koa bizi zuten batzuei egin izandiet nik inoiz Saizarbitoriak egitenduen galdera, eta beren erantzune-tatik atera dudan inpresioa da, halaedo nola, denek espero zutela zer-bait. Aurreikuspenak gertatukozenaren larritasuna kalkulatzeanziren ezberdinak.

Orain, aldiz, gizartea lo dago.Txororen bat edo beste alde baterautzirik, inork ez bide du ezer larririk espero. Edo espe-ro badu, ondo isilik dago. Baina, sinesteko da gainbehe-ra ekonomiko honek ez duela maila bereko ondoriopolitikorik izango? Datuak kezkagarriak dira, eta nahia-go nuke okertuko banintz, guztiz, baina jar gaitezen

okerrenean –niri bururatzen zaidan okerrenean, norkdaki okerragoa ere ezin ote den izan–: Grezia euro-eskualdetik aterako ote den, Greziaren atzetik nortzukjoango diren, eta euro-eskualdea bera desagertuko oteden, duela urtebete alderantzizko utopia ezinezkoa zelazirudien; orain, aldiz, enpresa handi guztiek, analistaguztiek, ekonomialari guztiek aintzat hartzen dutenposibilitatea da. Hau, aurreikuspenik txarrenak etenga-be bete diren urte baten ondoren. Euro-eskualderik

gabe, edo Espainia eurotik kanpo,nork galaraziko die gero eta indarhandiago hartzen ari diren ultraes-kuindarrei nahi dutena egitea?Estrasburgok ez behintzat. Bestetik,gogorarazi behar da zeintzuk direnultraeskuindarren nahiak? Gogoraezazue programa: Autonomia esta-tua desegitea, zerbitzu publikoakpribatizatzea, alderdi politikoak ile-galizatzea, presoei bizi arteko kon-dena ezarri ahal izatea, eta abar.Horiek horrela, jeneral bibotedungaliziar txiki bat guztiaren buruizendatzea hurrengo pausu logikoabaizik ez litzateke izango. Edo

agian ez litzateke beharrezkoa izango, askilitzatekeelako “beltzezko gizona”, murriz-ketarik ezagutzen ez duen maderotegialagun duela.

Katastrofismoa? Hala bedi, zinez. n

IRITZIAREN LEIHOA

Bezpera

Jon AlonsoI T Z U LT Z A I L E A �

Gizartea lo dago.Txororen bat edo bestealde batera utzirik, inorkez bide du ezer larririkespero. Edo espero badu,ondo isilik dago. Bainasinesteko da gainbeheraekonomiko honek ezduela maila berekoondorio politikorikizango?

EduZelaieta�

IR A K A S L E A,I DA Z L E A

JOSU

SAN

TE

STE

BA

N

DA

NI

BLA

NC

O

Pribilegiatuak

IRITZIAREN LEIHOA


ONDO BIDEAN, hurrengo urteanitxi lezakete Garoñako zentralnuklearra, baina arrazoi –interes–ekonomikoengatik hartutako era-bakia litzateke, ez EspainiakoEstatuko zentralik zaharrenakdituen segurtasun arazoengatik.Urte hauetan guztietan Garoñazabalik mantentzearen aldekojarrera izan du Espainiako Segur-tasun Nuklearraren Kontseiluak(CSN). Izan ere, zein sinesgarrita-sun izan dezake erabat politizatuadagoen eta orain arte industriaelektriko nuklearraren mesedetanjokatu duen Kontseiluak?

Abiapuntua bera da esangura-tsua, alderdi politikoek aukeratzenbaitituzte Kontseilua osatzenduten bost kideak: PPk bi (Fer-nando Vicente Castelló eta Anto-nio Colino), PSOEk beste bi(Carmen Martínez eta RosarioVelasco) eta CIUk bat (AntoniGurguí). Nabarmena da CSNrenpolitizazioa: PPko diputatu izanda Castelló, eta alderdi horrenbozeramaile Industria eta Energiagaietan. Velasco eta MartínezPSOEko diputatu izan dira etaGurguí Industria Saileko zuzen-dari orokorra izan zen CIUrekin,Kataluniako Generalitatean.CSNrako bere hautagaitzarenkontra bozkatu zuen Iniciativaper Catalunya Verds alderdiak,“profil oso pronuklearra” izatea-gatik. Industria nuklearrarekinlotura zuzenena Colinok dauka:ingeniari elektriko nuklearra daeta Endesako sail nuklearrekozuzendari eta hondakin nuklea-rrez arduratzen den Enresaenpresako presidente aritu zen,Kontseiluan sartu aurretik.

Garoñaren kasuan, bi erabakinagusi hartu ditu CSNk urteotan.2009an, martxan jarraitzeko bai-

mena luzatzea ebatzi zuen, nahizeta zentralak ez zituen bete aurre-tik eskatutako baldintzak (kable-sare elektrikoa ordezkatzea etalarrialdietako aireztatze sistemakonpontzea). Zentralak martxanjarraitzeko ez ziren oztopo izanerreaktorearen ontziak korrosioa-ren ondorioz dituen pitzadurak.Aurten ere, 2019ra arteko luzape-na gomendatu zuen, EuroparBatasunak eskatutako “estres pro-bak” egin aurretik.

Estatuko beste zentralenkasuan, Vandellós II zentralekoagintariek hodi bateko korrosioaezkutuan mantendu zuten, bainaeuren jokaera kritikatzen zuentxostena manipulatu zuen CSNk(2001). Zentral horretako ontzia-ren korrosio maila altua zela jakinarren, martxan jarraitzeko oniri-tzia eman zuen CSNk (2004),“arrisku maila handiagoarekin”,gerora onartu zuenez. Ihes erra-diaktibo bat bost hilabetez ezku-tuan gordetzeagatik (2007), inpu-tatuta daude Ascó I zentralekohiru zuzendari eta CSNko ikuska-ri bat –zentral bakoitzean CSNkobi ikuskari daude–. Gehiago diraaurrekariak, eta guztiek ere age-rian uzten dute enpresa elektrikonuklearrekin eta karguan jarridituzten alderdi politikoekinduten lotura hautsi arte –alegia,beste irizpide batzuen araberaaukeratuak izan arte–, nekez izan-go direla CSNko kideak benetanautonomo eta independentedagokien lana egiteko: zentralnuklearren –herritarren– segurta-suna bermatzea. Osterantzean,bestelako interesenmenpe dagoen era-kundea izaten segitu-ko du, itxurak gorde-tzeko erabilia. n

Euskal Herriko esnearentzat(a ze legea hauena)euskara hutsez jartzea nonbaitbillauetan billauena.Ez da bakarrik esne txar horiKaiku ta enaparauenazigorgarria izatea dani asaldatzen nauena.

Berdin zait zein den ontziratokiSoria edota Martebaina jokaldi honek boomerangefekturen bat lekarkeeuskaldun askok Kaikuren gaiakez ditu izan apartesaltzeagatik zer saltzeko prestdauden ikusi den arte.

Monopolio usaina dakaratzetik berez berriakbaina ez dute ongi asmatunola mugitu gerriak.Horrexegatik beharko ditubiharko Euskal Herriakekoizpen mota berriak etakontsumo mota berriak. n

BERTSO BERRIAK

Doinua: Andre txarraren bentajak.

Bermerik gabekokontseilu nuklearra

DA

NI

BLA

NC

O

Mikel Garcia Idiakez� AR G I A .C O M-E KO E R R E DA KTO R E A Esne txarraren

bentajak

AitorSarriegi

�

ERDIKO KAIERA

MARÇAL FORÉS

Egin dituzun film laburretan (Yeah, yeah, yeaheta Friends forever) eta Animals pelikulanhainbat elementuz osatutako unibertso pertso-nala osatu duzu. Adibidez, denetan bizitzarenetapa berari heltzen diozu: nerabezaroa.Proiektu berri batean pentsatzen jartzen nai-zenean modu batera edo bestera ateratzen dabeti. Heldu izateko trantsizioari aurre eginbeharraren krisiarekin dago lotuta, gauzaknorberaren baitatik eta gozamen hutsetik bizidituen haurra izateari uztearekin. Heltzeakesan nahi du gauzak gehiago erlatibizatzea,tonu grisak ikusten hastea, bestelako emozio-ak bizitzea. Erakargarria zait une hori, nonemozioak oraindik oso intentsuak diren,baina horiek kontrolatzen saiatzera behartuta

zauden, adin bat duzulako jada. Gaztetxozarenean batzuetan gauzak oso bortizki bizidituzu eta denok pasatzen dugun etapa kriti-koa da: krisi hori irudikatzeko aukera interes-garria iruditzen zait.

Etapa ilun eta tragiko gisa irudikatu ohi duzunerabezaroa.Niretzat oso etapa tragikoa da. Nire kasuanez zen ezer gertatu markatuta geratzekomodukorik, baina galera dago, haurra zare-nean daukazun eta sentitzen duzun purutasu-na galtzen duzu. Deserrotze gisa irudikatzendut. Munduaren ikuspegi garbiagoa ematendizulako heldutasunak hobeto sentiaraztenzaituela erakusten du hainbatek bere lanetan,

Talentu gazteak deskubritzea helburu duen Zuzendari Berriak sailean, Animals filmarekinhartuko du parte Donostiako Zinemaldian Marçal Forések (Bartzelona, 1981). KataluniakoZinema eta Ikus-entzunezko Eskolatik atera da bera, hain justu talentu berriak sustatzeko

xedez lan egiten duen eskola eredugarritik.

«Eremu estuan mugitu naiz,absurdoa izateko arriskupean»

| MIKEL GARCIA IDIAKEZ |

Argazkiak: Oskar Orengo

“Niretzat osoetapa tragikoa danerabezaroa,deserrotze gisairudikatzen dut”.

baina nik kontrakoa ikusten dut, bat-bateanmundua eguzkitako betaurrekoekin ikusikobagenu bezala.

Bigarren mailako pertsonaia oso potenteakeraikitzen dituzu.Pelikulako protagonistak oso basatiak egitendituzunean, azkenean karikatura izaten buka-tzen dute eta ez dira sinesgarriak, kosta egitenzaizu haiekin enpatizatzea. Konturatu naizastakeria bat edo mundiala iruditzen zaizunzerbait irudikatu nahi duzunean –baina pro-tagonistak egiten badu absurdoa litzatekee-na–, bigarren mailan jar dezakezula eta goza-tu. Bonba bat izan daiteke, zartakoa ikusleari,edo barre algararako motibo.

Etxeko zigilua duzu kutsu surrealista. Fantasiaeta errealitatea nahasten dituzu, baita Animal-sen ere. Zer iradokitzen dizu surrealismoak?Oso dibertigarria iruditzen zait,ideia-asoziazioak beti erakarrinau, pinturan adibidez. Saihestuezin dudan zerbait da, pelikulanelementu fantastiko bat sartzendudan arte ez dut benetan goza-tzen. Gustuko dudana ez daeremu fantastikoa genero gisajorratzea, baizik eta errealitateaeta fantasia banatzen dituenmarra ezabatzen saiatzea. Imajinaziorik gabeez naiz gauza funtzionatzeko, seguruenik,dibertigarriagoa delako istorioak modu horre-tan kontatzea, edo estutasunean jartzen zaituz-ten egoerak planteatzea. Nire pelikuletan, zatifantastikoa beti dago lotuta desirari eta nahiei,pertsonaiek gertatzea nahi duten horri; itxaro-pen horren pertsonifikazioa da fantasia, azkenfinean. Errealitateak ez diezaiola imajinazioariatea itxi. Gainera, nerabezaro garaiarekin bategiten du nolabait, fantasiaren eta errealitatea-ren arteko mundu horrek.

Musika funtsezko elementua da zure pelikule-tan. Aukeratzen dituzun taldeak kontuan hartu-ta, proposamen alternatiboak sartzeko aprobe-txatzen duzu?Talde batean aritu nintzen, lagun musikariak

ditut eta gustuko dudana aukeratzen dut, biziditudan gauzez hitz egitea gustatzen zaidalakonire lanetan, nire munduaz, soinu-bandatikhasita. Eta bai, proposamen alternatiboak sar-tzen saiatzen naiz, main streama jartzeko badagodagoeneko Los 40 principales. Ederra da pelikulabatean zure gustuko musika sartu ahal izatea,zerbait desberdina erakutsi ahal izatea. Betiidazten dut musikarekin eta eszena batzuk kan-tuetatik sortzen zaizkit, abesti bat entzunezjoan naiteke eszena jakinetako emozioak irudi-katzen eta definitzen. Ez al zaizu gertatzenbatzuetan pila bat konektatzen duela kantubatek momentu horretan sentitzen duzunemozioarekin? Pelikulek hori lortzen duteneanizugarria da, katarsi modukoa. Wes Anderso-nek The Who taldearekin egiten duen gisan.

Horrekin guztiarekin (gaiak, kutsu surrealista,musika, estetika, kontatzeko modua…) oso

giro berezia sortzen duzu, pertso-nala. Nola lortzen da pelikulabatek giroa izatea?Nik ere ez dakit, baina egia da languztien muntaketa fasean jabetunaizela oso eremu estuan mugitunaizela, segituan zatarra, absur-doa izateko arriskupean, dramati-koegia batzuetan. Ez dakit zerklortzen duen azkenean dena ore-

kan mantentzea, baina erraz okertu daitekeenbidea da eta proiektu guztietan arrastoan sar-tuta mantendu behar izan dut, baita Animalsenere. Mundu fantasiosoan sartzearekin zu zeueror zaitezke tranpan, gehiegi kontatzeagatikedo alderantziz, galdera gehiegi uzteagatikairean, erantzun bakar bat eman gabe. Askomiresten ditut David Lynch edo Antonionibezalakoak, gai dira zinema intuitiboa egiteko,baina barruan daramazu, edo asko landubehar duzu benetan kontrolatzeko.

Produktorak honela aurkeztu du Animals: Don-nie Darko pelikularen eta Gus Van Sant zuzen-dariaren pelikula intimoenen arteko nahasketada. Ez da makala!Nik ere pentsatu nuen, ez al da gehitxo? Kali-tatea baino –lehenengo luzea dudalako eta

“Gustuko dudana ez da eremufantastikoa genero gisa

lantzea, baizik eta errealitateaeta fantasia banatzen dituen

marra ezabatzea”

Pelikulakofotogrametan,Pol protagonista(Oriol Pla) etaharen hartza.Eskuinean,Martin Freemanaktorearekin.


hasiberriaren akatsez beteta dagoelako duda-rik gabe–, elementuak dira Donnie Darkorekinkonparagarri egiten dutenak: biek dute pertso-naia fantastikoa, misteriotsua. Gainera, gutxidira genero fantastikoan murgiltzen diren peli-kula espainiarrak, ez bada terrorea edo zientziafikzio gordina egiteko. Eta GusVan Santen espiritutik ere baduzerbait, errespetatu eta bat egitendut errealismo sentimental horre-kin, naturalki ateratzen zait. GusVan Santek kariño handiarekinegiten ditu filmak eta erabat asper-tu zaitezke haren lanekin, edo bizi-ki gozatu ditzakezu.

Ingelesa eta katalana tartekatu dituzu pelikulan.Mugak gainditzea gustatzen zaidalako. Pelu-xezko hartzak adibidez ingelesez hitz egitendio protagonistari eta protagonistak harikatalanez, mugak hausten dituzte arduratugabe, eta hori atsegin dut.

Zabaltegiko Zuzendari Berriak sailean lehiatu-ko zara. Zer du eskaintzeko zuzendari berribatek? Zer hartu beharko luke kontuan epaima-haiak?Zaila da… Interesgarriena baloratu beharkolukete, artistikoki eta eduki aldetik. Atzean

defendatzea merezi duen zerbaitduela ikusten duzun hori. Pentsa-tu ohi da zuzendari berria izatea-gatik lanik ausart eta alternatiboe-nak aurkeztuko dituztela, baina ezdu zertan. Iaz Isaki LacuestarenLos pasos dobles lanak irabazi zuenSail Ofiziala eta ondo iruditzenzait hain autore ausarta saritzea.

Freskotasuna eta ausardia behar du zinemak?Zirikatzea?Talentua behar da, filma zirika-tzailea izan daitekeelako eta aldiberean mespretxagarria eta zata-rra. n

��

��

��

ESCAC Kataluniako Zinema etaIkus-entzunezko Eskolatik jaiozen Escandalo Films, eta bienarteko Opera Prima proiektuariesker, aurrera atera dituzte ikasleohien lanak, tartean Elena Trapé-ren Blog, Mar Collen Tres dies ambla familia, Kike Maílloren Eva, etaAnimals bera. Diru-laguntza kon-tuengatik Escandalo produktoraindependente bilakatuko denarren, ESCACek prest du ordez-koa ekoizpen akademikoari irteeraemateko: Escac Films produktora.

Zein da ESCACen filosofia?Lehen egunetik argi utzi ziguten fil-

mak egitera joaten ginela hara. Ezdut ezagutzen beste eskolarik nonlehenengo urtetik 16 mm-ko kame-rarekin errodatzen duten ikasleek.Praktika jartzen dute denaren gai-netik eta asko errodatzen da, askolantzen da harremana eskolakidee-kin, taldean aritzen gara… Gauzapila bat eginda ateratzen zaraESCACetik, lan asko egin duzuna-ren eta asko ikasi duzunaren sen-tsazioarekin. Zorrotzak dira gaine-ra, errodatu eta muntatuta ez dabukatzen ariketa, beldurrezko filmaegin nahi baduzu, beldurra emanarte ez da bukatutzat ematen, etaakatsetatik asko ikasten da horrela.

Egile berrientzat bultzada garrantzi-tsua al da Opera Prima proiektua?Dudarik gabe. Beste zein produkto-rek izango luke konfiantza bi laburbaino egin ez dituen 25 urteko gaz-teagan? Helburua da pelikula inte-resgarriak egin ditzakeen talentugazte asko dagoela frogatzea.

Zinema katalana suspertzeko erebalioko zuen.Areago, jauzia izan da, Escandalokhaizearen kontra egin du, zinemaaurrera ateratzeko alternatibak dau-dela frogatu du eta aukera hemenbertan dagoela, film onak egitekoez dagoela kanpora joan beharrik.

ESCAC, zuzendari berriei aukera emateko formula

“Protagonistak oso basatiakegiten dituzunean, karikatura

izaten bukatzen dute eta ezdira sinesgarriak”


MARÇAL FORÉS - ERDIKO KAIERA


ERDIKO KAIERA

ZINEMIRA SAILA

“EUSKAL ZINEMAK garrantzia handiagoaizango du orain Zinemaldiaren barnean,beste edozein zinematografiak adinakoa”esan zuen Mikel Olaziregik, artean festibale-ko zuzendari, 2009an Zinemira saila aurkez-teko prentsaurrekoan. Aurrerapausoa zen.Beste bat. Aurreko edizioan, 2008an, EuskalHerrian egindako filmek egun bakarreanzapaldu zuten alfonbra gorria eta hura izanzen bertako produkzioak Zinemaldiko pro-grama ofizialean tokia izan zuen lehengoaldia, hamar urtez Euskal Zinemaren Egunparaleloa antolatu ondoren. Nola ez ikusibegi onez, beraz, sail propioa edukitzea.

Hiru edizio eta lau urte pasa dira iragarpenhartatik eta 2012ko Zinemirak aurrekoekbaino burrunba mediatiko handiagoa izan duinguruan, hasi aurretik ere. Ez euskal filmekberez hedabideen arreta piztu dutelako, bosteuskal presori buruzko Barrura begiratzekoleihoak dokumentala sailetik kanpo geratudelako baizik.

Atzeragotik dator kontua: ekainarenamaieran Espainiako Barne MinisterioakBildu legez kanporatzeko mehatxua eginzuen, alderdi horrek gobernatzen duenDonostiako Udalak filma diruz lagundu zue-lako. Zinemaldia hasi aurretik proiektatu dabost zuzendarik egindako dokumentala Vic-toria Eugenia antzokiko bi pase pribatutaneta horiek eragozteko ahaleginean ere arituda Espainiako Gobernuak EAEn duenordezkaritza, Carlos Urquijo artillero. Lerro-ok idazten ari garen unean Espainiako Auzi-tegi Nazionalak filmaren kopia eskatu duelajakinarazi du Zinez ekoiztetxeak.

Gauzak horrela, Jose Luis Rebordinosekaurtengo Zinemira aurkeztean Barrura begira-tzeko leihoak ez egoteari buruz emandakoazalpenek –“Zinemaldiak 1.800 pelikula ikus-

ten ditu, asko dira hautatzen ez direnak etaargi utzi nahi dut festibalak ez duela inolakopresiorik jasan”– ez dute sinesgarritasun han-dirik; areago, kontuan izanda kazetari bakarbatek ere ez ziola hutsune horren zergatiazgalderarik egin. Presioak ez dira zertan zuze-nak izan, filmaren kontra sortu den giromediatikoa nahikoa da. Eta gainera, excusationon petita…

Estreinaldi bakarra euskarazPasako da kapitulu polemiko hori –zentzuga-bekeria gehiago gertatu gabe, espero–, bainabalio beharko luke Zinemiraren orain artekoibilbidea balantzan jartzeko, baita euskarazkozinemari dagokionez bete duen paperaz pen-tsatzeko ere. Film zehatz bat edo batzuk fal-tatzeaz gain –Jon Maiaren Gazta zati bat ereez da sartu–, aurten euskal zinemari eskaini-tako saila inoiz baino erdaldunagoa izangobaita. Joxeanjel Arbelaitzen Leku hutsak, hitzbeteak da estreinaldien atalean proiektatukoden euskarazko lan bakarra.

Inongo zinema jaialdik ez du aukeraketairizpide linguistikoa bakarrik erabiliz egiten;balio artistikoak izan beharko luke kriterioprintzipala. Baina kasu honetan ez da halaizan: Barrura begiratzeko leihoak baino askozgauza eskasagoak –gauza nahita aukeratutakohitza da– ikusiak ditugu sail honetan eta bes-teetan. Eta gainera, inor gutxiri irudituko zaiozentzuzkoa euskal zinemari sail bat eskain-tzea, ondoren euskarazko ekoizpenak bazter-tzeko.

Beharbada, problema jaiotzatik izan duZinemirak. Goazen berriro artikuluarenhasierako prentsaurrekora, Mikel Olaziregi-ren ondoan eseri zen Blanca Urgellen adie-razpenak gogoratzeko. “Euskal” hitza “adie-rarik zabalenean” ulertu behar dela esan zuen

Euskara gutxi entzungo da; irakurri, gehixeago

Laugarren edizioan polemika ezagutu du Donostiako Zinemaldiko Zinemira sailak: bost euskal presori buruzko Barrura begiratzeko leihoak dokumentala Euskal Herriko

ekoizpenari eskainitako sailetik kanpo utzi dute eta zeresana eragin du. Txintik atera gabepasa da aldiz, ondoko hau: estreinaldien atalean film bakarra izango dela euskaraz.

| GORKA BEREZIARTUA |


Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailburuak. Ale-gia, irizpide geografikoa lehenetsiko zutelaeta ez hizkuntza. Ez zen euskarazko lanengutxieneko kuotarik jarri eta horrek aurten-goa bezalako desorekak eragin ditzake.

24 filmen azpidatziak InternetenGabezia ez da Zinemiran bakarrik ikusten;euskaraz sortutako film gehiago egoteak ezdu guztia konponduko; nazioarteko zinemaere bere hizkuntzan nahi du ikusle euskaldu-nak, baina gainontzeko sailetatik pasatzendiren atzerriko pelikulen azpidatzi gehienakgaztelaniaz eta ingelesez bakarrik aurkitu izanditu urte askoan. Alde horretatik Zinemaldiaari da, astiro bada ere, pausoak ematen. Aur-ten 24 pelikulak edukiko dituzte euskarazkotestuak pantailaren oinean.

Ekimen garrantzitsua da, azpidatzi horiek ezbaitira Zinemaldian bakarrik ikusteko. EuskoJaurlaritzak iaz martxan jarri zuen Filmazpitwebgunearen bidez (www.filmazpit.eu),Donostiako hiru jaialdietan (Zinemaldia, Giza

Eskubideen Zinemaldiko eta BeldurrezkoZinema Astea) erabilitako azpidatziak Interne-tetik deskargatzeko aukera dago, baita Anima-basauri, Zinebi eta Mendi Zinema jaialdietako-ak ere. P2P bidez filmak eta telesailakdeskargatu dituen edonork ezagutzen duenSRT formatuan eskaini dituzte, erabiltzeko etapartekatzeko erraz.

Interneti esker geroz eta ikusle gehiagorenaukera da pelikulak jatorrizko bertsioan azpi-datziekin ikustea. Askotan ordea, ez da eus-karazko azpititulurik egoten eta hiztun komu-nitatea bakarrik arduratu da horiek sortzeazeta banatzeaz –gaur egun, Luistxo Fernande-zek bere kabuz sortutako Azpitituluak.comatariak biltzen ditu euskarazko azpititulugehienak–.

Ikus-entzuleen joera hori egonkortzen doanheinean –jadanik egonkortu sama-rra ez badago–, norbanakoen aha-leginaz gain, erakunde publikoekere izango dute esateko, bainabatez ere, egiteko zerbait. n

Zinemira sailarenaurtengo edizioaabuztuarenamaieran aurkeztuzuten.

ERDIKO KAIERA - LIBURUAK

2012KO IRAILAREN 23A�28

MARTIN UGALDEREN idazle kasua da bitxia. Begiratzen dituzumanualak, eta exilioko idazletzat hartzen dute askok. Hainestrainioa ez dena, bidenabar: exilioan idatzi zuen bere euska-razko literaturaren zati inportante bat, batez ere antzerkia etaipuina; besteak beste, euskarazko lehen ipuin bilduma moder-no gisa hartu izan den Iltzalleak. Baina 1990ean, aspaldi EuskalHerrian, argitaratu zuen Ugaldek exilioarekin zuzen lotutadagoen eleberri bat, exilioaren ifrentzu den itzulera gaitzathartzen duena. Eta, ifrentzu guztien antzera, exilioaren itzal-pean geratzen denez itzulera, bakan izateagatik merezi duarreta Ugalderen Itzulera baten historia eleberriak.

Venezuelatik Euskal Herrira datorren neskatxa narratzai-le, bitartean eta bertan gertatzen zaizkionak kontatzen dizki-gu, bizipide pertsonal baina era berean unibertsal izan daite-keen batean: nahiak eta ezinak, ametsak eta egunerokogordinak, kontatu dizkiotenak eta benetan direnak, geroegiatan aurkitzen dituenak. Gurasoen aberria ez da erdia, ezberea, ez jada gurasoena; itzulerak ez dakar erabateko pozta-suna, ez etxekoen batasuna, ez bada utzitakoaren nostalgiagazia. Itzulerako barkua hartzen denean ez baita bukatzenexilioa. Inoiz bukatuko balitz, gaitzerdi. Eta gero daude guta-rrak, ez denak uste bezain aingeruak. Ai, gutarrak: “Ikustenda jende txarra dela; geure jendea bada ere”.

Eta eleberriak ematen duen aberriaren kontzepzioak egi-ten du kirrinka gehien. Narratzailearen aitaren aberria daarrazista: “Venezuelan normala zen ahaidekoren bat beltzaizatea, baina ez hemen; aitatxori askotan entzun nion argudiohau Euskal Herria goraipatzerakoan”. Eta aita bera damatxista: “Zer pena zu geure familiako gizonezko nagusia ezizatea!”, diotso alaba narratzaileari. Aipatu gabe familia tradi-zionalaren baloreek estutzen dutela hemen bizitza. Luzegabe aitak, heriotza, nahi luke “geure lurrean gertatzea, semeedo alabaren bat ezkonduta ikusi eta bilobaren bat ezagutueta gero”. Amen.

Herrenak aipatzen hasita, esan, estilistikoki hautu arrarobatzuk daudela: kontakizuna dago, adibidez, harridura esal-diz josia –ondo legoke guztira zenbat dauden zenbatzea–.Baina horiek kontuan hartuta ere, bakan izateagatik da ira-kurgarri Itzulera baten historia; hartzen diolako, fikziotik, eus-kal exilioaren itzulerari pultsua. Eta ondorio gisa uzten digu-lako sententzia bat: “Hasita nintzen pentsatzen, egiatan,neuk ez nituela inoiz aitatxok bere lurrean ikusizituen mirariak ikusiko”. Izan ere mirariak, gauzajakina da non ematen diren. n

Aritz Galarraga

Itzulera baten historia. Martin Ugalde.

Elkar, 1990.

Helduen literatura | NOBELA

Itzulerari pultsua

AZALEAN uztaileko data daraman arren, helduberria da plazara Behinola Haur- eta Gazte-Literatura Aldizkaria, eta euskal ilustrazioazdihardu nagusiki. Hala, argitalpen honetanesku hartu izan duten ilustratzaile guztien iri-tziak kontuan hartuta, egoera orokorrarenmapa osatu du Imanol Mercerok Hitz eta Pitzatalean. Aitziber Alonso, Eider Eibar, DaniMaiz (zenbaki honen azalaren egilea), ElenaOdriozola, Iñaki Martiarena edota Jon Zaba-leta aurkituko ditugu, besteak beste. Hizpidesailean, orain arteko ibilbidearen errepasosakona egin du Dani Maizek, 1900 urtetik hasieta gaurdainokoa. Sail berean, MariasunLanda idazlearen eta Asun Balzola ilustratzai-learen arteko konplizitatea eta lan egitekomodua aztertu ditu Jone Arroitajauregik,Munia eta Iholdiren benetako historia artikuluan.

Mikel Ayerbek, bestalde, album mutuakedo hitzik gabeko album ilustratuak izan dituhizpide Hitzatzean sailean,eta Patxi ZubizarretakMarguerite YourcenarenWang-Fo nola izan zen salba-tua ipuina moldatu duHitzontzi sailerako. n

GOSEAK dagoen haur jaioberriaren nigarra dugai nagusia liburu eder honek, eta bularraemateak duen magia.

Collage teknikaz ilustratua, irudiek ukitze-ko gogoa ematen dute, paper pusken zimu-rrak lisatzekoa, ondo kolatu gabe diruditenertzak sakatzekoa. n

Euskal ilustrazioarenpanorama aztertu duBehinola aldizkariak

Bularra ematearen magia

[Izenbururik gabea]

Behinola Haur eta Gazte Literatur Aldizkaria.25. zenbakia. 2012ko uztaila. Galtzagorri elkartea.

Magia!Txaro Pita, Madalena Matoso.

Itzultzailea: Arkaitz Goikoetxea. Kartoizko azala. OQO - Txalaparta. 2012.

"Izan beharko nukenetik ihesi noageroa eraikitzeko baitaukat orain-dik". Taldea berrinterpretatzeko bel-durrik ez? Zer esana badugu hitzetan eta musi-kalki ere. Askotan esan digute zermusika egin behar dugun arrakastaizateko, edo zer esan gure hitzetan,eta guk horri ihes egiten diogu. Jen-deari ere horixe egiteko aholkatzendiogu gure musikaren bidez.

Taldea dezente pausatuagoa etapoperoagoa da orain, helduagoa,esango nuke. Disko hau lasaiagoa da. Bost tal-dekide izatera pasa gara, teklatuagehitu dugu, eta agian horrek ereestilo desberdinagoak ekarri ditu.Teklatuak aukera asko ematen du.Hurrengo diskoa gogorragoaegingo dugu, honen baretasunakonpentsatzeko.

Igaro dira pop-ak gazteekin konexioeskasa zuten garaiak? Balio du Eus-kal Herrian konektatzeko?Ez da erraza oraindik EuskalHerrian pop musika egitea, ezdago ondo ikusia askotan. Badiru-di musika guztiak gogorra eta alda-rrikatzailea izan behar duela, bes-tela ez du baliorik askorentzat.

Euskal Herriko musika jaialdieta-ko karteletan ikusten da.

"Aurrean, gaurko egiak labainkor,arrain biluziak, biharko bela hutse-tan loturik atzoko esperantzak"."Are zuriz egindako denbora, urazpian ihes...". Hitz ederrak ItziarItuñorenak. Itziarrek asko lagundu zigun hasie-ran eta inoz grabatu ez ditugunabesti askoren letrak ere egin diz-kigu, tartean Odisea. Horregatikgrabatu dugu, berari eskerrak ema-teko nolabait. Harkaitz Canok bi

letra egitea ere izugarrizkoa izanda, baita Beñat Gaztelumendikedo Rafa Cabezak egitea ere.

Kantuak borobiltzeko ahalegin han-dia egin duzue, instrumentazio etamoldaketa asko. Pozik? Oso pozik, disko berritzailea etaautentikoa lortzen saiatu gara. Ins-trumentu denak benetakoak dira,hammonda, isats-pia-noa, haizeak, sokak,perkusioak... eta emai-tzan antzematen delauste dugu. n

Iglu batbasamortuanLauroba.

Oihuka. Iraupena: 54’27’’. 12 euro.

Gaztetasun pausatuagoaLauroba Donostiako talde gitarrero etabizia da. Etiketatzekotan, gazteekin–beraien modukoekin– konexio bere-zia duen taldea dela esango nuke. Hala-ko oroitzapena neukan behintzat.Orain, baina, taldea disko berri honetanhelduta aurkitu dut. Halakoa da izenbu-rua ere, harremanei eusteko ditugundesberdintasun eta zailtasunei egitendie-eta aipamena. Fredi Pelaezen estu-dioan grabatu dute eta horrek kantueihammonda gehitzeko aukera eman die;

bost taldekidek osatzen dute Laurobaorain, teklatua batu baitzaie. Disko pau-satuagoa egin dute, melodiei arreta han-diagoa ematen diote eta emaitza askozpop-rockeroagoa da, gitarren presen-tziari eutsita, jakina. Tartean, gainera,elektronika, power-popa, new-wavea,soka instrumentuak eta hard-rockalandu dituzte; eta opari moduan, UKBill taldea zena omendu dute. n

www.lauroba.org

LAUROBA

«Askotan esan digute zer egin eta zer esan arrakasta lortzeko, eta guk ihes egiten diogu horri»

| IKER BARANDIARAN | DISKOAK - ERDIKO KAIERA



| JON TORNER |ERDIKO KAIERA - EZPALAK

'Euskal KulturgintzarenTransmisioa' tituluak ezagutza

sortu eta hedatzea du xedeMONDRAGON UNIBERTSITATEKOHumanitate eta Hezkuntza Zien-tzien fakultateak (HUHEZI) lauga-rrenez antolatu du Euskal Kultur-gintzaren Transmisioa (EKT) aditutitulua. Klaseak 2012ko urriaren10ean hasi eta 2013ko ekainaren5ean amaituko dira. Izena ematekoepea hilaren 30ean bukatuko da.

Kultur eragile ugarik partehartuko duteAurreko edizioetan bezala, aditu–eta aritu– ugarik emango dituztekultur sorkuntzari buruzko kla-seak. Haien artean dira Paulo Iztue-ta, Mari Karmen Garmendia, Josu-ne Ariztondo, Josean Muñoz,Laura Mintegi, Josu Zabala, EñautElorrieta, Ramon Agirre, UxueAlberdi, Bernardo Atxaga, RamonSaizarbitoria (argazkian), OihanePerea, Amets Arzallus, Petra Elsereta Idurre Alonso.

“Gure kulturgintza biziberritze-ko kezkari erantzunez, hainbat hel-bururi erantzun nahi die egitasmo-ak”, dio HUHEZIk: “Euskalkulturgintzari buruzko ezagutzabarreiatua korpus baten biltzea, etabilketa hau formazio dialogikobaten bidez transmititzea; gure kul-turgintzak dituen ortzimugen etadesafioen aurrean formazio multi-fokal eta praktikoa egitea; eta kultur-

gintzaren transmisioan izandakoestrategia eta esperientzia partzialakbeste alorretakoen eskura jartzea”.

Matrikula egiteko bi modu:1. Eskoriatzara joan, HUHEZIfakultatera. 2. Matrikula orria bete, postangutuna zertifikatu eta HUHEZIraigorri (Dorleta auzoa z/g, 20540).

Zenbatekoa: 2.250 euro (hiru zatitan ordaintzekoa) Telefonoa: 943 714 157E-posta: [email protected]: www.mondragon.edu/ eu/ekt. n

Cheever, euskarazestreinakozJOHN CHEEVER (Massachusetts,1912-New York, 1982) idazle ipa-rramerikarraren Igerilaria izenekoipuina euskaratu du Jasone Larri-nagak. Armiarma.com webgu-nean osorik irakurri daiteke.Estreinako aldia da Cheeverrenkontakizun bat euskarara ekarridela. Igerilaria Cheeverren ipuinonenetako bat dela esan ohi da,1964an The New Yorker-en argita-ratua. Hasiera batean nobela izate-ko asmoa zuen, 150 orrialde beteohar idatzita zeuzkan, baina narra-zio moldea eman zion azkenean.Hartan oinarrituta, Frank Perrykfilm bat egin zuen 1968an (Theswimmer), Burt Lancaster eta JaniceRule protagonista zituela. Igerilariaipuina entzun ere egin daitekeXerezaderen Artxiboa. Entzuteko lite-ratura blogean (www.blogak.com/xalp), Bilbo Hiria irratian graba-tua. Aurten 100 urte dira JohnCheever jaio zela eta 30 hil zela. n

LAT

ER

CE

RA

DA

NI

BLA

NC

O

FRATO, Francesco Tonucci pen-tsalari eta pedagogo italiarrarenalter egoa, 1968an jaio zen. Orduanargitaratu zuen irakaskuntza sis-temari buruzko bere lehendabizi-ko bineta satirikoa. Errealitateariume baten begietatik egiten dioso marrazkilariak, haiei ematendie ahotsa eta haien izenean sala-tzen ditu guk, helduok, egitenditugun hankasar tzeak. Eskuartean dugun liburua, Fratok 40urtean egindako binetak biltzendituena (jatorrizkoak Con gli occhidel bambino izenburupean publika-tu zituen), gurasoei eta irakasle-hezitzai leei zuzendurik dagobereziki. Bietako bat ere ez naizni, baina onartzen dut pedagogoitaliarrak bere bineten bidez ema-ten dituen kolpeetako batzukbete-betean harrapatu nautela,lehengusina txikienei edo lagunenseme-alabei emandako lezio sasipedagogikoak gogoan.

Marrazkiak hainbat ataletansailkaturik daude. Umearen jaiotza,haren lehenengo egunak, eskola,sexua, jolasak, familia ereduak, ira-kasle eta gurasoen rola... eta besteeskala batean koka ditzakegun Umehiritarra eta Bake pentsamenduak ata-lak, hiriek umeak nola irenstendituzten erakusten duena batetik,eta bakeaz –eta gudaz– hausnar-tzen duena bestetik.

“Zure arrakastarik handienaizan da satira areriotzat duenmundu konplexu horretan sartzea:

eskolan, alegia”, idatzi dio Tonuc-cik Fratori liburuaren hitzaurrean.“Armada, erlijioa edo eskola beza-lako instituzio handi orok ez dugustuko satiraren presentziagarratz eta sarri mingarria. Zuk,ordea, mundu horretan sartzealortu duzu, ahotsik eta erabakiahalmenik izan ohi ez dutenumeak defendatzeko, eta hezkun-tzaren hankasartzeak salatzeko, ezsoilik irakasle tradizionalen erro-

reak, baita aurrerakoienenak ere(...) Irakasleek zure komiki-tirakerabili dituzte klaseetan. Zatiketaketa emozioak eragin dituzte.Batzuk hasarretu egin dira; bestebatzukhunkitu egin dira; gehienek,aldiz, hausnartu egin dute, etaeuren buruak marrazkietan islatu-rik ikusi dituzte”.

Fratoren zuri-beltzezkomarrazkiak haur batek egitekomodukoak dira (zentzurik one-nean). Mezuak du indarra, umeenzein helduen keinu eta begiratubatzuk benetan adierazkorrakdiren arren. Trazu azkar batzue-kin (irudiak amaitu gabe daudeladirudi), egilea gai daunibertso oso batkondentsatzeko. n

Jon Torner

Umeak hezitzaile

40 años con ojos de niño. Frato

(Francesco Tonucci)

Graó argitaletxea.Lehen edizioa: 2007

232 orrialde, zuri beltzean.Neurria: 20 x 20 zentimetro.

ABARRAK - ERDIKO KAIERA


Helduon inkoherentzia salatzea du xede Fratok. Umea, tipula bihurtuta, badoajolasera; eta aita isiltasun eske, orroeka.

Babeslea: iametza Interaktiboa

| JOXERRA AIZPURUA | ERDIKO KAIERA - ZIENTZIA ETA TEKNOLOGIA


HARVARD UNIBERTSITATEKO(AEB) Zhigang Suo ikerlariakzuzendutako lan taldeak ikusmenahobetzeko erabiltzen diren lenti-llen familiako materiala sortu du,baina desberdintasun handi bate-kin: material berria jatorrizkotamaina baino hogei aldiz luzeagobilakatu arte deforma daiteke.

Materiala hidrogela da, hau da,lentillen osagai bera, baina askozere elastikotasun eta erresistentziahandiagoak ditu: 9.000 joulekoenergia jasan dezake metro koadroko. Orain arteko hidrogel indartsuenek700 joule baino ez dute jasaten. Propietate berriak erakusteko ikerlariekbideo bat grabatu dute. Bertan ikus daiteke 64 gramoko altzairuzko bolabat 1,86 metroko altueratik lentillaren gainean erortzen. Lenti-llak, tranpolin baten eran, beherantz deformatu ondorengorantz igortzen du bola.

Material berriak, lentillak ez ezik, kartilago erresistenteaklortzeko aukera emango du. n

Kafeina Parkinsongaitzaren aurka?McGill Unibertsitateko (Kana-da) ikerlari talde batek, Parkin-son gaitza duten 61 pertsonare-kin saiakuntza egin ondoren,ikusi du egunero kafeina dosijakin batzuk hartu zituztenekaskoz ere portaera hobea zutelagaixotasunaren aurrean besteekbaino.

ttiki.com/42239(Gaztelaniaz)

Txanpon batentamainakopropultsatzailea MIT ikerketa zentroko (AEB)Paulo Lozanok eraikitako pro-pultsatzailearekin ezin dirakoheteak Lurretik espaziorabidali, baina behin espazioannahikoa indarra du koheteakmaniobrarazteko, eta gaineraaskoz ere iraupen handiagoa duohiko propultsatzaileek baino.Hori guztia, txanpon batentamainarekin.

ttiki.com/42240(Gaztelaniaz)

Nano-belkroakutsatzaileakharrapatzekoLausanako Eskola PoliteknikoFederalean (Suitza) uretan egondaitezkeen kutsatzaileak harra-patzeko sistema merkea asmatudute. Sistema Chicagotik (AEB)hurbil dagoen Michigan lakuanprobatu dute, eta emaitzak ezinhobeak izan dira.

ttiki.com/42242(Frantsesez)

WW

W.L

ON

GIT

UD

EO

ND

A.C

OM

Erresistentzia handiko lentilla

OSCAR PISTORIUS orain 25 urte jaiozen Hego Afrikan, peronerik gabejaio ere. Hamaika hilabete zituelabi hankak moztu zizkioten, etahandik sei hilabetera protesiak jarrizizkioten.

Pistorius Olinpiar Jokoetan etaOlinpiar Joko Berezietan partehartzera ailegatu da. Nola? Enpre-sa islandiar batek espresuki presta-

tutako karbono-zuntzezko bi protesiren bidez. Cheetah deituriko prote-siek belaunetik behera dauden hanka zatiak emulatzea lortu dute. Gurehanken funtzioak betetzea lortu da, eta oinpean kranpoiak jarri dituztelurrari itsatsi ahal izateko. Pistoriusen kasuan, Nike kirol etxe ospetsuariutzi zitzaion kranpoien kopurua eta kokapena zehaztea.

Protesia zenbat eta luzeagoa izan, orduan eta indar handia-goa ematen dio erabiltzaileari. Horregatik Nazioarteko Olin-piar Batzordeak mugatu behar izan du protesien luzera, norbe-raren gorputzaren tamainaren arabera. n

Oscar Pistorius, hankarikgabeko korrikalaria

DIA

AD

IA.C

OM

.AR

| JAKOBA ERREKONDO |[email protected]

LANDAREAK - ERDIKO KAIERA


ARABAR ERRIOXAN da Eskuerna-ga. Bertakoek hala deitzen dute,Euskaltzaindikoek bere arteanlehen Uriona eta orain Villabue-na. Eskuernagan baden denaardoa da, eta paisaia mahasti.Lehen besterik ere izango zen,fruitu arbolak, baratze, labore-soro, baso-koskor... Paisaia kul-turala murriztua dute egun etaardoak dakarren aberastasunaikusita, zaila da joera hori iraul-tzea.

Mahasti artean badira oraindiklehengo haien arrastoak: errekas-toen aldamenetako baratzeak eta

mahasti arteko zuhaitz eta arbolabakanak, batik bat.

Ia ahaztua nuen bat topatu duttartean: gurbea, Sorbus domestica.Otsalizarraren, Sorbus aucuparia,hostazuriaren, Sorbus aria eta mas-pila edo basagurbearen, Sorbus tor-minalis, senidea da gurbea. Erka-meztiek eta artadiek bere dituztenlurretan hazten da ongi, baitamahastietako ipularretan eta haienarteko pendiz eta ezpondetan ere.Itxuraz, erromatarrek ekarritakofruitu arbola da gurbea. Eguzkiza-lea eta berozalea izateaz gain lurrakaretsua eta ura tamainan duten

tokiak ditu maite. Urak Mediterra-neoari ematen dizkion EuskalHerrian etxean bezala aurkitzenda. Geurean ale bakan batzuk bes-terik ez ditugu, erlikia bat! Fruitua,gurbe-alea, udalatxa edo udarela-txa, ia inork ez du ezagutzen etaez da ez bildu ez erabiltzen... Frui-tugintzarako hedatu zenez oraingaltzeko arrisku bizian dago.Gutxi dira baina bake-bakean,luze biziko al dira.Luzeen bizi dena etagerri zabalena duengurbea non den demahandia dago. n

SugiJaki japoniarren zalea naiz. Geureentankera handia hartzen diet, eta gus-tatu egiten... Hango eta hemengojakiak eskaintzen dituen jatetxebatean izan berria naiz. Mahaikideaksushi aukera dastatu nahi eta hordakarte zurezko oholtxo batean.Etxekoa dugu egurrerako joera etagainekoari baino lehenago begiratunion zurari. Deigarria egin zitzaidan,

hamalau zentimetro eskaseko pus-kan 90 urteko eraztunak zituen! Etaezin tentazioari eutsi. Hor galdetudiot zerbitzari japoniarrari: zer egurden ba ote dakien. Bere iritziz “sugi”deitzen duten bat omen, baina sukal-dean galdetuko duela... Bueltan,baietz hori dela uste dutela. Nik tele-fonoari laster galdetu diot zer arraioden “sugi” hori, eta berehala eran-

tzuna: Criptomeria japonica. Bat-bateanzuhaitz horren burrunba etorri zaitburura. Japonian ia sakratua da. Urtebatzuk badira etxeko sailetan baso-txo bat landatua dudala eta polikidator. Deigarriena, halaere, sukaldariak eta zer-bitzariak zuraren kulturaberea izatea. Hemengo-ei galdetu behar! n

JAK

OBA

ER

RE

KO

ND

O

Gurbea eta udalatxa

| NAGORE IRAZUSTABARRENA |ERDIKO KAIERA - DENBORAREN MAKINA


MIC

HA

EL

WH

EA

TLE

Y

SAN LORENZO DE EL ESCORIAL(ESPAINIA), 1598KO IRAILAREN 13A.Filipe II.a erregea hil zen, eta harenseme Filipe III.a koroatu zuten.Espainiako errege berriak hartutakolehen neurria Francisco de Sandovallagun mina –orduan Deniako marke-sa, aurrerago Lermako duke izangozena– balido izendatzea izan zen.Erregeak politikaz kanpoko aferetanematen zuen ia denbora guztia:antzerkia, pintura eta ehiza zirenharen zereginak. Eta, hala, praktikanbalidoa izan zen Espainiako agintarinagusia. Konfiantzazko lagun taldeabildu zuen, eta gorteko kargu etatitulu garrantzitsuenak senitartekoeneta lagunen artean banatu zituen.Mesedeen banaketan ez zuen bereburua ahaztu, eta 1599an, Lermakodukerria eskuratu zuen.

1601an Lermako dukea erresuma-ren hariak mugitzen hasi zen: gorteaMadrildik Valladolidera aldatzea era-baki zuen. Arrazoi teorikoa FilipeIII.a Maria Austriakoa erregearenizeba zaharraren eragin kaltegarritikaldentzea zen. Praktikan, aberasteabeste asmorik ez zuen. Eta erregeakonbentzitzea erraza zen: nahikoaizan zuen Valladoliden ehizarakoeremu hobeak zeudela esatea.

Gortea hiriz aldatu baino sei hila-bete lehenago, Lermako dukeak

hainbat orube, etxe eta lur sail erosizituen. Gortea han kokatzean, bali-doaren ondasun berrien prezioakizugarri egin zuen gora. 1605ean,Huerta de la Ribera izeneko lur sailasaldu zion koroari 30 milioi marabe-diren truke; horregatik, eremuhorrek Huerta del Rey du izena gauregun. Baina balidoaren jokaldi onenaetortzeko zegoen: 1606ko urtarrila-ren 30ean gortea atzera Madrileraeraman zuten.

Madrilgo Udalak zuzenean Ler-mako dukearekin negoziatu zuengortearen itzulera. Madril hiriburuizatearen truke hiriak 250.000 duka-teko –93 milioi marabedi inguru-ko–dohaintza egin zuen; kopuruhorren bi herenak koroarentzat izanziren, eta beste herena negoziatzai-learen zakura joan zen.

Gainera, Madrilgo alkatearenlaguntzaz, dukeak zenbait inbertsioegin zituen Madrilen, hiriak gortea-ren egoitza izateari utzi ondoren, eta,beraz, etxebizitzen prezioek nabar-men behera egin ondoren. Eta, nolaez, prezioek izugarri egin zuten gorakoroa Madrilera itzuli zenean.

Baina Lermako dukeak aberaste-ko aukeratu zuen metodoa nabar-menegia zen, eta hark ehundutakoustelkeria sarea agerian geratu zen.Balidoaren hurbilekoak epaitegieta-ra eraman zituzten, eta bazirudiendukeak ere bere zigorra jasotzeadenbora kontua izango zela.Orduan, Erromara jo zuen kardinalkapela eske. Kardinalgoa, epaituaizateko immunitatea alegia, 1618anlortu zuen. Valladoliden hil zen,1625ean, auzitegietatik pasa gabe,baina her riak kantuzepaituta:Para no morir ahorcado,el mayor ladrón de España,se viste de colorado. n

Ustelkeria urbanistikoaXVII. mendean Zorioneko

Renoirra etazorigaiztokoPicassoaIaz, Shenandoahko (Virginia,AEB) emakume batek Renoi-rren margolan bat erosi zuenazoka batean, dolar gutxibatzuen truke, obraren balioajakin gabe. Berriki konturatudira obra Renoirrena dela, eta75.000-100.000 dolar baliodezakeela. Negozio biribila Vir-giniako emakume horrentzat.

Evansvilleko museoak(Indiana, AEB) beste maisulanbat deskubritu zuen abuztua-ren amaieran, 50 urtez biltegibatean ahaztuta egon ondoren:Picassoren Kapela gorridun ema-kumea eserita beirakia. Museoak,zerbitzu kulturala eskaintzeahelburu izan arren, Picassorenlana enkantean salgai ipinibehar izan du, obra museoanmantentzea –segurtasunagatik,nagusiki– obra erostea bezaingarestia baita ia. Artearekinnegozioa egin daiteke; kulturaegitea zailagoa da. n

Arrastoak

Francisco de Sandoval, Lermako dukea(1553-1625). Espainiako Filipe III.aerregearen balido kargua baliatu zuenetxebizitzekin eta lur sailekinespekulatzeko.

Kapela gorridun emakumeaeserita lana aurkitu duteAEBetako museo batekobiltegian, ia 50 urte han egonondoren. Aurki, ziurrenik,bildumagile pribaturen batenkutxa gotorrean gordeko dute.

PET

ER

PAU

LR

UB

EN

S


DENBORA-PASAK - ERDIKO KAIERA| ANA ZAMBRANO |

5 2 9 1

7 9

9 1 4 5 8

8 1 6 9

5 9 8 4 3

3 4 5 8

1 7 9 3 4

3 8

2 7 1 8

Erraza

Zaila

5 1 4

6 4 5

7 2 9

5 4 8 1 9

1 7 6 9 8

2 7 8

6 7 4

8 2 6

Erraza

Zaila

1

2

3

4

5

6

7

8

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Ezker-eskuin:

1. Ogia egiten edo saltzen duena. Denbora bitarte laburra. 2. Jasotzen.Rubidioaren sinboloa. 3. Landetan kalte handiak eragiten dituen intsektu.Umegaia, enbrioia. 4. Argazkiko musika taldea. Anfibio mota, igelaren antze-koa baina gorputz lodiagoa duena. 5. Talioaren sinboloa. Hil guztietan. Umeakhazten dituen pertsona. 6. Zuhaitz mota. Lituaniako. 7. Burutzea.Animalia Lotsatuen ..., taldearen azken diskoa. 8. Irudi geometrikoa. Bazkaltzen.

Goitik behera:

1. Erretaulak. 2. Esnea edateko ontzi. 3. Begi-niniaren inguruko koloreduneraztun. Une larri. 4. Nota bokal barik. Purgagarri bezala erabili ohi den belar.5. ..., ..., nongori, nongori, nongo alkate zara zu? 6. Zenbait musika notaz esa-ten da. Terbioaren sinboloa. 7. Garai, tarte. Hitza, berba. 8. Kausaz. 9. Odolki,odoloste. 10. Abaraska. Kupela. 11. Ume. 12. Kontrakotasuna adieraztekoaurrizkia. 13. Onomatopeia. 14. Xumea, xehea. 15. Erara.

Ezker-eskuin:1. Okin, Bulta. 2. Hartzen, Rb. 3. Oti, Umekia. 4. Lisabo, Apo. 5. Tl, Hilero, Hazle.6. Zumar, Lituaniar. 7. Egitea, Putzua. 8. Kono,Bazkaritan. Goitik behera: 1. Oholtzak. 2. Katilu,.,3. Iris, Men.4. Nt, Ahago. 5. Zubiri. 6. Bemol, Tb. 7. Une, Elea.8. Kariaz. 9. Tripot. 10. Abao, Upa. 11. Haur. 12. Anti. 13. Zizt. 14. Laua. 15. Eran.

11 12 13 14 15

385912764

912647583

647358129

563481972

798235416

421769358

274596831

136874295

859123647

745298163

836517942

921436758

284163579

659782431

317945286

178659324

593824617

462371895

Estatu Batuetako aduanakopoliziek esertzeko eta itxarotekoeskatuko diote Madrildik datorrenemakumeari. Dokumentazioahartu eta beraietako bat bulegorasartu da.

Handik ordu laurdenera, paperbat eskuetan itzuli da. Beste poli-ziak hala galdetu dio:

– Ezer jakin al duzue?–- Bai! 1998tik 2009ra bitar-

tean, hamaika saltsa eta amarru-tan ibilita dago emakume hau: eraguztietako lapurretak eta azpike-riak egin zituen, bospasei txantaiakasu frogatu zaizkio eta ustelkeria

kasu ugaritan nahastuta ageri dagure datutegian.

– Eta 2009aren ondoren?– Politika utzi zuen

Gurutzegrama Sudokuak

Aduanan

Soluzioak

DA

NI

BLA

NC

O

Kike Amonarrizen umorea


TERMOMETROA

GREBA OROKORRA

Herritarren eskubideaklurperatzearen kontra

Irailaren 26an Hego Euskal Herriko langile eta herritarrak greba orokorrera deitu dituztebeste behin, bosgarrena 2009tik. Sindikatu eta gizarte kolektibo ugarik bota dute erronka,

kapitalismoak bultzaturiko murrizketa sozial eta laboralen aurrean planto egiteko.

| DANIEL UDALAITZ |

ABUZTU BETEAN ANTZERKI harriga-rria egin zuten Ezkerraldeko langa-betuen asanbladak eta Berri Otxoakkolektiboak Sestaoko Lanbiderenbulegoaren aurrean: hileta bat.

Modu horretan salatu nahi izanzuten herritarren gehiengoari eragi-ten dioten murrizketa sozialak, etabiziki kritikatu zuten EspainiakoGobernua, langabezia saria jasotze-

ko baldintzak gogortu nahi izatea-gatik.

Manifestariek hilkutxa zerama-ten bizkarrean eta honakoa irakurzitekeen: “Hemen datzate eskubide

Barakaldoko Berri Otxoak taldeak antzerki ikusgarria egin zuen eskubide sozialak lurperatzen ari direla salatzeko.

AR

GA

ZK

IPR

ESS

/ JO

NH

ER

NA

EZ


GREBA OROKORRA - TERMOMETROA

sozialak”. Hilkutxaren ingurukolore-koroak ere lelo adierazgarriazeraman: “Murrizketa sozialek gureeskubideak lurperatzen dituzte”.Langileria doluan da. Sestaoko eki-meneko partehartzaileek salatuzuten murrizketa politikek ez gai-tuztela krisitik ateratzen “kontrakoabaizik”, eta hori errealitateak etaeguneroko datuek erakusten dutelaazaldu zuten: “Urte luzetako borro-kez lortutako eskubideak deusezta-tu nahi dituzte, osasun arloan, hez-kuntzan, laguntza sozialetan...”.Sindikatu abertzaleek eta eragilesozialek nahiz politikoek deiturikogreba orokorra babestea eskatuzuten ekitaldian.

Horrelako ekintzek balio duteherritarren asperraldiari termome-troa jartzeko. Abuztua sargoria iza-nagatik, talde eta sindikatuak ez dirageldirik egon, eta mobilizazioekinjarraitu dute. Kapitalismo basatiakeragin ditu murrizketak, “merka-tua” deiturikoak. Baina zer da mer-katua? Izen-abizenak dituzteninbertitzaile handiak dira: bankuak,funts pribatuak, Nazioarteko DiruFuntsa, Munduko Bankua... horiekguztiek osatzen dute “merkatua”deituriko zorigaiztoko toki hori.

“Madriletik inposaturiko diktadura ekonomikoari planto”Murrizketak herritarren gehiengoa-ri ari zaizkio eragiten, lanean daude-nei eta langabeei, oraindik lehenen-go lanik aurkitu ez duten gazteei,baita inf lazioaren gorakadarenondorioz soldatak murriztuta dauz-katen pentsionistei ere.

Testuinguru horretan, etaEspainiako ekonomia oso laster

erreskatatua izango dela begi-bis-takoa izanik –murrizketa gehiagoekarriz, jakina–, ELA, LAB, ESK,CGT-LKN, STEE-EILAS,EHNE, HIRU eta CNT sindika-tuek greba orokorra deitu duteirailaren 26an. Deialdia hamaikaelkarte, kolektibo eta eragile sozia-lek babestu dute jadanik. Bestetalde batzuk, CCOO eta UGT sin-dikatuek gidaturik, ez dute greba-rekin bat egin, baina mobilizazioakdeitu dituzte asteotan Hego Eus-kal Herrian eta Espainiako Esta-tuan. Gainera, ez dute baztertuEspainia osoan greba orokorra

egitea. Azkeneko aldian sindikatuabertzaleek Euskal Herrian deitu-tako egunean antolatu zuten grebaorokorra eta jarraipen itzela izanzuen sektore guztietan.

Sindikatuek adierazi dute edukizbete nahi dutela greba deialdia.Murrizketa sozialen ondorioz azke-naldian pilatu den haserrea egunhorretan erakutsi nahi dute. Horrezgain, autogobernuaren kontra ira-garri diren guraizekadei harria jarrinahi diete. Hargatik, burujabetzapolitiko eta ekonomikoaren aldarri-kapena ez dute bazterrera utzikoegun horretan.

Rajoyk esaten duen aldiro ez duela honakoa edo halako neurririk har-tuko, azkenean inposatu egiten du, Moncloara eraman zuen bere hau-teskunde programaren kontra bada ere. Jo eta su aritu zen esanez ezzuela BEZa igoko, hori kontsumoaren kontra zihoala eta ondoriozhazkundearen kontra, eta azkenean men egin zuen. Irailaren 1etikherritarrek balioaren gaineko zerga handiagoa ordaindu behar dute.Zapaterok urtebetez ezarritako pentsioen izozketaren aurrean, Rajoy-ren konpromisoa izan zen ez zituela pentsioak ukituko.

Bada, berriki, Espainiako telebista publikoan egindako elkarrizketabatean konpromisoa berretsi duen arren, pentsioen sistemaren ingu-ruan zein neurri hartuko duen jakingo dugu laster. Sistema horri liki-dezia falta zaio eta egoera tamalgarrian dago. Rajoyk bi gai garrantzitsuerabaki behar ditu berehalakoan. Lehenak zerikusia du BEZaren igoe-rarekin. Nola eragingo dio gizarte-segurantzari? Aurreikusi denmoduan KPIaren eragina gizarte-segurantzan %3ra hurbiltzen bada,horrek esan nahi du Gobernuak pentsionistei ordaindu behar dielahasieran aurreikusten zen %1etik %3rainoko tartea, azaroan segurue-nik hala izango baita. Estatuak 3.000 milioi euro ordaindu beharko liz-kieke pentsionistei 2012ko aurrekontutik eta 2013an kopurua finkatubeharko luke. Legeak dioen moduan egingo al du hori? Beldur garaezetz. Bigarren kontu garrantzitsua da, ea nola geratuko diren pentsio-ak 2013an, izoztu egingo ditu? Beldur gara baietz.

Pentsioak, Rajoyren hurrengo jomuga


TERMOMETROA - GREBA OROKORRA

Irailaren 4an erregistratu zutengreba orokorraren deialdia Bilboneta irailaren 5ean Iruñean. Deitzai-leek kaleratutako eskuorri bateratuadatu harrigarri batekin hasten da:Gobernuak 100.000 milioi eurogastatu ditu, herritarren poltsikoe-tatik, bankuak garbitzeko: “Inoizikusi den iruzurrik handienarenaurrean gaude” dio eskuorriak, etaamaieran aldarria egiten dute:“Bada ordua Madriletik inposatudiguten diktadura ekonomikoarenaurrean planto egiteko”.

Bestalde, sindikatuek mezu garbibat helarazi diete herritarrei: irten-bideak badaude. Greba orokorrairagartzeko prentsaurrekoan LABe-ko idazkari nagusi Ainhoa Etxaidekadierazi zuen erreforma justifika-tzeko “gezurrak erabiltzen” ari dire-la: “Langileria espekula-tzaileen esanetara jartzeaeta haien aginduakbetearaztea ez da derri-gorrezkoa, hautu politi-koa da”.

Jadanik makina batbilkura eta batzar egindituzte greba orokorra

prestatzeko. Joan den astean LABekBilbon egin zuen ordezkari sindika-lekin lehen bilkura eta ELAk Gas-teizen. Adolfo Muñoz ELAko idaz-kari nagusiak alderdi politikoeidesobedientziarako deia egin zien.

Hiru urte, bost grebaIrailaren 26ko deialdiarekin, jadanikbost dira gehiengo sindikal abertza-leak murrizketen eta finantza krisia-ren ondorioen kontra Hego EuskalHerrian antolatutako greba oroko-rrak.

Lehena 2009ko maiatzaren21ean egin zen krisi ekonomikoa-ren, enplegua suntsitzearen etapatronalaren xantaiaren kontra.Bigarrena, 2010eko ekainaren29koa, Zapaterok gidaturiko Espai-niako Gobernuaren lan erreforma-

ren kontra izan zen, hala nola sozia-listek inposaturiko hainbat doikun-tzen kontra. 2011ko urtarrilaren11n hirugarren greba orokorradeitu zuten sindikatuek, pentsioenerreforma zela-eta; erreformahorrekin jubilazio adina 67 urteraatzeratu zuen PPren Gobernuak etajubilazioa lortzeko kotizaturikogutxieneko urte kopurua igo zuen.

2012an, Rajoyren exekutiboaklan-erreforma berria onartu zuen,langileek ordura arte lortutakoeskubide ugari bertan behera utzizeta kaleratzeak erraztuz. Ondorioz,sindikatuek greba orokorra deituzuten martxoaren 29an Hego Eus-kal Herrian eta Espainiako Esta-tuan. Lehenengo aldiz Hego Eus-kal Herrian sindikatu nagusiguztiek deituriko greba orokorraizan zen eta eragin itzela izan zuen;greba baloratzeko orduan hainzuhurra izaten den patronalakinplizituki onartu zuen deialdiarenarrakasta. n

Greba deialdia Hego Euskal Herriko sindikatu gehienek egin dute eta jadanik motorrak berotzen hasi dira.

Grebaren deitzaileekkaleratutako eskuorri

bateratua datu harrigarribatekin hasten da: Gobernuak

100.000 milioi euro gastatuditu bankuak garbitzeko

AR

GA

ZK

IPR

ESS

/ LU

ISJA

UR

EG

IALT

ZO

Irailaren 26anjarraitu greba orokorragure webgunetik.

Langabetuak, oraindik estigmatizaturik daude?Lehen urruneko kontu bat izaten zen, baina orain geroeta herritar gehiago dago langabezian. Hala ere, estig-ma oraindik ez da hautsi. Badago jendea etxe barruangordetzen duena miseria, dirurik eza eta bazterketa.Egoera hori kanporatzea oso gogorra da, senide etalagunek ikustea pobrezian zaudela.

Asanbladak urrats hori ematen laguntzen du?Langabetuen asanbladak horretarako ere balio du, egoeraberdinean dagoen jendearekin hitz egiteko, babesa emate-ko. Lehenengo asanbladek elkarte anonimo bat ziruditen:bakoitzak kontatzen zuen bere historia, nola bizi zuenpobrezia… Situazio oso gogorrak zeuden. Eta beste nor-baiti hori guztia kontatu ahal izateak asko laguntzen du.

ISRAEL GONZALEZ

Iruñerriko Langabeen Kolektiboak 2011ko martxoan egin zuen lehen asanblada irekia,geroztik asteartero elkartzen dira Diputazioko eraikinaren aurrean, arratsaldeko 19:00etan.Egungo enplegu politikak salatzea eta irtenbideak bilatzea dute helburu. Asanbladak bategin du irailaren 26ko greba orokorrarekin. Israel Gonzalez (Iruñea, 1981) asanbladako

kidearen esanetan “greba soziala behar du izan, laborala baino gehiago”.

«Izorratuenak babesteko gai ez bagara, ez dizkigute

lan eskubideak itzuliko»

| URKO APAOLAZA |Argazkiak: Josu Santesteban



“Nolabaiteko lotura egon behar du lana dutenen eta ez dutenen artean, zeren eta enpresariek xantaia bezala erabiltzengaituzte langabetuok. Hori hausten ez dugun bitartean, egoera jasanezina izango da guztiontzat”.



Zerk bultzatuta hasi zineten biltzen?Langabetuek euren ahotik aldarrikapenak egitea beha-rrezkoa zela ikusi genuen. Sindikatu batzuk fabriketakodespidoen kontra borrokan ari dira, baina behin kaleangeratuta, lanik gabe dagoen jende horrekin ez da ezeraskorik egiten, egiaz gehiengo soziala den arren. Aurre-koan datu bat publikatu zuten: Nafarroan bizi direnen%58 pentsionista da edo langabezian dago. Jende horimobilizatu egin behar da.

Sindikatuek animatu zintuzteten beraz…Bai, lehenengo bilera langabezian zeuden hainbat sin-dikatutako militanteek antolatu zuten, eta hortik irtenzen asanblada irekia egiteko ideia. Gaztelu Plazan 40lagun inguru elkartu ginen eta dekalogo bat adostugenuen.

Iruñean langabetuak lehenagoere antolatu izan dira, haienoinordeko al da hau?1980ko hamarkadan langabe-tuen asanblada bat izan zenIruñean. Gure asmoa ez dahorren jarraipena izatea, guklangabezian dagoen jendeaelkartu eta gure egoera salatunahi dugu. Hemen badirudiinor ez dela errudun; ez da posible prentsaurrekobatean mila langabetu gehiago daudela esan eta horrenardura inork ez hartzea.

Zuen leloa da paroan zaudetela baina geldirik ez. Biurteotan egindako ekimenen artean, zein nabarmendukozenuke?Hilero-hilero asanblada ugari egin ditugu; parte har-tzaileen kopuruak gorabeherak izan ditu, militante fin-korik ez duen kolektiboa gara-eta. Oinarrizko errenta-ren gaia asko landu dugu. Nafarroan artikulu batzukonartu dituzte langabetu gehienak laguntza horretatikkanpo utziz. Beste laguntza bat sortu dute lana lortuahal izateko, baina txistea ematen du, uste dut 19 lagu-nek baino ez dutela jaso. Nafarroako Gobernuko gizar-te-ongizateko egoitza okupatu genuen, egun horretanongizatetik kanpo uzten gintuztela salatzeko.

Nafarroan krisiak gogor jo du, langabezia gehien igo denlurraldea da.Enpresek krisia aprobetxatu dute “plantilla optimiza-tzeko”, azken batean jendea kaleratzeko. Horretanlagundu dute Zapateroren lehenengo erreformak etaRajoyren azkenekoak, baina gobernu politikek ere zeri-kusia dute. Sailburuak ez dira kapaz izan EEE bat beraere atzera botatzeko, aztertu ere egin gabe sinatu dituz-te, sinatzea beharrezkoa zenean… Egiaz, enpresekbarra-librea izan dute langileak botatzeko.

Datu handien atzean badaude beste batzuk: epe luzekolangabeen gorakada, gazteen langabezia tasa handia…Zerk larritzen zaituzte azkenaldian?Enplegu politikek jada ez gaituzte harritzen, enplegupublikoa murrizteko dinamikan sartuta baitaude. Azke-

neko kasua Iruñeko Alde Zaha-rreko liburutegikoa izan da:enpresa pribatu batek gestiona-tuko du, Gobernuak ez duelakoaurrekonturik bi langileren sol-data segurtatzeko. Gehien larri-tzen gaituena da jendea babes-gabetasun erabatekoan geratzenari dela. Badaude murrizketabatzuk Madrilek onartu bainaNafarroan kudeatzen direnak.

Ezin da oinarrizko errenta ezabatu, 400 euroko lagun-tza gehiago konplikatu, langabezia-saria %10 jaitsi…Babesgabetasun soziala orokortzen ari da eta lehenpentsaezina zen geruzetara iristen ari da. Dena den,okerren etorkinak ari dira pasatzen, momentu honetanosasun publikotik eta oinarrizko errentatik kanpodaude; euren jatorrizko herrira itzultzeko atea irekidiete azken finean.

Langabezian egonik, murrizketa horiek guztiak are gehia-go nabaritzen dira…Guretako gehienek ez dugu sekula laguntza horienbeharrik izan. Baina gizarte-langileekin harremanetanjarri eta konturatzen zara labirintoa gero eta zailagoadela; bilatzen duten bakarra da jendeak laguntzak ezeskatzea, dirua aurreztea. Obra erraldoiak finantzatzendituzte, AHTa edo Arantzadiko baratzetakoa kasu, eta

Profesionalen zerrenda modukobat osatu dugu. Bizilagun batekiturgina behar duela? Bada,auzoko iturginari deitudiezaiola. Auzoan lan gehiagosortzeko sarea da



aldiz, guri labirintoa konplikatzen digute. Murrizketenkontu honekin lanean ari gara hainbat talderekin: etxe-tik kanporatuen plataformarekin, gizarte-langileekin,immigranteen kolektiboarekin… Gezurra galanta iru-ditzen zaigu esatea ez dagoela beste alternatibarik;murrizketak eskuinekoak dira beraiek eskuinekoakdirelako.

Eta zein irtenbide konkretu proposatu duzue?Lanaren banaketa proposatzen dugu. Nola iritsi horre-tara? Administrazio publikoan ordu estrak debekatudaitezke, esaterako. Aurtengo aurrekontuetan 5 milioieuro bideratu dituzte ordu horiek ordaintzera. Lan-eguna ere murriztu daiteke, 35 ordurantz joan enpresapubliko eta pribatuetan. Honek guztiak 60.000 lanpos-tu sor ditzake Hego Euskal Herrian. Proposamenaenpresa komiteetara eraman dugu, langileek bertaneztabaidatu dezaten, eta orain udaletan ere hasiko gara,eskatuko diegu euren langileek ordu estrarik ez egiteaeta azpikontratatzen dituzten enpresa pribatuei ere ber-dina exijitzea baldintza-pleguen bidez.

Neurri horiek administrazioaren bizkar geratzen dira.Baina zer egin dezake herritarrak egunerokoan?Profesionalen zerrenda moduko bat osatu dugu. AldeZaharrean eta Txantrean hasi gara, auzoko profesiona-lak apuntatzen ditugu bertan (iturginak, igeltseroak…)eta saiatzen gara zerbitzu horiek behar dituzten auzota-rrak, langile kualifikatu horiekin kontaktuan jartzen.Bizilagun batek iturgina behar duela? Bada auzoko itur-ginari deitu diezaiola. Auzoan lan gehiago sortzekosarea da.

Ekonomia sozialaz asko hitz egiten da orain, kooperati-bez, langileek erabakiak hartu ahal izateaz. Badago beste ekimen bat, oraintsu martxan jarri duguna:herri-bazkarietan eta horrelako ekitaldietan zerbitzuaemateko catering kooperatiba bat sortu dugu, langabe-tuen asanbladan parte hartze dutenek gutxieneko diru-sarrerak izan ditzaten. Horrez gain, modu batean edobestean, badago jendea Arantzadiko baratzetan laneanari dena. Interesgarria iruditzen zaigu elikadura buruja-betzaz hitz egiten hastea, batez ere badagoelako jendeazer janik ez duena, horretarako dirurik ez baitu.

Egoera horiek ezagutu dituzue asanbladetan?Bai, badago jendea oso diru gutxirekin hilabetea igaro-tzen duena, 100-150 euroz ari gara. Ideia bat egin deza-zun: batzuei izugarri kostatzen zaie asanbladetara etor-tzea, Iruñeko beste puntan bizi dira eta Villabesak balioduen euroa ordaintzea sekulako sakrifizioa da eurentzat.

Zein dira herritarrek jasaten duten egoeraren errudunak?Sistema bera da, kapitalismoa. Eta beherago joz gero,Angela Merkel eta Europako Banku Zentrala aitzakiabat besterik ez dira, beti besteari botatzen diogu errua.Barcinaren diskurtsoa da Madrildik datozen arauak

“Lehenengo asanbladek elkarte anonimoa ziruditen:bakoitzak kontatzen zuen bere historia, nola bizi zuenpobrezia”.



bete behar dituela, Rajoyk dio ezin duelaezer egin...

Baina sistema guztiok osatzen dugu.Ez dut ukatzen hein batean errurik ezdugunik, behar genuena baino gehiagokontsumitu dugu-eta. Baina bestaldetik,gobernatzen gaituztenek diru publikoaxahutu dute, ezertarako balio ez dutenazpiegiturak eraiki dituzte, hor daude LosArcos-eko zirkuitua, Navarra Arena…Beraiek dute errua, zementuan oinarritudira jendearegan beharrean.

Enpleguaren mahai bat osatzea eskatuzenuten. Nola dago kontua?Parlamentuko lan-batzorde batean izanginen eta eskatu genuen enpleguarenmahaia osatzea. Alderdiei proposatugenien ideia hori, eta batzuek bere eginzuten, baina ez du beste biderik egin.Guretzat interesgarria da langabetuekahotsa eta botoa izatea balizko mahai horretan.

Ekainean Herri Ekimena izeneko plataforma sortu zen.Zertarako balio du halako plataformetan elkartzeak?Ona da momentu honetan kolektibo eta taldeakbatzea, eta Herri Ekimena anitza eta irekia da. Egiada badaudela kolektibo batzuk beste plataformabatzuetan bilduta, nolabait esatearren, beste sektorebatzuei atxikiagoak. Bilatu beharra dago zerk batzengaituen mugimendu sozial guztiak eta hortik aurreralan egin.

Azkenaldian enpresa komite batek manifestazioa deitueta beste enpresetako langileek ere parte hartzen dute,Orkoiengo Kayabarekin gertatu zen gisan. Elkartasunaareagotzen ari dela dirudi. Ematen du baietz. Lanean eta langabezian gaudenonarteko marra gero eta meheagoa da, enplegu finkoaametsa da. Krisiak berak behartu ditu langileak etaenpresa komiteak bat egitera. Kayabaren manifestaziohartan langabetuen asanbladak ere parte hartu zuen;kazetari batzuek ez zuten hori ulertzen.

(...)Gure ustez nolabaiteko lotura egon behar du lana dute-nen eta ez dutenen artean, zeren eta enpresariek xan-taia bezala erabiltzen gaituzte langabetuok. Inasan ger-tatu zen, Irurtzunen: “Ez duzuela metalarenhitzarmenaren minimoekin lan egin nahi? 48.000 per-tsona daude zuen lana hartzeko prest”. Xantaia horihausten ez dugun bitartean, egoera jasanezina izangoda lanean daudenentzat eta lanik ez dutenentzat.

Irailaren 26an greba orokorra izango da. Zergatik babes-tu duzue?Beharrezkoa iruditu zaigu mugimendu sozialek ere gre-barako deialdia egitea, ez bakarrik sindikatuek. Langa-bezian dagoen jendeak, pentsionistek, gazteek grebababestu eta egin behar lukete, edukiz bete behar duteegun hori, greba soziala izan behar du laborala bainogehiago. Azkeneko erreformekin lan eskubideak eze-rezean geratu dira eta orain eskubide sozialak ez galtze-ko borrokatu behar dugu, izorratuen dagoen jendeababestu behar dugu. Ez bagara kapaz hori egiteko, laneskubideak ez dizkigute itzuliko.

Eta grebak horretarako balioko du? Aurreko grebak Nafarroan balio izan zuen koaliziogobernua hausteko. Greba hark PSN atzera egiterabehartu zuen, bere boto-emaile askok ere greba eginbaitzuen. Honakoak Barcina bera derrigortu behar duatzera egiten. Dena den, egun bakarreko grebek haragojo behar lukete, autoafirmaziorako balio dute, bainahortik aurrera jarraipena behar da. Azkeneko grebarenbiharamunean hainbat lagun San Lorenzo elizan itxiginen borrokak jarraitu behar duela aldarrikatzeko.

Oraingoan ere halako ekintzarik egingo duzue?Diputazio aurrean biltzen garenon arteaneztabaidatzen ari gara, baina oraindik ezdugu ezer itxita. n

“Aurreko grebak balio izan zuen koalizio gobernua hausteko, PSNk atzeraegin zuen. Oraingoak Barcina bera derrigortu behar du atzera egiten”.


TERMOMETROA

MARIBI APRAIZ, MARIMAR PÉREZ ETA TERE RUIZBerritzegune Nagusiko hizkuntza aholkulariak

Apraiz, Pérez eta Ruiz eskola zaharrekoak dira; hizkuntza ondo ikasiko zuten ustean,gramatika, ortografia eta esaldi-zuhaitzak gogotik eginak dira. Irakasteko metodo horreneraginkortasuna ordea, zalantzan jartzen dute, eta eleanitzak diren ikasleen panorama

berrian, metodo komunikatiboaren alde egiten dute.

Nola irakatsi hizkuntzakerabiltzeko izan daitezen

| ONINTZA IRURETA AZKUNE |

Argazkia: ARGIA

BERRITZEGUNE NAGUSIKO, (EuskoJaurlaritzako Hezkuntza Berrizta-tzeko Zuzendaritza) hizkuntzaaholkulariak dira Maribi Apraiz etaMarimar Pérez. Tere Ruiz berriz,Hizkuntzen Trataera Bateratua pro-gramaren arduraduna da.

Edozein hizkuntza irakasteko etaikasteko proposamen metodologi-

ko eraginkortzat dute ikuspegikomunikatiboa. 1960-70eko hamar-kadan iritsi zen hona ikuspegi hori,baina ezin esan hezkuntza sistemak(argitaletxeek, ikastetxeek, irakas-leek...) barneratuta duten metodoadenik. Hirurekin izandako elkarriz-ketan ikuspegi komunikatiboa azal-tzen saiatu gara.

Hitz gutxitan esan al daiteke zer denikuspegi komunikatiboa?Maribi Apraiz. Hizkuntzak irakatsieta ikasteko proposamen metodo-logikoa da. Adjektiboak berak ema-ten du erreferentzia nagusia, komu-nikatzea, hizkuntza erabiltzea duhelburu. Oinarria hizkuntza trebe-ziak lantzea da: bakarrik hitz egitea,

Ezkerretik eskuinera, Maribi Apraiz, Marimar Pérez eta Tere Ruiz, Berritzegune Nagusiaren egoitzan, Bilbon.


TERMOMETROA - M. APRAIZ, M. PÉREZ, T. RUIZ

elkarrekin hitz egitea, idaztea, ira-kurtzea...Marimar Pérez. 1960-70ekohamarkadetan atzerriko hizkuntza,ingelesa, irakasteko sortu zen etahedatzen joan zen. Jada, hizkuntzaguztietarako baliagarri dela aldarri-katzen da.

Zer gertatu da? Erdi Aroan, hiz-kuntza irakasteko modua erabileranzegoen zentratuta, erretorikan. Hiz-kuntza ondo erabiltzea zen helburunagusia. Gero, gramatikak hasiziren azaltzen eta hizkuntza irakas-teko fokoa gramatikaren arauetaneta kodeetan jarri zen.Tere Ruiz. Esaten da hizkuntza-ren kodea oso ondo deskribatzenbaldin badakizu, kodea (hizkuntza)ondo erabiltzeko gai zarela.Baina...

Ez du funtzionatzen.T. Ruiz. Ez du beti funtzionatzen.M. Apraiz. Honen guztiaren oina-rrian bada uste oker bat. Irakasleok,edo gizarteak, ez dakit zein jarriprotagonista, uste dugu ikasleeklehenengo hizkuntza badakitela etajakin badakitenez, zer egingo duguhobetzeko? Bada, azter dezagunhizkuntza bera, ikas ditzagun mor-fologia, sintaxia... eta komunikatze-ko gaitasuna hobetuko dute. Eta ez

da hala gertatzen, erabileraren bidezhobetzen dugu.T. Ruiz. Eta gogoetaren bidez.Azkenean continuum moduko bat da,hemen [besoarekin ertz bat adierazinahi du] ikuspegi gramatikala dau-kagu (hizkuntza deskribatzean oina-rritutakoa) eta hemen ikuspegikomunikatiboa (hizkuntza erabil-tzean oinarritutakoa). Hemendikhona badaude bideak.

Bigarren muturrean [komunika-tiboan], 2-3 urteko umea dago; hiz-kuntza erabiltzen hasi da gurasoenlaguntzarekin. “Ura nahi duzu?”galdetzen diogunean ez diogu esa-ten “ura sustantiboa da eta gaztela-niaz esan nahi baduzu agua esanbehar duzu”. Ez diogu umeari hiz-

kuntzaren erabilera azaltzen, erabil-tzen laguntzen diogu. Baina,batzuetan, gogoeta ezinbestekoa dahobetzeko. Adibidez, idazten arigara eta ez dakigu nola esan gauzabat. Hiztegira joko dugu, edo sub-juntiboa nola erabiltzen den errepa-satuko dugu. Alegia, gogoeta egin-go dugu. Beste gauza bat da,besterik gabe, alemanaren aditz-jokoa buruz ikastea.M. Apraiz. Tamalez, batzuetan,azterketan hori galdetzen zaie.T. Ruiz. Ni nagusia nintzela eus-kaldundu nintzen. Akordatzen naizazterketak zein ondo egiten geni-tuen eta zein txarto erabiltzengenuen aditza hitz egiterakoan.

Gutxienez hiru hizkuntza irakastendiren hezkuntza sistemaz ari gara.Nola gauzatzen da ikuspegi komuni-katiboa horrelako testuinguruan?T. Ruiz. Hizkuntzen Trataera Bate-ratuaren bidez. Hizkuntzak irakas-ten dituzten irakasleek akordioakegin behar dituzte, antzeko meto-dologiak erabili behar dituzte.

Hala egiten al dute?T. Ruiz. Guk nahi baino gutxiago.Dena dela, curriculuma da praktikamarkatzen duen marko legala. Ira-kasle askok aitzakia moduan dara-bilte curriculuma, eduki gehiegidituela diote... Ikuspegi komunikati-boaren bidez, curriculumak jaso-

tzen dituen eduki guz-tiak landu daitezke.Eta curriculumarenhelburuak begiratzenbaldin badituzu, ikusi-ko duzu hizkuntzarenerabilera dela helburunagusia. M. Pérez. Curriculu-ma da marko legala,baina zer gertatzen daeskola askotan? Testu-liburuek markatzendute bidea, benetakocurriculum bihurtzen

dira. Argitaletxeek esango dizuteikuspegi komunikatiboa txertatudutela, baina gero betiko ariketakdakartzate.T. Ruiz. Esate baterako, ikuspegikomunikatiboan, eskutitza idaztekoeskatuko diezu ikasleei eta horrenbidez hiztegia, ortografia, arau gra-

“Testu-liburuek ziurtasuna ematendiote irakasleari. Testu-liburubatzuetako edukiak, ageri direnmoduan landuta, hizkuntzarenerabileran ikasleek ez dutelarregi sakonduko. Irakasleekbadakite hori”

Maribi Apraiz

Irakasleentzako materiala sarean daukate zintzilikatuta. Irudian, LehenHezkuntzako materiala. Komunikazio proiektuak helbide honetan daude:sites.google.com/site/komunikazioproiektuak/


M. APRAIZ, M. PÉREZ, T. RUIZ - TERMOMETROA

Babeslea: Euskal Herriko Unibertsitatea

matikalak ikasiko dituzue. Testu-liburuek hizkuntza zatikatuta ekar-tzen dute: lehenengo bi orrialdee-tan ortografia, gero lexikoa, gerogramatika, gero literaturaren histo-ria eta bukaeran idazketa tailerra.Ikasleek ez dute filologo txikiakizan behar.M. Apraiz. Testu-liburuek ziurta-suna ematen diote irakasleari.Testu-liburu batzuetako edukiak,ageri diren moduan ikasgelan lan-duta, hizkuntzaren erabileranikasleek ez dute larregi sakon-duko. Irakasleek badakitehori. M. Pérez. Gauza gehiagodago. Metodo formala erabil-tzen baldin baduzu ikasgelakudeatzea askoz errazagoada. Irakasleak badaki zer esanbehar duen, badauka jakindu-ria eta gela erraz kudeatzendu. Ikuspegi komunikatiboanez dago isiltasunik, irakasleek ezdute asko hitz egiten, ikasleak mugi-tu egiten dira batetik bestera. Gal-derak ez dauka irakaslearen eran-tzun bakarra, erantzunakeztabaidatu egiten dira. Horrela lanegitea ez da erraza eta irakaslearenprestakuntzan horrelako estrategiaketa edukiak ez dira sartzen.

Testu-liburuak eta irakasleak aipatuditugu. Gurasoek nola baloratzendute irakas metodo hori?T. Ruiz. Gurasoek, irakasleenmoduan, ziurtasuna nahi dute. M. Apraiz. Gurasoek sentitu behardute, ikastetxean irakasle guztiekestrategia metodologiko berdin-antzekoak dituztela.

M. Pérez. Ikasturte batean metodobat eta hurrengoan bestea... horrelaezin da ibili. Ikasleak ere, irakasmetodo tradizionalarekin (gramati-kalarekin) ohituta daude. Anekdotabat kontatuko dizuet. Ikasturteamaieran, irakasleak ikasleei eskatudie kontatzeko zer ikasi duten. Batenerantzuna: “Asko irakurri dugu, asko

idatzi dugu, asko entzun dugu, bainahizkuntza ez dugu egin”. Zer da hiz-kuntza ikasle horrentzat? Analisi sin-taktikoa, morfologia, sintagma... Ira-kurtzea eta idaztea dibertimenduabalitz bezala.M. Apraiz. Ikaslearen betiko galderada: Zer ikasi behar dut azterketarako?T. Ruiz. Ikastea oso erraza da.

Beste anekdota bat kontatukodut: Gaztelania eskolak emanbehar nituen eta aurreko ikas-turtean literaturan zer eginzuten azaldu zidaten ikasleek.Irakasleak literaturari buruzehun galdera prestatu zitueneta hiru hilabetero 33 eran-tzun jakin behar zituztenburuz. Galdera-erantzunakhorrelakoak ziren: “Non jaiozen Machado? Sevillan”.

Horrelako gauzak ikastea oso erra-za da. Azterketa bezperan ikasteanahikoa duzu gainditzeko. Bainahori zertarako? Aspergarria dahorrela ikastea eta ikasi-takoa ahaztu egiten da.Ez al da hobe literaturairakurtzen ikastea, ira-kurriz gozatzea? n

“2-3 urteko umeari ‘Uranahi duzu?’ galdetzendiogunean ez dioguesaten ‘ura sustantiboada eta gaztelaniaz esannahi baduzu agua esanbehar duzu’. Ez dioguumeari hizkuntzarenerabilera azaltzen,erabiltzen laguntzendiogu”

Tere Ruiz

“Ikasgelan euskaraz, gaztelaniazeta ingelesez gauza beraerrepikatzen dugu. Ipuinarenegitura nolakoa den euskaraz ikasibadute ez dugu gauza bera eginbehar gaztelaniaz”

Marimar Pérez

Marimar Pérez. Hezkuntzaeleanitzean ezinbestekoa da ikus-pegi komunikatiboa lantzea. Zer-gatik? Lehen litekeena zen hiz-kuntza bakarra irakastea. Orain,gutxienez hiru hizkuntza irakas-ten dira eskolan eta irakas-denbo-ra aprobetxatu egin behar dugu.Denbora aprobetxatzeko modubakarra dago, hau da, zer da hiz-kuntzak lotzen dituen ezaugarria?Bada hizkuntza denak komunika-tzeko tresna direla. Ezin dugujarraitu hizkuntza bakoitza modudesberdinean irakasten. Ikasle

bakarrak hiru hizkuntza ikasibehar ditu.

Esan dugu irakasleek diotelacurriculumak eduki gehiegi bil-tzen duela. Baina, ikasgelan eus-karaz, gaztelaniaz eta ingelesezgauza bera errepikatzen dugu.Ipuinaren egitura nolakoa deneuskaraz ikasi badute ez dugugauza bera egin behar gaztela-niaz, ez dugu berriz azaldu beharsarrera-korapiloa-amaiera. Hiz-kuntza irakasleen artean hitz eginbehar dugu eta elkarri galdetu,“zuk zer irakatsi duzu?”.

Hiru hizkuntza eta ikasle bat

TERMOMETROA


TURKIAK 44 KAZETARI kurdu epai-tuko ditu, ustez PKK alderdiarekinlotura duen Kurdistango Komuni-tateen Batasuna (KCK) erakundekokide izan edo loturarik dutelakoan.Auzipetuentzat zazpi eta hogeita biurte arteko kartzela zigorrak eska-tzen ditu fiskaltzak. Froga moduan,poliziak atxilotuen etxeetan aurkitu-tako liburuak aurkeztu dituzte, baitaKurdistanen aldeko manifestazioe-tan parte hartu zutela erakustenduten argazkiak ere, mobilizaziohoriek kazetari gisa jarraitu zituztenarren.

Irailaren 10ean hasi zen 44 kaze-tarien aurkako epaiketa –haietatik36 espetxeratze prebentiboan izandira abenduaz geroztik–. Saioaaurreikusi baino beranduago hasizen, akusatuak kurdueraz hitz egi-ten saiatu zirelako, epaileak debeka-tu zien arte. “Zure ama hizkuntzaerabiltzea arnasa hartzea bezalakoada. Baimena eskatu behar al daarnasa hartzeko?”, galdetu zuenYuksel Genc kazetariak.

Giza eskubideen aldeko taldeekesan dute epaiketa hau Gobernuturkiarrak prentsa beldurtzeko etaKurdistanen aldeko ekintzaileakzigortzeko egindako saiakera dela.

Kazetari kurduek bizi duten egoeraz ARGIAnAzadiya Welat egunkarikoak dira epai-tuko dituzten kazetari gehienak.Hogei urte baino gehiago daramatzakalean, hainbat bider itxi dute eta ber-tako 30 kazetari hil dituzte. KarlosZurutuza ARGIAren kolaboraitzaileaberaiekin izan zen 2008an (2.165 zk.):“Hizki zopa xume bat txorakeri batizan liteke askorentzat, baina kur-duontzat berebiziko garrantzia du,zentzu guztietan” zioen erredaktorebatek ordukoan. Argia.com-en Arris-ku kazetaritza izeneko diaporamadago ikusgai, egunkariak bizi duenegoeraz. (http://bit.ly/PdVJTP)

Bruselatik emititzen duen Roj TV,Kurduen telebista kateko langi-le batzuk ere epaituko dituzte. 40 milioi kurduren erreferentzia nagusi bilakatu da. Komunikabidehorri buruzko diaporamaere ikusgai dago sarean:Kurduen ahotsa Europa kobihotzetik izenburupean. (http://bit.ly/Okr2tw). n

KAZETARI KURDUEI EPAIKETA

Hamarnaka kazetari kurdu epaitzen ari dira egunotan Turkian PKKrekin lotura dutelakoan.Gehienak Azadiya Welat egunkarikoak dira, kurduerazko bakarra.

«Baimena eskatu behar dutama hizkuntza erabiltzeko?»

Epaiketa aurreikusi baino beranduagohasi zen, auzipetuak kurdueraz hitz

egiten saiatu zirelako.

| JON TORNER |

BERO-BEROAN - TERMOMETROA


NAZIONALISTA ESPAINIARREK, halanola Euskal Herriko jarraitzaileeketa fronte mediatiko boteretsuek,ohitura dute krisi garaiotan honakomezua zabaltzeko: “identitate ara-zoak” baztertu eta independentziazhitz egiteari utzi behar diogula, hel-buruak krisiari eta langabeziariirtenbideak bilatzea izan beharduela. Independentziak egungo kri-siaren irtenbideekin zerikusirik ezbalu bezala. Independentzia krisia-ren kontra egiteko tresna ez balitzbezala. Joan den astean Bartzelo-nan sekulako babesa izan duennazioen independentziaz ari gara,katalanaz nahiz euskaldunaz.

Bai, badaude krisiaren kontrakotresnak. Aste honetan jakin duguEuskal Herriko zati batean, EAEn,gero eta gazte gehiagok jotzen duelaLanbide Heziketara. Krisian dara-matzagun bost urteotan, 27.971ikasle izatetik 37.463 izatera igarodira hezkuntza sektore horretan;%33ko igoera. Aurten, iaz baino1.500 ikasle gehiago erregistratudira. Lanbide Heziketa krisiarenkontra tresna garrantzitsua da,horren bidez gazte askok enplegualor dezake. Hala ere, badago krisia-ren kontrako beste erremintarik:euskal eta katalan nazioen indepen-dentziaren alde borroka egitea.Gure burujabetza ekonomiko etapolitikoa usatuz, gure etorkizunaantolatu ahal izango dugu, gurenatur baliabideak kudeatu, eta kargafiskalak modu justuan eta elkartasu-nean banandu ahal izango ditugu.Tresna hau, eta Lanbide Heziketare-na, beste asko bezala, osagarriakdira. Lanbide Heziketarako ez daarazorik sortuko Madrilen. Inde-pendentziarako arazoak urrunetikikus daitezke baina. Jeneral milita-rren batek jada mehatxu egin duejertzitoak esku hartu-ko duela. PSOE etaPP, gai honetan, eskumilitarra behar izanezgero, eskutik heldutadoaz. n

Juan Mari Arregi

Krisiaren kontrakotresnak

MAHAIAREN INGURUAN elkartukodira euskaldunak eta euskaldunhartzaileak euskara euskaraz elkar-banatzeko asmoz. Bilboko I. Ber-bagunea Bilboko Foru Aldundiaketa Bilboko Udalak antolatu dute,eta irailaren 25ean izango da. Eus-kararen erabilera kalera ateratzekoxedez, Alhondigan mahaiak para-

tuko dituzte eta moderatzailearenbidez euskaldunak eta euskara ikas-ten ari direnak solasaldian kateatu-ko dira. Hainbat gai jorratu behar-ko dituzte berriketa saioetan etamahaiz aldatuko dira. Kirol, kultur,gizarte eta politika eremuko gizon-emakume ezagunek ere hartukodute parte. n

I. Berbagunea antolatu dute Bilbon

“BAIONAK euskal komunitate bizibaten beharra du”, esan dute Ele-Katu-EliKatu ekimeneko kideek.Euskaraz hazi eta aurrera eginnahi dute, naturaltasunez. Asmohorrekin sortu dute ekimena. Eus-karaz pentsatu, ekoitzi eta parteka-tzeko beharrari erantzutea da eus-kaldun talde horren helburua.Modu askotako ekitaldiak antola-tuko dituzte: mintzaldi-eztabaidak,antzerkia, kantu jaialdiak, bisitakomentatuak, liburu aurkezpenak,bertso emanaldi bereziak, eta abar.

Irailaren 27an emango dutelehen pausoa. Lorea Agirre Mon-dragon Unibertsitateko irakas-

leak Euskal kulturgintzaren estrate-giak garatzeko oinar ria ikerketaazalduko du. n

EleKatu-EliKatu ekimena sortu dute Baionan

TALAIAN

Asturiera koofizial egiteari uko egindio, berriz ere, bertako GobernuakASTURIERAREN OFIZIALTASUNA-REN ALDE lanean diharduen era-kundea da Xunta pola Defensade la Llingua Asturiana (XDLA).Joan den astean, AsturiaskoGobernuko hainbat ordezkarire-kin elkartu ziren. Beste behin,asturiera hizkuntza ofizial izate-ko pausoak ematen hasteko eska-tu zioten PSOEren Gobernuari.Kultura, Hezkuntza eta Hizkun-tza Politikako ordezkariak astu-rieraren normalizazioan urratsak

ematearen alde ager tu ziren,baina ofizialtasuna lortzeko tra-miteak abiatzeari uko egin zio-ten.

Xunta pola Defensa de laLlingua Asturianaren ustez,gizartearen zati bat baztertzenari dira halako jarrerarekin.

Gaur egun, asturiera Asturias-ko Printzerriko Autonomia Esta-tutuko 4. artikuluaren araberababestua dago, baina koofizialta-sun izaerarik gabe. n

| ONINTZA IRURETA AZKUNE |


TERMOMETROA - NET HURBIL

Wikipediako argazkian, ezkerrean, DavidGraeber kaleko protesta batean NewYorken. Elkarrizketa batean honela mintzatuda Occupy Wall Street mugimenduaz:“#Occupyren sorreran inplikatutakolehenengoak gehienak antikapitalistak ziren.Galdetzen badidazu ea guk uste genuenkapable izango ginela kapitalismoari gainahartzeko ekinaldi bakar batean, noski ezetz.Lanean ari gara hori delakoan azkenhelburua. Horregatik da klabea jendearenbizimodua benetan hobetuko duen eraginalortzea. (...) #Occupy mugimenduaniraultzaileak diren gauzetako bat da sortzenari dela espazio prefiguratiboak zeinetanesperimentatzen eta sortzen ditugunestaturik eta kapitalismorik gabekogizartean egon beharko duten egiturainstituzionalak. Gure itxaropena da horiekerabiltzea gaur dauden instituzioekikolegitimitate krisi moduko bat sortzeko”.

ZORRAK BARKATU, EZ DA BESTEbiderik. Historian zehar behin etaberriro egin dute estatuek, hala eza-rri dute erlijioek, hain zuzen esta-blishment-aren iraupenerako, itola-rriaren herioan herritarrak denaipurdiz gora jartzen hasi bainolehen. Horrela mintzo dena OccupyWall Street mugimenduko bultza-tzaileetakoa da, baina antropologoanarkista famatua ere bai. DavidGraeberren Debt: The Fist 5.000Years (Zorra, lehen 5.000 urteak)hemengo liburutegietan asteotanbanatzen da gaztelaniaz En deuda,una historia alternativa de la economíaizenburupean.

David Graeber (AEB, 1961)Londresko Goldsmiths unibertsita-tean irakasle da, aurretik Yalekoakkanporatu ondoren. Aurretik idatzi-ta dauzka besteren artean bat Mada-gaskarreko herritarren artean eskla-botza utzi arrastoen ikerketa (Lostpeople: magic and the legacy of slavery inMadagascar) eta Fragments of an anar-chist anthropology. Agian egunenbatean ARGIAk izanen du pentsalarihonen ideiak zabalago azaltzekoaukera.

Zorrak baziren historiako lehenaztarna idatziak azaldu zirenerako3.200 urte Kristo aurretik Mesopo-tamian. Esan nahi baita ordurakobazirela diru kontu sofistikatuak etakreditu sistema konplexuak; dirua

bera baino milaka urte lehenagosortu zela kreditua, Adam Smithenondoren ekonomialari gehienekesan dutenaren alderantziz.

“Ekonomiaz urteotan kontatudigutena gezur handi bat besterik ezda”, salatu du Graeberrek elkarriz-ketetan. Ekonomialariek beti esandute herritarren arteko trukea egondela ekonomiaren sustraian: “Ema-dazu behi bat nire 40 oilorentruke”. Aldiz, antropologoek beti-danik jakin omen dute hori horrelaez zela, aztertu dituzten herri zaha-rretan truke mota hori ez dutelakoinon aurkitu sekula.

“Antropologook –dio Graebe-rrek– horrelako gizarteetan ikusiduguna da herritar batek esatendiola besteari ‘bai behi ederra, e?’eta besteak ‘gustokoa baduzu, era-man ezazu’ eta hura honekin zorre-tan geratzen da. (...) Benetako gal-dera da ea nola ‘zurekin zorretannago’ hori bihurtzen den neurri sis-tema zehatz bat, nola sortzen dendirua zenbaketa unitate moduan”.

Erantzuna dago bortizkerian.Gerran eta esklabotzan. Graeberrek500 orriko liburuan zehar azaltzendu dirua, maileguak, metal prezia-tuak, zorra, gerra, inperioak etaesklabotzak osatutako koktelakeduki dituen garapen eta aldiak.

Duela 5.200 urte lehen idatziakazalduriko Mesopotamian, tenplu-

jauregi erraldoien altzoan asmatuzuten azoka bere kontabilitate, mai-legu eta zorrekin. Interesak ere bai,%20koa 2.000 urtez.

Zorrekin bateratsu asmatu zutenbarkamena ere, historiagile eta eko-nomialariek gutxitxo aipatu bidedutena. Eguraldi txarreko urteetan,edo izurriteetan, nekazariak zorretanitotzen ziren. Sarritan hartzekodu-nek zordunaren aziendak, lurrak etaetxeak kendurik, seme-alabak edoemaztea esklabo hartzen zituzten;azkenik nezakazaria bera ere bai.

Matxinaden beldurrez agintariekzanpaketa handia zerabiltenez, zor-dun askok hirietatik ihes egitenzuten, sasian eskeko edo lapurretanbizirautera. Hori saihesteko ezarrizituzten agintariek zorren jubileoeta bestelako barkamenak.

Arbeletik zor guztiak ezabatuGraeberrek dioenez, sanskritoz,hebreeraz eta arameoz “zorra”,“errua” eta “bekatua” hitz berdinezizendatzen dira. Beranduago erlijiohandiak sortu zituzten fundatzaileguztiek antzinako zorrei buruzkohizkeraz beztitu zituzten berenmezuak: “Esan nahi balute bezalazorrak ez direla sakratuak, benetanekintza sakratuak direla zorra bar-katzea, zorrak ezabatzeko ahalme-na, zorrak benetakoak ez direlajabetzea”.

“Barkatu gure zorrak, guk gure zordunei barkatzendizkiegun bezala” errezatu dute bi mila urtez kristauek.

Antzeko eskariak egin dituzte gainerako erlijioetan. DavidGraeber antropologo anarkistak dio zapaltzaileek beti jakinizan dutela tarteka zorrak barkatu behar zirela, zorpetuakmatxinatu ez zitezen. Beti... neoliberalismoa heldu arte.

5.000 urte zorpeanbaina oraingoanbarkamenik ez

| PELLO ZUBIRIA KAMINO |


NUKLEARRA JAPONIAN - TERMOMETROA

Ez da izan ez zorrik ez merkatu-rik instituzio gotor bat gabekorik,izan jatorri jainkotiarreko monar-kiak, edo sharia bezalako lege erlijio-soak edo inperioak. Herritarrakbezala menperatuak behartu eginbehar dira bai zergak eta bai zorrakordaintzera. 500 urteotan umotuzetorri den kapitalismora etorrita,potentzia handiek munduarengehiengoa betirako esklabotzarakondenatu zuten. Beti aipatzen daHaitiren kasu dramatikoa, indepen-dentzia lortu arren kolonoekikozorretan geratu baitzen; zor huraxeda gaur uharte erdi hark bizi duenhondamendiaren iturburu.

Inperio kapitalista modernoekErromaren eta Greziaren ereduaerabili izan dute beren zor krisiak

gainditzeko: bertako populazioarenlasaitasuna erosi gero eta urrutiago-ko kolonizatuen zor eternoen biz-kar. Bigarren Mundu Gerrarenondoren Keynesen tesiak aplikatuz,klase borroka etentzat eman nahiizan zuten kapitalistek, Graeberrenesanetan: “Gordin azaltzeko, IparAtlantikoko, AEBetatik Alemania-rainoko, langile zuriei tratua eskainizieten. Alde batera uzten bazituztensistema errotik aldatzeko ameske-riak, baimenduko zieten sindika-tuak edukitzea, abantaila sozial mul-tzo handi bat gozatzea...”.

Baina 1979an Ronald Reagan etaMargaret Thatcher agintera iristea-rekin, sistema kapitalistak langilee-kiko ituna hautsi egin zuen. Sindi-katuei eraso ostean, herritarrak

konbidatu zituen merkatuan joka-tzera, zorretan sartzera. Graeberrekhorri deitzen dio “zorren inperialis-moa”.

Arazoa da zorretan oinarritutafuntzionatzea asmatu zuten meso-potamiarren alderantziz, orain sis-tema kapitalistak ahaztu du barka-mena, zorpetuei arnasa hartzekomodua egingo liekeen jubileoa.

“Horren ordez –esan zion Grae-berrek Naked Capitalism gunekoPhilip Pilkintoni– zorpetuak babes-teko instituzioak sortu ordez, har-tzekodunak babesteko instituzioerraldoiak sortu dira, esaterakoNazioarteko Diru Funtsa eta ratingagentziak. Agentziok aldarrikatzendute, logika ekonomikoaren kontra,zorpean daudenek ezin dutelaordainketarik eten. Esan beharrikez dago, ondorioa katastrofikoa da.Ikusten ari gara antzinako jendearibeldurrik handiena eragiten ziona:jende zorpetua hondamendiarenertzetik balantzaka”.

Kapitalistak berak ere zorpeandaudenez, 2008an piztutako krisi-tzarrarekin jendeak ikusi du siste-mak edo estatuek, edo Graeberrekdioen moduan “Inperioak”, zorduntxiroak behartu dituela zordun abe-ratsak erreskatatzera.

Occupy Wall Street mugimendu-koekin Graeberrek eskatzen dumundu guztiarentzako: “Arbeleanidatzitako zor guztiak ezabatu”.Dirua sorkuntza sozial bat baldinbada, promesa bat, aberatsek eska-tzen dutenean desagertudaitekeena, denok partehartu behar dugu pro-mesak egin eta negozia-tzeko prozesuan. n

HERRI bakoitzak bere bide etaezaugarriak ditu alor guztietan,baina euskal abertzaletasunak,bere bi adar nagusietan gainera,badu zer hausnartu Kataluniakoprozesuaz.

Ezker abertzalearentzat –eta,krisi kontuen ondotik, euskalgizartearentzat ere bai– orain bakeprozesua aurrera ateratzea daoinarrizkoena, baina hori hanka-motz geratuko litzateke iraganarenirakurketa kritikoa egin barik, bes-teak beste borroka armatuarenerabileraz: noiz arte izan zenegoki, noizbait izan bazen?Noiz arte etiko, noizbaitizan bazen? Denetarikoerantzunak izango dira etahori da logikoena gainera,baina ez garrantzitsuena.Inportanteena hausnarketakritikoaren fasea zintzotasu-nez gainditzea da, jakinikondorio guztiak gure histo-riaren parte direla, eta ezker aber-tzaleak horietatik ikasi beharkoduela bere etorkizunaren eraikun-tzan.

Jeltzaleak ere izan ziren Diadan,katalanentzako estatu eske Euro-pan. Katalanentzat bai eta euskalherritarrentzat ez? Zergatik ez dulekurik euskal estatuak 2015ekoproiektuan? EAJ eta CiUren azken30 urteetako bideak ez dira berdi-nak izan, baina bai oso antzekoaketa, orain, Artur Masek katalanindependentisten arnasa kolkoansumatzen duen gisan, hala gertatu-ko zaio Iñigo Urkulluri euskalindependentistekin, bai kanpotik–EH Bildu–, bai jeltzaleen baitatikere.

INDEPENDENTISMOAK haus-narketa sakona egin beharko duEuskal Herriaren independentziaeta bere lurralde batasuna uztar-

tzeari buruz. Katalanek aspaldierabaki zuten printzerrian aurreraegingo zutela Katalan Herrietakobeste lurraldeen zain egon gabe.Euskal Herriko abertzaletasunakez du oraindik hausnarketa horisakontasunez bideratu. Hego etaIparrekoak bai, bi estatu, bi tem-pus. Baina Hegoaldeaz ez da sobe-ra eztabaidatu. Egia esan, jeltza-leen pragmatismoak aspaldi eginzuen haiek indartsu ziren EAErenaldeko apustua, gaur arte betiautonomiaren hautua hobetsiz.

Azken 30 urteetan, ezker aber-tzaleak Hegoaldearen erabakibatasunarekin saihestu du haus-narketa. Anaitasuneko Adierazpe-narekin onartu zuen, duela iahamar urte, gaur gaurkoz EAEketa Nafarroak beren kabuz erabakibehar dutela. Gerora, Loiolakoelkarrizketetan, Nafarroa etaEAEri buruzko balizko autono-mia estatutuaren erreferendumazgertatu zena ikusita, garbi dagoezker abertzalean ere ez zegoelagaiarekiko kontsentsu argirik.

AUZIA ez da samurra: herritarrengehiengoa lortzen badu, EAEkindependentziaren aldeko berebidea egin behar du, Nafarroanoiz gehituko itxaron gabe? Edo,independentzia geroagorako utziz,nazio eraikuntza beste ezaugarriezzizelkatuz garatu behar da Hego-alde osoan? Nafarroan abertzale-

tasunak azken 30 urteotan duenordezkaritza instituzional handie-na duenean, komeni da bi erkide-goen arteko arrakala handitzea?Edo ez ote hobe, akaso, euskalkultura eta abertzaletasuna naba-rrismoaren gizarte oposizioangizentzen jarraitzea? Edo, areago,aukera balego, UPN oposiziorabidali eta haren gobernu alternati-ban gizendu?

ETAren ondorenean, posibleote da nafar belaunaldi berriaknafartasunean –hots, euskaltasu-

nean- haztea, eta ez harengorrotoan? Bake prozesua-rekin, urratsez urrats gara-tuko den eztabaida da nahi-taez. Baikor izatekoarrazoiak badira: ETArenpagotxa desagertu zaionabarrismoari, abertzaleenazken urteetako emaitzaoparoa –NaBairekin hasizena– hor da, krisi ekono-

miko sakona… Futbol arrakastaeta guzti, Espainiaren erakargarri-tasuna gaur egun, Nafarroan ere,hutsala da. Eta komeni da gauzaasko ez ahaztea, horien arteanduela 30 urte Nafarroako PSOEautodeterminazioaren aldekoazela. Pertsona baten bizitzarenerdia, herena… herri baten histo-rian 30 urte besterik ez.

Hori guztia eztabaidagai da,nola ez. Baina gero eta eztabaidatxikiagoa da transbertsalismoakestali nahi duen egia honetan: era-baki eskumena Kataluniako,EAEko eta Nafarroako gizartee-tan da. Hauteskundez, kontsultazedo erreferendumez, eta zenbateta akordio zeharkakoagoan hobe,baina herritarrengehiengoa da eraba-kigarriena. Autode-terminazioa ote,azkenean? n

Auzia ez da samurra: herritarrengehiengoa lortzen badu, EAEkindependentziaren aldeko berebidea egin behar du, Nafarroa noizgehituko itxaron gabe?

DA

NI

BLA

NC

OXabier Letona� AR G I A KO Z U Z E N DA R I A

Euskal independentismoa, EAE eta Nafarroa

TERMOMETROA - MALTZAGATIK


NON ZER - Argia...Xabierren portaera. Udazkenean Gizakia Helburuko programari heltzen zion. Negua...

Documents

Transcript of NON ZER - Argia...Xabierren portaera. Udazkenean Gizakia Helburuko programari heltzen zion. Negua...