NON ZER - ArgiaHandia, Alemania, Errusia, Austria-Hungaria eta Ita-lia, berehala elkarren aurka...

2014KO MAIATZAREN 18A 3�

NON ZER

Jabetza: Komunikazio Biziagoa, S.A.L. Lehendakaria:Bego Zuza. Zuzendaria: Estitxu Eizagirre. Asteko Gaia-Pertsonaia: Mikel Garcia. Iritziak: Mikel Asurmendi. Kultura:Garbine Ubeda Goikoetxea. Aisia: Unai Brea. Termometroa:Urko Apaolaza, Xabier Letona, Pello Zubiria. Euskara:Onintza Irureta. Interneteko erredakzio-burua: LanderArbelaitz. www.argia.com: Gorka Bereziartua, Jon Torner.Multimedia: Axier Lopez. Argazkilaria: Dani Blanco.Produkzioa: ANTZA, S.A.L.Salmenta eta harpidetzak: Karlos Olasolo. Idazkaritzateknikoa: Aloña Soraluze. Publizitatea: Idoia Arregi, MaiteArrieta, Ixabel Bereziartua, Berdaitz Goia, Olatz Korta, BegoZuza. Administrazioa: Marijo Aiertza, Mari Karmen Loiarte.Harrera: Jone Arzallus.HELBIDEAK: Gipuzkoa: Industrialdea, 15. 20160 Lasarte-Oria. Tel: 943 371545. Faxa: 943 361048. Lapurdi, NafarroaBeherea eta Zuberoa: Xalbardin baita. 64122 Urruña. Tel: 559 476000. Faxa: 559 476001. Bizkaia: Eleizalde 1, 2-D. 48600 Sopela. Tel: 94 6765580 Nafarroa:GaztelukoPlaza 44, 3. eskuina. 31001 Iruñea. Tel: 948 222285. POSTA ELEKTRONIKOA. Komertziala:[email protected]. Harpidetzak: [email protected]: [email protected]. Interneten: www.argia.com.Lege.gordailua: NA 80-1963. ISSN: 0213-909X.Batzorde.parekidea: 72562 E. Inprimategia: Antza S.A.L.Informatika: iametza interaktiboa, S.L. Urtebetekoharpidetza. Hego Euskal Herria: 145 euro. Ipar EuskalHerria: 176 euro. Espainia: 145 euro. Beste atzerriak: 182euro. Airez: 285 euro. Komunikazio Biziagoa S.A.L.Ametzagaiña Taldeko partaidea da.

Azaleko argazkia:DANI BLANCO

Azala: GARBINEUBEDA GOIKOETXEA

ASTEKO GAIALEHEN MUNDU GERRA Gerra Handiaren kausa handiak.

NAGORE IRAZUSTABARRENA / 4

PERTSONAIAISABEL ITURBE: «Trujilloren garaia beldurgarria izan zen

Dominikar Errepublikan». MIEL A. ELUSTONDO / 9

GAIAKENERGIA AUTOKONTSUMOA Nola bihurtu baserria

energetikoki burujabe... alferrik bada ere. IKER IÑIGO / 14PREKARIETATEAREN AURPEGIAK Kameraz zelatatzen dute

langileon jarduna. ITSASO ZUBIRIA ETXEBERRIA / 17KAIRO Niloko Paris omen zen hura. ANE IRAZABAL / 18

IRITZIAREN LEIHOAJEAN MCCONVILLE IN MEMORIAM: EGIA, JUSTIZIA ETA

ORDAINA GARBIÑE BIURRUN MANCISIDOR / 22PREFETAREN ETXEKO LANAK JAKES BORTAIRU / 24HIPOKRISIA JOXERRA AIZPURUA / 25GORA PRO NOBIS ASISKO URMENETA / 23TXANDAN Eibar. AMETS ARZALLUS / 24BERTSO BERRIAK Gure esku dago. MIREN AMURIZA PLAZA / 25

ERDIKO KAIERAANTTON LUKU: «Ene kezka transmisioa da, aktorea sortzaile

bilakatzea». MIKEL ASURMENDI / 26LEIOAKO UMORE AZOKA 2014 Estreinalditarako gune

aproposa. MYRIAM GARZIA / 30LITERATURA IGOR ESTANKONA / 32MUSIKA IKER BARANDIARAN / 33DENBORA-PASAK ANA ZAMBRANO, KIKE AMONARRIZ / 34ALEA Hainbesterako eta gehiago. NAGORE IRAZUSTABARRENA / 35ZIENTZIA ETA TEKNOLOGIA JOXERRA AIZPURUA / 36LANDAREAK JAKOBA ERREKONDO / 37DENBORAREN MAKINA NAGORE IRAZUSTABARRENA / 38

TERMOMETROAEUROPAKO LEGEBILTZARRERAKO HAUTESKUNDEAK

Begi bat Europan, bestea Estatuan. URKO APAOLAZA AVILA / 39HIZKUNTZA KUDEAKETA HEZKUNTZAN Nola bermatu

eleaniztasuna euskara kaltetu gabe. SAIOA ALKAIZA GUALLAR / 44EUSKARA ALBISTEAK ONINTZA IRURETA AZKUNE / 47EKONOMIAREN TALAIAN JUAN MARI ARREGI / 47NET HURBIL Ernesto Laclau, ezkerreko lider populisten

teorikoa. PELLO ZUBIRIA KAMINO / 48MALTZAGATIK XABIER LETONA / 50

2014ko maiatzaren 18a, 2.415. zenbakia

ARGIAko edukiak kopiatu,moldatu, zabaldu etaargitara ditzakezu, gureegiletza aitortu eta baldintzaberetan eginez gero.

�4 2014KO MAIATZAREN 18A

ASTEKO GAIA

LEHEN MUNDU GERRA

Gerra Handiarenkausa handiak

Lehen Mundu Gerrak duela 100 urte egin zuen eztanda, Sarajevoko atentatuaren ondorioz.Eta Alemania izan zen errudun nagusia. Edo hori da azken mendean nagusitu den ideia.

Baina gatazka konplexu horren atzean arrazoi askoz konplexuagoak daude etamendeurrenaren aitzakian ugaltzen diren interpretazioak horren lekuko dira.

| NAGORE IRAZUSTABARRENA |

ODOLEZKO ETA ILUNTASUNEZKO TUNELLUZEA izan zen Lehen Mundu Gerra, AndréGide idazle frantziarraren hitzetan. GerraHandiak lau urte iraun zuen, baina badirudihistorialariak oraindik ez direla tuneletik ateragatazka eragin zuten kausak argitzeko garaian.Azken mendean 25.000 lanetik gora argitaratudira gatazkaren inguruan, eta mendeurrenarentiraldi komertziala aprobetxatuz, interpretazioberriez –eta ez hain berriez– bete dira liburu-dendak. Baina egileak ez datoz bat gerra zerkeragin zuen azaltzerakoan.

1914ko ekainaren 28an Gavrilo Principserbiar nazionalistak Austria-Hungariako

Inperioko koroaren oinordeko Franz Ferdi-nand eta haren emaztea hil zituen Sarajevon.Vienak aitzakia baliatu zuen Balkanetakoauzo deserosoak erasotzeko eta Alemaniakokaiserrak Serbiaren aukako erasoa babestuzuen. Tsarrak herrialde eslabo guztienbabesletzat zuen bere burua eta Serbiadefendatzeko erabakia hartu zuen. Frantziaketa Britainia Handiak Entente Hirukoitzaosatzen zuten Errusiarekin. Italiak eta Tur-kiak, aldiz, Europa erdialdeko inperioekinegin zuten bat. Atentatua burutu eta astegutxira bandoak garbi finkatuta zeuden etagerra martxan zen.

Alemaniar oinezko batailoia Mulhouseko guduzelaian (Alsazia), 1914ko abuztuaren 7an. Alemaniarrak izan ziren erasotzenlehenak eta gerraren errudun nagusitzat jo izan dira. Baina badirudi erantzukizuna banatzeko joera gero eta garbiagoadagoela, baita iritzi publikoan ere. Muy interesante aldizkari espainiarra inkesta bat egiten ari da sarean eta une honetansoilik %24k uste dute Alemania izan zela errudun nagusia.


LEHEN MUNDU GERRA

Ukaezina da Balkanetako afera labainkorrazela orduan –eta hala izango zela gerora ere–.Baina txinparta hark ez zukeen gerra piztukoberez nahikoa erregairik ez balego. Eta bestetxinparta batek, lehenago edo geroago, Bal-kanetatik hurbilago edo urrunago sutan jarri-ko zuela Europa.

Mendeurrenaren aitzakian argitaratutakolanik arrakastatsueneta-koa Margaret MacMilla-nen The War That EndedPeace (bakearekin amaituzuen gerra) da. Bistakoada Oxfordeko unibertsi-tateko historialariak txin-partak gustuko dituela.Liburuaren tituluak adie-razten duenez, MacMi-llanen ustez, Europakontinente baketsua zen1914an, gerra ez zen ino-laz ere saihestezina,askok dioten bezala,baina boterean zeudennorbanako gutxi batzuenerabakiek, xehetasunekeragin zuten gatazka.Adibidez, Austria-Hunga-

riako armadako Estatu Nagusiko buru FranzConrad von Hötzendorfek ospe militar per-tsonala lortu nahi omen zuen aurrez dibor-tziatuta zegoen Gina von Reininghausekinezkondu ahal izateko. Edward Grey Kanpoministro britainiarra txoriei begira zebilengerra piztu zenean, ornitologiarekiko intereshandiagoa baitzuen jarduera diplomatikoare-

kiko baino. Eskola zaha-rreko historialari izaki,“historia, hein handibatean, gizabanakoenmenpean” dagoela ustedu. Xehetasun horiekgerraren jatorria lagun-tzen al dute? Ziurrenikez, baina liburua entre-tenigarri egiten dute.Eta aitortu behar zaio ezdela ez lehena ez baka-rra Gilen II.a kaiserra-ren osasun mentalazalantzan jartzen.

Alemania errudunMendeurreneko bestebest sellerretako batMax Hastingsen Catas-

XIX. MENDEAREN AZKEN HAMARKADATIK, Frantziaeta Prusiaren arteko gerra amaitu zenetik, Europabakean eta baikortasunean bizi zen. Lehen MunduGerraren trauma aurreko garaiari Belle Époque esatenzaio, paradisu galdua bailitzan. Frantzia, BritainiaHandia, Alemania, Errusia, Austria-Hungaria eta Ita-lia, berehala elkarren aurka arituko ziren potentzienartean botere oreka itxuraz egonkorra zegoen. Euro-parrek fede izugarria zuten aurrerapen zientifiko etateknologikoetan, gizarte mugimenduak ugaltzen ariziren, bazirudien inperialismoari eta kapitalismoariesker ekonomiak ez ziola sekula hazteari utziko, Afri-ka tarta bailitzan zatitu eta banatu berria zuten...Zerumugan oparotasuna eta hazkundea besterik ezzegoen, itxuraz.

Giro baikor hartan, bakezaletasunak ere bazuentokirik. Eta horren adibide garbienetakoa da NormanAngell idazle eta politikari britainiarrak 1909an lehe-nengoz argitaratutako The Great Illusion (Irudipen han-dia) lanak izan zuen arrakasta eta hedapena. LiburuanAngellek argudiatzen zuen potentzia industrialen arte-ko gerra zentzugabea zela, konkistak ez zuela handikaurrera etekinik ekarriko. Haren tesiak zioenez, nazio-arteko harreman berrien ondorioz, potentzien artekointerdependentzia ekonomikoaren ondorioz, gerraekonomikoki kaltegarria izango zen parte hartzen

zuten guztientzat, ustezko garaile nahiz galtzaileen-tzat.

Nazioarteko lankidetzan emandako pausoak ezziren banku jarduerara, garraioetara edo komunika-ziora mugatu. Mugimendu olinpikoak eta hark bultza-tzen zituen balioek, esaterako, indar handia hartuzuten urte horietan.

Eta ezin ahaztu Hagako Hitzarmenak. 1899ko eta1907ko bake konferentzia multilateraletan nazioarte-ko zuzenbideko oinarri sendoak jarri ziren, gerra kri-menak arautu, armagabetzeari buruzko legeak onar-tu... Hagako hirugarren bilera 1914. urterako deituazuten, baina, ironikoki, gerraren ondorioz atzeratuegin zuten. Gerra laburra izango zelakoan, konferen-tzia 1915ean burutzea zen asmoa, baina azkenean ber-tan behera geratu zen.

Historialari batzuentzat bake hura benetakoa zen,baina akats inibidual inozo batzuek, gerraren onura-tan sinesten zuten ero boteretsu gutxi batzuek denapikutara bidali zuten. Beste batzuentzat Alemaniakhautsi zuen beste guztien arteko harmonia zoriontsua.Seguruenik azal baketsu hura uste baino meheagoaeta hauskorragoa zen, potentzien arteko oreka adie-razten zutena baino ezegonkorragoa, gerra piztuzuten arrazoiak gutxi batzuren burugogorkeria bainokonplexuagoa.

Belle Époquetik gerra itsusira

1914ko ekainaren 28ko Sarajevoko atentatua gerra abiaraztekoaitzakia hutsa izan zen, metxa piztu zuen txinparta.

LE PETIT JOURNAL


LEHEN MUNDU GERRA

tr ophe 1914 da. Txinpartakbaino, erregaia du aztergai egi-leak eta erregai guztia Alema-niaren esku zegoela dio. Biga-rren Mundu Gerran aditua daHastings, eta bi gatazkak alde-ratzeko joera du. Bi mundugerrak “moralki” berdinak dire-la dio; bietan errudun nagusiaAlemania dela, alegia. Haren-tzat gerra saihestea ez zen erra-za , eta gainera, gerrara joatea“beharrezkoa” izan zen nola-bait, Alemaniari aurre ez egi-teak, nahi zuena egiten uzteak,ondorio are kaltegarriagoakizango baitzituen.

Egia da 1871ko batasunetikAlemaniaren aferak protago-nismo handia izan duela Euro-pan eta munduan. Baina gerrasaihestu izan balitz, edo Alema-niak galdu izan ez balu, ondo-rioak oso bestelakoak izango alziren, Hastingsek dioenmoduan? Gerra Handia piztuaurretik, Hugo Stinnes izeneko industriagi-zon alemaniarra kexu zen, haren inguruanmilitarrak etengabe Europa menderatzeaz arizirelako. “Zain egonez gero, kontinentea ber-din-berdin hartuko dugu mendean” zioen.Eta hori gertatu da, bi mundu gerren itzulin-gurua tarteko.

Alemaniaren aurkako obsesioa alde bate-ra utzita, Hastingsen liburua gerraren lehenbost hilabetetako kontakizun bikaina da.Gainera protagonismoa guduzelaietatikharago zabaltzen du. “Gatazka ez zutenarmadek guduzelaian erabaki, industrieketxean baizik”.

Sinplekeriarik ezGerra amaitu zen urte berean, 1918an, Txi-rritak hala esan zuen zortziko handian:“Aleman batek neri esana, /biyok geundelakafian: / “Kaiser agintzen ikusiko da / lais-ter Paris’ko kortian”. / Zepelinakin airetiketa sumarinuak ur-pian, / disgusto askoeman digute / jun daneko lau urtian”. Ber-tsolariak sinpleki laburbildu zuen GerraHandia. Baina ez zen bera izan gatazkamodu horretan sinplifikatzen, erantzukinaKaiserrari eta, beraz, Alemaniari egoztenlehena. Gerra amaitu baino lehen ere “kon-plexua zena sinplifikatzen ahalegindu” zireladio Christopher Clarkek, eta horren ondo-rioz, erantzukizun guztia Alemaniari egotziziotela. Cambridgeko unibertsitateko histo-rialari australiarrak The Sleepwalkers: HowEurope Went to War in 1914 (Sonanbuloak:

Europa nola joan zen gerrara1914an) lana argitaratu du.Haren ustez, gerrako protago-nistak sonanbulo modukoakziren, ez ziren egiten ari zire-naz konturatzen. “Sonanbulis-moa duena ez da errudun”,dio. Horregatik, bere lanean ezditu errudunak seinalatzen.

1920ko hamarkadan, Berda-notte Everly Schmitt historia-lari estatubatuarrak ger ranerabakiak hartu zituzten pro-tagonista askorekin elkarrizke-ta luzeak egin zituen. Solasaldihorietan protagonistek ezzuten autokritikarik egin edoziurtasunik eza agertu. Orain-dik ere sinetsir ik zeuden1914an erabaki zuzena hartuzutela. Eta, zentzu horretan,alderik ez dago protagonistakalemaniarrak izan edo ez.

“Eskolan ikasi nuen europarpotentziak Alemaniaren aurkabatu zirela, Berlinek probokatu

zielako”, dio Clarkek. “Baina denborak aurre-ra egin ahala historialarien ikuspuntua zabal-du egin da; Errusia Frantziarekin aliatu zenbeldur zelako Britainia Handiak Alemaniare-kin bat egingo zuela. 1914ko udaberrian bri-tainiarrak Entente Hirukoitza hausteko etaAlemaniara hurbiltzeko zorian egon ziren.Potentzia nagusiek ez zuten etsai bakarra”.Lehen Mundu Gerra, beraz, ez zen Alema-niaren konspirazio baten ondorio izan. “Nirehelburua ez da alemaniarrak errugabetzea,baina gertatutakoaren konplexutasunaz jabe-tu behar dugu. Guztia ‘zintzoen’ eta ‘gaizto-en’ arteko banaketara mugatzen badugu, ezdu ezertarako balio”.

Inperioak behera, armagileak goraKonplexutasun horren barruan faktore eko-nomikoek eragina izan zuten. XX. mendekobigarren erdialdeko historialariek, gerra azal-tzeko, eragile ekonomikoen garrantzia azpi-marratzeko joera izan zuten. Izan ere, BelleÉpoqueko oparoaldi ekonomikoak bazituenarrakalak. Inperioak ez zeuden garairik one-nean. Afrika banatu berria egon arren, inpe-rialismoaren pastelak ez zituen potentziaklehen bezala asetzen. Historiako inperiorikzabalenetakoa urte batzuk lehenago erorizen, 1898an, Espainiak itsasoaz bestaldekoazken lurraldeak galdu zituenean. AlemaniarInperioa auzoko potentziena baino txikiagoazen, eta azalera handitzeko edozein aukerabaliatzeko prest zegoen, ahal zela Europatikirten gabe. Baina britainiarrek ere interesak

Kaiserrarenaurkako frantziarpropagandamilitarra. Gilen II.amundua jatensaiatzen ari da,baina gogorregiadago. Horixe dioteazpiko frantsesezkohitzek: “Trop dur”.Italieraz, aldiz,“L’ingordo” jartzendu, hau da,sabeltzaina.


LEHEN MUNDU GERRA

zeuzkaten kontinentean; haien inperioa gain-behera zetorren eta ezinbestekoa zutenEuropa barruan merkatuak zabaltzea. Horrekez zuen mesfidantza soilik alemaniarrenganpiztu; gerran aliatu izango zituzten frantzia-rrei ere ez zitzaien batere gustatu britainia-rren jokabidea. Beraz, inperialismoaren gain-beheraren ondorio ekonomikoek ustezkoegonkortasun politikoa ahuldu zuten.“Potentzien arteko merkataritza biziarenatzean kamuflatuta, lehia eta erresuminaezkutatzen ziren”, Gerard DeGroot historia-lariaren hitzetan.

Gerran garrantzi handia izan zuen besteelementu bat jaso zuen Txirritak bertso har-tan: itsasoko, lehorreko nahiz aireko arma-gintzaren aurrerapena. Hobekuntza teknolo-gikoek eta eskaera gero eta handiagoakbultzatuta, industria hura asko hazi zen gerraaurreko urteetan. Alemaniak, esaterako,inbertsio izugarria egin zuen britainiar ontzi-diaren pareko flota osatzeko ahaleginetan.Aldeak alde, hainbat historialarik GerraHotzeko egoerarekin konparatu dute XX.mende hasierako armamentu lehia prebenti-boa. Norman Angellek uste zuen lehia horrekgerra pizteko arriskua areagotzen zuela, bainaarduradun militarrentzat bakea sendotzeko

bidea zen. Inork ez zuen gerrara joatekoasmorik, baina badaezpada horretarako bitar-teko guztiak prest zituzten.

Eta gerra piztu zenean arma produkzioakere eztanda egin zuen. Madril neutrala izanarren, Hego Euskal Herriko armagintzanederki nozitu zen Gerra Handia. XIX. men-dea amaitu bitartean Eibarren egindako150.000-200.000 arma inguru saltzen zirenurtero. 1910eko hamarkadan kopurua500.000ra iritsi zen eta gerraren urteetanmilioira hurbildu. 1920an 300.000 aleetarajaitsi zen salmenta.

Elementu berri bat: iritzi publikoaMargaret MacMillanek, agintarien gona kon-tuak eta xehetasun gordinak alde batera utzi-ta, elementu interesgarri bat du aztergai bereliburuan, ordurarteko gerretan agertu ez zenfaktore bat: iritzi publikoa.

Jakina, iritzi publikoa propagandak bidera-tuta zegoen dagoeneko. MacMillanek dio,sozialismo internazionalistak gerra geldiaraz-teko ahalmena izan zezakeela, baina poten-tzien ahalegina medio, nazionalismoa gailen-du zitzaiola. “Alemaniako, Britainia Handikoeta Frantziako gizartean nazionalismoa pen-tsatu baino gehiago barneratu zen. Gerrak

LIV

ER

POO

LEK

OU

NIB

ER

TSI

TA

TE

A

Emakume langileakmunizioaprestatzenChilwellekofabrikan,Nottinghamshiren(Ingalaterra).Armagintzaindustria asko hazizen gerra aurrekogaraian. Aregehiago gerrakiraun zuenurteetan.


LEHEN MUNDU GERRA

eztanda egin zuenean alde bateko zein beste-ko iritzi publikoek uste zuten eraso eginzituztela eta zilegi zela erantzutea”. Eta ez daurrutira joan behar adibide garbia topatzeko.Gerra hasi zenean Eskualduna aldizkariaren

titularrak “Gerla Haste - Biba Frantzia!”zioen, eta azpian, “Herrialde auzoak gurealde”. 1914ko abuztuan, hiru egunetan,25.000 gazte abiatu ziren Baionatik frontera.

Gerra laburra espero zuten, eta gaineragerraren pertzepzioa erromantikoagoa zenorduan. Austriar etxekoandre batek idatzizuenez, “heroismoa, sutan dagoen mundua-ren ikuskizun bikaina” zen gerra. MacMilla-nen hitzetan “eraso-gerra miresten zuten etahori bat zetorren garaiko darwinismo sozia-larekin: herrialdeen arteko gatazkak eta lehia,ordena naturalaren parte ziren”.

Atzera martxarik ezGerora, inoiz ez bezalako izugarrikeriak ger-tatu zirenean iritsiko ziren desertzioak, deso-bedientzia... Baina ordurako atzera egiterikez zegoen.

1914ko ekainaren 28an Franz Ferdinand etaemaztea zeramatzan autoak ez omen zuenatzera martxarik. Eta, itxuraz, horregatik ezinizan zuten hiltzailearengandik ihes egin.Beharbada horixe bera gertatu zitzaion Euro-pari. Potentzia nagusietako errea-litate sozial, ekonomiko eta politi-koak osatutako makineriakeztanda egiteko ahalmen handiazuen. Baina atzera martxarik ez. n

LIB

RA

RYA

ND

AR

CH

IVE

SC

AN

AD

A

Kanadako 205.Tiger BatailoiariOntarioko amerikarfutbol talde batetikzetorkion izena:Tiger Athletic Club.Soldadu berriaklortzeko, iragarkiakjokoa eta gerraparekatzen ditu.Punta zorrotzekokaskoa duenasoldadu alemaniarrada eta tigrea, futbolpartida bailitzan,arerioa atzitzekoprest dagoenaliatua.


PERTSONAIA

«Trujilloren garaiabeldurgarria izan zen

Dominikar Errepublikan»Behin halako, Gasteizko Olabide Ikastolaren historia berrosatzeko lanetan, garai batean

bertako zuzendari izan zen Isabel Iturbe ezagutu genuen. Eta, haren ahotik, uste ez genuenlekukotasuna jaso genuen: Trujilloren Dominikar Errepublikako garai beldurgarria.

ISABEL ITURBE

| MIEL A. ELUSTONDO |

Argazkiak: Zaldi Ero

Zure jaiotza egunak ere badu komeria…Errege egunean jaio nintzen, Errepublikaurtean. Kontraesana, ala? 1931n. Kalean biziginen, plazan. Etxetzar handi bat zen, bainabotata dago. Bost anai-arreba izan ginen, bimutilak ziren zaharrenak. Ondoren, hiruneska. Laugarrena, ni. Jaio nintzenerako,amama hilda zegoen. Aitaita ere gazterik hilzen, gure aitak, senideetan zaharrenak, 11urte zituela. Amaren aldeko aitaita-amamak,berriz, Lasturtik etorritakoak ziren. Lastur-koa genuen guk ama. Aita harakina zen,aitaita izan zen bezala. Udaletxe ondoanzuen harategia. Zestoan, Azpeitian etaAzkoitian zituen harategiak. Hil ere, halaxehil zen, Zestoako harategitik autobuseanzetorrela, jaisterakoan erori, guardasola izte-rrean sartu eta hortixe hil zen. Aitaitarenlanaren jabe egin behar izan zuen gure aitak,gazterik.

Laster zinen eskolan zu.Nik uste txiki-txikia nintzela hasiko nintzelaeskolan. 3 urte nituela, hor nonbait. HemenKaritateko mojak ziren, eta hara joaten ginengu. Orduko eskola zen; dena gaztelaniaz.Entziklopedia bat genuen, eta handixe ikas-ten genuen. Oso-oso bihurria izan nintzeneskolan… Neuk esatea gaizki egongo daigual, baina oso nota onak ateratzen nituen.Horrek, hala ere, kastigu asko ekarri zizkidan.Neu ez naiz kastiguaren zalea izan, baina kas-tigua jaso nik, askotan.

Zer zen zuen giroa Azkoitian?Garai hartan Azkoitian, etxean dena zeneuskaraz. Oraingo moduan. Eta kalean ere,berdin, dena euskaraz. Horretan ez da bate-re aldatu Azkoitia. Eskolan, orduan, batereeuskararik ez zen. Hala ere, er raz jar riginen. Gure etxean asko irakurtzen zen.Gure aita zenak asko irakurtzen zuen. Betiegoten zen gurean egunkaria. Etxe aurrean,berriz, maisu-maistrak bizi ziren, familiarikez zeukatenak. Gure amak tratu handiazuen haiekin, oso etxekoak genituen eta,esaterako, euskara eta gaztelania batera ikasinituela esango nuke. 15 urte arte egon nin-tzen Azkoitian, eskolan. Gero, urtebeteBartzelonan egin nuen, Divina Pastorakolegioan, manuerdiko. Gure etxe aurrekomaisu-maistra haiek zuzendu gintuzten


Isabel Iturbe Salegi Bristol (Azkoitia, 1931),Espainiako II. Errepublika garaian jaioa, Errege egunez!Moja mesedetakoa izan zen. Bartzelonan, Modelokartzelan jardun zuen, presoei lagun egiten. 22 urteberritan, Santo Domingo izan zuen destino. Trujillorenankerkerien berri izan zuen han. Puerto Ricon izan zengero, mojen kolegioko irakasle eta zuzendari lanetan.Hogei urte igaro eta itzuli zen Euskal Herrira. GasteizkoOlabide Ikastolako irakasle izan zen lehenik, eta zuzendarigero. Baina hori beste historia bat da, Puerto Ricokoegonaldia bezain zoriontsua Isabel Bristolentzat.

NORTASUN AGIRIA


ISABEL ITURBE

hara. Lehenengo, nire ahizpa zaharragoa,eta ondoren ni.

Bartzelonara joan zinen 15 urte beterik. Zerikusi zenuen han?Ikusi? Bartzelona osoa, kar, kar, kar. Hemenegon zen maisu hura serio-serioa zen, barre-rik ez zuela egiten ematen zuen, baina hare-kin irtenez gero Bartzelona osoa ikustenzenuen! Haren emaztearekin irtenez gero,zinemara edo antzokira joango zinen. Askoikasi nuen hango kolegioan. Gero, bueltan,Zumarragara joan nintzen, 18 urte nituela,moja mesedetakoa. Bokazioa etorri zitzaidan,eta joan. Ez duzu ulertzen. Misterio pixka batbada. Dena elkartzen zaizu. Ez dakit noladen ere. Etxean inork ez ninduen animatu,eta desanimatu ere ez. Ez nuen oztoporikizan, neuk nahi nuen joan. Egia esan, misioe-tara nahi nuen nik. Horixe zen nire poza,misioetara joatea. Apaiz batek bideratu nin-duen Zumarragara, baina misioetara joateazen beti nire gogoa.

Misioetara baino lehen bazen egin beharrekobiderik…Jakina. Urte eta erdi egin nuen Zumarragan.Lehenengo, nobizio, eta gero botoak egingenituen. Handik Zaragozara, 20 urte nituela.

Umezurztegia zuten han, Agustina Aragoi-koa. Gerran zurtz geratutako neskak zituztenhan. Urte eta erdi egin nuen eta, hala ere, betiestudiatzen. Itxura, gazterik hartu ninduten,eta estudiatzen beti! Handik, BartzelonakoModelo kartzelara bidali ninduten. 22 urtenituela! 1953. urtea zen. Kartzelan bertangenuen moja-etxea. Bi mila preso zeuzkaten,denak gizonezkoak. Han ere estudiatzen ni,Batxilergoa eta beste. Eguartean izaten nin-tzen kartzelan, heriotzara kondenatutakoe-kin. Haiek ez ziren besteekin batera patiorairteten. Gainerakoak ziegara sartu, eta irtetenziren haiek. Jatordua ematen nien. Gazte-gazte ni, eta hantxe! Heriotzara kondenatuakhainbat ziren han. Preso politikoak, niresasoian, bat, Zaragozakoa. Ni han nengoelabi hil zituzten. Garrotea, nonbait. Borreroaetorri zela esaten zuten, misterioan. Hark erehan zuen etxea. Ni gazte, eta ez nintzen nolahiltzen zituzten ikustera joaten.

Latza…Esperientzia bat. Euskararekin ere izangenuen zerbait. Arrasateko bat bazen gurekinbatera Bartzelonan. Arrasateko Txikito zuenanaia, pilotaria. Gizon handikote bat. Huraikustera joaten ginenean, haiek dena katala-nez, eta guk berriz, euskaraz, eta haserretu

Zigorra“Eskolan,bizkarrean jarritxartel handi bat‘por descarada’(lotsagabeaizateagatik)esaten zuena, etagelaz gela ibilibehar izan nuenbehin. Oso kastigugogorra izan zen.Pena bat geldituzait gogoan,txartel huralehenengo gelatikirten nuenean lagaeta ihes ez egina.Pena horixe.Baina hori gerorapentsatzen duzu”.

ISABEL ITURBE


egin zitzaizkigun. Guk dena ulertzen genien,eta haiek guri aldiz, ezer ez. Eta haserretu.Esperientzia ona izan zen Bartzelonakoa.Bizimodua zer den ikusi nuen bi urte haietan.Handik Ameriketara, 21 urterekin. Han kon-plitu nituen 22.

Bizimodua zer den ikusi zenuen, esan duzunez.Bizian ikusiko zenuen guztia, beharbada.Ikusiko nuen guztia ez, Latinoamerikan eregauza asko ikusten dira-eta. Nire mundutikkanpo nengoen Bartzelonako kartzelan.Azkoititik irten nintzen, gazte-gaztea… etakartzelako haiek ere ez zeuden han igandero-igandero mezatara joateagatik! Preso eta kon-denatuekin ginen, entzuten genuen zer esatenzuten, zer egiten zuten… Alfer eta gaizkileedo homosexual izateagatik…

Bartzelonatik Ameriketara…Harako destinoa eman zidaten. Bazekiten nikmisioetarako gogoa neukala. Joera hori nuela.Santo Domingora joan nintzen, DominikarErrepublikara, Trujilloren denboran. Horibeste mundu bat da. Barku zahar-zaharbatean joan ginen, Bartzelonatik irtenda. Bel-durgarria zen hura. Hamahiru egun barkuzahar-zahar hartan. Lehenengo eskala, Tene-rifen; bigarrena, Puerto Ricon; hirugarrena,Santo Domingon.

Nolakoa zen Trujilloren Dominikar Errepublika?Ene, ene! Lehenengo egunetan, hango mojekhartu gintuzten eta komentuak ikustera era-man gintuzten. Batera eta bestera bidean eta“¡Dios y Trujillo!”, “¡Dios salve a Trujillo!”, “Estacasa es de Trujillo” ikusten genuen txartel han-dietan. Den-den-dena horrelaxe. Hura zenbeldurgarri-beldurgarri-beldurgarria. Esatendena gutxi da. Komentuan ere ez zegoenaskatasunik Trujilloren gainean hitzik egite-ko, ez zenekien grabatzen ari ote ziren! Denazuen berea. Kolegio handi bat bagenuen han,barnetegia. Neska asko sartzen zituzten bar-netegietan, gurean nahiz beste batzuetan.Trujillori neska bat gustatzen bazitzaion, etadeskuiduan neska hark kasurik egiten ezbazion, edo nahi ez bazion, kito neska harenfamilia. Pikutara! Ez dakit La fiesta del chivoirakurria duzun…

Mario Vargas Llosarena. Bai.Oso eskasa iruditu zitzaidan. Eskas-eskasa.Gauza asko zegoen esateko, baina ez zuenesan. Oso eskasa liburua. Trujillo beldurga-rria izan zen. Esaten dena, gutxi. Eta semea,berdin. Behin, semeak banketea eman etaesan zuen: “Orain postrea emango dizuet”,eta jendearekin sotora jaitsi eta, han, ileetatikesekitako pertsonak, azkazalak kendutako-

ak… Horixe erakutsi zien! Beldurgarria! Jauneta jabe zen. Trujilloren iloba bat komenturaetorri ohi zen, eta harekin, Trujilloren pala-zioa ikusi nuen. Nobela askotan “urrezko gri-foak” eta gainerakoak aipatzen dituzte. Bada,halakoxe etxeak zeuzkan. Hondartza priba-tuak, nahi adina. Haren ilobarekin ikusinituen horiek denak. Esaten dudana gutxi da.Noiznahi, “¡Una salve por la preciosísima salud deTrujillo!”, “¡Te deum por Trujillo!”… Eliza erehorrelaxe. “Padre de la patria”, “Benefactor de lapatria”… Izan zitezkeen titulu denak zeuzkanTrujillok. Txapas esaten zioten, paparra txa-paz beteta zeraman-eta. Baina buruan sartuzitzaion “Protector de la Iglesia”, “Benefactor de laIglesia” eta beste titulu batzuk eman behar ziz-kiola Elizak. Garai horretan, aldatu eginzuten nuntzioa. Monsinore Faninik hartuzuen kargua. Haren idazkariak (Mario TadriaFerri, gero Espainian nuntzio egon zena)igandeetan nuntzio berriak idatzitako ser-moia irakurtzen zuen. Nuntzio berria gauzakesaten hasi zen, Trujilloren diskurtsoari buel-ta ematen hasi zen, eta denok elkarri begira:“Hau zer esaten ari da, ordea?”. Orduantxehasi zen Trujillo Elizaren kontra, eta orduan-txe asmatu zuten Trujillo akabatzea ere…

Elizaren kontra eraso zionean…Bai, bada! Komentuan bagenuen moja bat,Estrella. Honen anaiak Trujilloren bizkar-tzain egiten zuen. Hark eta beste hiru lagunekTrujillo akabatzea pentsatu zuten. Trujillorenkontrako atentatu saio asko izaten ziren,baina ez zuten arrakastarik. Gure mojahorren anaiak-eta, ordea, oso ondo organiza-tu ziren. Militarrekin bat eginda zeuden.Bazuten Trujilloren ibileren berri. Oso ema-kumezalea zen Trujillo, eta bazekiten gaueznola irteten zen eta joaten zen halako etahalako etxeetara… Baten bat bazutenbarruan haiek. Esanda zeukaten, Trujillohilko zutela eta militarren aurrera eramangozutela gorpua. Gainera, Trujilloren semea ereez zegoen Dominikan orduan. Parisera eto-rrita zegoen hura. Horrela, Trujillo irten dagau hartan, besteek abisua jaso zuten, etamalekoira irten zenean, akabatu egin zuten.Txoferra ere hil zuten beraien ustetan, bainabizirik irten zen, eta arrastaka-arrastaka,hurren zeukan ospitalera joan zen. Alarma jozuen. Beste hauek, Trujilloren gorpua sartumaletategian, militarren aurrera eraman, etahauek atzera egin! Egon omen ziren gauosoan gorpu harekin zer egin ez zekitela.Akabatu zutenek beraiek hartu behar izanzuten, eta ezkutatu. Bitartean, semeari jakina-razi zioten, eta hartu abioia eta zuzenean eto-rri zen Santo Domingora. Trujillo akabatuzuten, baina ezer ez zuten lortu! Lau haiek

Bristol“Bristol gara guAzkoitian. Herriangaitzizenadaukagu denok.Gure familiarenaBristol da.Aitaitarengandikdatorkigu.Intxaustibaserrian jaio zen,baina ezkondu etakalean jarri zenbizitzen. Diote osobizipozekoa zela.Karnabaletan,esaterako, zaldigainean ibiltzenomen zen beti.Joaten omen zenesanez: ‘Bristolikandelerie!’.Berak jakingozuen zer esan nahizuen! Harenfamilia guztiaIntxausti zen,Intxaustinjaiotakoa, bainaberak Bristolharen kontuaatera zuen, etaharrezkero Bristolgara, Intxaustigabe”.

ezkutatu egin ziren. Ni ordurako PuertoRicon nengoen. Eta haien arreba Estrellahura ere bai. Pentsa ezazu zer egun pasatuzituen gure moja hark, anaia egoera hartaneta! Izan ere, bizkartzain izandako hura erepreso hartu zuten, eta arreba preso hartuzutela esaten zioten, eta hau eta hura eginziotela, ez ziotela eta baziotela… Denborare-kin, lau lagun haiek hil zituzten. SantoDomingon, berriz, Trujilloren semea jarrizuten agintean eta ez zen ezer lortu, ez egoe-ra aldatu ez ezer, ondo gerora arte, behin-tzat… Galindezena ere jakingo duzu, ezta?

Horrek ere badu istorio… Trujillo hil zuteneanez zeundela Dominikar Errepublikan esan duzu.Sei urte egin nituen Santo Domingon, etahamalau Puerto Ricon. Baina zuzen-zuzenjakin genuen Trujilloren zera hura, plana,izena eta dena. Haitiarrak ere edozeinmomentutan akabatzen zituzten, bide bazte-rrean, azukre kanpainara etortzen zirenean.Hura beldurgarria izan zen, beldurgarria.Puerto Ricon diferente izan zen: immigraziolegeak oso estuak ziren, eta ikasle eman beharizan nuen denbora guztia. Teologia ikasketakegin nituen, ingelesa ikasi nuen… Udan Pitts-burgera joaten ginen, ingelesa lantzera. Gurekomunitateak kolegio berria egin zuen Puer-

to Ricon, eta irakasle lana egin nuen. Zuzen-daria Errusian jaiotakoa zen, aita poloniarrazuen, ama lituaniarra, baina AEBetako erresi-dentzia agiria zuen. Hogei urte aurrerago bizizen hura. Etorkizuna ikusteko gaitasunazuen, mundua ikusteko moduan ere aurrerabizi zen hura, oso aurreratua zen. Urrutitikikusten zuen zer zetorren. Urte askoan izangenuen zuzendari, eta ni haren laguntzaile.Ikusmena galtzen hasi zen, ordea, eta zuzen-dari nahi izan ninduten. Horretarako, uniber-tsitatera bidali ninduten, hiru urteko gra-duondoa egitera, Eskola Gainbegiratzea etaAdministrazioa ikasketak, zuzendari izatekoderrigorra zen.

Puerto Ricon baziren euskaldunak. Frantzisko-tarrak, pasiotarrak…Oso lagunak, denak! Frantziskotarrak etapasiotarrak. Etxebeste, Unzurrunzaga,Mariano Errasti… Joan Mari Torrealdai erehan ezagutu nuen nik. Izenez, pasiotarrak eznituen hainbeste ezagutu. Baina frantziskota-rrak bai, Burgosko prozesuaren garaian bile-rak egiten zituzten-eta. Santa Ageda zeneanere etxe batean edo bestean biltzen ziren.Urtain joan zenean –sekulako porrota izanzuen–, han joan ziren fraide horiek denak,ikurrinak hartuta. Harreman handia izannuen frantziskotarrekin nahiz pasiotarrekin.Ahizpek esaten zidaten frantziskotarrek alda-tu zutela nire burua…

Zer ikasi duzu hor zehar ibili zarenean?Esperientzia bat izan da. Aberasgarria. Horixeizan da nire bizitza. Zazpi urtez egon nintzenPuerto Ricoko kolegioan zuzendari, bainahona etortzeko zera egin zitzaidan. Ez dakit,bada! Hamalau urte pasatu nituen aita-amakikusteke... Tira, Ameriketan hamar urte nera-matzala etorri nintzen, hilabete: aitak bihotze-ko txiki bat izan zuen eta etorri nintzen, hanzen Azkoitiko moja batekin batera. Gero,buelta. Hurrena betiko etorri nintzeneanZumarragako komentura joan nintzen, bainaAzkoitiko etxean hiru-lau hilabete egin nituen.Ez neukan osasun txarra, baina zer edo zer...Txita bat baino gehiago ez nuen jaten.

Santo Domingo, Puerto Rico…Santo Domingokoa zen mundu bat, eta Puer-to Ricokoa, beste bizimodu bat. Oso-oso-oso-oso gustura egon nintzen ni PuertoRicon. Oso gustura. Horixe da nire bizitza.Gero, Euskal Herrira etorri nintzenean, Ola-bide Ikastolako urteak etorriziren, Gasteizen, urte onak haiekere, baina Olabide Ikastolabezain ona izan zen niretzatPuerto Rico. n


ISABEL ITURBE

“Bartzelonako Modelo kartzela munduberri bat izan zen niretzat. Jendearekintratatzen ikasi nuen, eta mundua ez delanorberak ikusitakoa bakarrik, badela bes-terik. Beste ikuspegi bat”.

Mundua jende

AZKEN HITZA

EuskalHerrira“Hogei urte eginnituenAmeriketan.Artean joanberritan betenituen 22 urte, eta42 nituela itzulinintzen EuskalHerrira, 1973an.Hemen,Valladoliderabidali nahi ninduenkomunitateak,baina ezetz esannien, EuskalHerrian egotekoetorri nintzela niAmeriketatik”.


Iaz, Zeraingo Garro baserriko jabeek etxea gaur egungo behar energetikoetara egokitzekoproiektua jarri zuten abian. Adituen laguntzarekin, eraikina berrokupatu nahi zuen

familiako gaztearen neurriko azpiegitura proiektatu zuten, baita asmoa teknikokibideragarria zela ikusi ere. Tamalez, bestelako trabak behartuta bazter batean geratu da

egitasmoa; batez ere Espainiako Gobernuak iragarritako erreforma elektrikoa bihurtu daoztopo. Autokontsumoa zigortzeko ezarriko diren neurriak, bereziki.

| IKER IÑIGO |

EUSKAL HERRIKO ekonomia aldaketa sako-nean murgilduta dago. Hori ondo dakite gaz-teek, eta badakit ere eurek irauli beharkodutela egoera, baina gehienek ezin dute gura-soen etxetik joan; lanik ez dutelako edo, lanaizanda ere, etxea alokatzeko adinako soldata-rik ez dutelako. Abandonaturik izateko arris-kuan dauden landa-etxeak berrokupatzeaaukera ona da hipoteken menpe bizi nahi ezduten gazteentzat. Baina, zer muga du horre-lako proiektu batek?

40 urte dira Garro baserriko (Zerain,Gipuzkoa) bizilagunak etxea laga eta hirira jai-tsi zirela. Horren ostean, 1901ean eraikitakobaserria udako etxe bilakatu zenfamiliarentzat; altxor bat Goie-rriko bazterrik ezkutuenetako-an. Altxor hori baliatu nahi izandu familiak, eraikina etxebizitzabihurtu. Bide horretan, base-rrian bizi behar zen gaztearenbeharren araberako proiektuadiseinatu nahi izan dute. Ezhori bakarrik; proiektua ekolo-gikoki sustengagarria izan behar zen.

Azkenean, ordea, asmoa bertan beherauztea erabaki dute. Arrazoi nagusietako batautokontsumoa zigortzeko EspainiakoGobernuak agertutako nahia da; artikuluhonetako azken orrialdeko koadroan azaltzendira Madrilek indarrean jarri nahi duendekretuaren nondik norakoak. Baina energia-ren ikuspuntutik, proiektua bideragarria zelaikusi zuten Garroko jabeek.

Efizientzia termikoa eta elektrikoaBaserri eta “baserritar” garbi eta efizienteaklortu nahi izan zituzten, energiaren erabile-

ran. Garbia, ingurumenarekiko errespetuaga-tik; efizientea, berriz, horrexegatik eta poltsi-koa zaintzea garrantzitsua delako. Gainera,ahal zen heinean energetikoki burujabe izateaahalbidetuko zuten neurriak hartu zituzten,baserriak bere burua horni zezan. Energia-hornitzaileekiko dependentziak bizi-kalitateajaitsi ohi du eta. Helburu hori lortzeko lehe-nengo urratsa etxea egokitzea zen. Horreta-rako, Xabier Uzin eta Asier Valenzuela adi-tuak kontratatu zituzten. Uzinek etaValenzuelak erregulazio termikoa eta horni-dura elektrikoa hobetzeko ikerketa eginzuten.

Diseinua egiten hasi aurretik,teknikariek argi utzi nahi izanzuten eraikinaren erabileraaurrez definitzea garrantzitsuazela, alegia, han biziko zen gaz-teak zein bizimodu egingozuen, horrek diseinuan eragitenbaitu. Horregatik, kontuanhartu zen pertsona bakarrabiziko zela etxean, etxetik eta

ordenagailuz egingo zuela lan, eta beharbadaegun batzuetako bisitak jasoko zituela noi-zean behin. Sortu beharreko energi kopuruaaurreikusteko, neguko ohiko egun hotz bathautatu zen, kontsumo handieneko egunalitzatekeena. Horrekin, kasurik txarrenariaurre egiteko moduko energia kantitatea lor-tuko litzateke.

Hona iritsita, garrantzitsua da ulertzea bisistemak, elektrikoa eta termikoa, indepen-denteak zirela. Beroa lortzeko, uneoro eraba-kiko zen zenbat egur bota sutara; gainontze-koa biltegian gorde zitekeen. Energiaelektrikoa, berriz, eguzkitik lortuko zen.

ENERGIA AUTOKONTSUMOA

Nola bihurtu baserria energetikokiburujabe... alferrik bada ere

Legez, sortzen dugun energiaelektrikoa sare orokorrerabideratzera behartuta gaude,sareak estaltzen duen eremuanbaldin bagaude behintzat



Etxeko biztanleak ezin zuen aldagai hori kon-trolatu, jakina, eta hori arazo bilaka zitekeen.

Neguan eguzki-energia gutxiago aprobe-txatzen da udan baino; kontsumoa, ordea,handiagoa da, etxean ordu gehiago pasatzenbaitugu. Edonork pentsa lezake horri aurreegiteko modurik sinpleena bateria bat jartzeaeta energia-soberakina metatzea zela, beharzenean erabiltzeko. Baina ez dahain erraza. Alde batetik, bate-riak oso garestiak eta kutsatzai-leak dira; eta bestetik, legez,sortzen dugun energia elektri-koa sare orokorrera bideratzerabehartuta gaude, sareak estal-tzen duen eremuan baldinbagaude behintzat. Horrekesan nahi du plaken bidez eral-datutako energia hornitzaileelektriko handiei saldu behar diegula eta kon-tsumitu nahi duguna atzera haiei erosi.Horrela, sortzen dugunaren eta kontsumi-tzen dugunaren arteko diferentzia soilikordaindu beharko dugu.

Subiranotasunik handiena urte guztian era-biliko den energia elektrikoaren aurreikuspenfina egin eta horixe sortzeak ematen du, plakakopurua beharretara egokituz, esaterako. Inter-neten kontsulta daiteke eskualde bakoitzeaneskuragarri dagoen eguzki-energiaren balioa.

Egurra, bero iturriBero-energiara itzulita, adituek esan zutenbaserriaren berezitasunak ondo identifikatzeaezinbestekoa zela. Indarguneen artean koka-tu zituzten, esaterako, baserriak pinudi han-diak dituela mendian eta bertatik egur askojaso zitekeela, erregai gisa erabiltzeko. Gaine-ra, eztabaida handia egon bada ere, gehiengo-

ak onartzen dugu egurra ener-gia-iturri berriztagarria dela,baldin eta birsorkuntza-tasaustiatze-tasa baino handiagoabada.

Garroren kasuan baldintzahori betetzen zen, eta besteakbeste horregatik aukeratu zutenerradiadoreak beheko suarenbidez berotzea. Hala ere, baso-ak mendian gora zeuden eta

bertatik egurra ateratzeko esfortzu handiaegin beharko zen; gutxieneko makinaria erebai. Gainera, intsinis pinuaren (Pinus radiata)landaketei zilegitasuna ematea ez da mundu-ko jarrerarik ekologikoena, baina hori besteeztabaida bat zen, basoa birlandatzeko garaiairitsitakoan garatu beharrekoa.

Bero-energia sortzen itsutzea baino, berohori aprobetxatzen asmatzea da gakoa, etahorretarako beharrezkoa zen itxiturak indar-tzea; baita bero-metagailua jartzea ere, dutxako

Garro baserria, Zerainen (Gipuzkoa).

IKE

RIÑ

IGO

Subiranotasunik handienaerabiliko den energia aurreikusieta horixe sortzeak ematen du.Interneten kontsulta daitekeeskualde bakoitzean eskuragarridagoen eguzki-energiaren balioa



ura –udan ura berotzeko balio duten plaka ter-miko batzuen bidez berotuko zen eta neguanbeheko suarekin, ur beroa urte guztian beharbaitugu– eta geletako erradiadoreak –neguansoilik– nahi zirenean eta nahi beste berotzeko.

Isolamendua hobetzea, gakoaHalaber, berotuko ziren gelen isolamenduahobetzea ezinbestekotzat jo zuten adituek,efizientziagatik. Gaur egun etxeak dituen itxi-turekin, sortutako beroaren zatirik handienaoso denbora laburrean galduko litzateke.Horrenbestez, leiho eta ateak aldatzea ezin-bestekoa zen horrelako proiektu batean,horiek baitira baserri zaharretan galeragehien dakartzaten guneak. Etxe barrukohormak meheak direnez –kanpokoak ezbezala–, bero dezente galtzen da horietatik,batez ere beroztatutako eta beroztatu gabekogelen arteko paretetan barna. Izan ere, gehienzapalduko ziren gelak soilik berotzea erabakizen, ez etxe osoa.

Sistema elektrikoaren ikuspuntutik, indargu-ne nagusiak honakoak ziren: alde batetik, base-rriak hegoaldera begira du teilatu erdia eta,beraz, plakak jartzeko egokia da; eta bestetik,eguneko ia ordu guztietan iristen dira eguzki-

izpiak Garroren teilatura. Auzoa sare orokorra-ren estaldurapean egoteak alde negatiboa etapositiboa zituen, ikuspuntuaren arabera. Bate-tik, subiranotasuna galtzen zen; bestetik, ez zenmetatze-mekanismorik beharko, uneoro izan-go baitzen elektrizitatea eskuragarri.

Esan gabe doa: horrelako proiektu bateansartzen denak argi izan behar du, ezertan hasiaurretik, bere pentsamoldea egokitu beharkoduela. Horrek, bizi-eredua egoerara doitzeaeskatuko dio; eguneroko jarduna, ohiturak...proiektuaren inguruan artikulatu beharko ditu.

Esan dugunez, egitasmoa bertan beherageratu zen azkenik. Batetik, Eusko Jaurlari-tzak, EVEren bitartez, energia berriztagarrie-tan oinarrituriko proiektuen bideragarrita-sun-ikerketen %50 laguntzen du diruz,kasurik onenean, eta materialak eta instala-zioak kostatzen duenaren %30-35. Laguntzahori ez zen nahikoa proiektua aurrera ateraahal izateko. Horri, noski, Madrilgo Gober-nuak ezarri nahi duen dekretua gehitu beharzaio. Badirudi zenbait politikarik,energia berriztagarrien alde lerro-katu baino, nahiago dutela gaz-teak interes zaharrak ordaintzekoeskulan merke gisa erabili. n

ZALAPARTA HANDIA sortu zuen 2013ko uztaileanEspainiako Gobernuak iragarritako erreforma elektri-koak. Zati polemikoena, beharbada, autokontsumoaerregulatzeko dekretuaren zirriborroa izan zen.Hamar hilabete igaro ostean dekretua ez dago inda-rrean oraindik, eta ez dago argi noiz egongo den, ezeta aldaketarik jasango duen ere, baina horrek ez dueragotzi aurkako erantzun zabal eta irmoa sortuizana. Madrilen asmoen kontrako jarrera Eredu Ener-getiko Berri Baterako Plataformak (EEBBP) bultza-tutako Desolbediencia (Desobekientzia, itzuli duteeuskarara) kanpainan gorpuztu da batez ere. Taldeekologistak, berriztagarrien sektoreko enpresak, sin-dikatuak... denetik aurkitu dezakezu plataforman.

Eguzkiaren izena erabiltzeak erabateko zentzua du.Izan ere, autokontsumoa egiteagatik PPren Gober-nuak ezarri nahi duen zergari (peaje de respaldo, gaztela-niaz) “eguzkiaren gaineko zerga” deitu izan zaio. Fun-tsean, zera da: energia bere etxean sortzen duenak–argazkikoa bezalako plaka fotovoltaikoen bidez,normalean– zazpi zentimo ordaindu beharko duautokontsumitutako kwh bakoitzeko. Bestela esanda,askoz garestiago suertatuko zaio elektrizitatea berekabuz sortzea sare orokorretik hartzea baino.

EEBBPko Zuhaitz Areitiok azaldu digunez,dekretua indarrean jartzen denean zentzua galdukodu autokontsumoak, alderdi ekonomikotik zama

handiegia izango baita. Horregatik, eta Garro base-rriaren kasuan bezala, Espainiako Gobernuarenasmoak jakinarazi zirenetik nork bere etxean energiasortzeko proiektu asko –gehienak ez esatearren–geratu dira bertan behera, konpainia elektriko han-dien mesederako eta energia berriztagarrien garape-naren kalterako. Desobekientzia kanpainak, hainjustu, protesta hutsetik harago joan eta desobedien-tzia egitera dei egiten du: dekretuari jaramonik eginez eta autokontsumorako instalazioak jartzera ani-matzen dute, zigorrak zigor.

Unai Brea

KE

NFI

ELD

S-C

C B

YSA

Autokontsumoa luxu bihurtuko duen dekretua

2014KO MAIATZAREN 18A 17� 17�

PREKARIETATEAREN AURPEGIAK

Gazte prekarioa naiz, gutxira arteenpresa batean langile, etaezkutuan mantendu nahi ditut niredatu pertsonalak, ondorengolerroetan kontatuko dudanagatikenpresan jarraitzen duten langileeketa nik neuk kalterik jasan ezdezagun.

Kameraz zelatatzen dutelangileon jarduna

KOKATUKO ZAITUZTET. 2013ko abenduraarte lanean aritu naiz Euskal Herriko enpre-sa batean, eta ikaragarria da ezagutzea langi-leak horrelako baldintzetan ari diren enpre-sarik badela gure inguruan. Bertan zortziorduko lanaldiak egiten dituzte, besteenpresa askotan bezalaxe, baina hogeiminutuko deskantsu tartea besterik ez daizaten, otorduak, komunerako denborak etaabar kontuan hartuta. Ez dago beste erre-mediorik, osterantzean ez zara eguneanproduzitu beharreko produktu mailetaraailegatzen. Egunero kopuru jakin bat pro-duzitu behar izaten du beharginak, eta horsartzen dira lehiak; sail bereko beste lankidebatek zuk baino gehiago ekoizten badu,lehenengoan abisua pasatzen dizute, biga-rrengoan urduri jartzen hasten dira, eta halasegituz gero kalera botatzen zaituzte. Gusaiatzen ginen gure sailekoen artean pro-dukzio kopuru batzuk adosten, nagusiakgustura edukitzeko moduko neurria, bainaaldi berean langileok ito gabe aritzekoa.Bestela, ikusiz gero gehiagora hel gaitezkee-la, handik aurrera ez liguke lehengo neurrie-tara itzultzen utziko; exijentzia maila geroeta altuagoa da.

Produktua eta zenbakiak interesatzen zaiz-kie nagusiei, eta langileak produktu hori egi-ten duten objektutzat besterik ez gauzkate.Lantegiko edozein arriskuren aurrean babes-teko oinarrizko elementuak ere kostata ema-ten dituzte. Langile batek beharrezkoak badi-tu eskularru bereziak, lehenago merkeago

batzuk ematen ahaleginduko dira. Eta behineta berriz eskatzearen poderioz lortu beharizaten dira gauzak. Langilearen segurtasunabost axola zaie! Hori bai, langileak eskularruberezi horiek ez dauzkalako beharrezkoabaino gutxiago produzitzen badu, izugarriz-ko errieta jasan behar izaten du. Askotan lan-gileari errespeturik gabe hitz egiten diote:“gaur ze mierda produzitu duzu” eta horrela-koak entzun behar izaten dira.

Kameraz josita dago enpresa, eta langileonjarduna zelatatu dezakete. Lankideekin hizke-tan aritzeak ondorioak ekar ditzake, nahiz etabeste aitzakiaren bat asmatuko duten karguhartzeko, ezin baitute esan kameretatik zela-tan egoten direla.

Eta noski, ez dago ordezkari sindikalikenpresan. Izan dira langileak, euren eskubi-deen defentsan mugitzen hasi direnak, bainaenpresak errotik moztu izan ditu beti horre-lako ekimenak. Izua zabaltzen dute, etahorren poderioz funtzionatzen, bai baitakitelangileak lan horren beharrean daudela etanorbait botaz gero beste hogei pertsona edu-kiko dituztela postu horren eske.

Jendeak oraindik ere sinesten du horrelakobaldintzetan Bangladeshen aritzen direla etagurea ongizate gizarte bat dela. Baina eskubi-de guztiak zapaltzen ari zaizkigueta elkartasunean borroka eginbeharra daukagu. Bakoitzakbereari baino ez badio begira-tzen, jai daukagu. n

| ITSASO ZUBIRIA ETXEBERRIA |

�


Egiptoko gainbehera ekonomikoaren ikur bilakatu dira Kairo erdialdeko eraikinabandonatuak. Hirigunea husten ari dira, desertuko urbanizazio berrien onurarako.

Egungoak ez du itxura onik, baina egoera eraldatzeko garaiz dira oraindik.

SAYD ABU FATTAK 30 urte daramatza Kairo-ko Yacoubian eraikineko bawab edo zaindariaizaten. Hiru hamarkada horietan denetikikusi du, bai eraikineko hormen barruan,baita kanpoan ere. Abu Fattari xehetasunbatek ere ez dio ihes egiten, izan ere, hastape-netik igogailuaren ondoko eserlekua izan dubizitoki bakarra. “Kairo fundamentuzko hiribat zen, baina orain, kaos hutsa da”, dio hase-rre. Bawab izatea ez da erabaki bat, familiakontua baizik. Aitaren lekukoa hartu zuen etahark aitonarena, landa eremutik hirirakobidea egin zuen familiako lehena. Abu Fattak,egiptoar gehienek bezala, Masr (Egipto) dei-tzen dio hiriburuari, eta ez da deskuidu batenondorio. Niloko herritarrentzat “munduarenama” da Kairo.

Bawaben istorioak entzutea gomendaga-rria da Egiptoko hiriburuaren azken hamar-kadetako eraldaketa sozio-ekonomikoa uler-tzeko. Kairoko eraikin guztiek daukatezaindari bat, baita abandonatuek ere. Zalan-tzarik gabe, interesgarriagoa izan ohi da ira-ganaren arrastoak bawabengandik ezagutzea,literatura nostalgikora jotzea baino. “Eraiki-na zatika erortzen ari da. Apartamentugehienak hutsik daude, jabeak kanpora joandirelako. Mamuen etxea dirudi”, adierazidigu.

Baina Yacoubian barruko hustasunak talkaegiten du kanpoko erritmo frenetikoarekin.Alaa al Aswany idazleak famatu egin zuen artdéco eraikinetik atera eta Taalat Harb kaleak

agintzen du paisaian. Bi espaloiak saltzaileibiltariz lepo daude eta oinezkoak nekez mugidaitezke trafiko kaotikoaren erdian. Inorkgutxik erreparatzen die etorbide luze honeta-ko etxe ikusgarriei. Gora begiratu behar dahorretarako, eta Kairon oso zaila da eraikineibegira jarriz gero autoren batek ez harrapa-tzea.

Taalat Harb kalea XX. mende hasierakoloraldi ekonomikoaren ikur nagusitzatjotzen dute adituek. Bauhaus estiloko eraiki-nak, hotel modernistak, kristalezko kupu-lak... iraganeko arkitektura eklektiko bezainaberatsaren lekuko irmoa dira. Alta, desertu-ko hareak distira hori guztia itzali du. Azkenhamarkadetan gizarte bazterkeria erruznabaritzen da Kairo erdiguneko txoko guz-tietan.

Gainpopulazio arazo handia daukan hiriaizanik, nekez uler daitezke datuak: estatua dadowntown-go (hiriguneko) eraikinen %60renjabe, eta horietatik %85 hutsik daude. Egip-toko ekonomia kontrolatzen duten militarrekhiri sateliteak dituzte nahiago, eta ondorioz,ihesaldia pairatu du erdiguneak. EgiptokoUnibertsitate Amerikarrak, adibidez, Tahrirplazako egoitza nagusia utzi eta campus erral-doia eraiki du New Cairo izeneko kanpoalde-ko hiri isolatu batean. Bizitegi-gune berriakbisitatzea besterik ez dago Palestinan eginda-ko kolonia judutarrekin daukaten antz sus-magarriaz jabetzeko.

Atzera begiraKontakizun erromantikoek diote metropolidotorea izan zela Kairo duela ez hainbeste:1867an, Ismail Paxa Egiptoko kedive izan-dakoa Parisera joan zen, eta, Haussmannendiseinuez txunditurik, hiri moderno bat erai-kitzeko agindua eman zuen. Hala, eraldake-tarako Parisko hirigintza oinarri hartuz, Nilo

Egiptoko ekonomia kontrolatzen dutenmilitarrek hiri sateliteak dituztenahiago, eta ondorioz, ihesaldia pairatudu erdiguneak

KAIRO

Niloko Paris omen zen hura

| ANE IRAZABAL |

Argazkiak: Hamada Elrasam


KAIRO

ibaiaren eskuineko bazterrean bourgeoisie-enneurrira egindako auzoa altxatu zuen. Teoriahorren defendatzaile sutsua da CynthiaMyntti arkitektura irakaslea, eta hala argu-diatu du Paris Along the Nile (2003) liburuospetsuan.

Analisi horrek, baina, baditu bere alde ilu-nak. Mohamed El Shahed ikerlariaren abu-ruz, teoria biziki orientalista da Mynttirena:“Europarentzat, Ekialde Hurbileko garapeneredu guztiak haren kopia bat dira. Sentitzendut, baina Egiptok ez zuen Parisko ereduajarraitu”. Hirigintzari buruzko Cairo Observerwebgunearen egilea da El Shahed, eta ardurazbegiratzen dio iraganaren irakurketa orienta-lista eta erromantikoari: “Sektore pribatuakbultzatutako proiektua izan zen zabalgunea-rena. Jatetxeak, zinemak, antzokiak... klaseertain sortu berriaren nahiak asetzeko tres-nak ziren. Aldiz, egiptoar gehienak erdigune-tik kanpo utzi zituzten”.

Finean, Kairo erdialdearen historia prag-matikoagoa da. Dirudunek alde zaharra utzi

eta lurrak erosi zituzten Nilo ibaiaren eskui-neko bazter drainatuan. Suezeko kanalareneta kotoi produkzioaren loraldia izan zenXIX. mendearen azken herena, eta KairokEuropa hegoaldeko merkatariak erakarrizituen, batez ere greziarrak eta italiarrak. AlShahedek uste du hiri europar gehienakbaino kosmopolitagoa zela Egiptoko hiribu-rua, gutxiengo erlijiosoen eskubideak askizainduak zeudelako. Horren adierazgarridira, besteak beste, downtownean judu egiptoa-rrek eraiki zuten sinagoga handia edo Tiringeraikin ospetsuaren sabaia bedeinkatzenduen Daviden izarra.

Gainbehera, halere, azkarregi etorrizitzaion Kairori. Monarkia bota eta militarrekboterea eskuratu ondotik, nazionalizazioareneta konfiskatzeen garaia iritsi zen. Asko hitzegin da Gamal Abdel Naserren esku zorro-tzaz eta atzerritarrek zioten izuaz. Hainzuzen, hari egozten zaio sistema aldaketakekarri zuen ondoriorik bistakoena: erdialdeakmetropoliaren bihotza izateari utzi zion.

Gainpopulazioarazo handiadaukan hiriaizanik, nekez ulerdaitezke datuak:estatua dahirigunekoeraikinen %60renjabe, etahorietatik %85hutsik daude.


KAIRO

1960ko hamarkadan zehar, kanpotar gehie-nek Egipto utzi zuten eta klase ertaina kan-poaldeko hiri berrietan ezarri zen. Hala, mili-tarrak eta haien familiak erdialdean gotortuziren behin-behinean, armadak Egiptokokasta boteretsuena izatea lortu arte. 1980tikaurrera haiek ere hirigunea utzi zuten etaorduz geroztik agerikoa da eremuaren degra-dazioa.

Elitismorik ezHustasun horrek denbo-ran geldirik utzi du Kairo-ko downtowna. Eraikingehienen egoera tamalga-rria ikusita, erdigunea bir-moldatu egin behar delauste dute egiptoar askok.El Shaheden hitzetan,agintarien interes falta iku-sita, herri ekimenak baka-rrik eraldatu dezake ingu-rua. “Ezin gara itxaroten geratu eraikinakhaien kabuz erori arte”, erantsi du. Erronkazaila da, ordea. Egiptokoa ez da ekonomialibrea, militarrek ezarritako sistema paternalis-ta zurruna baizik. Hiri plangintzaren alorreanagerikoa da negozioa: militarrek zementu pro-dukzioa, eraikuntza materialak eta lurren jabe-tza monopolizatzen dute. Hitz gutxitan esan-da: armadarentzat etekin gehiago sortzen dueraikin bat egiteak zaharra berritzeak baino.“Bikote batek hiri erdian etxe bat erostea era-bakitzen badu, bankuek ez diote mailegurik

eskainiko. Alta, hiri sateliteetan bizi nahi iza-nez gero, erraztasun guztiak izango dituzte”,azaldu du El Shahedek.

Edonola, Ibrahim Abdel Naguib idazleakargi dauka dena ez dela diruaren hotsa. Harenaburuz, ezinbestekoa da aipatzea Egiptokoagintariek, militarrek, ondare arkitektonikoare-kiko daukaten sentikortasun falta. Idazleakzera galdetzen dio bere buruari: “Azken 40urteotan agintean egon diren presidenteekinoiz irakurri al dute historiari, filosofiari edo

arteari buruzko libururik?”. Gauzak horrela, errealita-tearen argazkia beltza da,baina gainbehera horrekba omen du bere aldeona.“Downtowngo lurzo-rua ez da espekulazioanerori, beraz, ez da elitiza-zio prozesurik eman.Eremu osoa herritarrenada”. El Shaheden esane-

tan, eremua oinarritik birsortzeko aukeraaparta daukate.

Porrot egin duen ereduaHorretarako, iraganeko hutsetatik ikasi beharda. Mohamed Abdel Dessouki arkitekturairakasleak dio Kairok Alexandriaren ereduaaztertu beharko lukeela egin behar ez denajakiteko. Izan ere, Egiptoko lehen portuaizandako hiri sinbolikoak gentrifikazio saia-kera hutsala pairatu du. 2002an ireki zen Ale-xandriako liburutegi berria hirigunearen

Iraganeko loraldi ekonomikoaren eta arkitektura aberatsaren ikur da Kairo hirigunea, baita azken hamarkadetako gizartebazterkeriaren isla ere. Ezker-eskuin: Tiring eraikin ospetsua; Carlton hotelaren barrualdea; Grand Hotel; eta Sayd AbuFatta, Yacoubian eraikineko zaindaria.

Agintarien interes falta ikusita, herriekimenak bakarrik eraldatu dezakeingurua. El Shaheden esanetan, eremuaoinarritik birsortzeko aukera apartadaukate. “Ez dugu Parisen distira kopiatunahi, eraikinei bizitza itzuli nahi diegu”


KAIRO

metamorfosia bultzatzeko eredutzat saldu danazioartean, hain zuzen, aktibitate kulturala-ren bidez hiriko egoera sozio-ekonomikolarria berpizteko aukeratzat. Alta, zeharokontrakoa da errealitatea. “Liburutegiareninguruan luxuzko eremua sortu dute, bainaherritarrak ez datoz bat espazio berri horre-kin”, adierazi du Abdel Dessoukik.

Ondare kulturala babesteaz arduratzenden Safe Alex erakundea gidatzen du arkitek-tura irakasleak. Haren aburuz, Hosni Muba-raken ametsa izan zen liburutegi erraldoiak ezdu lortu hainbeste aldarrikatutako Bilbo efek-tua. “Atzerriko inbertsioak handituko zirelaeta turismoa erakarriko zutela esan zuten,baina Alexandriako herritarrak proiektufaraoniko horretatik kanpo utzi zituzten.Zentzurik ba al du halako liburutegi bat erai-kitzeak Egiptoko analfabetismo tasa handiagainditzeko neurriak hartzen ez badira?”.Eraikinak berak argi erakusten du kanpokoaduela nahiago, fatxadak Mediterraneoari

begiratu eta hiriari bizkarra ematen baitio.Liburutegi barrura sartuta ondorio garbiaateratzen da: ia hutsik dago.

Kairora itzuliz, ezinbestekoa dirudi espa-zio publikoaren eta herritarren arteko harre-mana ulertzea. “Erdigunea elite baten etxeaizan zen XX. mendearen lehen erdian, bainatalde horrek ez zuen Egiptoko gizarteaordezten. Ingurua eraldatzeko beharraz hitzegitean argi izan behar dugu zein eredu jarrai-tu nahi dugun”, nabarmendu du El Shahe-dek.

Tartean, erdialdeari sumatzen zaio berrizere metropoliaren bihotza izateko desioa. EtaEl Shaheden aburuz, argi pixka bat ikus dai-teke zerumugan: “Azken bi urteetan armada-renak ez diren etxe hutsen alokairu merkeakhazi dira”. Downtowna berpiztu nahi dutenenhelburua sinplea da, baina asmohandikoa: “Ez dugu Parisen disti-ra kopiatu nahi, eraikinei bizitzaitzuli nahi diegu”. n

22 � 2014KO MAIATZAREN 18A

IRITZIAREN LEIHOA

EZ NUEN Jean McConville ezagutu, noski.Orain arte ez dut bere izena ezagutu, eztabere bizitzaren eta heriotzaren berri izanere. Apirilaren 29an entzun dut izen horilehen aldiz, Gerry Adams atxilotu dute-nean.

Jean McConville 1971n alargundu zelajakin dut, hamar seme-alabaren ama zelaeta pobrezia handian bizi zela. Ipar Irlan-dan gertatutako gatazka gogor hartan,Jeanek 37 urte zituela, IRAko kidebatzuek jipoi ikaragarria eman zioten bel-durtzeko asmoz, eta handik denboragutxira –iturri batzuen arabera, hurrengoegunean–, 1972ko abenduan, bere etxetikbahitu bere seme-alaben aurrean, larrikitorturatu eta tiro batez hil zuten. Ez zengehiago jakin 1999ra arte, IRAk hilketaonartu zuenean, Ostiral Santuko Akor-dioak sinatu eta handik urtebetera. Gero,2003an, gorpua azaldu zen, ibiltari batekaurkiturik, Belfastetik 80 kilometrora,hondartza batean ehortzita. Bere seme-alabek bizitza oso gogorrak izan dituzte,eta orain egia eta justizia eskatzen dituzte.

Hau guztia jakiterakoan ezinbestekoaegin zait gurera etortzera. Ez ditut ezagu-tzen Ipar Irlandako giltzarriak. Beraz, ezdakit hau guztia Gerry Adamsen aurkakokanpaina politiko maltzurra den edota zer-gatik azaldu den garai honetan. Bere etxeanbahitu zuten ere, ez zait gehiegi interesa-tzen. Hau da, berdin zait gertaera honeknori egiten dion kalte edo mesede. Niriinteresatzen zaidana da erabakitzea, denonartean, honek zer suposatzen duen: iraga-neko mamuak itzultzea ala egia eta justiziagauzatzea.

Gure erronkei begira, argi dago–horrela ulertu dut nik, behintzat–, bakeprozesu eraginkorrak aurrera egin ahalizateko elkarbizitza sendotu behar da.Eta, aldi berean, elkarbizitza ez dagoelaerrotzerik egia, justizia eta ordaintza ber-matzen ez badira.

Horrela onartu zen orain urtebete, iazkomaiatzean, Foro Sozialak aurkeztu zituenBake Prozesurako Gomendioetan. Hauenartean, labur bilduz, hauek daude: erakun-deek egia eta adiskidetzerako mekanismoabaliabide eraginkor modura bultzatu behardute. Gure “kontaketa” egiterakoan eraezberdinak egongo diren arren, sektoresozial eta politiko guztietan autokritika etaegindako akats larriak aintzatesteko jardunzintzoa bultzatu behar dira, biktima guztiekdaukaten egia, justizia eta ordaintza eskubi-deak kontuan harturik.

Ez dakit hau guztia nola gauzatukoden. Ez dakit noraino jakin nahi dugunegia eta noraino egin nahi dugun justizia.Oraindik nire zalantzak dauzkat. Ez dakitere, noraino izango den “praktikoa”, IparIrlandan Gerry Adamsena ezagutu etagero egin diren hausnarketak kontuanhartzen baditut.

Nik errealitate bat ezagutzen dut, amai-tuta –horrela dirudi, zoritxarrez–, boro-bilduta eta –inozoak!– hainbat tokitanamestuta. Espainiako errealitateaz arinaiz, “trantsizio politikoaz”, non, egia,justizia eta ordaintzaren ordez, “amnesia”nagusitu zen.

Badakit denbora asko igaro dela JeanMcConville hil zutenetik eta egoera sozialaeta pertsonak sakonki aldatu direla. Ez dutezagutzen hango Zigor Zuzenbidea; ezdakit delituen preskripzioa edo indultuaknola dauden araututa. Bestalde, badakit jus-tiziaren erantzuna egokitu behar zaiolagarai berriari. Baina, zer egingo dugu egia-rekin? Uztargarriak dira, nire iritziz, egia,justizia, aitortza eta etorkizunerako nahidugun elkarbizitza. Gure gizar-teak baditu horretarako tres-nak –indultua tartean–, bainahorretaz beste batean hausnar-tuko dut. n

Jean McConville in memoriam:

egia, justizia eta ordaintza

Ez dakit noraino jakin nahi dugun egia etanoraino egin nahi dugun justizia. Oraindiknire zalantzak dauzkat. Ez dakit ere, norainoizango den “praktikoa”, Ipar Irlandan Gerry Adamsena ezagutu eta gero egin direnhausnarketak kontuan hartzen baditut

GarbiñeBiurrunMancisidor �

EHUKO

I R A K A S L E A,

E PA I L E A

DA

NI

BLA

NC

O


GORA PRO NOBIS - IRITZIAREN LEIHOA

Asisko Urmeneta �

IRITZIAREN LEIHOA

24 2014KO MAIATZAREN 18A

EIBAR ertzetik pasatzean, Ermua ikustean,edo inoiz Soraluzera iritsitakoan, begiratuito bat bota izan diet beti herriei, eta pen-tsatu eguzkiak okerka sartu beharko duelahan, argitzekotan. Ez dakit bi irribarreherrenka kabitzen diren kalean. Baina bierrezildar ba omen zihoazen Pariserakotrenean, paisaiaren zabalari begira, oko-tzak leihoan, harriturik, eta batek besteariesan: “Hi, Plaentxi egin zianak ez zianjakingo hau hemen zegoanik!”.

Aitari umetan entzun nion errezilda-rrak ostikoketan onak zirela, futbolean

eta bestean. Ez dakit eibartarrak bestehorretan zer moduzkoak diren, bainafutbolean ari dira zerbait erakusten.

Xoxak ongi kontaturik, eta paisaiarenitoa joko estilo bihurturik, balentriarenzorian dira. Jekerik eta txekerik gabe. Esta-dio faraonikorik gabe. Bestela. Armakbizikleta bihurtu zituen herriak bere ber-degune apurrean lanari ohoreegiten segitzen du. Denak erre-zildarrak ez baldin badira erehartuko nuke poz ederra lortu-ko balute. n

DUELA ZENBAIT HILABETE, herri hauteskundeetakogaraia hasi aitzin, prefetak bi lan hartu zituen beregain: alde batetik, azken 20 urteetako statu quoaapurtu ondoren ikastolak diru publikoz laguntzeariburuzko zirkularra idatzi, eta bestalde, Ipar EuskalHerrirako gobernantza hautabide batzuk proposatu,frantses gobernuak Lurralde Kolektibitatearen aukerabaztertu ondoren. Geroztik hautes-kundeek ekarri dituzte sozialisteizafraldia eta abertzaleen gorakadanabarmena. Ondorioz, ManuelValls lehen ministroa izendatuaizan da eta honek gobernu berriaosatu du.

Lehen etxeko lana atera berri duprefetak, eta legedi guztia arakatuzgero baieztatu du (hau scoop hau!)ikastola berriak ezin direla eraikidiru publikoarekin. Lokal zaharrakedota “prefabrikatuak” soilik aloka-tzen ahal zaizkie! Legediaren bar-nean “aterabide” teknikoak propo-satzen saiatu bada ere, haserreabaizik ez du piztu prefetak, oroz gainetik irudikatubaitu mundu osoari askatasun, berdintasun eta esku-bideez irakasgaiak eman nahi dituen Frantziaren par-tetik euskarak merezi duen estimua. Momentu bereanBatera plataformak luzatu galdeketari erantzunez, 64auzapez berri engaiatu dira “herri mailako hizkuntza

politika bat plantan ezartzearekin euskarari ezagupeneta bizitza publikoan leku bat aitortuko dizkiona,haren ikasketa, erabilera eta herritarren artean pro-mozioa bultzatuz”.

Lurralde Kolektibitatearekiko atxikimendua delaeta, nabaria da hauteskundeen biharamunean herrihandienetan gertatu aldaketa: populazioaren gehien-

go zabala ordezkatzen duten auza-pezak alde dira gaur egun eta kon-trako jarrera aktiboena zuten sektoresozialistak guztiz ahulduak gelditudira. Bizkitartean, Vallsek bere aur-kezpen diskurtsoan frantses institu-zioen berrantolaketari buruzko ezta-baida ireki du berriz. Bi urte barnesozialisten hirugarren proiektua daeta aldi honetan aldaketa sakonakproposatzen ditu: eskualdeak batu,departamenduetako asanbladakdesegin, konpetentzien banaketazorrotza... Eztabaida luze eta beroakaurreikus daitezke Frantzia osoan,baina dudarik ez da biharko antola-

keta instituzionalari begira, azken urteetan egindakolanari esker Ipar Euskal Herriko jendarteaprestatuenetariko bat dela politikoki nahizgogoetaren aldetik. Ikusteko da prefetarenbigarren etxeko lanak jendartea asetu,zatitu ala mobilizatuko ote duen. n

Prefetaren etxeko lanak

Jakes Bortairu BAT E R A P L ATA F O R M A KO K I D E A �

Amets Arzallus�

BE RT S O L A R I A

DA

NI

BLA

NC

O

Eibar

DA

NI

BLA

NC

O

Haserrea baizik ez dupiztu prefetak, orozgainetik irudikatu baitumundu osoariaskatasun, berdintasuneta eskubideezirakasgaiak eman nahidituen Frantziarenpartetik euskarakmerezi duen estimua

� 252014KO MAIATZAREN 18A

IRITZIAREN LEIHOA

ORAIN GUTXI Nazio Batuen Era-kundeak (NBE) sustatutako txos-ten batek adierazi zuen berotegiefektuaren eraginez itsas mailahazten ari dela, zenbait lekutakoekosistemak aldatzen ari direla,lur txiroak gero eta gehiago direla,itsasoetako arrainen kantitateabeherantz doala eta beste hain-beste egoera kezkagarri bizikoditugula. Halaber, itxaropenerakoateak zabalik utzi ziren, betierekarbono dioxidoaren isurketaneurri garrantzitsu batean etetenbada.

Bitartean, gauza jakina da krisiekonomikoaren eraginez mundu-ko estatu aberatsenek joan denhamarkadan isuri zuten gas karbo-nikoaren kantitatea baino gutxiagoisurtzen ari direla orain; Europaneta AEBetan nabari da beheranz-ko joera, baina arrazoiak ez diraberberak herrialde guztietan,gehienetan krisia izan baita arra-zoia, eta oso gutxitan ekonomiereduaren aldaketa.

Oraintsu irakurri dugu Espai-niako Gobernuak AHTren Berga-rako korapilo garrantzitsuarenlehen zatia lizitatuko duela etaEusko Jaurlaritza kexu agertu delagehiago itxaron zuelako. Batekhauteskundeak medio aterakozuen lizitazioa eta besteak begienbistan hiltzen ari zaion lan faraoni-koaren aurreko inpotentzia adiera-ziko zuen.

Aipatutako adibide hau krisitikateratzeko aurkezten ari zaigungarapen ereduaren isla baino ez da.Europako herrialde askotako etabatez ere Espainiako autobide,aireportu, AHT eta tren normala-ren linea gehienak zenbaki gorri-tan dauden bitartean porlana daberriro krisitik aterako gaituen gil-tza magikoa. AHTrako tramu asko,Pasaiako kanpo-portua edota

Hondarribiko aireportua zabal-tzea, eta nola ez, eraikuntza sekto-rea berriro gogotik indartzea dirahazteko errezetak.

2007 eta 2008 urteetan krisiahasi zenean batek baino gehiagokaipatu zuen aurreko eredu ekono-mikoa amaitu zela eta ekonomiasistema berri baten atarian ginela;orain aldiz, ekonomia indize-kon-tua besterik ez da, indizeak hobetuegin behar dira eta azkar gainera.Horretarako enpresa multinazio-nalen errezetak izan daitezke bere-halako emaitzak eman ditzakete-nak, porlanean eta azpiegituraerraldoietan oinarrituta.

Berotegi efektua handituko delabaina langabezia txikitzen badaordaindu daitekeen prezioa delaesaten ari zaizkigu, eta bestalde,hemendik 10 edo 20 urtera izangodugula gaiari heltzeko aukera.

Oso gutxi dira hazkundea birzi-klapenaren, teknologiaren etaetxeen, azpiegituren eta enpresenberrerabileran planteatzen dute-nak, presaka atera behar baita kri-sitik eta horretarako gauzak erdi-purdika egitea zilegi baita.

Ez dugu ezer ikasi,ezta ikasi nahi ere, etagainera, ziurren,Lurrak aukera berriakemango dizkigu. n

Hipokrisia

DA

NI

BLA

NC

O

Joxerra Aizpurua � INDUSTRIA INGENIARIA

EspainiakoGobernuak AHTrenBergarako korapilogarrantzitsuarenlehen zatia lizitatukodu eta EuskoJaurlaritza kexuagertu da gehiagoitxaron zuelako

Pultseraz apaindua,zimurdun azala,dardartia, zikina,txikia, zabala,azkazal gorriduna,beltzarana, argala…Aurtengo maiatzeanehunka esku halaari dira zabaltzen;loreak bezala.

Zabaltzen ari direnesku-ahurretan,lau marra bateratzendira “M” letran:“M” Munduari so,“M” Minen bueltan, “M” Mugarik ez da,“M” Metroetan...Zein hitz daramazuezuen eskuetan?

Kateatuko garadozenaka, ehunka“M” Durangon hasieta Iruñan buka,esaldian bakoitzakbere hitza dauka,bakarka jarraitzeakbide motza du ta,ea nora heltzen gareneskutik helduta! n

Doinua: Kantuz sortu naiz eta.

Gure esku dago

Miren AmurizaPlaza

�

BERTSO BERRIAK

XD

Z


ERDIKO KAIERA

DONIBANE GARAZIKO lizeo publikoaren eus-kal antzerki tailerrak 20 urte bete ditu. 200ikasle inguru ari izan dira aktore lanetan, 30antzerki obra landu dituzte dagoeneko. Liber-titzeaz saioaren egile Antton Luku dute ira-kasle: “Urte guziz behar da proiektu berribat. Urtea abiatzen duzu eta hurrengo urtearibegira pentsatzen ari zara engoitik. Taldeaurtetik urtera aldatzen da, ikasturte hastape-nean multzo berria duzu eta hasi behar duzulan berria lantzen. Euskal antzerkia, antzerkiherrikoia, biziki anitza da formaz. Ezti-eztiari gara, ditugun jendeekin egiten dugu. Gureantzerkiak irakaskuntza eta curriculuma hun-kitzen ditu, baita erranahi kolektiboa ere.Libertitzeaz saioan hori esplikatzen dut”.

Euskal kultura? saioaren ondotikheldu da Libertitzeaz saioa. Nondiknora? Zergatik? Saio hura Fauxto toberari lotua da.Tobera zikloaren bukaera izanzen, nolabait. Gaia Iparraldekoeuskaltzaleen munduan inposatuzen, eman beharreko gaia zen.Euskal kultura? idatzi nueneanentzuten ziren kritikek ez zuten funtsik, etapentsatu nuen gaia zapartarazi behar zela.Zapartaraztea edo katarsi hori da toberarenfuntsa, eta saio hura idaztea ere bai. Orain,Libertitzeaz saioan antzerkira iraganbidea era-kutsi nahi izan dut, taula gaineko lana nolapasatzen den: idatziz erraten dudana formaznola eman nahi dudan erakutsi. Translaziolana azaldu dut orain. Euskal kultura? oinarriaizan zen eta Libertitzeaz saioan ikuspegiakageri dituzu. Jokalarien arteko ikuspegi kon-

fliktiboak baldin badaude sortzen dira per-tsonaiak, batek gauza bat defendatzen du etabesteak beste bat. Toberaren funtsa hori da,horrek baldintzatzen du antzerki ona. Kon-fliktoa ikusi behar da, batek bestearen aurkadituen indarrak. Pertsonaiak defendatzekoahalak behar ditu aktoreak. Pertsonaia bakoi-tzari bere xantza eman behar zaio, bestenaz,parodian edo kritika hutsean gelditzen gara.

Zeri erraten diogu euskal kultura? Idazle bezala baldintzatzen nauena, ene sen-tsibilitatea pizten duena, libertitzea da. Ene-tzat, konparazione, Libertimenduan [antzerkimolde bat] goizetan, musikariak jiten direla-rik, gure arteko solasak eta adiskidantza, pla-

zer hori ere da Libertimendua. Espli-katzen ez diren une horiek partehandia dute gure kulturarekikomaitasunean. Kultura eta euskaramemento horretan bizi dira.

Euskal dantzariei eskaini diezu libu-rua. Bai, baina ez da poz bat emateko.Zenbait belaunaldi-dantzariri idatzi

diet ohar daitezen gazteria dantzan ari dela, eahortik abiatuz lantzen dugun gure kultura.Dantza, antzerkia edota bertsolaritza kulturahorretan sartzen ditut. Jendeetarik abiatubehar da: jendeek zer maite duten? Zein jen-dek? Euskaldunek? Aspaldikoek? Berrikigurera jin direnek? Dantzaren inguruan badakontsentsua. Taldeak beteak dira. Urbeltziomenaldia egin zitzaionean, Baionan, antzo-kia bete zen. Oraingo gazteak dantzan aridira. Problema da euskal dantza, euskal dan-

“Problema da euskal dantza, euskal dantza oteden. Trabesa hor da, eadantza mundu hori egotenden euskaldun edo ez”

«Ene kezka transmisioa da,aktorea sortzaile bilakatzea»

| MIKEL ASURMENDI |Argazkiak: Dani Blanco

ANTTON LUKU

(Kalifornia, 1959). Baxenabartarra. Euskal kultura? saioari Libertitzeaz (Pamiela) saio mardulean eman dio segida. Euskal dantzariei eskainia da liburua. Berau endelegatzekohobe dantzari izatea edo dantzaren mundua ezagutzea. Saiogilea dantzaria da. Dantzaria izanezik, antzerkigilea. Antton Lukuk ez du antzerkia bere egiten, berau dantzaren baitan eman

gabe. Zer ote antzerkia baina? Zer ulertzen dugu antzerkiaz?


ANTTON LUKU - ERDIKO KAIERA

tza ote den. Trabesa hor da, ea dantza munduhori egoten den euskaldun edo ez. Funtseanhori ez da jinen administrazioaren egitureta-tik, politikatik. Adibidez, Europako Kontsei-luak Karta Soziala delakoa egina du, baina guez gaitu gerizatuko.

Hogei urtez dantza tailerrean ari izan naizlanean, gazteekin, dantzari diren antzerkila-riekin: herriko dantza mugitu behar badugujendeek berentzat har dezaten, transmisiometodoak aldatu behar ditugu. Era berean,dantzariek antzerkilarien moldeak poxi batinportatu behar dituzte. Ene kezka transmi-sioa da, nola transmititzen den aktorea –dan-tzaria barnean ezartzen dut– sortzaile bilakadadin.

Bilatze horretan bidaideak dituzu. Neolitikotikhasita, Oteiza. Antzerki adituak, bestalde. Kanpoko antzerkigile adituak [andana aipatudu; Grotowsky besteak beste] irakurri behardituzu, eta aldi berean euskaldunak, Urbeltzedota Oteiza, konparazione. Horien aburuaketa iritzi herrikoia konfrontatzen badituzu,egia zer den eta zer ez den kausitu dezakezu.Horrek balio du. Oteiza edota arte modernoamaite ditugu edo ez. Batzuek Guggenheimekez duela balio pentsatuko dute eta bestebatzuek sorkuntza sublimatzen duela. Horre-tan ez naiz sartuko, ez bainaiz espezialista.Alta, Belokeko Martxel Etxandi apezarenanaiak, artzainak, [Okabeko] harrespila edocromlech delakoan dantzaren zirkulua ikustenduela erran dezaket. Oteizak eta biek memen-to berean erraten badute gauza bera, ez dakasualitatea.

Ene antzerki metodora jinez, ezin dutantzerkia egin teoriarekin, egiten dut metafo-rekin, kontsigna aski motz, zehatz eta potenteemanez. Taula gainean zarelarik, bizi duzunegunaren arabera, horrek zaitu babesten eror-tzetik. Beraz, delako harrespila hori gure arteraekarri behar da. Pierre Duny-Pétrék erratendu espazioa ekarri behar dela Donibanera,hots, bortua. Erran nahi baita, unibertso horizirkulu tipi batean behar dugula irakurri.Memento horretan harrespilaren irudia izuga-rri indartsua da eta funtzionatzen du. Inpor-tantea ez da polit izan dadin, aldiz, mintzatzenari garelarik martxatzen bada, aitzina.

Liburuan ageri denez, egile denak ez dituzugogaide: Nicole Lougarot edota Mixel Etxeko-par, konparazione. Badira gehiago ere. Polemi-ka gustatzen zaizu, debatea naski. Errespetuzbetiere. Etxekopar txirularia, Gat, Bedaxagar etahorien mundutik atera da, errespetu osoadiot. Gero badago liburu bat... [Bohémiens.Nicole Lougarot; Gatuzain], horrek hedatzendu ikuspegi bat egia ez dena. Frantsesez ida-tzi du, nik hitzez hitz zitatzen dut, horreladio: “Maskarada ikuskizun arrazista da, tsiga-noez trufatzen da”. Maskarada ez da hori.Maskaradak ezkerretik eta eskuinetik hartudu, ados. Adibidez, Nafarroako jota Andalu-ziatik heldu dela? Hala da eta sinesten dut.Problema da nola tratatua den. Metafora ezda hori enetako?

Gurea, politika nahiz kultura, edo biak batean,Commedia dell’Arten agertzen dira, edota berebaitan ulertu behar dira, naski. Badira kointzidentziak. Georges Hérellek–Baionan irakasle izana– Pastorala aztertuzuen eta Lyoneko inauteriekin konparatu,Commedia dell’Arterekin. Gathua adibidez

“Belokeko MartxelEtxandi apezarenanaia artzainakharrespila edocromlech delakoandantzaren zirkuluaikusten du. Oteizaketa biek erratenbadute gauza beramemento berean,ez da kasualitatea”.


Arlekinoren metafora da. Gathuzainak besteinauterietan duen funtzio bera du. Alabaina,gauza batzuek ez dute jada berdin funtziona-tzen, ez baitira martxan gehiago. Urbeltzekerraten du Zamaltzaina dela Larrepota[Larrapetit edo langosta]. Baina orain joatenzara Zuberora eta dantzatzen dutena zaldiada. Ahantzi dute haren funtzioa, beharbadaaldatu delakoz, beraientzat hori Larrepotaizateak ez duelako inportantziarik. Kontua dazein metodorekin fabrikatzen dugunMaskarada edo dena delakoa. Emandezagun, oraingo Kabalkadari falta zaio-la musika zerbait? Bada, Balkanetatikekar baleza falta den metxa hori, dantza-riek maite duten kar hori, ni ados. Ara-zorik ez. Enetzat arazoa da zer eta nore-kin nahi dugu hori eman edo jokatu.Jendartea egitura dezan balio badu etaheziketa batean barnean, arras ontsa. Politikabiziki inportantea da kultura baldintzatzenbaitu. Hori da ene kezka.

Zergatik desagertu dira zirtzilak inauterietatik?Ez da zirtzilik nahi. Iraganean ere, bai xurieibai gorriei, arrazoi ezberdinengatik, ongi helduzaie zirtzilak ez agertzea. Memento batezhorien boza ez da plazan entzun nahi izan.Bakoitzak baditu bere arrazoiak, baina jendar-tea bere konfliktoen gainean oinarritua delakontsideratzen badugu, zirtzilak beharrezko

zaizkigu. Nik ez dut jenio ukal-dirik jo hori aldarrikatzean. Jen-dartean bizi naiz, antzerkilarigisa eskaera hori sentitu dut. Etaez da tronpatu behar, bada jendebat heldu ohi dena Libertimen-dura eta beste jende bat ez.Nahiago dute dantza hutsa, bizi-ki ontsa heldu zaie, politagoazaie. Libertimendua –euskarazirauten badu–, eztabaida egite-koa, gutizia hori, ez zaie ontsaheltzen. Zernahi gisaz, badanonbait erresistentzia hori pla-zara ekartzeko, politikoki zuze-na ez dena. Adibidez, azkenbozen ondotik Tobera egitekogai izugarria dago Baionan.Alta, euskaldunok ez gara gaihori plazara ekartzeko, eta lite-ratura, antzerkia edota dantzaaitzinarazteko.

Zirtzilak, Bolantak eta Santiba-tek zer diren geureganatu gabe,euskal kulturarik –dantza,antzerkia, bertsolaritza...– iza-nen ote?Zirtzilaren funtzioa ilusioa piz-

tekoa da, eder egitea dantzaren barnean. Fun-tzio hitza gutxiago entzuten da egun dantzan,antzerkian baino. Horregatik da erranahiainportantea, ohartzeko gauza batzuk sortubehar direla, hots, horrendako zen, bainaorain ez du deus erran nahi. Egun estetizis-moa egin daiteke gauza guztietan. Bestalde,badira pertsonaia batzuek irauten dutenakkulturan sartuak direlarik. Adibidez, Kaba-nak ez du funtziorik gehiago, baina Kabana

pertsonaia gisa denek ulertzen duteZuberoan, oraino funtzionatzen du.Dantzak, artedramak, badu funtzioa,alta, erritualetik edo herri dantzatikikuskizunera pasa gara, eta diferentziaez da profesionala edo amateurra izatea,amateurrek egin dezakete. Hautua dagakoa. Zaharrentzat ez da teoriarik izan,ezina baizik. Enpirismoa aipatzen dut

liburuan, ezinak une batez kontzientzia arra-razten duela. Zaharrek dantzari ona eta eleke-tari ona bereizten dituzte, dekonstrukzioaegiten dute, kubistek bezala. Ezinez egitendute, ez dute besterik egiten ahal. Arrasma-tzen dute funtzionatzen duen sistema, rolezberdinak partekatuz, dantzan espezializa-tuz, zirtzila espezializatuz funtsean. Gero, zir-tzila isildu behar delarik isiltzen da eta sinbo-likoki dantzaz erraten da. Oreka hori kausituadelarik ageri da transmisioa. Guk dantza ikus-kizun estetikoa bihurtu nahi dugu forma

“Ez da zirtzilik nahi. Iraganean ere, bai xuriei bai gorriei, arrazoi ezberdinengatik, ongiheldu zaie zirtzilak ez agertzea. Memento batez horien boza ez da plazan entzun nahiizan. Bakoitzak baditu bere arrazoiak, baina jendartea bere konfliktoen gaineanoinarritua dela kontsideratzen badugu, zirtzilak beharrezko zaizkigu”.

“Kulturak beharragaltzen duelarikmarfilezko dorrebihurtzen da”


ANTTON LUKU - ERDIKO KAIERA

hutsa atxikiz. Alta, beharra eta ezina galtzekoarriskua dago. Kulturak beharra galtzen due-larik marfilezko dorre bihurtzen da. Artistakdaude, gauza politak... baina.

Parte-hartzea, demokrazia nolabait esanda,jokoan dago. Piarres Larzabal horrela ulertzen dut. Bereantzerkiak ontsa irakurtzen baditugu badau-de zozoak eta dohaindunak, baina sekula ezdu inor baztertu. Denek badutehitza. Ez dakit hori demokrazia denedo populismoa, hasteko integrazioada. Larzabalek ez du bazterketasoportatzen, mentalitate hori sala-tzen du nonbait. Niri, populistabada, zaharkitua bada, hobeki helduzait. Bizitzako konfliktoak ekartzenditu: “Horiek boterea dute, baina guere bizirik gaude”. Egungo sistemanbadago holakorik, bazterketa jasane-zina da garai honetan. Jendeek leku-rik ez dute sisteman, baina behardute xume-xume bozkatzera joan.Ez badute parte-hartzen errua bota-tzen zaie. Bozkatzera joan behardugu kontzientzia ona emateko,demokraziak funtzionatzen duelaerakusteko. Alabaina, dantzaren etaantzerkiaren bidez hori nola salatuedo adierazi, nihaurek ez dakit.

Liburuaren idazketaz arranguratua sumatzenzaitut nolabait. Arrangura handia dut formaren inguruan,badakit zer ez nuen egin nahi. Tobera definiziobaten bila testuan ageri da hori. Beharretarikabiatu nintzen: zer da falta oraingo kultura-ren transmisioan? Guk hartu dugun horretan.Dantza garaikideak ikusten ditudalarik, Gal-txetabururen edo Battita Lazgoitiren bozakfalta zaizkit. Euskaraz egin den ingurugiroanonbait. Haiek euskaraz ontsa mintzo ziren,sustut euskara hark bazuen musika, bazuen

arraileria. Eta bazuten hutsean uztea ere, ezzuten kontsideratzen beren burua liburutegibat bezala. Bazen eztitasuna, plazera, etabazen bortitza ere... pikoak eta ateraldiak.Gure belaunaldian horiek preso daude.Munta ezazu antzerki bat: zahar bat beharduzu, baina zahar hori ezin du gazte batekegin. Egin dezake, baina doinuan bortxatuada, eskarniatua. Izate hori jokatzeko hoberikez dago adin horretako jokalari bat izatea

baino. Nik esplikatzen dut nola egin beharden. Entseatzen dut hori euskaraz ematen,bizi dudana horretan txertatzen gaia saihestugabe. Kostunbrismo delakoa egiten ahal da.Alabaina, iragana dela kontsideratzen badugueta nahi badugu orainean funtziona dezan,hori beste istorio bat da. Dena den, hemeneta orain, espanturik gabe diot, zinez, orainoposible da egile izatea. Ene trabe-sa edo apustua, ene ametsa, girohori dantza ekitaldi baten ingu-ruan sortzea da. Ez dago eginaeta hori egin nahi nuke! n


ERDIKO KAIERA

ERABATEKO estreinaldiak 18 izango dira, etahorietarik zortzi euskal antzerki taldeen esku-tik. Baliabide artistikoak anitzak dira Leioan:dantza, antzerkia, antzerki mugikorra, keinubidezkoa, zirkoa, mikroteatroa, bihurrikatzea,maskara antzerkia, musika uztartzen dutenikuskizunak, klownak, dantza bertikala, dan-tza hiritarra, instalazioak eta jokoak, zirkogaraikidea, performancea, gorputz perkusioaedota diziplina anitzeko ikuskizunak.

Ekintza paraleloak ere antolatudira gainera. Besteak beste, TotiToronell pailazo katalanaren marraz-kiak eta poema ikusgarriak biltzendituen Totidadeak, pailazo baten zirri-borroak erakusketa eta AlgortakoBertso Eskolak antolatutako Bertso-klown ekimena. Bestetik, KulturLeioako eraikinean 15 urteetako kar-telak eta argazkiak proiektatuko dira.

Leioako kaleetan aurkituko duguntaldeetako bat Hortzmuga dugu.Aurten, konpainiak 25 urte bete dituela eta,Nola antzezlana ondu dute. Kale antzerkirakosortu zen taldea, baina aretoetan jardun dubolada luzean eta obra esanguratsuak taulara-tu dituzte. Orain jatorrira itzuli dira: “Ez garabaina, sekula kaletik aldendu”, diosku Aran-tza Goikoetxea Hortzmugako zuzendariak.

Nola antzezlanean, testu barik hurbildukodira ikusleengana (nagusiki haurrak). Sortuta-ko soinuen mundua eta ikusiko dutena izan-go dira komunikazio bidea. “Sorkuntza pro-zesu luze batean murgildu ginen etalaborategian emandako ordu luzeek zer etanola kontatu definitzera eraman gaituzte” diozuzendariak. “Jaiotzen garen momentutikizaki apartak garela aldarrikatzera eramatengaituen beharrizana da Nola. Gizakion arteko

aldeez ari da, norbanakoen barne munduez”.Akzioa bi espaziotan garatuko da, kanpoaneta barruan, estruktura zarratu bat tarteko.Hala, 20 ikusle baino ez dira izango 20-25minutuko pase bakoitzean. Lan berri honekPoloniara eramango ditu udan, Gdansk hirirahain zuzen, hango Feta kale antzerki jaialdianparte hartzera.

Kale antzerkiko taldeen egoeraz ere hitzegin digu Arantza Goikoetxeak: “Osasun

pattala dugula esan dezakegu,baina betiko kontua da hori. Geroeta eskaintza handiagoa dago, hil-tzeko jaiotzen diren konpainiak,edo betiko konpainiak, egoerariaurre egin ezin eta zarratu behardutenak. Euskal kulturaren identi-tate zati bat galtzen da konpainiabatek ixten duen momentuan.Atzetik datozen belaunaldiek ezdute bide erraza”.

Estreinalditarakogune aproposa

| MYRIAM GARZIA |

LEIOAKO UMORE AZOKA 2014

Leioako kale arteen azoka erraldoia 15. ediziora heldu da aurtengoan. Maiatzaren 15etik18ra bitarte, biztanle ezohikoek hartuko dituzte hiriko kaleak: klownek, dantzariek,

antzezleek, bihurrikariek, pailazoek, arte hauetako gainerako sortzaileek. Ehundik goraerrepresentazio eskainiko dituzte, bazter ugaritatik etorrita. 43 konpainia batuko dira. Kultur

Leioak antolatutako ekimena da.

Gasteizko Kolektibo Monstrenko taldearen Althra Silex ikuskaria.


Egoerak bultzatuta, Leioako Umore Azo-kak eta Bilboko Kalealdi jaialdiak bat egin etaArtekale elkartea eratu zuten 2004an, sektorea-ren duintasuna eta ezagupenaren alde egiteko.

Aretotik plazara jauzia egin duen besteeuskal konpainietako bat Kukai dantza taldeadugu. Gelajauziak dugu Kukairen lan berrie-na, dantza tradizionala eta garakidea batzendituena. Umore Azokan estreinatuko da.

Kataluniako Cesc Gelabert eta Kukai tal-deko Jon Maya koreografoek sortu dute Gela-jauziak. “Proiektuaren abiapuntutik, kaleikuskizun gisa planteatu nahi izan dugu etahonek asko markatzen du ikuskizunarenforma ere” diosku Jon Mayak. “Euskal herri-dantza zaharretan oinarritu gara, horreninguruan gogoeta egiteko. Hasieran, Gipuz-koako dantza zaharrak eta dantza jauziak izanzituen abiapuntu, baina gerora, jotaren ingu-ruan egin dugu lan. Bere balio sozialean etasinbolikoetan sakondu dugunez, garrantziaeman diogu dantza horiek normalki izanduten eremu naturalari, herriko plazari”.

Xabier Erkizia eta Aikho folk musika tal-deko Sabin Bikandi eta Patxi Labordarenlaguntza izan dute Kukaiko dantzariek.“Maisu handiak dira. Dantzan bezala, musi-kak ere oinarrian ditu tresna tradizionalak,baina tratamendua oso berezia da” dioMayak. Bestalde, Nestor BasterretxearenAkelarre eskultura eta berak diseinatutakobeste pare bat pieza ere ikuskariaren parteizango dira.

Gu bezalako tipo biKale antzerkiak ispilu funtzioa izan dezakebatzuetan. Eguneroko paisaian bi tipo ageridira, bi gizaki primitibo, gure garai bizkorro-tan seko harrituta. Hauxe da Gasteizko

Kolektibo Monstrenko taldeak ondu duenlan berriaren abiapuntua. Leioan estreinatukodute Althra Silex. Andrés Berazes eta Javi Fer-nandez antzezleek azaldu dutenez, publikoa-rekiko harreman zuzena bilatzen du ikuska-riak. “Kalea gauza bizia da, errealitateak ezdu ia fikziorik behar. Protagonista eta eraberean ikusle izaten saiatzen gara. Akzio etaerreakzio truke honetan dago komunikatze-ko asmoa. Dibertigarria eta alaia izan daite-keelakoan gaude. Zonalde eta ordutegikomertzialetan ateratzen saiatzen gara, kaleaespazio publiko, espazio pribatu eta kontsu-mo espazio lez ulertzen dugulako” diote.

Publikoarekiko harreman zuzenak beldur-tzen ote dituen galdetu diegu Berazesi etaFernandezi: “Errespetua ematen du. Kalea,tribu zibilizatuen paisaia da, etaaskotan izan daiteke arrotza. Adiegotea eskatzen du, alde basatirikere badu. Kaleko antzerkia erehorrelakoa da”. n

LEIOAKO UMORE AZOKAREN harira,Frantziako Generik Vapeur taldekogidoilari eta zuzendari den PierreBerthelot izan zen gure artean, etaKalerako Idazten ikastaroa emanzuen. Berthelotek 40 urte darama-tza kale antzerkian, bere belaunaldi-ko antzezle gazteek sortu baitzutenkale antzerki berria. Antzerkiaantzokitik ateratzeko lehen saioakizan ziren, eta kalea gure egin nahigenuen” gogoratu du Berthelotek.“Kanpoan zein giro dagoen ikuste-ko egiten dut kale antzerkia”, dio,baina giro metereologikoa ez ezik,“giro soziala eta politikoa ere ikus-teko, funtsezkoak baitira gurelanean. Kale antzerkia, niretzat, artetotala da”.

Antzerkia aretotik ateratzea izandu beti xede. “Antzokia antzerkira-ko tokirik egokiena bada ere, kaleada gure eremu naturala. Sortzaileabeharrezkoa du gizarteak, daudenarazoak seinalatzeko orduan. Ingu-ruaz eta hiriaz hitz egiteko bestelakomodu bat da”.

Alemania, Polonia, Italia, Txile...Munduan barrena ibili dira GenerikVapeurreko antzezleak. Berenmuntaia erraldoietan ehundik goralagunek parte har dezakete, horre-gatik, askotan tokian tokiko antzez-le amateurrekin egiten dute lan.

Ekintza publikotzat du kaleantzerkia Berthelotek, “azkenfinean, antzerkia haserretik etaborrokatik ere sor baitaiteke. Zeure

burua askatzeko ere sortzen duzu,nolabait”. Hain zuzen, beren mun-taiak aski probokatzaileak dira.Publikoaren eguneroko eszenato-kian jardutea gustatzen zaio Berthe-loti: “Antzerkira inoiz joaten ez denjendea topatzen baita. Antzerkiare-kiko zaletasuna sortzen dugu kaleraateratzen garen bakoitzean”.

Kalea, kritika sozialerako espazio egokia

Kukai taldeakGelajauziak obraeramango duLeioara.


ERDIKO KAIERA - LITERATURA

NOR IZAN ZEN hain gazte hil zen erromantiko hura,Georg Trakl, hanka bat jadanik espresionismoanzeukana, deskripzioaren jeinua?: “Gaixoak garrasi-ka ospitalean./ Gauak urdinxka astintzen ditulumak./ Dirdiratsu ekin dio bat-batean/ Teilatuanbehera euriak”. Mugako irudiekin eraikitako litera-tura muga-mugakoa da hau. Iluntzea, dementzia,udazkena eta natura erromantikoa nahasten diraideia esperimentalagoekin, asmatzeke zegoen zer-baitekin. Beñat Sarasolak hitzaurrean azpimarra-tzen duen gisan, “garaiko beste hainbat artistarenlanaren antzera, Traklen poesia, helarazten duenezinegonean, gertakariei aurreratu zitzaiela ematendu. 1914. urtean hil zen Trakl, hurrengo urte etahamarkadetan etorriko ziren zorigaitzen atarian”.Iraultza estetiko baten atea ireki zutenetakoa izanzen beraz. Literatura alemaniarrean berak egin zienbide Bertolt Brecht, Paul Celan eta enparauei. Rai-ner Maria Rilkek Traklen heriotzan esan omenzuen: “Wer mag er gewesen sein? Nor izan ote zen?”.Bada, garai berrien eta zaharren arteko zubi izanzen idazle efimero bat baino ez. Baina halako obralabur batek gauza asko gordetzen ditu. Drogek etatristeziak halako punturaino eroan zuten idazlea,non esploratu zituen lurralde berriak, XIX. mende-koak alde batera utzita.

Lagunek aire aristokratiko bat ikusten zioten Tra-kli, baita bere gainbeheran ere. Austriarra izan zenkanpoko munduak gainezka egin zion bihotz nobleklasiko bat, mozkortia eta drogei emana. Klasikoa daezinbestean –hala irakatsi zioten Austria-Hungariakogustuan–, baina baita sano plastikoa eta modernokiberezia ere. Irudi distiratsuekin harritzen du irakur-lea, beste errealitate bat sortuz, Rimbauden argialdiarean irrazionalen airea daukana: “Edo gaueanartzainak kantari eta oreinak datozkie/ Sutondora,zuhaiztiko antzinako dolu,/ Dantzariak horma beltzbatean gora;/ Eskarlatazko banderak, algarak, ero-mena, tronpetak”.

Poetaren barne mundua, espresioa, errealitatetikharago doa. Eta barne mundu hori zehatzagoa dainpresio iragankor bat baino. Horregatik Traklenpoesiak amets baten eitea hartzen du azkenean, errea-litatearena baino gehiago: “Bakartia izarpean doa/Gauerdi isilean barrena./ Mutikoa nahasirik ari daesnatzen,/ Begitartea ilargian gris erortzen”. Poetababesgabeak edertasuna eta obsesioak aldizkatzenditu. Iluna eta argia da, bizitzaren alego-ria itzel batean, non paisajea subjektiboaden eta dekadentea, gizakia letxi. n

Igor Estankona

PoemakGeorg Trakl

Itzultzailea: Anton Garikano. Susa, 2014

Atea ireki zuen hura

Helduen Literatura | POESIA


MUSIKA - ERDIKO KAIERA

ARRASATEKO inguruakaspalditik izan du loturazuzena punk eta Oi!musikarekin. Azken estilohonen kasuan, 90eko hamarkada osoan kaskamo-tzen irla izan zen Arrasate; beste inon ez zegoelakohalakorik, eta herri honetan berriz, mordoa. Gerora,halako taldeak ugaritu egin ziren eta oraindik ereharrobia badago. Baina azken urteotan musikan ari-tzen direnetako asko punk-rockera, folk kutsukorockera eta beste estiloetara pasatu izan dira. Orohar rockaren baitako estiloen abanikoa handitu eginda nabarmen.

Horien artean, harrigarria eta pozgarria da psy-chobilly talde bat sortzea, Euskal Herrian halakorikia aurkitu ezin delarik; zer esanik ez, hiriburuetatikkanpo. Jakina, Arrasate eta Aretxabaletako musikarihauek ez dira hasiberriak eta bakoitzak bere ibilbideadu atzetik: Aretxabaletako Neallta Fola street-punktaldea, Oñatiko Golpe de Estado punk-rock taldeaeta rock instrumentala egiten duen Los Galernatalde arrasatearra, besteak beste.

2012an entseatzen hasi eta miresten dituztenNekromantix, Mad Sin, Johnny Cash, The Tor-ments, Gutter Demonds, Meteors, Social Distortioneta abarretik abiatuta, beren kantuak sortu zituzten.Hala, ia oharkabean Arrasaten, Bilbon, Madrilen,Berlinen… kontzertuak egiten hasi ziren. Eta bere-hala, taldea bera eta kantuak borobildu bezain laster,Demon Tales lan luze eta txukuna eman dute argitarabiniloan eta CDan, Aretxabaletako Nekrosoundestudioan grabatutakoa.

Psychobilly taldea izateko dena dute: deabruakgidatzen duen kontrabaxu frenetikoa, 50eko hamar-

kadako rock-and-rollaren gitarra riff berezkoenak,punkaren eta bateriaren ostia txarra, lurrazpikohitzak eta, batez ere, jarrera. Hala, emaitza sinesga-rria eta indartsua lortu dute, bertakoak harritu dituz-te eta kanpoan ere onespena jasotzen ari dira.

Baina diskoaren ñabarduretan arakatuz gero, hor-tik harago doa taldea: asko dauka punketik; horra hor,zuzenean taldeak duen indarra eta abiadura. Horretanzeresan handia dute taldekideetako batzuen aurreka-riek. Eta, bestalde, taldeko bi partaide rock instru-mentala egiten duen Los Galerna talde irudimentsutiketortzeak zeresan handia dauka kantuetan lortutakoinstrumentazio eta moldaketa aberatsetan zein saxoa-ren erabilera jantzian; hori ez da batere ohikoa halakotaldeetan eta zeharo berezi egiten ditu.

Ingelesez abestutako kantuen artean, bada psy-chobillyaren patroiak bete-betean dituzten piezaazkar eta ilunak (Alien, Evil thrashmen, Fire in myhead, My way…); The Clash-etik edo punketik hur-bil dauden pieza rocker-ak (Willie the fisherman,Kendrick´s psycho mansion…); eta western kutsuhandia dutenak (Lonesome thief, Sarg surfen…).Horrez gain, hillbillyarekin ere ausartu dira (LittleJim) RIP taldeko Julek banjoarekin lagunduta, etadagoeneko hit izateko jaio den Io io kantuan swinga,50eko hamarkadako rock-and-rolla etapunka batu dituzte modu dotore etabizi-bizian. n

Iker Barandiaran

Rockaren alde gaizto eta makurrena

Demon TalesScreamers andSinners

Nekrosound, 2013

JOSU TXINTXURRETA


| ANA ZAMBRANO |ERDIKO KAIERA - DENBORA-PASAK

Bi txeroki New York eza-gutzera joan dira udako opo-rretan. Maletak hotelean utzieta bus turistiko bat hartudute. Zero gunea, 5. etorbi-dea, Empire State eta CentralPark bisitatu eta gero, honelagaldetu die gidariak:

– Gustatzen al zaizuegure hiria?

– Bai, asko! –erantzundio txerokietako batek–. Eta

zuri, gustatzen al zaizu gureherrialdea?

Hitz gezidunak

SoluzioaKike Amonarrizen umorea

Txerokiak New Yorken

JATORRIZ

ASIAKOA DEN

LANDARE

------------ATSEGINEZ

AGERTZEKO

EKINTZA

------------BIZI GAREN

PLANETA

GOROTZA

------------MUTU

BESTALDE

------------ATZIZKI

TOPONI-MIKOA

ZOTAL,MOKIL

BAGA,BIGA,...

------------GORPUTZ

GURUINAK

UKUILUA

------------ARGAZKIKO

HERRIA

GELDITU,LASAITU

------------TRESNA

HILOTZ

------------ZARETEN

HAUEK

TORIOAREN

IKURRA

------------IKUSLIAR,IKUSTARI

KATALU-NIAKO

DOMEINUA

------------BIGUNA

ZIKIN, LIZUN

------------SOKA-PUSKA

MOTZA

GAUEAN

ESNA EGON

------------ARGAZKIKO

HERRIALDEA

AKATS

FISIKO EDO

PSIKIKOA

------------AULKIA

FAMILIAKO

------------ORDU, GARAI

LANDA,SALBU

------------MEHEA,

ESTUA

BELDURTU,IZUTU

------------ARANONDOA

REN FRUITUA

SOS

------------GIPUZKOAN,

HERREN

DONOSTIAKO

MENDIA

UGARI,NARORO

------------ZEIN

TOKITAN

EGUNAREN

ZATI ILUN

------------RONA

ALKANDORA

------------ERBIOAREN

SINBOLOA

LITROA

------------KILOMETRO

AHOTIK

IRTEN

------------KILOA

HAUR

HIZKERAN,EDARI

ALTXATU

------------JADANIK

EZINEZKO

ERABILI

------------DEITURAK

INTERJEK-ZIOA

------------NAFARROA-KO HERRIA

OROZ

GAINETIK, ...GAINEAN

------------ENPARAU

BS

HK

ON

TS

ON

AN

-T

EE

RR

EP

IKA

-T

UA

----

----

----

BA

LIO

AK

E

EZ

OP

TI

MO

AK

SA

JG

OR

PU

AT

HC

ZA

NT

AR

BE

IL

AT

UT

AR

A

ZI

NE

TX

EK

OA

T

US

AT

UI

KA

RA

TU

BI

ZE

NA

KD

IR

U

ET

NA

RO

KI

GA

U

NA

RA

OA

TO

RR

AL

OR

OR

EN

JA

UL

KI

NI

AG

ER

AK

OM

AM

A

J E A

Z O

HAVANG(NL)-CC BY SA

BO

RG

QU

EE

N


ALEA - ERDIKO KAIERA

1936KO AZAROAREN HASIERANArrasateko bost emakume fusilatuzituzten tropa frankistek. Floren-cia Olazagoitiak 40 urte zituen hilzutenean. Hiru seme-alaben amazen eta bost hilabeteko haurdun hilzuten. Baina halako kasuak “sal-buespena” izan ziren; gerran atxi-lotu, kartzelaratu eta fusilatutakogehienak gizonezkoak izan ziren.Arrasate 1936: emakumea, gerraeta er r epr es ioa dokumentaleanlekukotza eman dutenak gerrakoprotagonisten azken ler roandaude, ezkutuan, isilpean. Galtzai-leen alderdian daude eta, gainera,emakumeak dira.

Dokumentalaren aurkezpenean,Intxorta 1937 elkarteko kide JuliaMongek esan zuen lekukotza horiekbiltzea ez dela lan erraza izan,batzuek atzera egin zutelako, etahitz egin dutenek, askotan, berenbizipenei dagokien garrantzia ema-ten ez dietelako. Agian horregatik,lekukotzak apalak dira, duinak. Etadokumentalaren egileek tonu horrieusten asmatu dute. Gertatutakoa-ren irudi errealik ezean, dramatiza-zioetara jo dute. Errepresentazioakegoki girotzeaz gain, dramatismofunsgabea saihestu dute. Protago-nistak ez dira biktimismoan jausten,biktimak izan arren. Bizirik atera-tzeak ez baitu esan nahi biktimakizan ez zirenik. Fusilatuen emaz-teak, arrebak, alabak ziren, haiengorpuen bila Ondarretako kartzela-ra joan behar izan zuten, edo ilea

larru-arras moztu zieten eta horrekzekarren umiliazioa jasan beharizan zuten.

Lehengo batean, blog batean ira-kurri nuen emakumeei ilea moztea-rena faxisten kontua izan ohi dela,baina ez esklusiboki. BigarrenMundu Gerraren amaieran naziekinharremanak izandako emakumefrantziar askori ere ilea moztu zie-ten, umiliazio publiko gisa. Doku-mentala ikustean, blogaren sarrera-

ren amaieran irakurle batek utzitakoiruzkinaz gogoratu nintzen: “Ez dahainbesterako, ilea hazi egiten da”.Iruzkinaren sinplismoa iraingarriada, eta metafora gisa, erabat okerra.Ilea berez hazten baita, baina gerraostean emakume arrasatear haien-tzat gauzak ez ziren bere onera eto-rri besterik gabe. Erbestera joanbehar izan zuten batzuek, familiaosoa jaso behar izan zuten besteek,eta gogor lan egin behar izan zuten,lan egiteko aukera zutenean behin-tzat, lan bila zebiltzanek erantzunhau jaso ohi baitzuten maiz: “Gal-tzaileentzat ez dago lanik”.

Emakume horien meritua ez dasoilik gerraren ondorioak jasanizana, gerra oste luzean aurreraegiteko gaitasuna baizik. Bainahaien hitzetan ez dago heroikota-sunik, ezta amorrurik ere, gerranbizitakoekin bakeak egin balituztebezala. Dokumentalean hitz egi-teari uko egin ziotenek nahiagodute ez oroitu. Parte hartu dutenbatzuek besterenak nabarmendudituzte, beren buruari garrantziakenduta. Baina dokumentalarenamaiera aldera lekuko batek urte-tako gutxiesteei, mesprezuei, isilta-sunari erantzuten die, serio, kame-rari zuzen-zuzenbegira: “Hainbestera-ko ez zen izango…Hainbesterako ez,gehiago”. n

Nagore Irazustabarrena

Hainbesterako eta gehiago

Arrasate 1936:emakumea, gerra etaerrepresioa.

Dragoi Produkzioak, 2013.


| JOXERRA AIZPURUA | ERDIKO KAIERA - ZIENTZIA ETA TEKNOLOGIA

Babeslea: iametza Interaktiboa

MAIATZAREN 4AN, Kanadako Ontarioprobintziaren hegoaldean, hainbat auto-mobiletako kamerek mugitzen ari zengorputz gori bat grabatu zuten; ondo-ren, eztanda handi bat entzun zen. Ame-rican Meteor Society elkartearen arabe-ra, meteorito baten lurreratzeak eraginzuen eztanda hori. Atmosferarekin talkaegitean sortu zuen argitasuna eguzkiaksortzen duen adinakoa izan zen unebatzuetan.

Horrelakoak askotan gertatzen dira, baina meteoritoak pertsonak bizigaren lekuetan erortzen direnean baino ez gara konturatzen;adibidez, iragan apirilaren 19an, Errusiako Murmansk hirian.Frantziako espazio-agentziak (CNES) dioenez, egunero 100 eta1.000 tona bitarte material ailegatzen zaigu espaziotik. Gehienahauts eran, zorionez. n

Antibiotikoekikoerresistentziarenmehatxu larriaOsasunaren Munduko Erakun-deak ohartarazi du mikrobioekantibiotikoak jasateko dutenerresistentzia handitzen ari dela,eta horrek, etorkizunean, infek-zioen aurkako borrokan osoondorio kaltegarriak izan ditza-keela. Antibiotikoen osteko aro-rantz goazela adierazi duOMEko Osasun Segurtasunekozuzendariorde nagusiak.

ttiki.com/64519(Gaztelaniaz)

Zelakantoa,dinosauroen garaitikdirauen arrainaOrain dela hamarkada batzukaurkitu zituzten lehen zelakan-toak Indiako ozeanoan. Orduzgeroztik gero eta gehiago beha-tu dituzte, eta orain gutxi argaz-kiak ateratzea ere lortu da. Zeinda arrain horren xarma? Bada,orain dela 365 milioi urte sortu-tako espeziea dela.

ttiki.com/64520(Frantsesez)

Informazio berriaaurrez genituen usteeiegokitzen dioguNoraino da purua arrazoia?Neurozientzialariek frogatudute arrazoitze prozesuetanberebiziko garrantzia dutelaemozioek. Hala, informazioberria jasotzen dugunean lehen-dik genituen sinesmenei eustendiegu, informazio horrek gureaurreko usteak hankaz gora jar-tzen dituenean ere.

ttiki.com/64521(Euskaraz)

Kanadan suzko bola erori da zerutik

2001 ETA 2012 urteen artean 610.113 bularreko protesi ezarri ziren Frantzia-ko Estatuan, horietatik %80 helburu estetikoekin.

2010ean alarmak piztu ziren PIP markako protesien inguruan. 2010 eta2012 urteen bitartean 2.000tik gora emakumek adierazi zuten arazoakeduki zituztela PIP protesiekin, eta kopuru hori izugarri hazten ari daazken bi urteotan. Hala ere, urtero 50.000 protesi ezartzen dira Frantzian,eta osasun arduradunak kezkatuta daude datozen urteetan izandaitezkeen ondorioak direla eta.

Horregatik, zazpi edo hamar urtetik behin protesiak alda-tzeko aholkatu dute, silikonazko protesien propietateak alda-tuz joaten baitira eta minbizia sortu baitezakete. n

Bularretakoprotesiak.

Arazoak bularretako protesiekin

LANDAREAK - ERDIKO KAIERA| JAKOBA ERREKONDO |[email protected]


Meikleour, Perth and Kinross, Eskozia. Mundu-ko landare hesi handiena dago bertan; 1966azgeroztik, Guinness World Records liburuan hala jasoadute. Pagoa, Fagus sylvatica, 1745ean aldatua, 30metro garai eta 530 luze da. Hamar urtez behininausten dute: lau lagunek sei astean burutzen dutelana. Ikustera joan nahi baduzu, Perthetik Blair-gowriera doan A-93 errepidearen bazterrean dago.Argazkiren bat bidali... n

30 x 530

“AKAZIA LORE, ANTXOA URRE”esaerari adi, lagun koadrilatxo baturtero bildu ohi gara udaberriarenbihotzari gorazarre otorduan.Arrautzetan pasata, antxoa etasasi-akazia lorea (Robinia pseudoaca-cia), sasoiko bikote onenetakoa daplaterean. Ilar (Pisum sativus) etababa (Vicia faba) parearen parekoa.

Onenetik onenera dabil gureahosabaia udaberriaren bihotzean.Bihotz hau sagarrondoak (Malus xdomestica) mugatzen du bere loral-diarekin. Loratze hau ez da zurtza.Ilara luzeko prozesio baten ikurrada. Gaur, maiatzaren seigarrena,lantokitik etxerako bidean loreprozesio hau ikusi dut: milorria(Achillea milefolium), orkidea (Orchismascula), lizarra (Fraxinus excelsior),lizar loreduna (Fraxinus ornus), isa-tsa (Cytisus scoparius), elorri zuria(Crataegus sp.), Indiako gaztainon-do zuria eta gorria (Aesculus hippo-castanum eta A. x carnea “Briotii”),zuandorra (Cornus sanguinea),horma-bitxilorea (Erigeron karvins-kianus), intsusa (Sambucus nigra),pasmo-belarra (Anagallis arvensis),haritza (Quercus robur), Paulowniatomentosa, akazia zur-beltza (Acaciamelanoxylon), Photinia x fraseri, otso-lizarra eta hostazuria (Sorbus aucu-paria eta S. x aria), arrosak (Rosasp.), pitosporoa (Pittosporun tobira),sasi-urkitza (Solanum jasminoides“Album”), San Juan lorea (Leucant-hemum vulgare), lihoa (Linum ussita-

tissimum), kala (Zantedeschia aethiopi-ca), porrua (Allium porrum), tipula(Allium cepa), tipulina (Allium schoe-noprasum), gorostia (Ilex aquifo-lium), limaondoa (Citrus limetta),limoiondoa (Citrus limon), laran-jondoa (Citrus sinensis), ilarrondo-koa (Arum italicum), gaukarra(Viburnum opulus), orburua (Cyna-ra scolymus), kuku-belarra (Aquile-gia vulgaris), zaran-belarra (Chelido-nium majus), tartikua (Euphorbialathyris), ahozkornoa (Euphorbiaamygdaloides), hirusta zuria etagorria (Trifolium repens eta T. praten-se), basabitxilorea (Bellis perennis),harrautsia (Saxifraga hirsuta),marrubia (Fragaria vesca), ostargi-belar horia (Iris pseudacorus), apo-

mahatsa (Tamus communis), oroilo-rea (Myosotis lamottiana), borraja(Borago officinalis), kuku-lorea (Lych-nis flos-cuculi), goilora (Epilobiumhirsutum), Judaren arbola (Cercissiliquastrum), kaputxi-na (Tropaeolum majus),arbia (Brassica napus),zaingorria (Geraniumrobertianum)... n

Goian, ezkerrean: horma-bitxilorea(Erigeron karvinskianus).

Eskuinean: zaingorria (Geraniumrobertianum). Lerro hauen ondoan,

orkidea (Orchis mascula).

BE

RN

DH

-CC

BY

SAA

NE

MO

NE

PRO

JEC

TO

RS-

CC

BY

SASTAN SHEBS-CC BY SA

Bihotzeko prozesioa


ERDIKO KAIERA - DENBORAREN MAKINA | NAGORE IRAZUSTABARRENA |

LONDRES, 1865. Lewis Carrollen Alice’s Adventures inWonderland (Aliceren abenturak lurralde miresgarrian)argitaratu zen. Nobelako pertsonaietako bat dodoa da;hirugarren atalean dodoak denek irabaziko duten las-terketa zentzugabea antolatzen du. Carrollek azalduzuenez, dodoak egilea bera irudikatzen du. Idazlearenbenetako izena Charles Lutwidge Dodgson zen, etatotela zenez, izena galdetzen ziotenean “Do-do-dodgson”botatzen omen zuen.

Garai hartan gehienek ez zekiten dodoa zer zen, etaCarrollen liburuaren arrakastari esker, alegiazko hegaztimitikotzat hartu zuten. Oker zeuden, baina ez erabat.Egia da ordurako dodorik ez zela existitzen, baina biz-pahiru mende lehenago, hegazti baldarra lasai bizi zenMaurizio uhartean.

Raphus cucullatus, Indiako Ozeanoko irlako espezieendemikoa, metro bat luze zen eta 13-25 kilo artekopisua izan ohi zuen. Hego txikiek ez zioten hegan egite-ko ahalmenik ematen, ezta beharrik ere. Maurizion nahiadina fruitu zeukan jateko eta moko luze sendoari eskerkokoak hausteko ere gai zen. Mehatxurik ezean, arrau-tzak lurrean erruten zituen. Inguruneari ederki egokitu-ta bizi zen, gizakia Mauriziora iritsi zen arte.

Eboluzioa medio, Afrikako usoaren ondorengoarihegan egiten ahaztu zitzaion eta hegazti mantsoa ehiza-tzen oso erraza zen. Gizakientzat mauka ederra ziru-dien; 10-20 kilo haragi ahalegin handirik egin gabe.Baina dodoa ez zen horregatik desagertu, haren haragiazaila baitzen, eta dasta txarrekoa.

Gizakiek dodoen habitata aldatu zuten. Basoak sun-tsitu zituzten, eta espezie berriak ekarri: txerriak, maka-koak, txakurrak, katuak, arratoiak... Batetik, animaliaberriek ekarritako gaixotasunek dodoen hilkortasunahanditu zuten, eta bestetik, ugalketan ere eragina izanzuten, dodoen habia babesgabeei erasotzen baitzieten.Espeziearen berri 1574. urtean iritsi zen lehenengozEuropara. Azken alea 1662an ikusi omen zuten. Mendebakarrean desagerrarazi zuten gizakiek dodoa.

Baina espeziea erabat suntsitu baino lehen, ederkiumiliatu zuten. Portugaldarrak 1607an iritsi ziren irlara.Kokaleku iraunkorrak ezarri ez arren, badirudi hegaztibaldarra bataiatzeko astia izan zutela. Doudo edo doidohitzak ergela esan nahi du portugesez. Portugaldarrenondoren, Herbehereetako konkistatzaileak iritsi ziren.Dodoor hitzak “alferrontzi” esan nahi du nederlanderaz.Alternatiba ez zen askoz atseginagoa: nederlandarrekwalghvogel ere esan zioten, hau da, “indioilar okaztagarri”.

Dodo hitzaren jatorria azaltzeko teoria begirunetsua-goak badira. Batzuek diote nederlanderazko dodaers hitze-tik datorrela; Herbehereetan hala esaten diote txilinportaarruntari. Baina bi espezieek ez dute antzhandirik. Azkenik, hegaztiaren deiarekinlotzen duenik ere bada. Dodoak “doo-doo”egiten omen zuen, Carroll benetako abizenaesaten ahalegintzen zenean bezalatsu. n

Cabanellasek frankismoa iragarri zuenMIGUEL CABANELLAS (1872-1938)Espainiako armadako jenerala izanzen, eta 1936ko gerra piztuko zuenaltxaldiaren buruzagi nagusietakoa.Altxatutako militarrek Francisco Fran-co haien buruzagi hautatu zutenean,jeneralak hitz premonitorio hauek botazituen: “Ez dakizue zer egin duzuen,ez baituzue nik bezain ondo ezagu-

tzen; nik nire agindupean izan nuenAfrikako armadan (...) Zuek nahiduzuen bezala Espainia haren eskuetanuzten baduzue, berarena dela pentsatu-ko du, eta ez du utziko inork ordezkadezan, ez gerran, ez gerra amaituondoren, hil arte”. Cabanellas gerraamaitu baino lehen hil zen, zenbaterai-no asmatu zuen jakin gabe. n

Arrastoak

Edwardsen dodoa, Roelant Saveryk 1620ko hamarkadarenamaieran margotutakoa. 1759an koadroa George Edwardsornitologoaren eskuetan zegoen, eta British Museumariematea erabaki zuen; hortik datorkio izena artelanari.

NA

TU

RA

LH

IST

ORY

MU

SEU

MO

FLO

ND

ON

Dodoa: umiliatua eta suntsitua


TERMOMETROA

Europako hauteskunde hauek inoizbaino garrantzitsuagoak direlaentzun izan da. Zergatik?Josu Juaristi: Guretzako osogarrantzitsua da Europako Parla-mentuan egotea eta hauteskundehauek ere hala dira, gure herriarenetorkizuna eta herritarren eskubi-deak Europan ere jokatzen direlako,hori da gure eremu politiko naturala.

Izaskun Bilbao: Batetik, garrantzi-tsuak dira lehenengoz Legebiltzarre-ko talde bakoitzak aurkeztu beharraduelako hautagai bat EuropakoBatzordeko presidente izateko, etahori berria da. Bestetik, inkestek esa-ten dute jendearen parte hartzeabaxua izango dela, baina hori ez dagauza berria. Gu Legebiltzarrean ezbagaude inork ez du Euskadiz hitz

egingo. Azaldu behar dugu Euska-din beste eredu sozioekonomiko batgaratzeko gai izan garela azkenekourteetan, eta batzordekoak begira-tzen daude guk egindakoari.

Murrizketak egiteko garaian gober-nuek ahotan izan dute Europar Bata-suna (EB). Zeinena da krisi honenondorioen ardura?

EUROPAKO LEGEBILTZARRERAKO HAUTESKUNDEAK

Maiatzaren 25eko hauteskundeen ondoren euroganberan eserlekua izateko asmoz dira. Josu Juaristi Abaunz (Azkoitia, 1964) EH Bildu, BNG eta beste alderdi batzuk biltzen dituenHerriek Erabaki zerrendaren buru da. Izaskun Bilbao Barandica (Bermeo, 1961) bigarrenez

aurkeztuko da, eta EAJ, CIU eta Coalición Canaria alderdiek osatutako zerrendan bigarren doa.

Hauteskunde kanpaina hasi baino lehen izan gara bi hautagaiekin, ordurako hitzaldi eta ekitaldi ugari egin dituzte baina.

Begi bat Europan, bestea Estatuan

| URKO APAOLAZA AVILA |

Argazkiak: Dani Blanco


TERMOMETROA - EUROPAKO LEGEBILTZARRERAKO HAUTESKUNDEAK

J. Juaristi: Krisi honen arduranagusia finantza sistemek eta gestiosozioekonomiko negargarriek dute.Kontua da herritarrak ari direlaondorioak jasaten. Europa aitzakiaederra da, errudun aproposa kontuaskotarako, eta estali egiten du esta-tuen kudeaketa eskasa eta ankerra.Eredu sozioekonomiko propio batizateko burujabetza behar dugu,benetakoa, behar dugu estatu batizan Europan.I. Bilbao: Guk ez dugu bat eginEuropako arduradunek eta Troikahorrek hartutako neurriekin etaBarrosori esan izan diogu ez gatoze-la bat austeritatearekin, azken bateanlangabezia sortu eta enpleguarengarapena murrizten duelako. Bainahori esanik ere, gogoratu behar daEspainia bera joan zela Europaraesanez arazo bat zuela banketxeekin.[László] Andor Enpleguaren komi-sarioak alderdi sozialistako diputa-tuari zera esan zion, honek galderabat egin zionean eztabaida MarianoRajoyren kontra jartzeko: “Espainia-ren arazoa da ez duela eredu ekono-miko bat”. Komisario hori Euskadinizan zen eta han ikusi ahal izan zuenberrikuntzarekin garatu duguna:“Eredu horrekin langabezia erdiadaukate, ondo egin dituztelako gau-zak”, esan zuen.

J. Juaristi: Ez nago hainados eredu sozioekonomi-ko propioaren kontuhorrekin; izan baldin badu-gu galbidean dago nabar-men. Lakuako eta Iruñekogobernuek askoz gehiagoegin dezakete. Egia da fak-tore espainiarra zama han-dia dela eta sekulako kalteaegiten digula, baina hemen-go erakundeetan bestepolitika bat egin daiteke,inbertitu daiteke askozgehiago industrian, hez-kuntzan edo osasunean.Erantzukizunak hurbilagoere ikusten ditut nik.I. Bilbao: Eusko Jaurlari-tzaren aurrekontuen %73gastu soziala da, bilatuEuropako eskualde batportzentaje hori duena.Guk gure aldarrikapenetannahi dugu nazio izan,baina politikaz hitz egiten

dugunean Batzordearentzat ereeredu gara.

Batzordeko kideak, Kontseilukoak,Europako Banku Zentralekoak, ezdituzte herritarrek aukeratzen. Legiti-mitate politiko falta dago hor? Etabalego, hori izan liteke Batasunareneta herritarren artean dagoen langa-ren arrazoia?J. Juaristi: EBk defizit demokrati-ko asko ditu esparru askotan. Neu-rri handi batean gaurko funtziona-menduak berak uxatu egin dituherritarrak, gardentasun falta duela-ko, zerbait arrotz bezala ikustendelako. Ez dut uste politika des-prestigiatua dagoenik, baina elitepolitikoak bai. Eta sentsazioa dau-kat askotan europar hauteskundee-tako abstentzio handi horrekin elite

politikoetako batzuk behintzatnahiko eroso sentitzen direla, ezdutelako herritarren parte-hartzezuzenago eta aktiboagorik nahi.I. Bilbao: Europaren proiektuaaskoz federalagoa izan behar da.Ona izango litzateke gizarteak zuze-nean hautatu ahal izatea Batzorde-ko presidentea. Europak lidergoargia behar du, ez du zentzurikBatzordean eta Kontseiluan presi-dente bana izatea, presidenteakbakarra izan behar du eta Legebil-tzarrak orain duena baino eskumengehiago izan behar lituzke. Legiti-mitate falta baino, esango nukeoraindik gauza asko daudela egite-ko. Gure eskeman soberan dagoenaKontseilua da, hor estatuak daudeeta askotan beren portaerarekin etagardentasun faltarekin oztopo dira.

Europako Parlamentuan eskuinmuturraren presentzia inoiz bainohandiagoa izango omen da. Zerk edonork elikatzen du Europa xenofoboeta insolidarioa?J. Juaristi: Azken urteetako eskui-naren borroka ideologikoak.2008an krisia lehertu zenetik eskui-nak berak utzi die bidea libre ideiafaxistei eta xenofoboei. Egia dainkestetan aipatzen dela asko igokodirela, talde bat osatuko dutela lehe-nengo aldiz eta 100 parlamentariere izan ditzaketela. Eskuinak etaalderdi sozialistek ez diote beharbezala aurre egin fenomeno horri,estatu askotan gertatu diren gauzalarri askoren aurrean ez dute erreak-zionatu. Hala ere, ezkerrak ere indarhandiagoa izango omen du eta horibai dela berri ona gure ustez.I. Bilbao: Bi arrazoi daude jendeaktalde xenofoboei eta euroeszeptiko-ei konfiantza emateko. Alde batetik,jende asko dezepzionatuta dago

Europarekin. Buelta eman beharzaio horri, jendeak benetan eza-gutzeko zer egiten den; medioenlaguntza ere behar da, zeren etabeti dira galdera ezezkorrak.Batzuk desilusionatuta daudeEuroparekin, Troika dela, austeri-tatea dela, immigrazioarekin ezdagoelako politika argi bat, langa-beziaren aurrean ez dagoelakoestrategia bateraturik edo pentsio-etan europar guztientzako gutxie-neko bat. Europa sozial hori

“Espainiako estatuak geroeta nabarmenagojokatzen du lobby moduanBruselan etaEstrasburgon. Ezinezkoada akordio bilateral bat,harreman adeitsu bat”

Josu Juaristi Abaunz


EUROPAKO LEGEBILTZARRERAKO HAUTESKUNDEAK - TERMOMETROA

landu egin behar da. Eta gero daudebeste euroeszeptiko batzuk, xeno-foboak. Zein dira? Ikusten dutenakazken aldian hartutako neurriekinestatuak, XX. mendean ezagutuditugun moduan, desagertzen aridirela, gero eta soberania gutxiagodutela. Frantzian Le Penekin ikus-ten ari gara. Horiek guztiak ugaritu-ko dira, baina agian aukera bat ereizango dugu pentsatzeko ea zer ezdugun egin ondo.

Galdera ezezkorrak egiten dituguladiozu, baina datuak ere hala izan ohidira. Ikerketa baten arabera 23.000hildako izan dira azken urteetanEuropara iritsi nahirik. Hori ez du LePenek ekarri, kolore askotako gober-nuen politikaren ondorio da…I. Bilbao: Lampedusakoa gertatuzenean, [Cecilia] Malmström komi-sarioa Kontseilura joan zen neurrizehatz batzuk proposatuz. Estatugehienek zer esan zuten? Ez zelaeuren arazoa. Hori gainditu eginbehar da, ezin dugu estatuekin topoegin halako arazoak daudenean,Europako arazo bat delako. Bainaberri baikorrak ere badaude, Eras-mus programa adibidez, %40 igodugu aurrekontua.

Josu, zuri zer iruditzen zaizu Europakdaraman politika soziala, immigra-zioaren inguruan eta beste arloetan.J. Juaristi: EBk ez du politika sozialbat, ez dago eredu sozial europarbat, gutxienez 28 daude. Ez duindar nahikoa hor eragiteko etaestatuek egiten dute komeni zaiena;hori da arazoetako bat. Izaskunekaipatu duen moduan, gutxienekoestandar batzuk behar dira: oina-rrizko eskubide sozialak, ekonomi-koak eta baita politikoak ere berma-tu egin beharko lituzke EBk.

Nola baloratzen duzue Eskozia etaKataluniako prozesu soberanistenaurrean EBk duen papera? HermanVan Rompuy kontseiluko presidentea-ren esanetan sezesioa ez zaie intere-satzen ezta eskatzen dutenei ere.I. Bilbao: Horiek adierazpen politi-koak dira, hitz hutsak. Begira deza-gun Europaren ibilbidea: Alemania-ren bateratzearekin 16 milioipertsona egun batetik bestera euro-par bihurtu ziren. Eta non dago

prozedura? Erabaki politi-koa izan zen. Eskozia,Katalunia, baita Euskadi-ren kasuan ere –guk Iba-rretxerekin gure prozesuaizan baikenuen– Europakmarko orokor bat sortubehar du, guztiok jakindezagun zein prozedurajarraitu behar den. Eskoziaeuroparra da eta berakeskubidea du, ni euskal-dun moduan europarranaiz, baina ez dut eskubidebera. Harmonizazio fiska-la egiten gabiltza, zergatikez dugu arlo politikoangauza bera egiten? Barnehedapena izan liteke.Hemen dena da erabakipolitikoa.

Orduan, harmonizazio poli-tikoa beharko l itzatekeEuropan horrelako proze-suak aurrera eramatekoedo norberak bere bidea egin behardu? Bide katalana, euskal bidea…J. Juaristi: Marko orokor europarbatek bermatu beharko lituzkeoinarrizko eskubide horiek. Esko-ziako kasuak erretratatu duena daMadrilen izaera antidemokratikoa.Van Rompuy eta Barrosoren dekla-razioak inpultsu politiko batenondorioz eginak dira. EspainiakoEstatuak gero eta nabarmenago

jokatzen du lobby bezala Bruselaneta Estrasburgon. Ezinezkoa daakordio bilateral bat, harremanadeitsu bat. Herritarrei hitza etaerabaki ahalmena ematea, hori daezarri behar den protokolo europa-rra, eta ez da utopia bat, demokra-zia da.

Ibarretxe lehendakariak Gure EskuDago ekimenari aholkua eman zionBilbon antolatutako hitzaldian:“Aurrera, baina elkarrekin”. EuroparParlamentuan EAJ eta EH Bildu bategiteko prest leudeke erabakitzekoeskubidearen inguruan?I. Bilbao: Hau ez da gauza berria.Duela urtebete Iñaki Irazabalbeitiairitsi zen [Aralarrek eserlekua txan-dakatu du ERC eta BNGrekin] eta

berarekin harreman ona izandugu. Hainbat galdera aurkeztudugu, Parot doktrinaz adibidez,eta Egunkaria kasua ere eramangenuen Legebiltzarrera.J. Juaristi: Erabakitzeko eskubi-dea guretzako gakoa da, baliabi-de demokratikoa, eta hori baldinbada elkarlanerako tresna, gure-gatik aurrera. I. Bilbao: Hizkuntza gutxitueneta estaturik gabeko nazioen tal-deartean gaude eta azken bilku-ran “Estrasburgoko Adierazpe-na” deitu dioguna onartu

genuen. Hor esaten da pertsoneneskubideak eta identitateak onartubehar direla. Adierazpen hori lor-tzeko bost urtez egon gara laneantaldeartean, baina ez digu denbora-rik eman eztabaida Legebiltzarreraeramateko. Dimentsioa beste batda, baina bidea hasita dago.

“Europak marko orokor batsortu behar du, guztiokjakin dezagun prozedurazein den. Eskozia europarrada eta berak eskubidea du,ni euskaldun bezalaeuroparra naiz eta ez duteskubide bera”

Izaskun Bilbao Barandica


TERMOMETROA - EUROPAKO LEGEBILTZARRERAKO HAUTESKUNDEAK

J. Juaristi: Horra iristeko lehenikhemen egin behar dugu bultz,hemen dago olatua; horrek askoerraztuko du Europako Parlamen-tura iristea.

Gauza bat dira adierazpenak etabeste bat praktikan horiek zer ekar-tzen duten. Esaterako, hizkuntzagutxituen kontuan Euroituna hordago, baina Frantziak ez du errespe-tatzen eta Nafarroako Gobernua ereaskotan ohartarazi dute. Nola ber-matu halakoak errespetatzea?I. Bilbao: Aurten historian lehenaldiz Europako Parlamentuan onar-tu da hizkuntza gutxituen defentsa-rako txosten bat, Alfonsi txostena.Duela bost urte guretzat ilusio batzen hori. Legebiltzarrean ekimenezekimen egin behar da lan. Gauzakastun doaz? Bai. Azkarrago joateanahiko genuke? Baita ere. Ez dakoherentea gauza batzuk onartu etagero ez betetzea. Horregatik dioguEuropan erakunde indartsuak beharditugula, onartutakoa betetzen ezduenak ondorioak izan ditzan.J. Juaristi: EBri exijitu behar dioguerrespetaraztea oinarrizko eskubi-deak; gure kasuan hizkuntza eskubi-deak oso inportanteak dira gainera.Ez da posible hain errealitate ezber-dinak egotea kultura demokratikoan.I. Bilbao: Alde onak ere badaude.Gogoratu Euskaltzaindiak EuropaSaria irabazi duela.

Zer egin behar da Euskal Herrikobake prozesua behingoz EuroparBatasuneko agendan sartzeko? J. Juaristi: Gure artean laneanjarraitu, hemen egin lana, EBrijarrera aldaketa errazteko. Europa-

ko Parlamentuan 2006an adierazpe-na egin zen, Basque Friendship erehor dago. Diplomazia eta kontaktuhoriek guztiak sendotu egin behardira. I. Bilbao: Euskadira egokitutakoPeace programa bat ona izango litza-teke, Irlandan bezala, horrela Euro-pa inplikatuta egongo litzateke bakeeta berradiskidetze prozesuan.Eusko Legebiltzarrean sortutadagoen Bake eta Elkarbizitzarakoponentziatik proposamen bat eginbeharko litzateke eta horrekinEuropako Batzordera joan.

Bertan adostasuna lortu Europanafera beste modu batez aurkezteko,beraz.J. Juaristi: Baita estatuen aurreanere. Orain dagoena baino interpela-zio sendoagoa egin behar litzaiekeParisi eta Madrili. Hemen egitenden lana estrategikoa da Europaribegira, fruituak ematen ditu, bainabehar dugu Madrilen askoz posiziosendoagoa aurkeztu herri bezala.Horrek mugiaraziko du eta horrenondoren erreakzionatuko du Euro-pak. I. Bilbao: Alde biri eskatu beharzaie. Madrili eta erakundeei batetik,eta ETAri bestetik. Ahaleginak guz-tiei eskatu behar zaizkie.J. Juaristi: Baina ahaleginak batekegiten ditu.I. Bilbao: Gure alderdia hasieratikegon da buru-belarri hor, batzuekineta besteekin diskrezioz hitz egiten,politikaren arloan eta kartzeletandauden pertsonez. Egoera ez daerraza inorentzat.J. Juaristi: Momentu honetan nor-baiti presioa egin behar bazaio, etaez diot nik bakarrik, JonathanPowellek ere hala dio, EspainiakoEstatuari egin behar zaio.

AEBen eta EBren artean merkatari-tza ituna adosten ari dira. Ekologis-ten ustez Europako ingurumen arau-diak ahuldu eta frackingarenerabilera erraztuko du. Zein norabidedarama Europak trantsizio energeti-koan?J. Juaristi: Negoziazio hori isilpeanegiten ari dira, oso garrantzitsua dabaina ezkutuan egiten dute etaondorio larriak izango ditu. Atzekoatetik sartuko dizkigute frackingaeta beste kontu batzuk. I. Bilbao: Ni AEBekin akordioarenalde nago dudarik gabe. Akordiohorrek ez dakartza aldaketak soilikenergiaren arloan, hemengo enpre-sa eta industrientzako aukera han-diak sortzen ditu. Beste gauza batdira frackinga, energia berriztaga-rriak edo nuklearrak. Europakderrigorrez behar du autoaskitasunenergetikoa. Guk energia berrizta-garriekiko apustua egitea eskatudugu. Frackingaren eta beste erre-gai alternatiboen inguruan Legebil-tzarrean onartu izan dira txostenakesanez ikerketak egin behar direla,baina beti ingurumena eta pertso-nen segurtasuna babestuz. J. Juaristi: Ni azkoitiarra naiz etagure herria bete-betean hartzendute fracking zuloak egitekoproiektuek. Ez gaude batere adoshorrekin. Europak energia alterna-tibo eta sostengagarrien alde eginbehar du, hitz egiten da ekonomiaberdeaz, baina gero ez da seriohartzen. I. Bilbao: Europak badu bere posi-zioa, baina gero estatu bakoitzakegiten du nahi duena. Europaribakarrik ezin zaio errua bota.

“AEBak eta EBren arteko merkataritzaitunaren negoziazioa isilpean egiten

ari dira. Atzeko atetik sartuko digutefrackinga”. (Josu Juaristi)

“AEBekin akordioaren alde nagodudarik gabe. Akordio horrekhemengo enpresa eta industrientzakoaukera handiak sortzen ditu”. (Izaskun Bilbao)


EUROPAKO LEGEBILTZARRERAKO HAUTESKUNDEAK - TERMOMETROA

Egunerokoan herritarroi eragitendiguten gauza asko erabakitzen diraEuropan, tartean dago gurean ezta-baida ugari sortu duen hondakinenkudeaketa. Zer esaten du Europaketa zer egiten dugu guk?J. Juaristi: Nire ustez europarzuzentarauak egokiak dira eta betebeharrekoak. Zer esaten duten?Ahal dela ez dugula zaborrik sortubehar. Hori da egin behar duguneraldaketa sozialaren parte bat, partetekniko bat agian. Harritu nauena dagauza tekniko bat EAJk nola hartuduen tresna politiko moduan.I. Bilbao: Europako zuzentarauakdio hierarkia bat egon behar duelaeta esaten du zabortegiak desagertubehar direla. Gauza bat da zaborraknola batzen ditugun, baina gero zeregiten duzu zaborrarekin? EtaGipuzkoan dagoen eztabaida horida. Guk Europar Batzordeari gal-dera egin diogu honen inguruan, eagauzak argitzen diren.

Europak ere badio ezin dela erraustubirziklagarria ez den ezer.I. Bilbao: Zero zabor ez du esaten.

Dio ahalegina egin behar dela ahaliketa gutxien sortzeko, baina beti dagomordo bat ezer egin ezin dena etahori balorizatu egin behar da. Intzi-

nerazioaz hori esan du,ahaleginak egiteko aurre-ko pausoetan, ez denaerre behar izateko. n

IPAR EUSKAL HERRIKO EH Bai koalizioa ez da maiatzaren 25ean egingodiren Europako Legebiltzarrerako hauteskundeetara aurkeztuko. PhilipDuluc, Anita Lopepe eta Peio Etcheverry-Aitzartek prentsaurrean azaldudutenez bozetara ez aurkezteko arrazoi nagusia da Frantziako Estatukobarruti handietan ordezkaritza lortzeko aukerarik ez dutela.

Ezker abertzaleko koalizioak EH Bilduren zerrenda (Herriek Erabaki)sostengatuko du kanpainan. Euren esanetan zerrenda horren buru JosuJuaristik Europan ordezkatuko dituela sentitzen dute. Nabarmendu duteElorri Arin azkaindarra zerrendan doala (20 kidetik 15. postuan).

Jean Tellechea jeltzalea: “I am Basque”EAJ-PNBk Jean Tellechea urruñarra izango du Europako hauteskundehauetan zerrendaburu. Baionan egin zuten hautagaiaren aurkezpen publi-koa, Andoni Ortuzar EAJko EBBren presidentea bertan zela. Ortuzarreknabarmendu zuen mugaren bi aldeetan aurkezten den euskal alderdi baka-rra dela eta “nazio ikuspegia” duela. Tellecheak, berriz, Agirre lehendaka-riaren hitzak erabili zituen (“I am Basque”) eta esan zuen eskualdeak kon-tuan izango dituen Europaren alde egingo duela.

EH Bai ez da aurkeztuko eta EAJ-PNBk Jean Tellechea izango du buru


TERMOMETROA

“LEHENIK ETA BEHIN, euskararenerabilera sustatu behar dugu. Horibermatuta, gainontzeko hizkuntzeninguruan hausnartuko dugu”.Donostiako Aitor Ikastolakozuzendari Julen Etxeberriarena dagogoeta. Bertan eta Bizkaiko Dima-ko Ugarana Herri Eskolan ari dira

Ikasle Euskaldun Eleanitzakproiektua garatzen. Helburua: eus-kara zaintzea, indartzea eta erabilerahauspotzea; oinarri hori sendotuta,ingelesa eta gaztelania menperatze-ko teknikak garatuko dituzte.

Euskararen Gizarte ErakundeenKontseiluak orain sei bat urte izan-

dako kezkaren karietara sortu zenasmoa. Haien iritziz, egungo hiz-kuntza ereduek ez dute ziurtatzeneuskalduntzea, halaber beste hiz-kuntza batzuk txertatzen dituztecurriculumean proiektu integralikeduki gabe. Ez dute uste formulakeuskalduntzearen mesedetan lan

HIZKUNTZA KUDEAKETA HEZKUNTZAN

Euskararen jakintzak gora egin bitartean, behera egin du erabilerak.Aldi berean, mundu globalizatuan, geroz eta garrantzitsuagoa da hizkuntzak jakitea.

Zer egin daiteke, orduan, eskoletan gazte eleanitzak sortzeko,baina euskararen osasuna ez okertzeko? Ikasle Euskaldun Eleanitzak programa

dute abian Dimako eta Donostiako ikastetxe publiko banatan.

Nola bermatu eleaniztasunaeuskara kaltetu gabe

| SAIOA ALKAIZA GUALLAR |

Argazkiak: Sortzen

Bost urtez luzatuko den proiektua da Ikasle Euskaldun Eleanitzak eta bigarren urtea da aurtengoa. Argazkian DimakoUgarana Herri Eskolako tailer bat ageri da. Dima Udalerri Euskaldunen Mankomunitatean dago, 1.400 ingurudimoztarretatik gehienak euskaldunak dira. Alabaina, eskola barruan bezala, eskolaz kanpoko jardueretan euskararenerabilera bultzatzeko lanean ari dira.


HIZKUNTZA KUDEAKETA HEZKUNTZAN - TERMOMETROA

egiten duenik, ezta eleaniztasuna-ren onerako denik ere. Horrela jaiozen Ikasle Euskaldun Eleanitzakprograma. Lantaldea egin zutenegitasmoari forma emateko, etaondoren euskal ikastetxe publikoe-tan aritzen den Sortzen elkarteaarduratu zen abstraktuan pentsatu-takoa errealitatera ekartzen. Elea-niztasun esperientzia berria proba-tuko zuten bi ikastetxe pilotuaukeratu zituzten.

Horrela heldu zen dinamikaDimara eta Donostiako Egia auzo-ra. Izan ere, errealitate soziolinguis-tiko, urbanistiko eta demografikoezberdineko bi leku nahi zituzten,ideia berbera garatu eta sor zitez-keen aldaerak ikusi eta aurreran-tzean kontuan izateko. Eskolekbaiezkoa eman zuten eta orain delabi ikasturte hasi ziren egunerokota-sunean aplikatzen.

Eleanitzak bai, baina nola?Nola egiten da, baina, horrelakoaldaketa txertatzeko? Euskara era-bili eta gainontzeko hizkuntzakongi ikasteko? “Urratsez urrats”,ziurtatu du Etxeberriak. Prozesumantsoa da eta denbora eskatzendu. Dimako Herri Eskolako ikas-keta buru Zefe Ziarrustak harilka-

tu du azalpena. Haren irudiko,lehen pausoa euskararekiko “loturaafektiboak eta bizipenak” ugaritzeada.

Diman era sinplean eman ziotenhasiera programari: lehenik etabehin, euskararen egoeraren ingu-ruko diagnostikoa egin zuten,eskolan eta herrian. Orain, herriko

eragileekin biltzen ari dira, denenartean euskarari lotutako espazioeta aukera berriak lortzeko ikaste-txe eremutik kanpo. Donostian erebide bera jarraitu dute, aurrenaingurua aztertu eta ondoren, herrieragileekin hitz egin dute garatubeharreko hizkuntz programaelkarrekin sortzeko.

Hala, bi ildo nagusiren bueltanhezurmamitzen da lana. Batetik,eskolan bertan jarduten dute buru-belar ri euskararen gar rantziazjabetzeko, eta bestetik, herrian.Horretarako, elkarlana “osogarrantzitsua” dela nabarmendudu Ziarrustak. Eta zergatik galde-tuta argi dauka: “Hezkuntzandenok garelako eragile”. Etxebe-rria ere ideia berari tiraka hasi da:“Euskararen erabilera zabaldunahi dugu, gizarte osoan. Denokgara aktore, eta denok dugu egin-beharra, gurasoek, gizarte taldeek,udalek...”.

Orain, hizkuntza plana egitura-tzeko txostena sortu dute, eleanizta-suna lantzeko gida moduko bat.Hala, hor jaso dute zeintzuk direnherrietako norbanako eta taldeekbermatu beharreko gutxieneko bal-dintzak. Hala nola, irakasleak hiz-kuntzak irakasteko metodologiazarduratzea eta erabilerarako jarreraaktiboa sustatzea. Plazaratutakodokumentua Euskal Herri osokogainontzeko eskolek erabili ahalkoduten “bideorria” izango da, sor-tzaileen aburuz. Dena den, jakitundira tokian tokiko egoerek asko bal-dintzatzen dutela lana. Kaleratuta-ko aholku sorta norberak inguruari

Babeslea: Hernaniko Udala

“Lehenik eta behin,euskararen erabilerasustatu behar dugu.Hori bermatuta,gainontzeko hizkuntzeninguruan hausnartukodugu”

Julen Etxeberria, Aitor Ikastolako zuzendaria

Ikastetxeko biztanle guztiek hartzen dute parte proiektuan. Ezkerrean, Donostiako Egia auzoan, Aitor Ikastolan,hausnarketan. Eskuinean, Dimako Ugarana Herri Eskolako gaztetxoa ahaleginean.


TERMOMETROA - HIZKUNTZA KUDEAKETA HEZKUNTZAN

erreparatuz osatu beharko du, Zia-rrustaren hitzetan.

Ekimen zehatzak martxanEuskara indartzeko ekimen zeha-tzak oraindik forma hartzen aridira, bost urteko plana baita hau,eta bigarrena baino ez da aurten-goa. Aitzitik, nabarmendu dutezenbait dinamika zehatz egituratutadaudela jada. Adibidez, Dimakoeskolan umeen aisialdian euskara-ren presentzia handitu dute; bes-teak beste, eskolaz kanpoko ordue-tan, hala nola, musikan etakiroletan. Bestalde, Herri Eskolakoatsedenaldietan jolasak antolatudituzte, euskaraz dinamizatuta.

Irakasleei dagokienez, bi ikaste-txeetan ari dira metodologia etadidaktika teknikak hobetzen. Etxe-berriak dio Aitor Ikastolan, hizkun-tzei dagokionez, irakaspen teknikak“ekonomizatzen” ari direla, eta adi-bide baten bitartez eman dio formaesandakoari: “Euskaraz adjektiboak

lantzen ari bazara, ez duzu zertaneman adjektiboaren edukia gainon-tzeko hizkuntzetan, jada jakintzatematen da”.

Eta gainontzeko hizkuntzekin zer?Euskararen zimenduak egonkortunahi dituzten arren, gaztelaniaz etaingelesez trebatutako ikasleak nahidituzte. Orain arte “gaizki” egin dahizkuntzen trataera eskolan, Zia-rrustaren aburuz. Ironiaz azaldu du:“Pentsa, gure garaian, ingelesa etafrantsesa ikasi ditugu, baina ba algara komunikatzeko gai?”. Ezezko

borobilaz erantzun dio bere buruaribotatako galderari. Horregatik,orain, batez ere umeen komunika-zio gaitasunean paratuko du arretaikastetxeak. Alegia, garrantzitsuenahaurrak hizkuntzak ulertu eta hitzegiteko gai izatea da.

Horretarako, Diman, eskolakhaurrei proiektuak ingelesez edogaztelaniaz garatzeko erremintakeskainiko dizkie. Egia auzoan ahaliketa era “praktiko eta dinamikoe-nean” hurbilduko diete hizkuntza.

Euskara egoera “kaskarrean”dagoela diote biek, eta horregatikhartu dute egitasmoaren oinarri-tzat. Dena den, gainontzeko hiz-kuntzen lanketan sakontzeak duengarrantziaz jabetuta daude. Esaldibaten bidez laburbildu du Etxebe-rriak: “Euskararen egoera diglosi-koari buelta emanbehar diogu. Hortikabiatuta, geroz eta hiz-kuntza gehiago jakin,hobe”. n

SARE PUBLIKOKO IKASTETXEETANEuskal Eskola Publiko Berriarenalde lanean diharduen elkartea daSortzen. 1991n sortu zen etageroztik EAEko eta Nafarroako75 ikastetxe batzen ditu. Horiekguztiak ideia nagusi baten bueltan:indarrean dagoen eskola ereduaribuelta ematea eta balore jakinbatzuen baitan egituratuko deneuskal hezkuntza eraikitzea. Orain,Ikasle Euskaldun Eleanitzakproiektuaren garapenerako ari daekinean, baina programa horibaino gehiago da elkartea.

Sortzeneko kide Begoña Bitori-kak azaldu du eskola “berria” nahidutela, eta abstraktuan ulertzekozaila den adjektiboaren mamia azal-du du: “Horrekin orain dagoena ezdugula nahi esaten dugu”. Sei puntunagusiren bitartez irudika daitekeSortzenek proposatutako eskola.

1. Euskalduna eta eleanitza izatea.2. Autonomoa pedagogian eta

kudeaketan.

3. Langileen baldintzak defenda-tuko dituena.

4. Demokratikoa. Ikastetxeko par-taide guztiak –ikasleak, irakas-leak eta gurasoak– kontuanizango dituena.

5. Kalitatezkoa. Horren baitanhainbat balore defendatzendituzte: laikoa, hezkidetzanoinarritua, integratzailea eta dis-kriminaziorik gabekoa.

6. Doakoa benetan eta pedagogiaberritzailean ariko dena.

Gaur egun lau ekimenetan arida lanean: orriotan jorratu dugunIkasle Euskaldun Eleanitzak, Uda-leku Irekiak, Euskaraz mintza etaAixe Aisialdia. Azken biotanondokoa lantzen dute.

� Euskaraz mintza: Euskal jola-sak lantzen dituzte, ikasleak euska-raz jostatzeko. Sortzeneko kidediren eskolei jarraibideak ematendizkiete, nork bere ikastetxeangara dezan.

� Aixe Aisialdia: Eskolaz kanpo-ko ekintzak euskaraz egiteko begi-raleak bilatu eta eskolekin harre-manetan jartzen dituzte.

Historikoki Nafarroan txerta-tze handia izan du Sortzenek,baina “ahulago” egon da EAEn.Bitorikak testuinguruari atxikidio: “Nafarroan, beti ikusi daaldatzeko beharra eskoletan ara-zoak daudelako, eskolari egurraematen diotelako. EAEn, ordea,jendeak ez du ikusten gabezia,baina D ereduak ez du euskaldun-tzen”.

Ikastetxe gehiagotara zabaltzenahalegintzen ari da orain elkartea.Haatik, egunerokotasunak borrokafronteak irekitzen dizkie etengabe:“LOMCEren kontrako platafor-man gabiltza; zonalde ‘ez-euskaldu-netan’ D ereduko eskolak aldarrika-tzen; Guardia Zibilak NafarroakoD ereduko irakasleei buruz eginda-ko txostenarena gertatu da...”.

Sortzen: Euskal Eskola Berriaren alde, baina publikotasunetik

“Lehen pausoaeuskararekiko loturaafektiboak etabizipenak ugaritzea da”

Zefe Ziarrusta, Dimako Herri Eskolako

ikasketa burua


EUSKARA ALBISTEAK - TERMOMETROA| ONINTZA IRURETA AZKUNE |

��

��

��

��

AR REDADEG du izenaBretainian antolatzenduten Korrikarenantzeko lasterketak.AEK-k prestatzenduena erreferentziamoduan hartuz 2008anhasi ziren egiten.Korrika bezala, bi urtezbehin egiten dute etaaurtengoa laugarrenedizioa da. Maiatzaren24tik 31ra arituko dirakorrika. Morlaixherrian hasi eta Glomel-en bukatu-ko dute. 1.500 kilometroko bideaegingo dute.

Ipar Euskal Herriko AEK-kautobusak antolatu ditu bukaerakofestara joateko. Nahi duenak hilaren

29an joan eta ekainaren 1ean itzul-tzeko aukera izango du.

Euskaldunak hara joaten direnbezala, iaz bretoiak Baionara etorriziren Korrika 18ren bukaera-festaezagutzera eta gozatzera.

EUSKAL HERRIKO AHTREN obrakbeste behin zurrunbiloaren erdiandaude. Beti krisian dagoen proiektubat da hau, bai Euskal Herrianbaita Espainiako eta FrantziakoEstatuetan ere. Pasatzen den egunbakoitzeko erokeria milioidun batiruditzen zaigu, usteldua dagoena,susmoak baitaude gain-kostu han-diak izan direla. Azken egunetanBartzelona eta Madril artekoAHTren obretan diru publikoabidegabe erabili dela jakin dugu, seimilioi euro ere izan litezke. Ustel-keria kasu honetan ikertzen aridiren enpresetako bat Corsan-Cor-vian da, “Euskal Y”-aren lau zatita-ko obretan ere parte hartzen duenpresa honek. Gasteizko gober-nuak, hala ere, eskuak garbitu ditueta esan du hemen “prozedurakbete” direla. Jakina. Han bete zirenbezala. Baina orain ustelkeriamilioidun hori azaldu da.

Jadanik 2.200 milioi euro xahutudira euskal lurraldean. Oraindikbeste 4.000 milioi euro ordaindubehar dira. Madrilekin konexioa ez

dago bermatua. Frantziako Gober-nuak 2032 arte atzeratu ditu euskalAHTrekin lotzeko obrak. Ustelke-ria kasuak hasi dira azaleratzen.Izebergaren muturra ote? Sortudiren lanpostuak oso prekarioakizan dira eta hainbat langile hil dira.Herritarrei ez diete galdetu, inon-dik inora, proiektu honi buruz.Azken batean, inora ez daramanbide itsu batean gaude. Arduradunpolitikoek egin dezaketen onena daobrak geratzea; zuzendari etaenpresen artean ustelkeriarik izanote den ikertu, eta hala balitz, zigor-tzea; eta 4.000 milioi horiek erabil-tzea euskal herritarren eskubidesozial eta laboralak errespetatzeko,langabeziak eta murrizketek pobre-zia ekarri duten honetan. Eta hala,Lemoizen antzera, AHT monu-mentu itsusi bat izango litzatekexahuketaren eta gehiegikeria politi-koen omenez.

Juan Mari Arregi

AHT, xahuketaren monumentu

EKONOMIAREN TALAIAN

Bretainiako ‘Korrika’ maiatzaren 24an hasiko da

WW

W.C

ON

SOB

RE

IZH

.CO

M

BaheaIñaki Segurolak 31 eskutikblogean esanak:

“Nik esango nuke euskararenbazterketa bortxazkoa nabarmenarindu denean (euskarazkoeremuaren erdi-mendebaldeanbereziki), ‘euskararen gezurra’ aridela agerian gelditzen. Gauzaknolabait adierazi behar, eta‘Lekeitio erako’ eta ‘Agurain erak’herriak bereiziko ditut. Aurrenekohorietan iruditzen zait izanak hartudiola gaina eginari; bagara, ezdago dudarik bagarela, eta orduanzertarako ‘nekatu’ egiten,errazena pantalletatik sartzenzaidan hizkuntza horren magaleanetzatea dela sentitzen baldinbadut? Eta hor gertatzen ari denada behera datorrela euskara,gehienbat helduen artean, hots,pantallei begiratuz beren bizi-zaputz edo eroriera esistentzialariez-ikusiarena egin nahi liokeenjende-moduaren artean. Bigarrenerako herrietan askok ez daukategarbi zer diren, ez dago garbibadiren edo ez diren, hizkuntzarengalera aspaldikoa baita, etaorduan, izanean sendotzeko, zerdago hoberik euskaraz ikasi etaegitea baino? Eta hor gora egitenari da euskara; inongoa ez den etaia edonorena izan daitekeeneuskara hori, bai, baina euskara,azken buruan. Bi era horietakoherrietan gertatzen ari denarenmuina edo emaitza honako hauda: ez dakitenak ari dira ikasteneuskara, dakitenek lasai utzdezaten bazterrera”.

�48 � 2014KO MAIATZAREN 18A

TERMOMETROA - NET HURBIL

Argazkia 2006ko maiatzekoa da: NéstorKirchner, Evo Morales, Lula Da Silva etaHugo Chávez Argentinako Puerto Iguazunelkartuta, argentinarren eta ekuadortarrenartean gasaren esportazioaren inguruko eza-dostasuna konpontzeko. Ernesto Laclauk(argazki txikian) Krichnerrekin izan arrenharreman estuena, beste hiruren itzala ereageri da hark landu populismoaren eta lider-goaren ideietan. Aipatzen zuen zein neke-tsua izaten ari den Brasilgo trantsizioa Lulakagintea utzi ostean. Gauza bera agerikoa daVenezuelan Chávez hil ondoren. ArgentinanKirchnerrek hartu zuen senar zenaren leku-koa eta Laclauk konplexurik gabe aldarrikatuzuen konstituzioa aldatzea Cristina Fernan-dezi baimentzeko agintean jarraitzea. Liderhorien mendean sistema burokratizatzekoarriskurik? Laclau: “Latinoamerikan demo-kraziak arriskurik baldin badauka, neolibera-lismotik datorkio, ez populismotik”.

LATINOAMERIKAN DEMOKRAZIAerreala oinarritzen da mugarikgabeko hautagaitzan. Azkeneanlortu delarik aldaketa prozesu osobat antolatzea izen baten inguruan,izen hori desagertzen bada sistemahauskor bilakatzen da”. Horrelamintzo zen Ernesto Laclau (Bue-nos Aires 1935, Sevilla 2014) poli-tologo eta irakasle argentinarra, api-rilean zendu berria dena. Egunkariaskok aipatu duten “kirchnerismoa-ren teorikoa” baino askoz garran-tzitsuagoa izana da.

1960ko hamarkadan ezkerrekoaldizkarien bultzatzaile aritu zen,harik eta 1969an Londresera heganegin zuen arte, beka baten lagun-tzaz, Eric Hobsbawm historiagilemarxista ezagunaren gidaritzapeanikasketetan sakontzeko. Geroztiklan akademiko nagusia BritainiaHandian egin du, Essexeko uniber-tsitatean. Chantal Mouffe soziolo-go belgikarrarekin ezkondurik biziizan da.

Diote adituek Laclauk Mouffere-kin idatzi zuela bere obra gorena:Hegemonía y Estrategia Socialista(1985), obra nagusietakoa post-marxismoa deitu den ildoan. Litera-tura eta teoria marxistaren zaleariezaguna egingo zaion “hegemoniapolitikoaren” sorrera eta garabideaaztertu zituzten senar-emazteekRosa Luxembourg, Karl Kautsky,

Georgi Plejánov, Eduard Bernstein,Georges Sorel, León Trotsky, Vla-dimir Lenin eta batik bat AntonioGramscik idatziak arakatzetik hasi-ta, Louis Althusser, Jacques Laca-nen psikoanalisia eta abarrekin abe-rasturik. 1992an argitaratu zutenDeconstrucción, Pragmatismo y Hege-monía.

Baina Laclau ez zen akademikoezkertiarren bibliografiatik askozurrutiago iritsiko ez balitz bustiHego Amerikako eta Argentinakopolitikagintzan. Funtsean, NástorKichnerren inguruan antolatu etahonen alargun Cristina Fernándeze-kin jarraipena izan duen kirchnerismodeitu korronte politikoaren oinarriteorikoa sustatuz.

Kirchnerismoak, laburbilduz,aldarrikatu du giza eskubideendefentsa, diktadura militarrarenarduradunen auziperatzearekin,neoliberarismoa eta merkataritzalibreko nazioarteko itunak arbuia-tuz nazioartean Mercosur babestendu, Venezuela, Ekuador, Kuba,Bolivia eta Brasilekiko elkarlana;abortu eskubidea ere defenditu du.

Laclauk 2005ean La Razón Popu-lista liburuan mamitu zuen Latinoa-merikan ezkerreko politikak zerga-tik joan behar duen lider indartsueta mugarik gabe aginteari lotueninguruan artikulatuak. Joko arrisku-tsuan sartu zen Laclau post-marxis-

ta, politikagintzan irudi itsusi guz-tiak piztarazten dituen populismoaaldarrikatuz.

Rebelión gunean haren oroime-nezko hil oharretako bat idatziduen Federico Vázquezek honelakomentatu du Laclauren populis-moa: “Egileak populismo kontzep-tuari Argentinako eta Latinoameri-kako testuinguruan –hau da,gobernu aurrerazaleekin lotuz–emandako erabilerarekin, kontzep-tuen arteko hutsune bat bete zuen.Alegia, nola izendatu gertatzen aridena, nola teorizatu ‘ororen ostean’baletoz bezala jaiotako gobernu etaprozesu politikoak: post-ideologiko,post-krisi, post-moderno...”.

Kirchner, Lula, Chávez... Laclauk, hala ere, bazekien hedabi-deetatik hitz lauagoz mintzatzen.2009an Boris Muñoz kazetari vene-zuelarrak elkarrizketatu zuen Cara-casera egindako bisitaldi batean Pro-davinci gunerako: “Ernesto Laclau:‘Todo populismo es un momento de ruptu-ra’”. Chávezekiko kritiko ageri denkazetariari emandako erantzunetanlaburbiltzen dira teorikoaren ideianagusietako asko.

Hasteko, sozialismoa eta merka-tua: ekonomia mistoa izango da,baina neoliberalek ezarri dutenabaino askoz arautuagoa. Erregula-zio honek lortu beharko du lotzea

Apirilean hil da Ernesto Laclau politologo argentinarra.Néstor Kirchner eta honen alargun Cristina Fernández

presidenteen aholkulari teorikoa izatetik askoz harago helduda post-marxismoaren adierazgarri handitzat jo denLaclauren eragina. Latinoamerikako “ezker errealak”

populista izan beharra daukala aldarrikatu du.

Ernesto Laclau, ezkerreko lider

populisten teorikoa

| PELLO ZUBIRIA KAMINO |


- TERMOMETROA

“merkatuaren indar basatiak”.Horretarako estatu bakarreko estra-tegiek ez dute balio, bakarka ahule-giak dira estatuak, eskualde mailakoguneak behar dira, Mercosurk beza-lakoak, Nazioarteko Diru Funtsare-kin eta Munduko Bankuarekinlehendik dauden itunak aldatzeko.

Krisi orokorraren aurkako mugi-mendu horizontalak ez dira aski,“Que se vayan todos” bezalako esloga-nek ez dute balio, beti gelditukobaita agintean norbait, eta zalapar-taren erdian gutxien maite denanagusi geratzeko arriskua dago.

Laclauk Latinoamerikako histo-rian kokatzen du ezker populistarenaldarrikapena. Frantziako Iraultzanhasita demokraziaren inguruanherrialde askok beren bidea egin

badute, Amerikakoek ez dute bere-na aurkitu. Horregatik interesatzenzaio populismoaren eta instituzioenarteko oreka. “Populismo puruakburokratismoan bukatzeko aukeraguztiak ditu. Aldiz, instituzionalis-moak parte-hartze politikorik gabesistema esklerosira eraman dezake.Latinoamerikako sistema politikoasko ez ditu populismoak suntsitu,askoz prozesu beldurgarriagoekbaizik, izan diktadura militarrek,edo neoliberalismoak. Horregatik,sistema politikoak berreraikitzeakhemen osagai populista sendoabeharko du, antzinako instituziona-lismoa krisian dagoelako”.

Erreformek aurrera egin deza-ten, ordea, lider bat behar da. Gizar-te bat instituzionalizatuta dagoe-

nean jendea eroso bizi da aparatuinpertsonal baten barruan. “Bainajendea bizi denean sustraiak ageriandituela [prekarietatean], bere norta-sunaren zentzua berreraikitzekobehar du egunerokotasunetik kan-poko identifikatzaile bat. Eta horliderraren figura derrigorrezkoa da.(...) Ez dut historian kasu bakar bataurkitu non nazio nortasun batberreraiki den lider baten pertsona-litatea eta irudia gabe”.

Baina liderrak berak eramandezake prozesua hondamendira,argudiatu diezaioke Laclauri irakur-leak Prodavinciko kazetariarekinbatera. Erantzuna: “Liderra beraoztopo bihurtzea posibilitatea da,ez da fatalitatea”. Alegia, liderrabilakatu daitekeela politika ezkertia-rrak egiten hasita diktadore higuin-garri izaten, Robert Mugabe batengisan, baina baita bere ildoan iraunJulius Nyerere keniarrak bezala.Edo Fidel Castrok bezala.

Bide batez esanda, Laclauk ustedu Kubak aprobetxatu behar duelaVenezuelako aldaketek eman diotenaukera Latinoamerika osoaren pro-zesuan integratzeko, ez dadin hipo-tesi okerragoa gertatu: “Miamikomafia kubatarrak hartzea Kubanagintea, uhartea kasinoz eta pute-txez berriro betez”.

Latinoamerikan, Laclaurentzako,protesta eta eskari isolatuetatik pro-zesu berri bat gorpuztera jauzi egi-teko, jendearen sentimenduekinkontatu behar da, eta hor paperberezia dauka liderkarismatikoak. Herriaosatu nahi duen taldea-ren batasun ikurra izan-go den aitzindariak. n

EUROPAR BATASUNEKO dato-zen hauteskundeetan, krisiari EBkemandako erantzuna herritarreknola baloratzen duten ikustekoaukera izango da. Lehen aurrei-kuspenak ez dira onak: 2009kohauteskundeetan –krisiaren ondo-rioak oraindik ez ziren agerianEBn– %43ko parte-hartzea izanzen, 1979ko lehen bozketatik txi-kiena. Paradoxa bitxia da, Europa-ko Parlamentuak zenbat eta esku-men handiagoa izan eta zenbat etaparlamentu gehiago izan, orduaneta herritarren parte-hartze txikia-goa hauteskundeetan. Eta horrekbadu zerikusirik bere garapenare-kin eta bere testuinguru historiko-arekin.

Europar Batasunaren ernamui-na estatuak gerratik babestekohesi gisa eratu zen II. MunduGerraren ondoren, eta zer hobehorretarako ekonomi merkatuhandi bat sortzea baino. Ekono-mia trukerako espazio zabal bat,ekonomia hazkunde ikaragarriaezagutzen ari zen garairako. Bereitunetan espiritu soziala oraindikahula zenean, orduan eta sozialagozen Europako merkatu batu hura,besteak beste, gerraren ondoren-go lehen hiru hamarkadak Euro-pan inoiz izan den eredu sozialenaeraiki zelako. Lehen bederatziestatu haien lehen hauteskundee-tan (1979), herritarren %70akeman zuen bozka. Harrezkero,urtez urte joan da jaisten parte-hartzea ondorengo sei hauteskun-deetan, eta agintariak beldur dirahau barregarri geratzeko modukoaez ote den izango: jaitsi daiteke%40tik behera? Non geratzen dazilegitasuna orduan?

Gaur egun, alabaina, hitz egindezakegu horren argi EuroparBatasun bakarraz? MaastrichtekoItunaren fruitu zen moneta baka-

rraren EBk kohesioaren irudike-ria zabaldu zuen, baina 2008kokrisiak laster azaleratu zuenEuroaren batasunaren gezurra.Alemaniak gidatutako taldea–Austria, Danimarka, Finlan-dia…– eta gainerako herrialde iaguztien arteko desberdintasunekonomikoa handituz joan da.Grezia, Irlanda, Portugal, Espai-nia eta Italian ikusi da hori ondo-en. Kohesiorako behar eta babeshandiena behar zenean, Batasu-neko estatu indartsuenek eta ins-tituzio nagusiek are eta gehiagohanditu dute ar rakala. EBrenerreskate planek eta austeritatepolitikek amildegiaren ertzeanjarri dituzte estatu gehienak etamil ioika her ritar. Egia esan,milioika herritar amildegira eror-tzen ari dira, noiz eta agintariaskoren esanetan, krisitik atera-tzen ari garen honetan.

Bigarren Mundu Gerrarenaurreko hainbat itzal agertu diraEuropan azken bosturtekoan: 26milioi langabetu, finantza merka-tuak dantzan eta 1929ko krisiarenoihartzunak saihestu ezinik, beheeta goikoen arteko gero eta des-berdintasun bortitzagoak, eskuinmuturra gero eta sendoago…Ezkerraren egoera da desberdinta-sun handienetakoa: Sobiet Batasu-neko haizeen bultzadarekin, sasoihartan ezkerreko mugimenduekgogor egiten zuten bultza harre-man sozialak orekatze aldera.Printza esperantzagarriak badirenarren, gaur egungo ezkerrarenezintasuna agerikoa da, eta hortaz,aberatsenen aldeko harremansozialen desoreka ere gero eta age-rikoagoa. Badirudi ekuazioa argiadela: Europako espiritua zenbateta sozialago, Europar Batasunekoherritarrek ere identifikazio han-diagoa Batasunarekin.

ESTATUEN eta merkatuen Euro-pa honek, beraz, aurrera eginahala, ba al du eskaintza erakarga-rririk herri eta herritarrentzat?Eraikuntza molde honetan geroeta gutxiago seguruenik, eta ezinbaikortasun handiz begiratu etor-kizun hurbilari. Austeritate politi-kak apur bat laxatu daitezkeenean,begien aurrean dugu TAFTAakordioa, AEBek eta EBk, Atlan-tikoaren gaineko Merkatu Librea-ren Gunea izendatutako ituna.Lehiakortasuna are eta bortitza-goa izango da –lan merkatu eta lansarietan ere bai–; produkziorakokontrola are txikiagoa, horrek izandezakeen ondorioekin; hazkundeaeta lehia ingurumenaren gainetikizango dira; Itunaren garapenarenkontrola gobernuen eskuetatikkanpo geratzen da; eta, oro har,garapen eredu angloxaxoia indar-tsuago izango da, finantzen mun-duaren gero eta botere maila han-diagoarekin.

Eta, hala ere, estatuen menpediren herri txikiei interesatzen zaieEBren espazioan egotea. Batezere ikuspegi demokratiko ahulenaduten estatuetan daudenei. Uler-garria da Europa horrekiko inte-res eza, baina txikiok atera deza-kegu etekinik egoera horretatik.Bat, estatuek dituzten burujabetzagalera horietan akaso topa daitez-keelako herrien izaera indartzekozirrikituak; bi, Europako Legebil-tzarra bozgoragailu bikaina bilakadaitekeelako; eta hiru, Herrien etaherritarren elkartasunerako Euro-paren aldekoek harremantzekoduten espazio iraunkor esangura-tsuena delako gaur egun, bestela-ko Europa bat eraiki-tzeko behar direnkonplizitateak eraiki-tzeko ezinbestekoespazioa. n

2014KO MAIATZAREN 18A�50

DA

NI

BLA

NC

OXabier Letona

TERMOMETROA - MALTZAGATIK

Eta hala ere... hobe egotea

NON ZER - ArgiaHandia, Alemania, Errusia, Austria-Hungaria eta Ita-lia, berehala elkarren aurka...

Documents

Transcript of NON ZER - ArgiaHandia, Alemania, Errusia, Austria-Hungaria eta Ita-lia, berehala elkarren aurka...