Aeroplano bi pasa-ta - kurik.eus · Hasieran Errusia, Frantzia, Ingalaterra, alde batetik eta beste...
12
18 Kanta hau 1917ko gertaera bati atera zioten Lekei- tiarrek. Ikusgarria izan omen zen jazoera, mundiala! Abiazioak ez zituen urte askorik, izan ere gerrara- ko hegazkinak I. Mundu Gerran estreinatu ziren… Imajinatu dezagun, herriko bapor bat hidroplano bat atoian sartzen Lekeitioko portuan, beste 16-18 baporek eskolta emanda. Moilak eta hondartzak jendez gainezka, danak ikaragarri harrituta… I. Mundu Gerra 1917. urtean mundua gerran zegoen. Aspal- ditik blokeetan zatituta, tentsio nabariak zeu- den potentzia handien artean. Gerran hasteko arrazoiak, aurretik garatutako inperialismoen ondorio ziren; batez ere arrazoi ekonomikoak ziren eta lurraldetasunari zegozkienak. Indus- tria potentzia handienak hortzetara arte arma- turik zeuden eta egoera honek eztanda egin zuen 1914an. Izugarri krudela izan zen I. Mun- du Gerrak 1918ra arte iraungo zuen. Hasieran Errusia, Frantzia, Ingalaterra, alde batetik eta beste batetik Alemania eta Austria- Hungaria aritu baziren ere, gerora ia Europa guztia bloke bataren edo bestearen alde jarriko zen. Europan hasi zen gerra hura laster mundu- ra zabalduko zen… Estatu Espainiarrak ez zuen parterik hartu. Abentura kolonialistak aspaldi egin zuten po- rrot eta garai batean nazioarte mailan izan zuen eragina, orduan ez zen ezer. Europa mai- lan Estatu isolatua zen, eragin eskasekoa, eu- ropako alianza edo entente handietatik aparte zegoena. Onerako eta txarrerako. Trukean, herrialde hispano-amerikanoekiko harrema- nak hobetu egin ziren eta ekonomi aldetik urte oparoak izan ziren orokorrean, gerran ziren herrialdeen hornitzaile izan baitzen. Euskal He- rrian, batez ere Bilbo aldean, itsasoko merkata- ritza eta ontzigintza izugarri garatu ziren urte haietan, nahiz eta oso arriskutsua zen. 1917an nekeak jota zeuden herrialde guz- tiak; Errusia erretiratu egin zen iraultza pro- pioaren ondorioz eta Estatu Batuak esku hartu zuten gatazkan. Azken honek balantza okertu egin zuen aliatuen alde. 1917an Juan Zabala Ibañez de Aldekoa zen Le- keitioko alkate eta Isaac Orue Artiñano alkateorde (orduan urte baterako aukeratzen ziren agintariak). Lekeitioko Udalbatza Osoko aktetan ne- kez aipatzen da gerra konturik. Udala, uraren kontsumoa neurtzeko kontagailuak erosteko zegoen eta, hori dela eta, batzarkideek ko- mentatzen dute zaila zegoela asuntoa “por las circunstancias mundiales actuales”. Urte haietan Gizaburuagako Telleria iturbu- ruko urak ekarri ziren herrira eta gitxi-gitxika etxe partikularretara bideratzen joan ziren. Ura “a chorro libre” kobratzen zen hasieran, beraz, kontagailuak ipintzeko premia zegoen. Aeroplano bi pasa-ta… Testua: Maite Garamendi
Transcript of Aeroplano bi pasa-ta - kurik.eus · Hasieran Errusia, Frantzia, Ingalaterra, alde batetik eta beste...
18
Kanta hau 1917ko gertaera bati atera zioten Lekei-tiarrek. Ikusgarria izan omen zen jazoera, mundiala! Abiazioak ez zituen urte askorik, izan ere gerrara-ko hegazkinak I. Mundu Gerran estreinatu ziren… Imajinatu dezagun, herriko bapor bat hidroplano bat atoian sartzen Lekeitioko portuan, beste 16-18 baporek eskolta emanda. Moilak eta hondartzak jendez gainezka, danak ikaragarri harrituta…
I. Mundu Gerra1917. urtean mundua gerran zegoen. Aspal-ditik blokeetan zatituta, tentsio nabariak zeu-den potentzia handien artean. Gerran hasteko arrazoiak, aurretik garatutako inperialismoen ondorio ziren; batez ere arrazoi ekonomikoak ziren eta lurraldetasunari zegozkienak. Indus-tria potentzia handienak hortzetara arte arma-turik zeuden eta egoera honek eztanda egin zuen 1914an. Izugarri krudela izan zen I. Mun-du Gerrak 1918ra arte iraungo zuen.
Hasieran Errusia, Frantzia, Ingalaterra, alde batetik eta beste batetik Alemania eta Austria-Hungaria aritu baziren ere, gerora ia Europa guztia bloke bataren edo bestearen alde jarriko zen. Europan hasi zen gerra hura laster mundu-ra zabalduko zen…
Estatu Espainiarrak ez zuen parterik hartu. Abentura kolonialistak aspaldi egin zuten po-rrot eta garai batean nazioarte mailan izan zuen eragina, orduan ez zen ezer. Europa mai-lan Estatu isolatua zen, eragin eskasekoa, eu-ropako alianza edo entente handietatik aparte zegoena. Onerako eta txarrerako. Trukean, herrialde hispano-amerikanoekiko harrema-nak hobetu egin ziren eta ekonomi aldetik urte oparoak izan ziren orokorrean, gerran ziren herrialdeen hornitzaile izan baitzen. Euskal He-rrian, batez ere Bilbo aldean, itsasoko merkata-ritza eta ontzigintza izugarri garatu ziren urte haietan, nahiz eta oso arriskutsua zen.
1917an nekeak jota zeuden herrialde guz-tiak; Errusia erretiratu egin zen iraultza pro-pioaren ondorioz eta Estatu Batuak esku hartu zuten gatazkan. Azken honek balantza okertu egin zuen aliatuen alde.
1917an Juan Zabala Ibañez de Aldekoa zen Le-keitioko alkate eta Isaac Orue Artiñano alkateorde (orduan urte baterako aukeratzen ziren agintariak).
Lekeitioko Udalbatza Osoko aktetan ne-kez aipatzen da gerra konturik. Udala, uraren kontsumoa neurtzeko kontagailuak erosteko zegoen eta, hori dela eta, batzarkideek ko-mentatzen dute zaila zegoela asuntoa “por las circunstancias mundiales actuales”.
Urte haietan Gizaburuagako Telleria iturbu-ruko urak ekarri ziren herrira eta gitxi-gitxika etxe partikularretara bideratzen joan ziren. Ura “a chorro libre” kobratzen zen hasieran, beraz, kontagailuak ipintzeko premia zegoen.
Aeroplano bi pasa-ta…Testua: Maite Garamendi
Aeroplanoa Lekeitioko barran, 1917. Argazkia: Luis Céniga.
1917SG
Aeroplano bi pasa-tabat itsasora jausi (bis).
EkarriSeverianok ekarri (bis)Severianokbarran pondo emonda itxi.
Goixeko sei tt’erdijetanAsentsio burutsik (bis).
Sabiñoezeik eruan Sabiño (bis)ezeik eruanbestela danok preso.
… bat itsasora jausi
LUA-U1488/01…
20
21
Hasieran aipatutako testuinguruan, 1917ko uz-tailaren 2an, Kantauriar kostaldea ikuskatzen omen zeuden ur-hegazkin frantziar bi pasatu ziren Baionatik Matxitxakorantz arratsaldeko 5:00ak aldera. Ordu betera, bueltan zetozela, hegazkin bietatik bat itsasoratu egin zen, matxu-ratuta, Lekeitioko portutik bospasei milietara.
Orduan, Francisco Etxebarria talaieroak, suz-ko seinaleak erabilita, sardinatan zebiltzaten itsasontziak abisatu zituen. Badirudi, Euzkadi egunkariko Lekeitioko berriemaile Lartetxek guzti hau ikusi egin zuela Talaiako teleskopioa erabilita. Irakurri egizue hurrengo orrialdeetan, uztailaren 4ko Euzkadi egunkariko artikulua.
“Miren Begoña” ontziak ekarri zuen Itsas Armada frantziarraren aeroplano matxuratua Lekeitioko barraraino. Lekeitiora bidean, ae-roplanoaren tripulatzaile biek, uso mezulari bi bialdu zituzten, agian Baionara, eta barruan zeuzkaten esku-bonbak part bota zituzten uretara. Portura, bestelako armamentu barik heldu ziren.
Severiano Mendiola zen “Miren Begoña” on-tziko patroia. Gizon honek taberna bat zeukan moilan, Drungulunekua, gaur egun Antzarrak taberna dagoen tokian. Arratsaldeko 8:30ak aldera heldu zen komitiba, ikuslez gainezka zegoen Lekeitioko portura.
Bertan egunean ezin izan zenez egin, biha-ramunean alkateak Bizkaiko Gobernadore Zi-bilari telefonoz deitu zion eta karta bat bialdu, gertakizuna azaltzeko. Orduan hasi zen kora-pilo diplomatiko-burokratikoa…
Bitxia da urte haretan bertan berritu zela Lekeition, telefono, telegrafo eta posta zerbi-tzuetarako eliza atzeko eraikina, urte hasiera-tik, industrialariak, merkatariak eta Kofradia, posta eta telegrafoen zerbitzuak hobetzea eskatzen baitzeuden. Gasolindegiko lurretan egon zen eraikina. Urte amaieran ere zerbitzua ez zen oraindik oso ona…
Biharamunean, frantziar arrantzontzi armatu bi etorri ziren isla atzera eta nagusia batelean hurbildu omen zen Lekeitiora. Irakurri Euzkadi egunkariko Lartetxek sinatzen duen artikulua, uztailaren 7koa, oso xelebrea da.
Mamelena 1 baporea, euskal ontzidiaren arran-tzarako lehen baporea izan zen. Ignazio Mer-cader donostiarrak erosi zuen Erresuma Ba-tuan, 1879an. Hasieran bela-txalupak atoian eramaten zituen kaletaraino; eta probako saio batzuen ostean, arrasteko arrantzan erabiliko zen. Kontixu, 1917an arrasteroei mamelenak deitzen zieten.
Badirudi, frantzesak Sabino Erkiagarekin (Sa-bino Marraxua), “Ama Antiguakua” ontziko patroia, jarri zirela harremanetan, hegazkina portutik ateratzeko asmoarekin, baina Bilbotik heldutako aginduak zirela eta ez zuten ezer lor-tu eta arratsaldeko laurak aldera alde egin zuten.
BIlBoko aGIntarIek ere etorrI zIren lekeItIora ETA UDALAK ZErBEZA EDATErA GOnBIDATU ZITUEn
Asentsio Gezuraga Komandantziako ardura-duna zen (cabo de mar). Asentziok, gertatzen ari zenaz ohartu zenenan, Sabino Erkiagari hegazkina ez ateratzeko agindua eman zion, arazo larriak egongo zirelakoan. Prim taberna alboko bodega gainean bizi zen Asentzio eta, badirudi, bentanara irten zitzaiola Sabino Ma-rraxuari, alkondara hutsean eta txapel barik (Asentzio burutsik).
Argi dago gure kantaren esanahia, ezta?Ur hegazkin frantzesa uztailaren 5era arte
egon zen Lekeitioko portuan, itsas agintari-tzek arazo burokratikoak konpondu zituzten arte. Bitartean, bai ingurutik eta baita urruna-gotik ere hainbat lagun hurbildu ziren Lekeitio-ra, aeroplanoa ikustera.
Bilboko agintariek ere etorri ziren Lekeitiora eta Udalak zerbeza edatera gonbidatu zituen, begira gastuaren agiria.
Gertakizuna
LUA-L0072/00…
"Euzkadi" 1917/7/4
"La Gaceta del Norte" 1917/7/5
"Euzkadi" 1917/7/7
"El Correo Español", 1963-7-13
"La Gaceta del Norte"1963-7-12
eztabaida (drogan)1963ko uztailaren 10ean eta 13an argitaratutako artikuluekin, Vicente Talon kazetariak polemika piztu zuen Bermeo, Mutriku eta Lekeitioren artean, hiru herriak baitzeukaten memorian an-tzeko istorioak eta antzeko kantak. Zein herrik atera zuen kanta hau lehenengoz? nork ipini zion musika? Galdeketak egiten ibili zen kazetaria herririk-herri baina ez zuen gauza handirik argitu. rafael Ossa Echaburu kazetariak, bere partetik, Lekeitiori buruz-ko 1917ko prentsa artikuluak lokalizatu zituen eta transkribitu egin zituen artikulu baten, 1963ko uztailaren 12an.Vicente Talonek kontatzen du kantaren musika Feliciano Beobi-dek konposatu zuela, orduan Lekeitioko Musika Bandako zuzen-dari zenak. Berari kontatu egin omen zioten lekeitiarrek baina ezin izan zuen puntu hau argitu. Ez daukagu sasoiko partitura-rik…, egia ote?
Azkenik, 1968an argitaratu zuen artikulu baten Talonek labur-pen bat egiten du eta aitortzen du hainbat testigantza entzun zi-tuela baina ez zuela gertakizunen konturako dokumentu garau-rik aurkitu eta, beraz, kontu guzti horiek legenda edo kondairak izan zitezkeela. CSICek babestutako revista de Dialectología y Tradiciones Pupulares aldizkariko XXIV. zenbakian argitaratu zen Vicente Talonen azken artikulu hau.
Egun, baliabide gehiago ditugu eta Lekeition gertatutakoa do-kumentatu egin dugu. Eta egia da. Dokumentu idatziez gain, orain gutxi, orduko argazki bi ere agertu dira familia lekeitiar ba-tek utzi digun argazki bilduman.
Aldiz, kantaren jatorriaren polemikari dagokionez… batek daki! Bakoitzak atera ditzala bere konklusioak.
Gertakizuna aztertzeko erabilitako informazio iturriak: Lekeitioko alkateak 1917ko uztailaren 2an Bizkaiko
Gobernadore Zibilari bialdutako gutuna, Lekeitioko Udal Artxiboa (LUA-U1488/01).
Lekeitioko Udal Artxiboko aktak eta kontuak.Zenbait egunkaritako artikuluak, bai garaikoak, bai 60. hamar-
kadakoak (Euzkadi, El Correo Español – El Pueblo Vasco, La Ga-ceta del norte).
2002an Maite Garamendik rufo Atxurrarekin izandako elka-rrizketa. rufok, kantan agertzen diren pertsonaiak ezagutu egin zituen.
2000an Juan Mari Endeizak Jose Inazio Murelagari egindako galdeketa. Inaziok gogoratu egiten zuen gertaera. 9 urte zituen orduan.
Kontuan izan!
LUA Lekeitioko Udal Artxiboa
BFAH Bizkaiko Foru
Agiritegi Historikoa
26
Beste aeroplano bat 19171917ko uztailean ere, bada kasualitatea, “nueva Magdalena” baporak atoian eroan zuen beste frantziar ur hegazkin bat itsaso zabaletik Pasaiaraino. Ba-porak Luis Abaroa (Luis Alegre) zuen patroi eta Modesto Erkiaga armadore. Pasaiara eroan eta gerrako ontzi frantziar bati entregatu zioten hidroplanoa. Zerbitzu honen truke, Mariak, armadorearen alabak, 3.100 pzta. kobratu zi-tuen frantziar kontsulatuak emanda. Mariak, dirua banatu zuen, patroiari so-bre zarratu bat emanda eta arrantzale bakoitzari 90 pta (dieciocho duros). Gainera, Hotel Beitian afari ederra eginda ospatu omen zen gertakizuna. Baliteke gertaera honen ondorioz beste bertso bi hauek gehitu izana gure kantari:
PArTILLADIECIOCHO DUrOS PArTILLA (bis)DIECIOCHO DUrOSSEVErO TA KUADrILLA.
AFALDUHOTEL BEITIAn AFALDU (bis)HOTEL BEITIAn MOZKOrrA ArrAPATU
Honen kontura ez dago dokumentorik ezta aipamenik Lekeitioko Udal Ar-txiboan, izan ere, partikularren arteko kontu bat izan zen eta Udalak ez zuen honetan inolako eskurik hartu. Santi Akordarrementeriak, udal langilea izan zenak, Vicente Talon kazetariari kontatu zion pasadizoa eta harek argitaratu egin zuen 1963an El Correo Español – El Pueblo Vasco egunkarian. Horre-gatik ezagutzen dugu.
Beste aeroplano bat? Bai horixe! Baina badirudi ordurako aspertuta zeudela Lekeitiarrak gerrako he-gazkinak pasatzen ikusten. Kasu honetan ez zen bertso berririk atera. Baina argazki bat dauka-gu. 1943ko jazoera hau ere ondo dokumentata dago. Lekeitio-ko Udal Artxiboan ez dago honen konturako Udaleko dokumenturik, baina bada-go herritar anonimo batek
kalean botata aurkitutako beste erakunde bateko
dokumentu sortatxu bat. Herritar hari esker, orain dokumentu
haiek erabilita gertaeraren gorabeherak azter-tu ahal izan ditugu eta Kuriken erakutsi.Vicente Talon kazetariak ere konta zuen gertae-ra 1963an. Kontatzen duen amaiera, baina, ez doa bat dokumentuetan irakurri dugunarekin.II. Mundu Gerra pilpilean zegoela, 1943ko irai-laren 24an, “reina de los Ángeles nº 2” bapora arrantzan zegoen alban. Hipolito Gezuraga zuen patroi eta David Gabilondo armadore. Gerra zela eta marinelek itsasoan eta kostan edozelako hondakinak ikusten ohituta zeuden (minak, kautxuzko balak, gorpuak,…) baina, halako batean, Matxitxakotik 70 milietara zeudela, arrantzaleek zerbait ikusi zuten itsa-soan. Hasieran pentsatu zuten beste ontzi bat zela, baina… ur-hegazkin alemaniarra zen eta Hitlerren Luftwaffearen ikurra zeukan!!!
“Eztago iñorbe, eruan daigun Lequeitiora, sa-pra mandua daukaguta” dio Talonek esan zue-la Jesus Anakabe Badiolak.Hegazkin barruan inor ez zegoen eta hau ere atoian ekarri zuten Lekeitioko barrara arte. Do-kumentaziorik ere ez zeukan eta segurutik ma-txuratuta zegoen. Metrailadore bat zeukan po-pan eta, brankan, metrailadorea eta kanoia, biak antiaereoak. Komandantziko nagusiek zainduta egon zen Lekeition, irailaren 30ean Bilbora eroan zuten arte, aire autoritateek kargu hartuta. “rei-na de los Ángeles nº 2” bapora bera kargutu zen hegazkina Bilbora atoian eroateaz. “reina de los Ángeles nº 2” baporeko tripulan-teek, asko kostata, 1947ko apirilean kobratu zuten legez tokatzen zitzaiena, erantsitako dokumetuan ikus daitekenez.
Beste aeroplano bat 1920
eta beste bat 1943
1943ko aeroplanoa
1943KO hidroabioia
Eskerrak: Rufo Atxurra, Ma-
ria Luisa Céniga, Juan Mari
Endeiza, Iñaki Laka, Iñaki
Madariga Vidal eta
Jose Ignacio
Murelaga.
eta gainerako bertsoak?Amaitzeko, Lekeition beste bertso ba-tzuk kantatzen ditugu musika berdina-rekin, sarritan aurreko kantekin nahas-ten ditugunak.
Kantu honek, baina, ez dauka zeriku-sirik aeroplanoekin; bokartaren arran-tzari egiten dio erreferentzi, antxoen manjuiari, hau da, egunez traina erabi-lita eta ixurdak lagun egiten den arran-tzari (bestela ere gauez egin daiteke, ardorean edo trainagaz).
rufok Atxurrak azalduta, gorri ederra antxoa ugaritasuna da. Bapor Klotildek etxadia egin eta txikotetik eskapata, arrainketa galtzeko zorian dago… Or-duan, San Pedro bapora agertu eta az-pitik botata salbatzen dau arrainketa.
Bestela ere, arrantzan, behin etxadia eginda, etxadiaren biribila zarratu or-duko beste baporen bat agertu ezkero, arrantza biontzako izan behar zuen.
GOIXEKO SEI TT’ErDIETAnGOIXEKO SEI TT’ErDIETAnIXUrDAK BrAUnPArAKA (bis)
KE TA KETALAJErUA KE TA KE (bis)TALAJErUABAPOrAK UrTEn ArTE.
LELEnGOBAPOr CLOTILDE LEHELEnGO (bis)BAPOr CLOTILDEETXADIA EITTEKO.
BOTATA GOrrI EDErrA BOTATA (bis)GOrrI EDErrATXIKOTETIK ESKAPA.
SAn PEDrOBOTAIK AZPITTIK SAn PEDrO (bis)BOTAIK AZPITTIKDAnAK LEKITTOrAKO
Bapor "Clotilde" Donostiako portuan. 1917
Honako nahasterik!!!Batetik Loiun baino aeroplano gehiago eta bestetik Miren Begoña dala, Clotilde dala, Nueva Magdalena dala, Reina de los Angeles dala... briskan egiteko beste atso..., atsuak zirian ala baporak?
Hara zer ageri dan Quincoceseneko etxien parian, Solanotarren etxe ederra!
29
Aeroplanoa Lekeitioko barran, 1917. Argazkia: Luis Céniga.
