NON ZER - Argia · 2013. 2. 14. · OIER ARAOLAZA / 22 KONBENTZITUTA NAGO, ZALANTZARIK GABE MIKEL...

2013KO OTSAILAREN 17A 3�

NON ZER

Jabetza: Komunikazio Biziagoa, S.A.L. Lehendakaria:Ixabel Bereziartua. Zuzendaria: Xabier Letona.Zuzendariaren albokoa: Pello Zubiria. Astekariko erredak-zio-burua: Estitxu Eizagirre. Asteko Gaia-Pertsonaia: MikelGarcia. Iritziak: Mikel Asurmendi. Kultura: Garbine UbedaGoikoetxea. Aisia: Unai Brea. Termometroa: Urko Apaolaza.Euskara: Onintza Irureta. Interneteko erredakzio-burua:Lander Arbelaitz. www.argia.com: Gorka Bereziartua, JonTorner. Multimedia: Axier Lopez. Argazkilaria: Dani Blanco.Produkzioa: ANTZA, S.A.L.Kudeaketa eta salmenta: Berdaitz Goia. Harpidetzak: KarlosOlasolo. Idazkaritza teknikoa: Aloña Soraluze. Publizitatea:Idoia Arregi, Maite Arrieta, Ixabel Bereziartua, Olatz Korta.Administrazioa: Marijo Aiertza, Mari Karmen Loiarte.Harrera: Jone Arzallus.HELBIDEAK: Gipuzkoa: Industrialdea, 15. 20160 Lasarte-Oria. Tel: 943 371545. Faxak: 943 373403 (erredakzioa),943 361048 (komertziala). Lapurdi, Nafarroa Beherea etaZuberoa: Xalbardin baita. 64122 Urruña. Tel: 559 476000.Faxa: 559 476001. Nafarroa: Gazteluko Plaza 44, 3. eskui-na. 31001 Iruñea. Tel: 948 222285. Bizkaia: Eleizalde 1, 2-D. 48600 Sopela. Tel: 94 6765580 POSTA ELEKTRONI-KOA. Komertziala: [email protected]. Harpidetzak: [email protected]. Erredakzioa: [email protected]. Interneten:www.argia.com. Lege.gordailua: NA 80-1963. ISSN: 0213-909X. Batzorde.parekidea: 72562 E. Inprimategia: AntzaS.A.L. Informatika: iametza interaktiboa, S.L. Urtebetekoharpidetza. Hego Euskal Herria: 145 euro. Ipar EuskalHerria: 176 euro. Espainia: 145 euro. Beste atzerriak: 182euro. Airez: 285 euro. Komunikazio Biziagoa S.A.L.Ametzagaiña Taldeko partaidea da.

Azaleko argazkia:DANI BLANCO

Azala: GARBINEUBEDA GOIKOETXEA

ASTEKO GAIAGEOINGENIARITZA Klima “konpontzen” saiatzea, jolas

arriskutsua. UNAI BREA / 4

PERTSONAIATTITTIKA REKALT: «Tamalez, Euskal Herri hau oso txintxoa da».

SUSTRAI COLINA / 10

GAIAKFUTBOLA ETA DOPINA Bekatutik libre?

JON TORNER ZABALA / 15FILIPINAK Kanposantuko herria. PEDRAM YAZDANI/

AGURTZANE BELAUNZARAN / 16

IRITZIAREN LEIHOAFEMINIZIDIOA AMAIA LASA ALEGRIA / 20KRISIA? ZER KRISI? OIER ARAOLAZA / 22KONBENTZITUTA NAGO, ZALANTZARIK GABE

MIKEL ASURMENDI / 23GORA PRO NOBIS ASISKO URMENETA / 21TXANDAN Klasistak ere bai. EDU ZELAIETA / 22BERTSO BERRIAK Seaska. ODEI BARROSO GOMILA / 23

ERDIKO KAIERAKARMELE JAIO: «Egunerokoaren argazki ere badira ipuinok,

baina horixe dira, ipuin». MIEL A. ELUSTONDO / 25BIXENTE AMEZTOY Arteak eta kazetaritzak bat egin

zutenekoa. GARBINE UBEDA GOIKOETXEA / 29LITERATURA ARITZ GALARRAGA / 32 MUSIKA JOXI UBEDA / 33DENBORA-PASAK ANA ZAMBRANO, KIKE AMONARRIZ / 34ALEA Aitzina. MYRIAM GARZIA / 35ZIENTZIA ETA TEKNOLOGIA JOXERRA AIZPURUA / 36LANDAREAK JAKOBA ERREKONDO / 37DENBORAREN MAKINA NAGORE IRAZUSTABARRENA / 38

TERMOMETROAARRITXU SANTAMARIA, NEKANE GARMENDIA:

«Guk ez dugu ikusten garai berri batean gaudenik». MIKEL ASURMENDI / 39

FRACKINGA Momentu egokiaren zain? UNAI BREA / 42ERRESUMA ZAHARREKO EUSKARA BIZIA Euskara bistara

konkista ondoko agirietan. MIEL A. ELUSTONDO / 44EKONOMIAREN TALAIAN JUAN MARI ARREGI / 47EUSKARA ALBISTEAK ONINTZA IRURETA AZKUNE / 47NET HURBIL Munduko laborariak lurra osten dieten lapurren

galdezka. PELLO ZUBIRIA KAMINO / 48MALTZAGATIK XABIER LETONA / 50

2013ko otsailaren 17a, 2.357. zenbakia

�4 2013KO OTSAILAREN 17A

ASTEKO GAIA

GEOINGENIARITZA

Aurrera doakigun mende berri honetan gero eta indar handiagoa hartuz joan da klimaaldaketari aurre egiteko balizko tresna bat: geoingeniaritza. Bestela esanda, Lurraren

sistemak manipulatzea klima aldatzeko (oraingoan, nahita). Gaur egun debekatuta daudehorrelako teknikak, baina haren aldekoek ez dute horregatik etsitzen. Aurkariek, berriz,

hautu horren arriskuez ohartarazi nahi digute.

| UNAI BREA |

Argazki-muntaia: Dani Blanco

Klima “konpontzen”saiatzea, jolas arriskutsua

IAZKO URRIAN jakin zen berria. Russ Geor-ge enpresa-gizon estatubatuarrak esperi-mentu eskerga egin zuen Haida Gwaii artxi-pielagoko uretan, Kanada mendebaldekokostaldetik 300 kilometrora. Georgek, edohobeto esanda haren agindupeko langileek,100 tona burdin sulfuro bota zuten itsasora.Ozeanoen ongar ritzea esaten zaie erahorretako teknikei; funtsean, helburua damodu artifizial batean planktonaren haz-kundea eragitea. Planktonak atmosferakoCO2a xurgatzen duenez, haren loratzea biz-kortzeak negutegi efektua moteltzen lagun-du dezake.

Jokaldiak klima aldaketaren ondorioakarintzea bezain helburu txalogarria zuelapentsa liteke, baina ez nahasi: Russ Georgenegozio-gizona da beste ezer baino lehen.Haren xedea da planktona ugarituz atmosfe-ratik –ustez– itsasora igaroko den CO2arentruke dirua irabaztea, karbono merkatuarenmekanismo konplexuak baliatuz. Ez dalehen saiakera; 2007an, Planktos enpresakozuzendaria zela, George burdina botatzensaiatu zen Galapago eta Kanariar uhartedieninguruetan. Orduan ez zuen lortu, baina iazbai. Aurrez, Haida Gwaiiko biztanleei ama-rruz sinetsarazi zien esperimentua mesede-garria izango zitzaiela; ez zien aipatu,badaezpada, 2008an Nazio Batuen Dibertsi-tate Biologikoari buruzko Hitzarmenak(DBbH) moratoria ezarri ziola ozeanoakongarritzeari.

Ozeanoak ongarritzea geoingeniaritzaizendapenak biltzen dituen teknika multzozabalaren barruko bat baino ez da. 2010ean,Nagoyan egindako biltzarrean, DBbHk

moratoria zabaldu eta geoingeniaritza-jar-duera guztiei ezarri zien. Baina geoingenia-ritzaren definiziozehatzik

GEOINGENIARITZA

ez da adostu oraingoz; indarrean dagoenabehin-behinekoa da. Hala, zenbait teknikamoratoriatik kanpo daude, geoingeniaritza-rekin jarrera kritikoa dutenen ustez barruanbehar luketen arren.

Zer da geoingeniaritza?Adostasun faltak ez digu eragotziko geoinge-niaritzaren definizio bat eskaintzea. Teknolo-gia-garapenaren arriskuak salatzen diharduenETC taldearena emango dizuegu: klima alda-ketari aurre egiteko asmoz, Lurraren zoruan,ozeanoetan edota atmosferetan eskala handi-ko interbentzioak egitea dageoingeniaritza. Eskalarenakgarrantzia du. Geoingeniaritza-ren ezaugarrietako bat da pla-neta osoaren edo behintzateskualde oso handietan eragite-ko asmoa duela. Ez gara tokiantokiko proiektuez ari.

Multzo bitan bana ditzake-gu geoingeniaritza teknikagehienak: eguzki-erradiazioarekin zerikusiadutenak eta atmosferan karbono gutxiagoegotea helburu dutenak. Azken multzoan,berriz, bereizi behar dira dagoeneko egura-tsean dagoen CO2a xurgatzeko asmoa dute-nak, eta CO2a iturburuan bertan atzemannahi dutenak atmosferara iritsi baino lehen.Kasu bietan, atzemandako karbonoa luredo itsaso azpian gordetzea aurreikustenda. Dena den, Nagoyako moratoriak ez dioeragiten karbonoa iturburuan harrapatzeari:teknika horren bidez karbonoa ez denez

atmosferara heltzen, Dibertsitate Biologi-koari buruzko Hitzarmenak ez du geoin-

geniaritzatzat hartzen. Zehatzagoesan dezagun: ez da biodibertsita-

teari kalte egin diezaiokeen geoin-geniaritza mota bat. Hortik

ondorioztatu daiteke,noski, beste motek bai

egin diezaiokete-la kalte.

Eguzki-izpiak desbideratuz Lurra freskatuEguzkiaren erradiazioa manipulatzea diogu-nean, gauza bitaz ari gara batez ere: eguzki-izpiak desbideratzeaz edo eguzki-izpiak atze-ra espaziora bidaltzeaz. Eman dezake osoideia hipotetikoez ari garela, zientzia-fikzioazkasik, baina ikerketa proiektu zehatzak daudemahai gainean. Hona batzuk: basamortueta-ko eremu zabalak estaltzea material islatzai-lez, eguzki-izpiak Lurretik urrun bidaltzeko;espazioan, Lurraren eta eguzkiaren artean,aluminiozko geruza super-mehea jartzea;elurtutako mendietan eta glaziarretan eguz-

kiaren argia islatzen duen nano-geruza ipintzea; milaka espazio-ontzi txiki bidaltzea Lurretikmilioika kilometrora, argia des-bideratuko duen “hodeia” era-tzeko... Ideia ezagunena behar-bada, sumendi artifizialak dira.Teoriak dio sumendiek airerabotatzen duten sufre dioxidoakeguzki-izpiak islatzen dituela

–benetako sumendien zenbait erupzio bere-ziki bortitzen ostean tenperaturaren behera-kada neurtu ahal izan da–, baina praktikanzalantza asko dago teknika horren eraginkor-tasunaz.

Ikus daitekeenez, eguzki-erradiazioarenkudeaketak ez dio inola eragiten atmosferakoCO2 kontzentrazioari. Besterik gabe, bero-kuntza globalaren kontrapisua izateko asma-tutako teknika sorta da. Proposamen gehie-nak, gaur-gaurkoz, AEBetako zenbaitenpresa eta unibertsitatetatik datoz, bainaEuropar Batasunak badu programa bat,IMPLICC izenekoa, ildo hori jorratzen dutenikerlanak sustatzeko.

Kendu diezaiogun CO2a aireariKarbonoa atzemateko teknika gehienen hel-burua CO2a airetik atera eta beste leku bateangordetzea da. Multzo horretakoa da, esatera-ko, arestian aipatu dugun ozeanoen ongarri-tzea. Karbonoa atzemateko teknika ugariproposatu –are gehiago, patentatu–, eta espe-rimentu askotxo egin da (ikusi 7. orrialdekomapa). Adibide zerrenda mardula da hemenere: itsasoen alkalinotasuna handitzea, CO2a

xurgatzeko gaitasun handiagoa izan deza-ten; karbonoa atzemango duten

alga edo mikroorganismosintetikoak disei-

natzea eta

Geoingeniaritzan bi teknika motadira nagusi: eguzki-izpiakdesbideratzeko helburuadutenak, eta atmosferatik CO2axurgatzeko asmatutakoak


GEOINGENIARITZA

itsasora botatzea; hodiak erabiltzea itsas hon-doko ura gainazalera igotzeko –modu horre-tan gainazala hoztuko litzateke, eta CO2aharrapatzeko gaitasuna areagotu–... Baina ezpentsa beti itsasora jo behar denik, lehorrera-ko teknikarik ez da falta: aireko CO2a xurga-tuko duten makinak eta zuhaitz sintetikoak,biotxarra –biomasa pirolisiz erretzea eta lur-peratzea; ikus ARGIA 2.325 zbkia.–, eta abar.

ETCk beste multzo bat gehitzen die aurre-ko biei: klima eraldaketa. Gehiegi sakondugabe, esan dezagun batez ere prezipitazioerregimena aldatzean datzala, bai euria eragi-nez bai eragotziz, hodeiak kimikoki edo fisi-koki manipulatuz. Urakanak disolbatzekoproposamenak ere badaude.

XXI. mendean berpiztutako ideiaIa mende erdi joan da AEBetako zientzialaritalde batek geoingeniaritzaren aukera plaza-ratu zuenetik, baina ideiak azken hamarkadanhartu du indarra batez ere. ETC taldeakberak egindako Geopiracy: The case against geo-engineering (Geopirateria: geoingeniaritzarenaurkako argudioak) txosten mardulak dioe-nez, 2002-2009 bitartean geoingeniaritzariburuz –haren alde, funtsean– hedabide espe-zializatuetan argitaratuko artikulu kopuruabost aldiz handiagoa izan zen 1994-2001bitartekoa baino. Hedabide orokorretan,berriz, hamabi aldiz handiagoa. “Gaur egun

politikoki zuzena da esatea geoingeniaritzaklima aldaketaren kontrako erantzun bidez-koa dela”, irakur daiteke aipatutako ETCrentxostenean.

Geoingeniaritzaren susperraldia 2013an?Kontuan izanda moratoria bat dagoela inda-rrean, kontraesana eman dezake geoingenia-ritza begi onez ikusia dela esateak, bainaETCkoek argudio onak dituzte jarrera horidefendatzeko. Ez hori bakarrik, hasi berriden urte honetan geoingeniaritzak are indarhandiagoa hartuko duela uste dute. Leheniketa behin, gogoan izan behar da betiereAEBak ez daudela behartuta moratoria erres-petatzera, ez baitira DBbHko kideak –hitzar-mena berretsi ez duten hiru herrialdeetakobat da, Vatikanoarekin eta Andorrarekinbatera–. Baina Estatu Batuetan bakarrik ez,moratoriarekin ala gabe Europar Batasuneangogotsu ari da geoingeniaritzaz ikertzen,nahiz eta zientzialari bat baino gehiagoren-tzat baztertzeko moduko alternatiba den,

Geoingeniaritzaren ideiarik ausartenetako baten irudikatze artistikoa duzu honakoa. Zientzia-fikzioa dirudi, bainaproposamena mahai gainean dago: eguzki-erradiazioaren zati bat desbideratzea espaziora igorritako ispiluen bitartez.

WW

W.T

RA

NSM

ISSI

ON

ME

DIA

.CO

M

Geoingeniaritzak eztabaida etikoasortzen du: Lurraren tenperatura hoztealortuko bagenu, noren esku legokeplanetaren “termostatoa”?


GEOINGENIARITZA

eguzki-erradiazioa desbideratzeari dagokio-nez batik bat.

Klima Aldaketaren Gobernuarteko Tal-deak (IPCC) berak geoingeniaritzari buruzkoaditu bilera antolatu zuen 2011ko ekainean,DBbHk ezarritako moratoria indarran sartueta gero beraz. Adituak bildu zirela diogu-

nean, uler bedi geoingeniaritzaren aldekozientzialariak izan zirela bildutakoak. Baldin-tza horiekin ez gaitu harritu behar biltzarrarenondorio modura honakoa esatea DBbHkopresidente Rajendra Pacahaurik: “Munduakezagutu behar ditu geoingeniaritzak klimaaldaketari eskaintzen dizkion irtenbideak”.

Klimaren aldaketaPrezipitazioak areagotzea

Prezipitazioak murriztea

Eguzki-erradiazioaren kudeaketa

Uretako teknikakOzeanoak ongarritu Algetan oinarritutako teknikak

Geoingeniaritzaren puntu beroakPublikoki onartutako geoingeniaritza saioren bat egin duten herrialdeakPublikoki onartutako geoingeniaritza saiorik egin ez duten herrialdeak

Lurrazaleko teknikakAirea atzematea, atmosferako CO2a kentzekoBiotxarra (oxigeno gutxiren presentzian erretako biomasa)Karbonoa iturburuan atzematea eta metatzea (CCS)(Dibertsitate Biologikoari buruzko Hitzarmenak emandakogeoingeniaritzaren behin-behineko definiziotik kanpoko teknika)Karbonoa atzematea eta metatzea, iturria biomasa erretzen dutenenergia-plantak direnean

Besterik

ETC taldeak iazko ekainean argitaratu zuen mapa hau. Argitu zutenez, bertan ageri den informazioa ez da erabatzehatza; iragarritako esperimentu batzuk bertan behera geratu dira, baina era berean, ez da egindako guztien berrieman. Bestalde, azpimarratzekoa da biotxarrarekin zerikusia duten proiektu asko tokikoak direla, eta ez dutelaklima eskala handietan manipulatzeko asmorik. Hala ere, tokiko ekimenek jatorrizko eskala gainditu eta besteherrialde batzuei eragin diezaiekete, ETCren esanetan.

Mende erdiko geoingeniaritza saiakeren mapa

GEOINGENIARITZA

Aurka egoteko arrazoiakBatzar horren aurretik, hainbat GKEk gutunbat bidali zioten IPCCri, geoingeniaritzarenhautua bazterrean uzteko eskatuz. ETCk,gorago aipatutako txostenean, hainbat argu-dio ematen du geoingeniaritza onartezintzatjotzeko. Batetik, ez dago aldez aurretik pro-batzerik; klimari nola eragingo dioten jakite-ko, teknikak oso eskala handietan erabilibehar dira, hots, Lurraren eskalan. Bestetik,aurreikusi ezin ditzakegun ondorioak izanditzake, besteak beste oraindik klima bezaingertakari konplexua guztiz ez ulertzearenondorioz.

Badira arrazoi “etikoak” ere. Hasteko, argidago munduko herrialde guztiek ez dutelagaitasuna geoingeniaritza teknikak praktikaraeramateko. Lurraren tenperatura hoztea lor-tuko bagenu, noren esku legoke planetaren

“termostatoa”? Kontuan izan, besteak beste,zenbait enpresa pribatuk patentatuta dauzka-tela beren teknologiak. “Beldurgarria litzate-ke, behin geoingeniaritza martxan jarrita,monopolio bihurtu ahal izatea”, dio ETCk.Betiere gogoan izan behar baita negozioa egi-teko igo direla asko geoingeniaritzaren gurdi-ra. Ironikoa eman badezake ere, horienartean daude –ETCren aburuz–, berokuntzaglobala gizakiaren ekintzaren ondorioa delaukatu izan dutenetako zenbait. Izan ere,geoingeniaritzaren ikuspuntua primerandatorkie klima aldaketaren zergatiei buruzkoeztabaidari ihes egin diotenei, errua gizakionadela onartu zein ez. Konbentzituta bagaudeteknologiaren bitartez klima aldaketarenondorioak arindu ditzakegula, zer axolanoren erruz berotzen ari den planeta? Eta zeraxola berotzen jarraitzea? Horra geoingenia-ritzaren arrisku handienetakoa: haren aldekoapustua egitea galga ikaragarria izan litekebestela ere sasoirik onenean ez dauden bene-tako irtenbideentzat. Nolanahi, badirudigeoingeniaritzaren aldekoen artean MAGestrategiak duela zale gehien.Alegia, negutegi efektuko gasenmurrizketa, klima aldaketarenondorioei egokitzapena etageoingeniaritza uztartzea. n

Haren aurkarien esanetan, geoingeniaritzaklotura zuzena du ikuspuntu arriskutsubatekin: klima aldaketaren ondorioak arindubaditzakegu teknologia erabilita, zer axolanoren erruz berotzen ari den planeta? Etazer axola berotzen jarraitzea?

Handitzea kostatzen zaion haur bat omen zara.Zailtasunak ditut mundu heldu honetan nireburua kokatzeko. Behin heldutasunera iritsi-rik, gizarteak pertsona jakin bat izatea eska-tzen dizu, arduratsua izatea, xelebrekeriakbaztertzea... Oso serioa da heldua izatea,familia eta lanaren inguruan soilik mugitzendela dirudi, eta haurtzaroak eskaintzen dituenehunka leiho espontaneoak pixkanaka ezaba-tzen ditu. Nik, alta, elikagai bat nonbait topa-tzen badut leiho zirrikitu horietan da. Horigutxi ez, eta gizonezkoen erreinuan eraikirikohelduen munduan beti zerbait garela frogatubehar dugu. Umeek ez dute filtrorik, adinbatera arte ez dute aurreiritzirik, eta harrema-nean dena esan dezakezu. Heldutasunarekin,aldiz, maskarak agertzen dira, gure buruariexijitu eta besteak ispilu bihurtzen ditugu,besteek gugandik zerbait espero dutela supo-satzen dugu, eta horixe da elikatzen duguna.Ni gizonezko naizen heinean, ohartzen naizpublikoki gizon bati ezin diodala “triste naiz,negar egiteko gogoa dut” esan, edo maitasu-nez besarkada bat eman kalean. Zamaz bete-tako motxila daramagu, tabuek setiaturik bizigara.

Motxila hustea baino harriak eramaten segi-tzea nahiago izaten dugu batzuetan. Baina gure barneko sentsazioak ez dira hainestuak, ezabatuak zaizkigunak dira esponta-neoki ateratzen zaizkigunak. Ume bat jaioorduko bideratzen da, bera bakarrik ez delaizateko gai pentsatuz. Okerrena da gurasoenarazoa dela, ez haurrarena, gurasoak baitiraplaza publikoari euren umea zein txintxoaden erakutsi behar diotenak plaza publikoakguraso onen onespena eman diezaien. Gero,ni ez naiz 20 urteko mutiko bat. Baserri mun-

duan lana, lana eta lana baizik ez zen garaibatean sortua naiz. Sasoi hartan, aitaren rolatokatzen zitzaion gizonezkoak autoritatearenkapa jantzi behar zuen, hotz eta gogor ager-tu, behar zenean zigortu. Hori zen aita, etabestaldean, ama zegoen, ezabatua kasik.Holako mundu batean aterrizatzen duzuneanez dakizu zure ereduak zein diren, ez dakizuzu zer deabru zaren, eta kanpoan ikustenduzunaren arabera zure burua eraikitzen saia-tzen zara. Alabaina, nik kanpoan ikustennituenak ehiza eta errugbia ziren, ez kontuatsegin, goxo eta sentsibleak. Horregatik, minasko dauzkagu gugan, lokatza bezala gurebaitan daramatzagunak, eta etengabe galde-tzen dugu zer pentsatuko duten besteekgutaz. Denek nahi dugu maitatuak izan, mai-tatuak izateko antzerki pixka bat ere egitendugu, eta gure barne sentsazioetatik desbide-ratzen gara.

Barneko lokatz hori garbitzen lagundu zizutenParisen iragandako urteek? 1980tik 1993ra egon nintzen Parisen. Gaine-ra, eta publikoki lehen aldiz diot, prostituituegiten nintzen. Horrek lagundu ninduen niremundutik ateratzen. Klase ertainetik gorakobezeroak aukeratzen nituen, beste mundu bat


NORTASUN AGIRIA

Ttittika Rekalt Altzabehetin sortu zen 1959an.Xiberoko Botza irratiko kazetari eta esatari izateaz gain,aktore eta idazle ere bada. Beste lan batzuen artean, Xorafilmeko protagonistetako bat da, eta Oiherkoren trajedia(2006) eta Belagileak pastorala (2009) idatzi ditu.Oiartzunen bizi da, egun.

«Tamalez, Euskal Herrihau oso txintxoa da»

Korapiloa askatzean ez da sokarik eteten, luzatu egiten da.

TTITTIKA REKALT

| SUSTRAI COLINA |

Argazkiak: Dani Blanco

PERTSONAIA


TTITTIKA REKALT

irekitzen zidatenak. Mundu horri esker hasinintzen irakurtzen eta musika entzuten, girohorretan deskubritu nituen opera eta mundu-ko literatura. Hor jabetu nintzen askok ames-ten dutela ondasun edo klase eskaileran goitijoatea, horrek zoriontsu eginen dituelakoan,baina zoriona ez dela hori. Nire bezeroekohore guztiak zituzten, postu ospetsuak jen-dartean, baina ez ziren zoriontsu, zerbait faltazitzaien. Horrek nire baserritar, lur eta etxe-gabe jatorria deskonplexatzen lagundu zidan.Nire gurasoek ez zuten lurrik, ez zuten etxe-rik, etxeko sukaldea buztinezkoa zen, komu-nak lau taula kanpoan... Ni hortik atera naiz.Jakina da munduan jende desberdin asko iza-ten ahal dela, baina agertzen zaizun munduanjende molde bakar bat baizik ez denean ezdauzkazu mila bide: egokitu edo ospa egin.Memento batean, ezinegon bat nuen Euskal

Herrian, osasun pertsonal-mentalaren ize-nean gainditu beharreko gaizki izate bat. Ezduzu alde egiten ez dakit zer topatuko duzulapentsatuz. Ez, bazoaz eta kito.

Zure errealitateak zerikusi gutxi du Benito Ler-txundiren kantuetako Zuberoa bukolikoarekin.Xora filmak bezala, funtsean. Hegoaldean ez dute onartu nahi Zuberoaberdea izateaz gain iluna ere badela, euskaragaltzen ari dela, ez dela uste duten bezain-beste abesten, pastoralak iruzur kulturaladirela kasik, bertan parte hartzen dutenerdiari baino gehiagori bost axola zaiela Eus-kal Herria eta euskara... Zaila zaie klixeetatikkanpo dena entzun eta onartzea. Xora ikusitahorregatik galdetzen digute, “holakoa daZuberoa?”. Hangoak garelako kontatu duguhori; urtean hainbatetan entzuten dugulako20 urteko gazte bat istripuz hil dela edo bereburuaz beste egin duela; ikusten ditugulakogazteak, bereziki mutilak, astebururo moz-kortzen, ahanzteko, cocotte-minute-aren tapaleherrarazteko. Badago bizi nahi bat, jendeakez du bertatik alde egin nahi, baina ze gogo-rra den hain lotuta dagoen gizartean norberetokia topatzea. Nik ez dut uste Zuberoarenarazoa ekonomia denik. Problema nagusiabeste bat da: pertsona bat bere osotasunean,bere ñabardura guztiekin, nola izan daite-keen onartua hain jendarte lotu eta blokea-tuan. Zuberoan, ez bazara errugbian ari, ezbazara ehiztaria, eta ez baduzu tradizio jakinbateko ildoa segitzen, bakartia zara, bakarrikzaude.

Ez dakit Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zubero-an ere ez diren beste lau probintziak idealiza-tzen. Zu Oiartzunen bizi zara. Guretzat, Iparraldeko belaunaldi batentzat,euskaldun gisan irauteko eredu bat zenHegoaldea. Bertatik elikatzen ginen, bertakofantasiatik. Oiartzunera iritsi nintzenean, alta,“Little Ipar-Amerika” iruditu zitzaidan hau.Harrituta nengoen jendea zein kontsumistazen ikusita. Guk lasterka, mendira edo bizi-kletan ibiltzera joateko jogging zahar bat etakamiseta zulatu bat jantzi eta aitzina. Bainahemen ez, arropa bat bada bide gorrian ibil-tzeko, beste bat mendira joateko, eskiatzekobeste bat... Oso kontsumista da jendea, etaharrituta nago mundu kontsumista horrekbere burua ezker abertzalean kokatzen duela-ko. Ni bizi naizena ezker abertzale munduada, baina burgesa. Bestetik, euskaldunak oro-korki horretan gauden arren, flash egin zidanikusteak nola jendeak euskaldun sentitu nahiduen baina ez baitezpada euskaraz hitz egin.Horrez gain, gertatu izan zait inauterietaramozorrotuta joan, eta bide bazterrean mozo-

rrorik gabeko jendea ikustea mozorrotuoiargazkiak ateratzen. Jende horrek gure ohitu-ra zaharrez hitz egiten du, baina ez ditu bizi-tzen. Beraiengandik kanpo dauden euskarriakbehar ditu euskal sentimendu hori elikatzeko,baina ez du sentimendu hori bizi. Hemendantza eta abarrak ikusten ditudanean, osoartifiziala da dena, umeen afera. Arropa fol-klorikoekin janzten dituzte haurrak gurasoekargazkiak har ditzaten, baina gero herrikoplazan kaleko jantziz dantza egitea, kulturabizitzeak dakarren plazerarekin,ez zaio inori burutik pasatzen.Futbola bai, baina beste adie-razpide kultural herrikoirik ezdago hemen. Nahiago dugunostalgia bati eutsi oraindikhorretan gaudela sinesteko.

Kasik iruzur kulturaltzat dituzunpastoralak kritikatu izan dituzu,baina era berean, 2009an emanzen Belagileak pastoralaren egi-lea ere bazara. Pastoralaren forma oso konplikatu etamurriztailea da. Forma horrek, Frantziarenhistoriako heroiekin edo pertsonaia elizkoie-kin gertatzen zen bezala, euskal sujetak onaketa txarrak, kristauak eta turkoak, binomioe-tara makurtu ditu, eta euskaldun guztiak onakbezala agertuak izan dira beti. Horrek desero-so sentiarazten nau. Edozein pertsona ez daona edo txarra eta kito. Gainera, pastoralenbidez eskoletan irakasten ez den historia ikas-ten dela diotenean, ez da egia. Adibidez, pas-toralean erakutsi izan zaigu Antxo bihotzonekoa zela, eskuzabala, buru argia, giristinomoro eta juduekin akomodatzen zekiena,Konpostelarako bideak ireki zituena... BainaGartxoten argi ikusten da zer ziren Antxota-rrak. Familiaren interesak kudeatzeko mugituziren, ez besterik. Monzonekin ber gauza.Pastoralean Monzonek ideal bat dirudi, bainadenek dakigu Monzon burges bat zela. Bere

abestiak entzuten ditudalarik, garai bateankokatuak zirelako agian, fatxa kutsu bat har-tzen diet. Beraz, jakina, aipa ditzagun euskalsujetak, euskal jendeak, baina ez hola. Gaine-ra niretzat pastorala ez da historia kurtso bat.Enetzat pertsonaia bat hautatzea da gakoa,horren inguruan jokoan zegoena ikertzea, etapertsonaia hori joko horretan nola mugitzenzen agertzea. Pertsonaia aitzakia da testuin-guru zabalagoa aipatzeko. Hori da konplika-tua. Nola erakutsi sujet bat, heroi bat, zuri eta

beltza, lokatza eta marroia, aldeguztietakoa dela.

Ez zenuen kasualitatez hautatu-ko emakumearen presentzianabarmena ahalbidetzen zuensorgin-ehizari buruzko pastoralaidaztea.Ez dut nire burua eredu eliz-koietan ezagutzen. Egun Elizakdituen enpatiarik gabeko jarreraerreakzionario, bortitz, esku-

matar eta gaizto horietan ez dut nire buruatopatzen. Are gutxiago, gizonezko gerlari etamatxoan. Eredu horiek nire etsaiak dira.Konbentzituta nago gizon-emakumeek uler-tzen ez duteno beraien baitan feminitate etamaskulinitate eredu bat dagoela eta bien arte-ko oreka propio bat atxeman behar dutela,munduko iraultza guztiak eginda ere gauzabera izanen dela. Gizonezkoen ereduan baga-biltza beti, indarra, lehia, konparaketa eta1etik 10erako zerrendak hobesten, iraultzaguztiek porrot eginen dute. Ohartzen naiz,horren aurka borrokatu arren, hainbat gauzanola barneratuak ditugun. Gizonezkookobjektu bat bezala begiratzen dugu emaku-mea, baina ez gara ausartzen gizonezko batenpatiaz begiratzera, homosexualitatearentabua sortuko delakoan. Zerbait goxo ezdagoeno gure baitan onartua, amorrua ezdeno baztertua, horixe elikatzen ari gara.Kirol emankizunetako hitzak entzuten ditu-


TTITTIKA REKALT

“Ez dut uste Zuberoaren arazoaekonomia denik. Problema

nagusia beste bat da: pertsonabat bere osotasunean nola izandaitekeen onartua hain jendarte

lotu eta blokeatuan”


TTITTIKA REKALT

OFF THE RECORD

“Nire bizilagunak bost hizkuntza menperatzen ditu,ingelesa barne, eta beti dio Euskal Herrira etorridenetik ez duela inoiz ingelesik erabili. Zer ari gara,beraz, eskoletan ingelesa sartu nahian horri eskergure haurrek lanbide bat atxemanen dutelasinetsita? Zergatik ez txinera sartu? Edo turkiera,badaezpada? Nork daki, egun batez turkiarrek hegandabiltzan alfonbra numerikoak asmatzen badituztesekulako aukera ekonomikoa izango da, etafuntsean, ez al gara gure haurrei eskolan munduekonomikorako ikasgaiak ematen ari?”.

Eskolan

gunean, “eraso egin dute”, “oldarkorrak izanbehar gara”, “ez diegu minik egin”... Ostia!Non gaude? Zertan ari gara? 30.000 pertsonadoaz hori ikustera eta gero mundua aldatzekoiraultza nahi dugu? Hor oker bat dago. Ezi-nezkoa da mundua aldatzea eredu horiekaldatu gabe.

Horregatik ez duzu sekula bozkatu?Irratiko lanari esker, ikusi ditut politikariak,ezkerreko zein eskuineko, sorbaldak elkarri joeta aitzina. Bakoitzak heien ideiak, baloreaketa gizarte ikuspegiak dituztela esango dizute,gizarte ikuspegi horiek obratzea dela heienlana, baina gero tururu! Funtsean, zer duKontseilu Orokorrak? Lau sos eta lau soshoriek kudeatzea da dena. Sinetsarazten digu-te gure onurarako ari direla, baina ez, kudea-keta lana baizik ez dute egiten: petatxoahemen, elkarretaratzea han, hango inaugura-zio... Ez dituzte jendeen zinezko beharraklantzen. Ilusioa pizten eta errotondak egitendizkigute, besterik ez. Uste dute gu tontoe-giak garela ñabardurak ulertzeko, ametshorretan mantentzen gaituzte, eta izugarriada nolako jarrera dugun politikarien aitzi-nean. Heroiak bezala ikusten ditugu. Pastora-lera Lasalle zikoina hanka-luzea agertzendelarik denak hasten gara “hor da...” elkarribegira. Nolako sumisioa daukagun! Guk ditu-gu ospetsu bilakatzen, beraiek ez dira deus,guk ematen diegu direna. Jende horri delega-

tzen diogu gure ahalmena, eskolari gure hau-rren heziketa delegatzen diogun gisan, etahola ez dugu gure egitateez damutzerik.Haiek dira ustelak, haiek dute lana gaizki egi-ten. Beti da besteen errua. Besteak bai, bainagu zer? Non kokatzen gara? Nik ez daukatnire burua ekintzaile politikotzat, nahiago dutnire burua esparru kulturalagoetan kokatueta hortik eragin.

Esparru kultural horretan hitza duzu lan-tresnanagusi. Nola bizi duzu bere kamustea, beredebaluatzea? Minez. Hizkuntza bat gozatzeko da. Etenga-be arraberritu behar da, birsortu, eta tamalezoso zaila da hori gaur egun Euskal Herrianegitea. Euskalduntzeko dugun tresna garran-tzitsuena eskola da, eta zoritxarrez, umebatentzat eskola da munduko gauzarik asper-garriena. Handik ateratzean, kalean, oxigenoaerdarekin kausitzen du. Hizkuntzak bizibehar badu, eskolatik hainbat ikasgai ezdeuskendu beharko dira, eta horien ordez argota,errespetu gabeko hitz kaskarrak eta jolasaksartu beharko dira. Euskarak hori behar badubila ditzagun pornografoak, anarkoidak etatxintxoak ez diren guztiak, umeek beraienhizkera erabiltzeko gaitasuna ikasi eta gozatudezaten. Hizkuntzarekin loturik bada askata-sun bat, norberea eta gainontzekoek onar-tzen dutena, baina tamalez Euskal Herri hauoso txintxoa da, eta horrek sortzeko liberta-tea kentzen du, baita hitzen arloan ere. Gal-zorizko egoera bati lotuegi gaude, perfektukimintzatzeko obsesionaturik. Baina ez, utzidezagun hizkuntza bere bidea egiten, gozadezagun libreki. Hori bai, gozatzeko mugakapurtu behar dira, txintxotasun bat hautsi,tabuak eraitsi... Debekuak hautsizdira gauzak gozatzen, eta euska-rak bere esparru sozialean, debe-ku horiek astindu, irauli, hautsi etagozatu behar ditu. n


“Substantzia bakar batek ere ez dizu lagunduko eskuadratik gola sartzen”. Egia da Realeko jokalari Xabi Prietok dioena. Baina ez da nahikoa arrazoi futbolariakdopinaz baliatzen direla ukatzeko, debekatutako substantzia batzuek errendimendua

hobetzen lagundu dezaketelako.

| JON TORNER ZABALA |

Argazkia: dondenacio.com

FUTBOLA ETA DOPINA

ORAINGOZ kasu bakanbatzuk besterik ez diraezagutarazi, eta ezin deza-kegu esan dopina praktikaorokorra denik futbolean.Dena den, Carlos bezalasinatzen duen internautakQue viva el deporte blogeanidatzitako El dopaje en el fút-bol (Dopina futbolean)artikuluan dioen bezala,eliteko kirolari atxikirikdoakion ezaugar ria dadopina, baita futbolari ere:“Batzuek esango dute fut-bolak osagai tekniko han-dia duela, eta ez duela zentzurik dopatzeak.Baina eliteko kirolaren esentzia gaitasunfisikoa da. Hura gabe, kirolari batek ezindezake azkartasunez erreakzionatu”. Dopi-naren aurkako kontrolak txirrindularitzanbezain zorrotzak ez direla erakusten dutendatuak ere ematen ditu. Esaterako: Fran-tzian, urtero, hamar ziklistatik batek pasa-tzen ditu kontrolak. Futbolean, bi milatikbatek.

Bestalde, 2002an El País egunkarian pla-zaratutako Al fútbol el EPO le va bien (EPOafutbolari ongi doakio) artikuluan testostero-naz eta haren deribatu sintetikoez –esteroi-de anabolizatzaileez– mintzo da AlejandroLucia kazetaria, masa muskularra handitzenduten heinean. Halaber, eritropoyetina(EPO) eta haren deribatuak ditu hizpide.“Botika horiei esker, oxigeno gehiagogarraia daiteke odoletik muskuluetara, etakirolariaren gehienezko oxigeno kopurua(VO2) hobetzen da”, dio Luciak. “Futbo-lean, VO2 handitu izana batez ere sumatukolitzateke sprint baten osteko errekuperaziogaitasunean”.

Fuentesen paperakReala zipriztindu duen auziaridagokionez, Espainiako Dopi-naren Aurkako Agentziarentzatosasun publikoaren aurkakodelituaren zantzuak daude,ustez Eufemiano Fuentesmedikuari erositako sendagaiakez daudelako baimendurikEspainiako Estatuan, eta ilegal-ki eraman zituztelako Donos-tiara. Nazioarteko Agentziak(WADA), ordea, oraingoz eskuez hartzea erabaki du, substan-tzia horietako batzuk ez direla-ko ageri produktu debekatuen

zerrendan. Esaterako, Thioctacid (antioxida-tzailea) eta Thym-Uvocal (sistema immuno-logikoa indartzen du). Actovegin (behi-odo-laren estraktua) substantziaren kasua erekonplikatua da, produktu debekatuen zerren-dan sartu ala ez eztabaida-iturri agortezinadelako, Carlos Arribas eta Juan Jose Mateokazetariek El Paísen azaldu duten moduan.Fuentesek ustez Realari saldu zizkion subs-tantzietako bakar bat besterik ez da sartzenargi eta garbi zerrenda horretan: detektatze-rik ez dagoen Igf1 delakoa, organismoak haz-kunde hormonak naturalki sortzea erraztenduen proteina.

Ikusiko dugu hau guztia nola amaituko den.Gaur gaurkoz ez dago froga bakar bat Realadopinarekin lotzen duenik. Ezta futboleanohiko praktika dela erakusten duen kasurik ere.Baina egunen batean azaleratuko balira, dago-kion oihartzuna eman beharko litzaioke, etaneurriak hartu, futbolak zein indarduen guztiok dakigun arren. n

Bekatutik libre?

Bertsio osatua, argia.com-eko Slumpdoktorearen zaintiratua blogean.

Frantzian, urtero,hamar ziklistatikbatek pasatzen ditukontrolak. Futbolean,bi milatik batek.


FILIPINAK

Manilako periferian auzo pobreak ugalduz joan dira azken hamarkadetan.Landa eremuetatik hiriranzko migrazio masiboak jendea egoerarik eta lekurik

xelebreenetan bizitzera eraman du. Navotas hiriko kanposantua da horren adibide.

| PEDRAM YAZDANI |

Testua: Agurtzane Belaunzaran

Kanposantuko herria


FILIPINAK

Jolasleku aproposa. Lehenbegiratuan, munduko edozein hilerrirenplanta du Navotasekoak, etorbidenagusiaren amaiera aldera ordea, oilarrenkukurrukua, bozgoragailuetatik karaokekodoinuak eta mugimendua nabariak dira.Koloretako nitxoen ondoan zientokatxabola daude, bizidunek eta hilekkonpartitzen duten lur eremu honetan.Leku atipikoa, dudarik gabe. Azkenhamarkadetan haziz joan den bizidunenhilerriak herri baten izaera du: saskibaloikantxak, dendak, janari prestatua saltzenduten saltokiak, Internet guneak, jolas-makinak, billarreko mahaia, oinarrizkozerbitzua eskaintzen duen osasunzentroa... Auzo elkarteak, gainera, eskolatxiki bat eraiki nahi du haurrentzat, bainaez dute baliabide ekonomikorik.Dozenaka ume biltzen da kanposantuanorduro eta kanposantua bera jolaslekubihurtu dute. Nitxotik nitxora saltokaaritzen dira, lasterka, edota nitxorikgaraienak eskalatzen dituzte abileziahandiz.


Itsasoari lotuta. 350 familia inguru bizi dira hilerriaren eta itsasoaren arteko lur eremu estuan.Navotasek Filipinetako arrantza porturik handiena du eta biztanleriaren %60 arrantzari loturiko lanetan aritzenda. Agosto Tamber (beheko irudian) goizero ateratzen da arrantzara eta egunik onenetan 400 peso (8 euro)irabazten ditu. Egurrezko txabola batean bizi da, hamar senitartekorekin batera. Etxe batzuk nitxoen gaineaneraikita daude; euriteetan salbu geratuko diren etxe bakarrenetakoak izango dira. 2011ko irailean esaterako,Manilako kostaldea jo zuen tifoiak ehun bat txabola suntsitu zituen. Itsasoarekiko hurbiltasunak, zaborrak etalekuaren izaera zingiratsuak arazoak sortzen ditu euriak gogor jotzen duenean.


FILIPINAK

6. blokea.Leia Palomak (irudian)zigarroak, pospoloak,

goxokiak eta urasaltzen ditu hilerriko

kale nagusiko mausoleobatean: “Gaur lau hileta

izango dira eta askosaltzea espero dut”.

Bagong Silang izenekoauzo elkartea astero

biltzen da, beharrak etakezkak jaso eta Udalari

jakinarazteko.Kanposantuko herriak

berak (6. blokea) etainguruko beste bostauzo txikik osatzen

dute elkartea. 6. blokeada gunerik delikatuena

eta boluntario talde batarduratzen da auzoa

zaintzeaz.

Herrialdegainpopulatua.Filipinetako biztanleriabikoiztu egin da azken 25urteotan. 95 milioibiztanle dira gaur eguneta %10 atzerrian bizi da.Benigno Aquinoherrialdeko presidenteakonartu du gainpopulazioatraba dela pobreziariaurre egiteko. GobernuakFamilia Planifikazioariburuzko lege proiektuaaurkeztu zuen 2011n,baina Elizak boterehandia du etaproiektuaren aurka dago.Sexu hezkuntza etaantisorgailuen erabilerabultzatzeko kanpainakoztopatu ditu, besteakbeste.

20 � 2013KO OTSAILAREN 17A

IRITZIAREN LEIHOA

HITZ HAU Latinoamerikan sortua da,Mexikon zehazki, duela hamalau urte Ciu-dad Juarezen hasi baina oraindik bukatuez diren emazteen erailketaz mintzatzera-koan, asko baitira tortura galanten ondo-rioz hiltzen direnak.

2013 urtean Indian gertatutako emaku-meen aurkako bortizkeria eta erailketenoihartzunak apaldu direnean, gurean,Antsoainen hain zuzen ere, bere bikoteki-deak labankadaz hil du andre bat, ondo-ren, Acapulcon, Mexikoko hiri honetarabizitzaz gozatzera joan ziren sei emakumebortxatu dituzte. Oraindik hango garra-siak isiltzeke daudenean gure lurraldetikgertu dagoen Guadalajaran gizon batekemakume bat hil du duela egun gutxi.

Emakumeen aurkako bortizkeria mun-duko komunikabide guztietan eguneroirakurri daiteken albiste tamalgarri bat iza-ten da, ez dira berri guztiak argitaratzenhala ere.

Badirudi amaierarik ez duela bortxafisikoa, sexuala eta psikologikoa jasatenduten emazteen kopuruak. XXI. garrenmendean oraindik andreen odol gorri,baliotsua edonon jario. Nueva Delhi, Ciu-dad Juarez, Maroko, Euskal Herrian...emazteak erailak izan dira, ez bakarrikezezagunen esku artean, berak maitedituzten senar, senargai, aita eta zenbaitkasutan semeen eskuetan ere.

Hainbat gobernuk ez ditu taxuzkoneurriak hartzen, oraindik patriarkalakdiren gizartean sortuak baitira agintarihauek.

Biktimismo antzu baten zuloan erorinahi ezean, zaurien saminean ez gelditzea-rren bihotzak, buruak zutitu eta geroemakumeak elkartu egin dira bidegabeke-

ria ikaragarri hauei aurre egiteko, ez baka-rrik mobilizazioaren bidez, ikerketa sako-nen bitartez, gertatzen ari zaiena izenda-tzeko. Jasandakoa kontzeptualizatuzsentimendu nahasien zurrunbilotik argiraateratzeak lagunduko balie bezala.

Horrela Diane Russel antropologoakdio “Gizonen eskuetan erailtzen direnemazteak emakume izateagatik soilik”bezala definitzen du feminizidioa.

Tortura eta heriotza horietatik bizirikirauten dutenak ez dira horretan bakarrikgeratu, jazoera horiek juridikoki zehaztenahalegindu dira, beren herrietako agendapolitikoetan sartzen biderik hoberenakproposatuz, gizarte guztiari dagokionataka honetatik behin betiko irtetearren.

Feminizidioa gizarte maila guztietangertatzen da, honen arrazoi nagusietakobat gizonak emaztearekiko duen pertzep-ziotik dator. Senar, gizon, maitale horiekandrea berea den gauza bat lez ulertzendute. Askatasunik gabeko bigarren maila-ko pertsona bat bezala hartzen dute, era-baki propioak hartu ezin dituen izakia,gizasemearen kontrolpean egon beharduen emekia, gizasemeak pentsatutakoarauekin bakarrik jokatu, bizi beharduena.

Nik ez dut pentsatu nahi hala ere, XXI.gizaldia aurrekoak baino okerragoa denikemakumearekiko.

Gogoratu dezagun bestela Erdi Aroa“torturaren urrezko aroa” izenez ezagu-tua ere, zein krudela izan zen emakumea-rekiko bereziki. Torquemada, De l’Ancrebezalako inkisidoreak zenbat emaztesutara bota zituzten Eliza Santuaren ize-nean gainera.

Egun egiten dena gertaerarik izugarrie-nari ere izena ematea da, argira ekartzensaiatzea.

Jakina, guzti hau ez da nahikoa, hilda-koa ez du pizten, zauriak, saminak ez ditusaihesten, aurrerapausoak urriak dira egu-neroko gehiegikerien ondoan,baina andreak aurrera egitenduen bitartean gizonak berenbizitza osoa eraldatu beha-rrean daude. n

Feminizidioa

DA

NI

BLA

NC

O

Hainbat gobernuk ez ditu taxuzko neurriakhartzen, oraindik patriarkalak direngizartean sortuak baitira agintari hauek

Amaia LasaAlegria �

IDAZLEA

Gizona bihozgabea da beste gizonekin, baina askoz ere bihozgabeagoa emakumeekin

Oscar Wilde


Asisko Urmeneta �

GORA PRO NOBIS - IRITZIAREN LEIHOA


ESKOLETAN aurre-matrikula egiteko kanpai-na bukatu berria da. Jakina da gurasookonena nahi izaten dugula geure seme-alaben-tzat; hori dela eta, ikastetxe egokiena hauta-tzea xede dugu halako epe batean. Gurasoenasmo oneko aukeraketa, bistan denez, balorenagusi batzuen arabera egiten da eta, nola ez,seme-alaben geroa presente dugula.

Baloreak praktikan jartzeko ariketan,baina, lumatza ikusten zaigu: egun, ikaste-txea hautatzeko baliatzen den irizpide fun-tzionaletako bat, dena delako ikastetxeanzenbat etorkin dauden jakitean datza.Ondorioz, etorkin gutxien dituzten eskolak

gero eta gehiago estimatzen dira bertanjaio garen aita-amon artean.

Haatik, eskola publikoko ikasle etorki-nak ez ditugu arrazagatik soilik saihesten;izan ere, etorkina ekonomikoki pobrea denatzerritarra dugu: kanpotik etorritako abe-ratsari ez deritzogu etorkin. Hortaz, etorki-nei izkina egiteko estrategia estatus sozio-ekonomikoari ere badagokio, ohiko sosenaferari; kulturen arteko talkaklotura zuzena baitu sakelenarteko talkarekin. Etxeko hezi-tzaileok arrazistak ez ezik, kla-sistak ere bagara. n

LAU URTEOTAN askotan akordatu naiz gutun honekin.Orain lau urte krisia bazetorrela entzuten hasiakginen, baina artean, batez ere entzun. Harrezkeroantzeman dugu, bai horixe. Eta ni Monicarekin akor-datzen naiz. Zertan eta nola ibiliko ote zen lau urtelatz hauetan. Hara zer idatzi zuen orain lau urte:

“Krisia? Zer krisi? Langile asko bezala 17 urtenituenetik ari naiz lanean. Horrek 30urte egiten ditu lanbidean, eta GizarteSegurantzaren arabera beste 18 faltazaizkit erretiroa hartzeko. BainaGizarte Segurantzak ez dakiena danire gorputza ez dagoela horretarakoprest. Ogibideko hogeita hamar urtehauetan makina bat jardueratan aritunaiz. Ume-umetatik dantzaria izannahi nuen, eta hara zer naizen: ekoiz-lea, koreografoa, banatzailea, diru-zaina, furgoneta gidaria, enkarguenneskatila, informatikaria, irakaslea etadiseinatzaile grafikoa, besteak beste,eta noizean behin, ikasi nuena, dan-tzaria.

Hau ez da kexa bat, ondo dakit iainor ez dela aritzen nahiko lukeen horretan, baina,atsegin dudana egiteagatik pribilegiatu bat naizela esa-ten didan hurrenari belarrondokoa emango diot. Ezdaukat hitzarmen kolektiborik, ez dizkidate orduestrak ordaintzen, urteetan izan naiz oporrak zer

diren ere jakin gabe eta nire lan ordutegia 24 ordukoada, astean zazpi egunez. Nire burua esplotatu duturte askotan amets baten truke. Edozein pertsonarenmodukoa naiz, zenbaitetan, nire lan-jardunarenerdian txalotu egiten banaute ere. Bai, nire lanaldiarenerdian, emanaldiaren ondoren gauzak biltzen, furgo-netan sartzen, jantziak garbitzen eta abar jarraitzen

baitut.Orain, mundua krisian dagoen

honetan, ez naiz hain bakarrik senti-tzen. Denek sufritzen dituzte gureprekarietate eta lan etenak, soldataeta katxeen izozteak (guk urteakdaramatzagu), edozer gauzatan etaedozein tokitan lan egin beharra, 12hilabetera kobratzea eta ez hilabetebakoitzaren 30ean, eta enpresario etaplurienpleatua bihurtzea bestela ezdaukazulako lanik”.

Sektore baten argazkia da Moni-cak eskaintzen duena. Runde du abi-zena Monicak, Monica Runde. Fran-tzia, Kanada eta Ingalaterran baleta,dantza garaikidea, pianoa, antzerkia,

argiztatzea eta kultur ekoizpena ikasi eta10 & 10 dantza konpainia sortu zuenMonica Rundek. 2000. eta 2004. urteetanEspainiako eta Costa Ricako Dantza SariNazionalak irabazi zituen. n

IRITZIAREN LEIHOA

Krisia? Zer krisi?

Oier Araolaza DANTZAR IA �

EduZelaieta�

IDAZLEA

IÑIG

OA

ZK

ON

A

DA

NI

BLA

NC

O

Klasistak ere bai

Hau ez da kexa bat,ondo daki ia inor ezdela aritzen nahikolukeen horretanbaina, atsegindudana egiteagatikpribilegiatu batnaizela esatendidan hurrenaribelarrondokoaemango diot (Monica Runde)

IRITZIAREN LEIHOA

� 232013KO OTSAILAREN 17A

AIETEKO ADIERAZPENA zabalduzenetik luze joan da, eta are luzea-go bake prozesua abiatu nahidutenentzat. Denbora kontua da.Denbora, dirua bezala, neurtezinada baina. Berau nork kontrolatzenduen arau.

Azken 30 urteotako abangoar-dia –eta honen akolitoak– ari dirabake prozesua finkatu nahian.Etsai zuzenek, bi estatuek –etahauen akolitoek– euren erabatekogaraipena ezarri nahi dute, sine quanon. Abangoardiak hamaika pausoemanda ere, azkena du beti eskas.Autosuntsiketa eskatzen dioteetsaiek, baita autokritika eskatuere. Hau ere eskas du eta.

Trantsizio garaian, esta-tu(ar)ekin negoziazioa Luz ytaquígrafos zirela medio egingozela zioen abangoardiak. 30 urte-ren ostean, Brian Currin buru,Nazioarteko Harreman Taldea-ren ardura da gatazkaren amaiera“ordenatua” bideratzea. Norkdaki ezer, baina? Lehendakariberri Urkulluk dioenez, bera erediskrezioz ari da. Presoen gaiazari zen. Adibiderako diot.

Botereek –eta hauen akolito-ek– daramate bake eta normaliza-zioaren balizko prozesuaren kon-trola. Halaber, nork“kontrolatzen” ditu kontra-bote-rean jardun dutenak, eta hauenakolitoak? Alegia, auzi historikopolitikoa eta 30 urteko gatazkarenberaren ondorioak ebatzi behardituzten eragileak –Lizarra-Gara-ziko Akordioa eta Loiolako elka-rrizketako eragileak gogoan– ezdira jada “agerian” ari. Nazioarte-ko Harreman Talde aditu batekeginen du “euren” lana!?

Garaipena? Porrota? Indepen-dentzia eta Sozialismoa edota

Euskal Estatua soflamak(h)istori(o)a izatera pasa dira unebatez. Ados. Beharko! Edo, ezados. Ez beharko ere! Baina,gutxienez, aitor dezagun abango-ardiak –ez honen akolitoek etaeuskaldunok orobat– parlamenta-tzeko eta negoziatzeko ahalmenikez dutela –edo dugula–.

Anartean, politikariek nola,politika aztertzen duten egunekokazetariek espiritu honen hitzakbarruratu behar dituzte: “Estoyabsolutamente convencido” eta “sinduda alguna”. Iturri fidagarriakdituzte, hara! Edota, bestera, iturrihoriek ezean, bakoitzak bereparrokia aseko dituen erretorikaberriak “asmatzen” ditu. “Betikoiturritik heldu den ur berria” eda-tea da kontua, antza.

EAEko telebista publikoaz(ETBz) eta gure jendarteaz badi-tut ere zenbait galdera eta aburu:Zer espero daiteke 30 urte etagero, “igandeetan 14 minutukoeuskarazko albistegiak eta gaztela-niazko 65 minutukoak” onartzenduen jendarteaz? Edota, telebista-ko saio izarra El conquistador duenpopulazioaz. Sareko %24 ikusleenarreta bereganatzen duen jendar-teaz? Zer espero daiteke EITBkopublizitate eslogan batek “Ni eznaiz ergela” edo “yo no soy tonto”etengabeko matraka “jasaten”duen gizarteaz? Zer espero daite-ke “gure” gizarte zibilaz? Botereaez da tontoa, ez! Ergela gizartea–gehiengoa?– bera da.

Ulertzekoa da bai –ez onartze-koa horregatik–, herri honen dela-ko abangoardiak helduden aro berriari zioen“beldurra”. Izan ere,hasi orain desobedien-tzia zibila aktibatzen. n

Mikel Asurmendi � ARGIAKO KAZETAR IA

Konbentzituta nago,zalantzarik gabe

DA

NI

BLA

NC

O

Hezkuntzaren eremuestu-zabaleankonfiantzarik ez daanitzen elean.Baldin korapilorikbadu sabeleanikusi eta geroHendaian kaleanumeak banderolabaten gibelean.

Seaskari kulunkagoxo eragitenesperantza bihurtuez dadin etsipen.Ikusi dugu nolabatzuek dakitenberaien kontzientziak lasai egon ditenteilaturik ez dutenparetak egiten.

Orain mende t’erdikoarauen kateaneuskara preso duteikasgai batean.Curriculuma utzinahi dute ateanberdin segiko dugugaren bitarteanparentesi bat haienlegeen artean. n

Doinua: Lagundurikan danoi.

Seaska

OdeiBarroso Gomila

�

BERTSO BERRIAK

DA

NI

BLA

NC

O


ERDIKO KAIERA

KARMELE JAIO

«Egunerokoaren argazki erebadira ipuinok,

baina horixe dira, ipuin»Ez naiz ni ipuin liburua argitaratu zuen udazkenean. Bizitzaren erdigunera iritsitako

pertsonaiak dira gidari, haien ezinak ipuinetako gai nagusi. Zahar ez badira ere, adin bateraheldu dira denak, baina ez, zuzen, heldu nahi zuten lekura….

HAMABI IPUIN bildu ditu Karmele Jaiok (Gas-teiz, 1970) liburu berrian. Hamabost zauri idatzizuen 2004an, eta bidea egin du harrezkero,Amaren eskuak, Zu bezain ahul, Musika airean etaoraingo Ez naiz ni (Elkar, 2012) argitaraturik.Lan berrian, lehen ere arrotz ez zaizkion gaiakerabili ditu: gizon-emakumeen arteko harre-manak, komunikazio ezinak, maitasun etamaitasun eza… Eguneroko bizimodu zitala-

ren kronika izan zitezkeen testuok, baina egi-leak ez du zalantzarik egin: ipuin dira, adinjakin batera heldu eta egunero bizi direnak.

Zer gertatzen da bizitzaren erdigunera iristean?Liburu honetako pertsonaiek, behintzat,euren burua errekonozitzeko zailtasuna dute.Bidearen zati bat egin dute, heldu dira nora-bait, eta, bat-batean, zalantza: “Hona heldu

| MIEL A. ELUSTONDO |Argazkiak: Zaldi Ero


ERDIKO KAIERA - KARMELE JAIO

nahi nuen? Lehen nintzen hura naiz oraingohau?”. Zalantza da nagusi pertsonaia hauetan,hutsunea, eta antsietatea. “Denbora aurreradoa”, diote. Konturatu dira… Gazte zareneanere konturatzen zara denbora badoala, bainahalako adin batera heldu eta konturatzen zarabenetan egiten duela aurrera denborak. Eta,orduan, urgentziak datoz: gauzak egiteko.

Ordu arte egin ez dituztenak egiteko…Batzuek, ordu arte egin ez dituztenak egiteko.Beste batzuek, iragana errekuperatzeko, huraidealizatzeko. Baina iragana ez dago errekupe-ratzerik. Joana joan da, atzerantz egiteak ez dubalio. Iragana gure bizitzaren parte da, bainadesagertu da, oroimenean besterik ez dago.Zer da, azken finean, bizitza? Bide batzuk har-tzea, eta beste batzuk baztertzea. Per-tsonaiok heldu dira halako adin batera,eta gogoan hartu dituzte bazterrerautzitako bideak. “Bide hura hartu izanbanu? Halakorekin joan izan banintz?”.

Noiz da “bizitzaren erdigunea”?Ez da adin kontua, norberaren espe-rientzien araberakoa baizik. Batzuekberrogei urte pentsatuko dute, bainaizan litezke berrogeita hamar, edo hogeitazazpi! Bizitzan izandako esperientziak agin-tzen du, ez adinak. Zenbait gauza eginda iza-teak markatzen du hori. Batzuek goiz izatendituzte umeak, adibidez. Eta umeak hazten aridirela konturatzen direnean, bizitza bera ereaurrera doala konturatzen dira. Hutsuneadator orduan, edo etor liteke. Ipuinen bateanhorixe ikusten da. Seme-alabak hazten, familia“apurtzen” ari dela ikusten dutenean azaltzenda hutsunea, adibidez.

“Liburuko pertsonaiak” ari zara beti. Zure bizi-esperientziarik ez dago batere Ez naiz nilanean? Zure adinetik ez dago batere?Bai, jakina. Idazten den horretan beti dagonorbera, ez gertatzen diren gauza guztietan

–ezinezkoa litzateke–, baina bai pertsonaiaketa bai egoerak norberaren burutik sortuakdira, norberaren barruan daude nola edo hala.Finean, norberaren inguruan dagoen atmosfe-ra bat da, doinu bat, kezka, ezinegona…

Zergatik jo duzu bizitza erdigunera, zuzen? Zerkeraman zaitu horra? Zaila zait horri erantzutea. Neuk ere ez dakit.Idazten hasten naizenean ere ez dakit, ziur,zer idatziko dudan. Ipuinak idazten hastennaiz, idazten dut bat, bi, hiru… eta dozenaerdi idatzita ditudanean, konturatzen hastennaiz badela gai bat errepikatzen ari dena.Orduan, liburuari osotasuna eman nahian,hortik jotzen dut, beharbada neure buruahorretara behartzen dut. Baina ez da aurretikhartutako erabakia. Barruan nituen gaiak lan-tzen hasi, eta idatzi ondoren konturatzen naizgai hori zebilela nire barruan.

Inportantea da –komenigarri da, hobe da,lagungarri da…–, ipuin liburuak delako osota-sun hori izatea?Ez dakit osotasuna inportantea den, bainaatmosfera bat izatea uste dut ona dela. Libu-rua da, osotasun bat du, eta irakurleari girobatean sartzen laguntzen diola uste dut. Ipui-nak ezberdinak izan arren, atmosfera bereko-ak dira. Liburu batean lanean ari naizenean,horretan saiatzen naiz, batzuetan lortzen dut,beste batzuetan ez. Baina nire burua gehiegibehartu gabe egiten dut. Begira zer gertatzen

den gaur egun musikan: ez dago dis-korik, kantua da, kantu bat, unitatea.Ipuinetan ere, berdin, bakoitzak berebalioa du, modu independentean.Hala ere, ipuin hori antzeko munduadeskribatzen duten beste zenbait ipui-nekin batera jarriz gero, emaitzahobea da, indar handiagoa du. Irakur-le naizen aldetik diot!

Ez naiz ni irakurtzen ari nintzela, zer moduz arinintzen galdetu zidaten ondotik. Nik, gusturairakurtzen ari nintzela, ipuin ez ezik, adin bate-ra heldu direnen harremanen kronika iruditzenzitzaidala liburua esan nuen.Partez bai. Ipuinen parte handi bat horixe da,egunerokoaren argazkia, ingurukoaren erre-tratua, gertu dituzun pertsonaia, gauza etaegoeratik egindako lapurreta. Ondoren datorhaiek zentrifugatzea eta idaztea. Hala ere,ipuin dira, horretan ez dut zalantzarik, nahizeta parte handi bat egunerokoaren argazki ereizan. Ikusten dudan hori jasotzen dut.

“Egunerokoaren argazki”, esan duzu. Ez dakitjabetzen zaren zenbateraino diren errealitatezure argazki horiek.

Kritikariak gai ote?HAIN GARA buruz jantziak, emetasunez beztitzen dugu emaku-me idazlearen lana. Karmele Jaiorena, kasu honetan. Hain garasakoneraino argiak, emez eta leunez janzten dugu zehatz des-kribatzeko gai ez garen hura. Hain gara jakintsu harroak, feme-ninoz eta maskulinoz jardun behar izaten dugu, beste zerrautssuerterik ez gure garunean. Hain gara luma-iaioak, ‘kostunbris-mo heterosexual’ esan eta kitatzen dugu auzia. Hain garazorrotzak, ipuinok ‘emakumeen ikuspegitik’ kontatuta daudelaesaten dugu. Hain gara iraultzaile usteko, ipuinetako emaku-meak dukeen ‘rol tradizionala’, transgresio eza, salatzen ditugu.

Hain gara gizonezko, ez gara betaurrekoak erantzirik irakur-tzeko gai.

“Maskulinoa neutroairuditzen zaigu

oraindik eta,femeninoa, aldiz,

markatua”


Nik uste oso errealitate direla ipuinok. Dene-tarik esan didate. Batzuek oso dramatikoakere badirela esan didate. Nik, aldiz, oso errea-lak direla esaten diet, eta egunerokoak. Bizi-tzaren erdigunera iritsi dira pertsonaiok, kon-turatu dira bizitza ez dela gauza erraza,borroka dela. Bizitzaren erdigunera heldu etagauza asko gertatu dira, gero eta pisu handia-goa daramazu bizkar-zorroan, harri bathemen, harri bat hor… harri asko azkenean.Ez, bizitza ez da gauza erraza, borroka da,maila guztietan. Diru asko duenak eta lanikez duenak, denek bizi dute borroka hori,miseria asko. Liburuko pertsonaiek hori era-kusten dute, bizitzea dela, azken finean, egu-nero zerbaiti aurre egitea.

Non ikasi duzu hori?Bizitzak berak erakusten du...

“Dugun irakaslerik onena bizitza da”, MikelArregiren poema bat, noizbait.Bizitzak erakusten dizu, zeure bizitzak, lagu-nenak, ingurukoenak… fikzioak ere erakus-ten dizu, irakurri duzunak, ikusi duzun fil-mak. Denak erakusten du.

Zer aldatu da Hamabost zauri lehenengo Kar-mele Jaio hartatik honako honetara?Urteak joan dira, harri gehiago daramat nikere bizkarrean! Kar, kar, kar… Horrekgarrantzi handia du idazteko garaian. Espe-rientzia gehiago pilatu dituzu, gauza gehiagogertatu zaizkizu, eta hori nabari da. Idazteari

dagokionez, Hamabost zauri hartu, publikatunuen lehen lan hura, eta oraingo Ez naiz nihau, eta bada aldaketarik. Bereziki liburuhonetan gertatu den aldaketa da, ipuinen lan-tzeari dagokionean. Orain luzeago ditut ipui-nak, lehen ipuinak amaitzeko presa nuen.Orain ipuinari berari irteten utzi diot, esannahi duena esan dezan denbora eman diot.

Umorez jardun duzula esan zenuen liburua aur-keztu zenuenean.Umore ukitua, behintzat. Aurrekoetan ezzegoen horrelakorik, edo ezkutuan. Oraingogo handiagoz atera zait. Adina izango da!Zenbait egoeraren aurrean bi aukera izan ohidituzu: negar egin, ala barre. Oraingo honetanbarrea nahiago, barre neure buruari, neureinguruari, neure adin bereko jendeari…

“Askotan, denboralapurretan ibili behar izaten da ezer idazteko”.


Zer moduz hartzen zaitu kritikak?Batzuetan ondo, besteetan gaizki. Kritikaria-ren lana da. Gurea, idaztea, ez haien lanabaloratzea.

Eta maskulinoa gora eta femeninoa beherahasten direnean?Pauso asko egin behar ditugula uste dut. Eginizan dizkidaten elkarrizketa guztietan galdetuizan didate horretaz, edo aipatu izan didate:“Zure pertsonaia gehienak femeninoak dira”.Oraindik arreta ematen du horrek! Gainera,liburua aztertu eta maskulinoak dira pertso-naia gehienak! Bestalde, inork ez dio gizonariesango: “Zure pertsonaia gehienak maskuli-noak dira”. Maskulinoa neutroa iruditzenzaigu oraindik. Femeninoa, aldiz, markatubehar den ezaugarria. Ezberdina. Urteakpasatu beharko dira, edo ez dakit zenbat den-bora, epizentro hori mugi dadin.

Kritikari asko ez ote den ari bere erdigunetik,idazlearen lana epaitzen.Ezin da liburu baten kritika egin, lan hura ira-kurtzen ari zarenean gauza jakinen baten bilaibilita. Zuk nahi duzuna aurkitu ez duzunean,kritika. Hori ezin da egin.

Pertsonaia baten aipua ekarri nahiko nuke:“Anek ez dauka lan bat, lan asko egiten ditu,han-hemenka, gidoilari gisa. Telesailak, iragar-kiak, dokumentalak. Produkzio-etxeak enkar-gatzen dion guztiari baietz esan beharreandago, egoera ez baitago ezezka hastekomoduan. Etxean egiten du lan. ‘Kaka asko idaz-

ten –badakizu–, lanpetuta’”. Horixe bai erreali-tatea, eta ez pertsonaiarena bakarrik.Kar, kar, kar… Kasu horretan, asko idatzibehar izaten du, enkargu asko bete, beraknahi duena idatzi ahal izateko. Idazle izannahi duenak denetarik egin behar du, izanbehar da hizlari, gidoilari, artikulugile, ikaste-txeetan hau eta hura irakatsi… Horrek ez duerrazten idatzi nahi duenaren lana.

Robert Laxalt idazleak esaten zuena hartubeharko dugu kontuan, orduan. Idatzi eta ida-tzi, azkar idazten ikasten da, behintzat.Kazetaritza ere egin nuen garai batean, kiro-letan izan nintzen, eta horrek ere azkar idaz-ten irakatsi zidan. Baina ipuinak idaztekodenbora gehiago behar da. Askotan, ez dau-kagun denbora! Lapurretan ibili behar izatenda ezer idazteko. Ez duzu idazteko ordurik,garai jakinik. Orain tarte bat, gero beste bat,parkean umeari begira zaudela ipuin batamaitzen saiatzea… Ez da modua. Miraria daazkenean ipuina ateratzea!

Idazten duzu, itzultzen dituzte zure lanak, etaAmaren eskuak film egingo dute. Estimatzekoa?Horrek ere poza ematen du, jakina. Sekulakoikusmina dut. Aurten estreinatuko da, egindadago-eta. Ez dut oraindik ikusi, baina laster daestreinaldi aurrekoa, eta ikusiko dugu. Gidoiaikusi nuen, zenbait gomendio eginnizkion Mireiari [Gabilondo],baina niretzat oso zail da gidoianidatzita dagoena irudietan ikustea.Ez dut eskarmenturik. n

“Idatzi nahi duenakdenetarik egin behardu, izan behar dahizlari, gidoilari,artikulugile,ikastetxeetan haueta hura irakatsi...Horrek ez duerrazten idatzi nahiduenaren lana”.


ERDIKO KAIERA

BIXENTE AMEZTOY(DONOSTIA, 1946 - VILLABONA, 2001)

Arteak eta kazetaritzakbat egin zutenekoa

Heriotzaren hamargarren urteurrenarekin batera jarri ziren martxan artistaren handitasunanabarmenduko zuten gorazarreak. Ederrenetako bat, iazko ekainean Villabonako Udalarenekimenez antolatu zitzaion erakusketa, Etxe ondotik. 50 piezatik gora bildu ziren, artistakVillabonako Etxe Ondon eman zituen 30 urteetan (1970-2001) sortuak, bizitzan landutakoteknika ugarien ispilu. Egunotan Donostiako Koldo Mitxelenara ekarri dute Villabonakoa.

Berritasuna: Zeruko Argia aldizkarian egindako azalak laminatan argitaratu dituzte ARGIAketa KMk, eta artistaren logotipoaz apaindutako karpeta batean bildu.

LURDES AUZMENDI erredakto-rearen eskutik heldu zen BixenteAmeztoy Zeruko Argiara. Ezzuen begiz jotako argitalpenbakarra izan. Euskadi Sioux aldiz-karia ere –“pulpiturik ez duenjendearen lekua” omen zena,Ameztoyk Auzmendiri berarielkarrizketan esana(www.argia.com/argia-asteka-ria/818/euskadi-sioux-ongieto-rri) –bere artearen erakusleihoizan zuen. Barne orrialdeetakoilustrazioak eginez jardun zuenhan. Batez ere azalak egin zitzaneskatu zitzaion gure ARGIA zeru-tiarrean. Urtea eman zuen gutxigorabehera, langintza horretan.1978koa.

Elixabete Garmendiak gogo-ratzen duenez, irrikaz itxarotenzuten artistaren asteroko bisita.Lantzen ari ziren zenbakiarizegokion azala besapean hartuta helduko zenerredakziora, bertan zihardutenen ikusminaasetzera. Freskotasuna ekarri ohi zuen, aireberria, eta zenbaitetan zaputzalditxoa ere bai,edo kexa, aurreko asteko azala beharkozukeen bezala argitaratu ez zelako; kontras-tea, edo irudiaren definizioa, eta batez erekoloreak, bere jatorrizko irudian bezala inpri-matu ez zirelako. Horrelako lanak hartu etagero. Baina aurrera.

Gai korapilatsuak ilustratzeaegokitu zitzaion Ameztoy azalgi-leari, 70eko amaierako garai latzeta nahasi hartan: Iberduero,Lemoiz, Pertur, Estatutua, Abe-rri Eguna, Bretainiako mareabeltza, Amnistiaren Astea, BaiEuskarari, Germanen heriotzaIruñeko San Ferminetan….

Azalera ekarritako gaietatikharago, grafismoak egiten zuenberezi argitalpenaren aurkez-pen orria, ideiak adieraztekomoldeak. Konbentzionalak,behinzat, ez ziren batere, garaihartan erreferentziatzat zituz-ten aldizkarietako portadekinalderatuta –Punto y Hora, kasu-ra–. Denborak lagundu duartea eta kazetaritza batzekoegindako ahalegin hura balora-tzen, sarritan asteroko zurrun-biloan lausotuta pasa zena

behar zuen neurrira ekartzen.Baina harekin jardundako bati utziko diogu

hizketan. Artistaren ekarpenak inpresionatu-ta, Villabonako erakusketarako koadernoitxuran bildu ziren azalen atarikoa idatzi zuenJoseba Sarrionandiak, eta orainKMn eta Argiako dendan eskura-garri jarri den bilduman ere,Bixente Ameztoyren 36 laminenaurkezpen orria duzue. n

| GARBINE UBEDA GOIKOETXEA |


ERDIKO KAIERA -

LAGUN BAT liburu-joslea zuela esan zidanbehin aitak, eta etxean barreiaturik zebiltzanARGIAK josi eta azaleztatzeko emango ziz-kion. 18 edo 19 urte izango nituen eta arti-kuluak idazten nituen lantzean behin ZerukoArgian. ARGIA lurrekoa zen jadanik, Zerukohura izenburuan eta Mikel Atxagaren prolo-goa babesgarriak ziren arren. Gordelekuaere kaputxinoena zen: Elixabete, Pilar etaLurdesen bulegora inguratzen ginen noi-zean behin euskal herrietako punta guztieta-tik Joxemari, Ermiñe, Mikel, Felix, Txema,Koldo, Balere eta beste asko.

Bixentek ARGIArako portadak egitenzituen. Portadak gustatzen zitzaizkidan.Irudi enkantatuak ziren, xamurrak, umorez-koak. Koadro bakoitzak bazuen zerbaitustegabekoa. Susmatzen zen pintura bakoi-tzeko naturaltasuna eta aldi berean, lan lasaieta zaindua. Hitzik gabe, imajina poetikoikusgarria izaten zen koadrokoa, non atsegi-naren zentzua errealitatearen zentzuarengainean lebitatzen ikusten baitzen.

Magritte Donostian, eta Villabonan. Pai-saian eta jendearen artean. Ikusten zenBixente hiriko kaleetatik ibiltzen zela gauzatiak biltzen. Baserrien arteko bideetatikegurasten zela, tresna desagertuak biltzenzituela soro eta troken ertzean. Ematen zuenkostaldeko bidetik autoan joan eta ostadarra-ri begira geratzen diren horietakoa zela, osta-darra alboan edo atzean agerturik ere autoamartxan begira geratzen direnetakoa.

Ez dut data zehatzik gogoan eta, gainera,data zehatzekin markatzeko modukoa denere ez dakit, apur bat itxuragabekoa erebazelako denbora hura. 1975-1980 aldiazaila izan zen jendearentzat eta paisaiaren-tzat ere. Takateko asko ematen zizkigutenorduan. Bazirudien dena ari zela laster alda-tzen eta bazirudien gau harrizko luzea astiroeta gutxi argituko zela. Egunak luzeak zirelaematen zuen eta aldrebesak, eta gauak arearraroagoak. Dena harea ari zela egiten, Ber-nardok idatzi zuen bezala, Etiopian. Ziurta-sun gutxi eta ilusio asko, eta ziurtasun gutxi.

Barrikadak ere izaten ziren kaleetan tra-

bes. Politika nahinora heltzen zen, literatura-ra, musikara eta pinturara. Bixenterenak ezziren azalak ere oroitzen ditut, errealitategupidagabeak pintatutakoak, Amparorenbiluztasun ubelduarena, esate baterako. Iku-rriña debekaturik zegoen, artean, hagatikziren hainbeste erabiltzen kolore berde,gorria eta zuria disimuluan bezala. Buzourdinarekin sartzen ziren langileak fabrikaraoraindik, XIX. mendean bezala. Eta munduguztiak nahi zuen zerbait egin Lemoizkozentral nuklearraren aurka, listua bota behin-tzat. Gazte gehienak, gero sekula atera ezinizateko moduan hanka sartzeko prest geun-den, edozertan, maiteminean, politikan edobeste edozein adikziotan. Edozer gauza zenanti-erlijiosoa, anti-kapitalista, anti-patrioti-koa, eta iraultzailea. Interesgarriak zirengauza gehienak arriskutsuak ziren, zerenGuardia Zibilaren kuartelean amai zitezkeen.

Eta horrela, astebete pasatu eta denbora-ren laburpen lez heltzen zen Bixenterenazala. Asterik aste, ustekabekoa, harrigarria,ederra izaten zen Bixenteren portada. Esze-na lasaiak, lasaitasun horretan zerbait gerta-tzear zegoelako airearekin. Esplikazio erra-zetatik, museoetatik bezala, zeharoapartatzen ziren koadroak. Ikonografia sus-magarria, errealitatearekiko mesfidantza era-giten zuelako.

Behin, pertsonalki ezagutu nuen, aldizka-riaren gordeleku kaputxinoan. Ez zen han-dinahia. Apala, berba egin baino gehiagoentzuten zuen. Bai pinturan eta bai bestee-tan ere bila ari zela ikusten zen. Umorea erebazuen, umiltasunez egiten zuen barre, lehe-nengo bere buruaz egin behar balu bezalaaske eta adiskidetasunez egiteko. Harekinegon eta, umiltasun harekin, inpresioa ema-ten zuen halako koadro haietako batetikirtendako pertsonaia zela. Figura bat, lekuzkanpo, askatasunaren bila, izateko derrigo-rren kontra, izateko aukeren bila.

Aitak, lagun liburu-joslea zuela eta, etxeanbarreiaturik zebiltzan ARGIAk josiko zituelaesan zidan, nire artikuluak gordetzeko. Nireartikuluak ez zitzaizkidan ardura, baina

Bixente Ameztoyren azalak


baietz esan nion, ARGIA haietan sasoiarenazalpen moduko zerbait egon zitekeela pen-tsatuz. Egun batzuetan heldu ziren aldizka-riak bi edo hiru liburu jositan. Baina ARGIAhorien azalak falta ziren. Jostunak, kolorezeta paper distiraz azalak desberdinak iruditu-ko zitzaizkion, eta zuri beltzeko orriak baizikez zituen josi. Gogoratzen dut aita, nire pro-testa aguantatzen, koloretako azalak nonzeuden, azalak ezinbestekoak zirela, porta-dak zirela inportanteena, liburu-joste taile-rrean edo zabortegiren batean galduko zire-nak. Aita lagunaren etxera joan zenbiharamunean eta pozik ekarri zituen azalguztiak solte eskuan.

Inportantea zen azal haiek errekupera-tzea. Zeren portadetako une soseguan den-

bora –denbora pasatua, denbora presenteaeta denbora futurua– laburbiltzen zen,esandakoarekin eta isildutakoarekin, gerta-tutakoarekin eta gertatu ez zenarekin. Etahara hemen berriro portadak, denborazeharkatuz heldu direla, zabal daitezkeenateak balira bezala. Imajina poetiko ikusga-rriak, irudi bihurturiko benetako gauzak etaegiazko bilakatzeko gogoarekin dirautenfantasiak. Liburua ondo josita, jostunaktestuak ahaztu dituela oraingoan, ea ikusteneta sentitzen den denbora –orainaren iraga-na, iraganaren oraina eta iraga-naren etorkizuna— Bixenterenazaletan. n

Joseba Sarrionandia

ERDIKO KAIERA - LITERATURA

2013KO OTSAILAREN 17A�32

ZALAPARTATXOA eragin du ezjakintasunak: ateraberri duten gaztelaniazko eleberri bat omen dalehen thriller nafarra. Noski, beste ezer baino lehen,sinetsi behar dugu izen hori merezi duen ezer egondaitekeenik. Gero, irribarrea marraztuko zaio Nafa-rroan egin den literatura gutxi-asko ezagutzen due-nari. Iban Zaldua eta Juan Kruz Lakasta aurreratuzaizkit: Miguel Sanchez-Ostiz eta enparauak ahaztugabe, euskarazko hainbat etsenplu ekarri dizkigute.Alberto Ladron Arana aipatzen zuen Zalduak, etaAingeru Epaltza eta Jon Alonso nabarmentzen.Atzerago jotzen zuen Lakastak, Oskillaso ekarriz,eta ustez guztietan aitzindaria, Mariano Izeta. Ezdiot nik, ez Lakastak soilik. Aingeru Irigaray euskal-tzainak gaztigatzen digu 62ko Dirua galgarri thrillernafarraren peredikuan: “Euskaraz leenbiziko liburuaote da hau Baztanen? Polizia-nobela bezela bai, leenada”. Eta esaten duenak Baztanen, esaten du Nafa-rroa osoan –beti ere, bihar agertzen ez bada eskuiz-kribu bat, nik dakita, Zaraitzuko ibaxan-.

Baten batek objekzioren bat jar dezake, hala ere.Esaterako eleberriaren haria Parisen gertatzen dela.Baina, zer, donostiar batek Nafarroan kokatzenbadu thrillerra da nafarra, eta nafar batek Parisenkokatzen badu ez da? Gainera, ze demonio, “orain-dik biotzean zituzten Euskalerriko oiturak eta min-tzaira” liburukoek. Zalantzarik ez da thriller batek

bete beharrekoak biltzen dituela: lapurrak, luzegabe, Subemandile, Mirue eta Zapelatza, Pizti etaBeltza –eta hemen neroni urduritu naiz, beltzak ezorain atletismoan, aspalditik kendu baitigute lekuaeuskal nobeletan ere–. Poliziak, behar bezalakoak,atxilotuari esateko kapaz direnak: “Zuk ainbertzemaite baduzu zure sorlekua, zergatik etzara beingoanKongora goaten? Emen eztugu beltz bearrik”. Eta, bis-tan da, heriotzak, kurioski, kasu honetan, erabatargitzen ez direnak. Baina ez pentsa literatura han-diaz ari garenik –thriller bat literatura handia izandaitekeela uste badaiteke–: oso da lañoa eleberriosoa, dena ateratzen da ongi lehenengoan, zuzendoa aurrera gertaeren marra, presaka kasik betibatetik bestera.

Mariano Izetaren Dirua galgarri honekin abiatzenden ibilbideak, momentuz, Jon Alonsoren Zintzoensaldoan hartan dauka azken geltokia –eta azken horre-kin plazer puskaz handiagoa hartuko du irakurleak,baiki–. Eta ez zaizkit etiketak bereziki axola. Nahibaduzue prest nago “Mosen Bernat Etxepareren kan-tuia” bera lehen thriller nafar gisa onartzeko. Bainazeinen ondo datozen batzuetan besterenezjakintasunak geure buruei errepasotxobat emateko. n

Aritz Galarraga

Dirua galgarriMariano Izeta

Auspoa, 1962

Helduen literatura

Lehen thriller nafarra-edo

MUSIKA - ERDIKO KAIERA


VENDETTA TALDEAK oihartzun handia lortu du urtegutxitan. Ez da harritzekoa. Azken diskoa entzunezgero, taldea erabat sendotuta dagoela nabari da, etakantu onak sortzen dituela.

Vendettakoek oso argi daukate zer egin nahi duteneta nola egin nahi duten. Bizitasun eta grina handizaritzen dira, eta bihotzez jotzen dutela nabarmenada. Hala, urratsez urrats, taldea beti aurrera doa,etengabe, energia eta freskotasuna galdu gabe, etaerritmoak, melodiak eta mezuak ongi landuta.

Jaiak eta aldarriak bat egiten dute Vendettarenkantuetan. Oso modu atseginean transmititzen dutehori guztia, eta haien erritmoek, melodiek, mezueketa alaitasunak erraz harrapatzen gaituzte. Musikarihandiak dira, eta gainera, aipagarria da taldekideekerakusten duten umorea, txantxa egiteko gogoa,etorria, gatza eta piperra.

Ska estiloa oinarritzat hartuta, rockaren, reggaea-ren eta Karibeko beste hainbat doinuren ukituaksumatzen ahal dira haien kantuetan. Hitzetan, bes-teak beste, mundu eta bizimodu zikin honetan ikusdaitezkeen kaleko istorio gazi-gozo batzuk konta-tzen dituzte. Kritika, salaketa eta aldarria egitendute, modu zuzenean, umorez edo ironiaz, baina“ikuspuntu positibo batetik”, haiek esaten dutenbezala. Hau da, irribarrea aurpegitik kendu gabe, etadantza egitera animatuz.

Luisillo Kalandraka (baxua, kontrabaxua eta aho-tsa), Javier Etxeberria (gitarra eta ahotsa), RubenAnton (tronpeta eta ahotsa) eta Enrikko Rubiños(bateria eta perkusioa) Skalariak taldean aritzen ziren,eta 2009. urtearen hasieran, Pello Reparazekin (tron-boia eta ahotsa), Vendetta taldea osatu zuten.

Urteotan, taldeak oihartzun handia lortu du.Hiru disko kaleratu ditu eta ehunka jendaurrekoemanaldi egin ditu, han eta hemen. Euskal Herrianez ezik, Europan barrena hainbat bira egin dituzte—Suitzan, Alemanian eta Ingalaterran jo dute, bes-teak beste— eta Saharako errefuxiatuen kanpamen-tuetan ere jo izan dute.

Grabatu zituzten lehenengo kantuak Aurtengogorakada 10 bildumara eta beste bilduma batzueta-ra bildu zituzten, Vendetta (2009) lehenengo dis-

koa kaleratu aurretik. Ska estiloa ardatz nagusiaizanik, rockaren eta Karibeko beste hainbat doinu-ren aireak sumatzen ahal dira disko horretako kan-tuetan.

Puro Infierno (2011) izan zen hurrengo diskoa etaurrats bat aurrera egin zuten. Ska estiloak oinarriaizaten jarraitzen du, baina beste erritmo batzuk erejorratzen dituzte. Disko horren bitartez taldea sen-dotu egin zen, eta Begietara Begira eta Buonasera kan-tuak, esaterako, aski ezagun bihurtu dira jadanik.Taldearen emanaldietara jende ugari joaten hasi zenordutik, gazteak eta ez hain gazteak.

Azkenik iragan urte amaieran plazaratu dutenFuimos, somos y seremos diskoarekin, taldeak besteurrats bat eman du aurrera. Skaren enborretik abia-tuta, rockaren, reggaeren eta beste zenbait musikaestiloren adar batzuk jorratu dituzte. Ziur naiz tal-dearen zale kopurua areagotu egingo dela diskohonen bitartez. Disko osoa baita, gorabeherarikgabekoa, eta intentsitate aldetik goian dago hasiera-tik amaierara arte. Diskoaren lehenengo kantuaentzuten hasi, eta konturatu orduko diskoa amaituegin da, disko osoa erraz entzuten baita. Kantupolitak dira, oso gustura entzuten ditugunak.

Iker Piedrafita ekoizlearen lana azpimarratzekomodukoa da, ekoizpena itzela baita. Ahotsak etagainerako musika tresnak ondo landuak daude,baita kantuen moldaketak ere, eta soinua trinkoa etaindartsua da. Taldekideekin batera, hainbat kolabo-ratzaile aritu dira grabazio saioetan: Selva Baron(ahotsa), Dani Velasco (biolina), Maria Fernandez(biola), Elorri Arkotxa (txeloa) eta Iker Piedrafitabera (teklatua eta ahotsa). Denen artean lan borobi-la osatu dute, disko eder bat.

Atsegin handiz entzuten ditugu Vendettaren dis-koak, eta pozik joaten gara haien emanaldietara.Jakin badakigulako ederki pasatuko dugula, eta irri-barrea aurpegitik kendu gabe dantza batean egon-go garela. Vendettaren kantuek bizipo-za eta bizitzeko indarra transmititzenbaitigute. n

Joxi Ubeda

Fuimos, somos y seremosVendetta

Baga-Biga, 2012

Alaitasuna eta aldarria


ERDIKO KAIERA - DENBORA-PASAK | ANA ZAMBRANO |

Lan kontuak zirela medio,gure lagun batek Madrilajoan behar izan zuenjoan den aben-duan. Egunekoeg inbeha r r akamaitu ondoren,Plaza Mayoringuruko jatetxebatera sartu zen afal-tzera. Entsalada hasteko etalegatza bigarren platera.Baina arraina jaten hasi eta

hura ez omen zegoen ahorasartzerik! Kiratsa! Zerbitza-

ria inguratu zitzaio-nean hala esan

omen zion:

– Hau bainoarrain freskoago-

ak jan izan ditut!

Eta zerbitzariak erantzun:

– Ez hemen!

Hitz gezidunak

SoluzioaKike Amonarrizen umorea

Ez itzultzeko modukoa

AHANTZI

------------ZIKIN, LIZUN

AGERTZEKO

EKINTZA

------------BIZI GAREN

PLANETA

GOROTZA

------------MUTU

ITURBURU

------------SORTU

ZINTUENA

AHALEGIN,LEHIA

...EGIN, OSPA EGIN

------------ZAUNKA,

ADAUSI

ANTZINAKOURREZKOMONETA

------------PERTSONAIA-

REN IZENA

PINPIRIN,GALAI

------------SODOMAKOA

ZEKEN

------------... GAZTAINA,

ITSAS

GAZTAINA

ZALANTZA

PARTIKULA

------------USOAREN

OKELA

ISLA

------------ELEMENTU

KIMIKOA

PERTSONAIA-REN ABIZENA

------------ZURE

ALDEKO

MOTORRIK

GABEKO

IBILGAILU

------------URDAI

ZENTZUDUN

------------UDAL

BATEKO

BURU

MONGOLIARI

DAGOKION

DOMEINUA

------------BAZKATU

BIZKAIKO

UDALERRIA

------------BORROKA,LISKARRA

DISTIRA,DIRDIRA

------------UZTAIA

ERREGELA,NORMA

TRIANGELUFORMAKOHEGALA

------------ALTZAIRUZKO

LANABESA

JOLASA, JOSTETA

------------RONA

ZIZARE

------------UNATU

ADITZAREN

ERROA

EUSKAL

JAKA

TIPIKOA

------------40

ANPEREA

------------SAMARIOA

MINGARRI,OINAZETSU

------------500

ANTXUMEA

(BIZKAIAN)

ARRANTZA-TRESNA

------------NEURRI

TONA

------------ALTU

MATAZAK

HARILTZEKO

TRESNA

UNIBERTSI-TATE-ESKOLA

------------MOLUSKU

PREZIATUA

SUBSTANTZIA

ELASTIKOA

------------KONFITURA

IA

IK

ON

TS

ON

AN

-T

EE

RR

EP

IKA

-T

UA

----

----

----

BA

LIO

AD

LT

AH

AI

HA

US

IU

MA

EL

KO

RZ

AR

IO

IS

LA

DA

TB

OU

TI

NA

TO

IU

ZE

SE

ND

UN

MN

UG

AO

DI

RD

AI

AR

IL

KA

ID

EL

TA

UE

KI

RO

LA

HA

RR

TS

OA

KA

IK

UA

AU

AK

TX

UM

IN

TS

UM

RA

ME

LA

DA

AU

MA

I L H

S A

DA

NI

BLA

NC

O


ALEA - ERDIKO KAIERA

AitzinaPOSTHUMOS, Idoia Zabaleta dantza-ri gasteiztarraren azken lana, urta-rrilaren 18an estreinatu zen BilbokoLa Fundicion aretoan.

Hitzordua jarria genuen Idoiaketa biok haren lanaz hitz egiteko,baina jendaurreko topaketa ere eginbehar zuen. Alegia, antzezpenarenaurretik edo ondoren, publikoare-kin elkartu eta sormenari buruzkoazalpenak eman. Ideiak sendotzekobalio du, eta jakin-mina zabaltzeko.“Egin dezagun elkarrizketa publi-koaren aurrean”, proposatu zidanIdoiak. Antzezpenean esku hartzenduten taldekideez gainera, bestehamar bat lagun bildu zitzaizkigun.

Dantza emanaldi honi jarri dionizenburua, Posthumos, hitz jokoa da.Alde batetik, sutearen ondorengoegoerara eramaten gaitu. Bestetik,ingelesezko esanahiari heltzen dio:posthumous hildako aita-amenseme-alabei deitzen zaie, bizirikgeratzen direnei.

Bi aurre-estreinaldi moduko eza-gutu zituen obrak, Bilboko La Fun-dicion aretora heldu aurretik, Gas-teizeko La Monstrenka aretoanbata, eta Valentzian bestea.

“B saileko musika antzezpenbezala” definitzen izan du IdoiaZabaletak bere obra. Berak ez du

honetan dantzarik egiten. Zuzenda-ria da, eta sortzailea, aspalditikburuan zerabilkien ideiarena: “belau-naldien arteko zuloan murgildu nahinuen eta hiru emakume gazte hartunituen, egun 20 urte besterik ezdituztenak. 80ko hamarkadan adinhori zuen jendearen keinuak, leloaketa jarrerak gazteen artean inposa-tzea bilatu dut, eta hau guztia EuskalHerriko testuinguruan”.

Nerabeekin jardun nahi zuenlanean. Gainera, dantzariak emaku-mezkoak izatea nahi zuen, emaku-me gasteiztarrak eta 1986 urteazgeroztik jaiotakoak, Eskorbuto tal-dearen Anti-Todo diskoaren osteko-ak. Oinarrizko azken baldintza eregarbi zuen: aurretik dantzarekinedo dantzaren sormenarekin zeri-kusirik ez izatea.

Obra honetan ez du kolaborazio-rik izan Idoia Zabaletak. Partituraidatziari jarraitu diote une oro.

“Oso gustuko dut elkarlana, betiizan naiz zalea, baina nazkatutanago nire irudimena negoziatzeaz”.

Zenbait galdera sortu zitzaizkionsormen prozesuan. Esate baterako,90eko hamarkadako eta mendekolehen hamarkadako sofistikaziomailak nora eraman ote gaituen.

“Ez diot nostalgiaz begiratzeniraganari, ez naiz horren aldekoa,baina garai hartako konpromisoa,pultsazio soziala edota gauzak esa-teko zuzentasuna erabatekoakziren. Aldiz, dena konplexua dagaur egun, bereziki artearen mun-duan, eta sofistikazio mailak ezgaitu inora eramango. AntzezpenaAnti-Todo-ren ildokoa da apur bat,guztiaren aurkakoa, artearen aurka-koa, dena utikan bidaltzekoa. Haus-tura eta berregitea. Esplizitoa”.

Dena dela, aurreko lanen segidaere bada Posthumos. 2007an hasitakoantzezpenaren 3. edota 4. atala deladio sortzaileak, Fisura deiturikoarena,orain arte egindako lanaren ifrentzua,“B aldea”. Oraindik data zehatzik ezbadago ere, aurki dantza emanaldihau gure geografiakoaretoetan programatukodutela espero da. n

Myriam Garzia

Izenburua: Posthumos. Ideia etazuzendaritza: Idoia Zabaleta.Antzezleak: Garazi Lopez deArmentia, Ana Gandia eta KrisOraá. Argiak: David Alkorta.Ekoizpena: Azala, kreazio espazioa.


ERDIKO KAIERA - ZIENTZIA ETA TEKNOLOGIA | JOXERRA AIZPURUA |

Babeslea: iametza Interaktiboa

URTEBETE BAINO GEHIAGOZ olatuen indarraerabilita nabigatu du Liquid Robotics enpre-sak sortutako robot-sistemak. Papa Mau deitudiote asmakizunari, eta 16.668 kilometro eginditu Kaliforniaren eta Australiaren artean.

Planeatzaile akuatiko hau sei metroko kablebatez loturiko bi atalek osatzen dute. Batetik,ur gainean kokaturik dagoen flotagailua eta,bertan, eguzki energia baliatzeko zelula foto-voltaikoak ditu. Bestetik, sei metro beherago,itsaspeko txiki bat dago. Barnean hainbat tres-neria ditu neurketak egin ahal izateko, eta kan-poaldean olatuen indarra baliatzea ahalbide-tzen duen hegal higigarri multzo bat. Olatuandaudela detektatzean, hegalen posizioa alda-tzen da, eta itsaspekoa aritzen datrakzio-egile.

Sistema erabat autonomoa da, energia beharrak eguzkiarenbidez asetzen baititu. Iraupen luzeko misioetarako da apropo-sa, batez ere. n

Hirietako beroareneragina urruneraheltzen daHirietan sortzen dugun beroak,inguruko ekosistemetan ez ezik,askoz ere eremu zabalagoetanizaten du eragina. Bistan daParis edo Madril bezalako hiribateko auzoetan tenperaturaohikoa baino lauzpabost gradualtuagoa izaten dela; horrezgain, hiriko beroak klimari era-gin diezaioke milaka kilometro-ra ere.

ttiki.com/47093(Frantsesez)

Gezurretan aritunabaritu gabe

Azken aldi honetan hizpideditugu ustelkeria kasuak. Tele-bistan politikari bat baino gehia-go atera da, atzo gauza bat esa-nez eta gaur bestea. AEBetakounibertsitate bateko ikerlariekgezurrak esateko artea aztertudute.

ttiki.com/47094(Gaztelaniaz)

Orain arte ezezagunakziren leizeetako hainbatlandare aurkitu dituzte Txinan, Myanmarren eta Viet-namen karezko munduko men-dirik zaharrenak daude. Hangomilaka leize eta haitzarteetanberriki hasi dira ikerketak egi-ten, eta horien ondorioz habitathorietan baino bizi ezin daitez-keen landare espezieak aurki-tzen ari dira.

ttiki.com/47095 (Gaztelaniaz)

LIQ

UID

RO

BO

TIC

S

Papa Mau, olatuen indarrazhigitzen den robota

HAINBAT METAL, burdina adibidez,oso onak izaten dira bakteriobatzuen hazkunderako, baina bestebatzuek, urreak edo zilarrak esate-rako, aurkako efektua dute, hau da,bakterizida direla esan daiteke.

Berriki jakin denez, zientziala-rientzat ezaguna zen Cupriavidusmetallidurans bakterioak urre mole-kularra sortzen du bere zelulenartean, urre-ioitik babestu ahal iza-teko. McMaster Unibertsitateko(Ontario, Kanada) ikerlariek Nature Chemical Biology aldizkarian argitaraemandako artikuluaren arabera, berriz, Delftia acidovorans deituriko bakterio-ak bere inguruan sortzen du urre molekularra urre-ioitik abiatu-ta eta soluzio neutro batean. Aurkikuntzak garrantzi handia dunanopartikulen industrian; izan ere, prozesua segundo batzueta-koa baino ez da. Segundo horietan urrezko xafla bat izan deza-kezu, hainbat prozesu industrialetan erabiltzeko modukoa. n

Bakterioen bidez urrea sortuM

ICH

IGA

NE

KO

UN

IBE

RT

SIT

AT

EA

| JAKOBA ERREKONDO |[email protected]

LANDAREAK - ERDIKO KAIERA


MALAKOLOGO EGINAK DAUDEnekazariak Euskal Herriahezean. Soinberei edo moluskueinondik nora gaina hartu ikertzeneta saiatzen belaunez belaun sor-tutako jakintza da malakologia.Bar raski loak eta bareak diranekazarien molusku ezagunenak.A zer parea! Bar raski loa etabarea. Hezetasuna gustuko etagauez lan egiten duen parea.Hotzak eta lehorteak izorratzendituztenez horien sasoietanbabesa topatu behar dute. Hiber-nazioan eta estibazioan iaioakdira. Lurpean edo aterpean sar-tuko dira. Teilatupeko parea.

Barraskiloen eta bareen kalteikusgarrienak landare txikietako-ak dira, jo eta erabat jan ditzake-te. Kalte horiek baretzeko, pozoikimikoaz gain bide ugari bada.Teila da onena. Landare arteanteilak jarri, bizkarrez gora, itzalaeskainiz. Beraiek bilduko dirabertara. Handik zeuk bildu. Tei-lape hori erakargarriago egitekogustuko duten gutiziaren bat jardakieke: laranja-azala, l imoi-azala, patata-azala. . . Gutiziahorien pareko da parearentzatgaragardoa. Ontzi bat garagar-doz ia beteta lurrean sartu etaahoa lurrazalaren parean, barras-kilo eta bare garagardotara plas-ta, eta bertan ito. Garagardoaeuritan urtu ez dadin, eta ontziaaho ertzeraino bete ez dadin,hori ere teilaz estaliko dugu. Tar-tean animalistaren bat baldinbadugu, eta molusku horiek hil-tzeari gaizki baderitzo, garagar-doa ontzi batean jarri beharrean,garagardoz blaitutako trapu bat

jarri. Berdin etorriko dira, bainahartu eta auzokoaren landareeta-ra bota... Animalistek gustuko ezdituzten etxeko oi lo, ahate,antzar eta abar molusku ehiztarieta jale amorratuak ere badira.Txoko heze eta ospeletan molus-kuen arrautzak ere bilatu, aurkitueta jango dituzte. Guk egin deza-kegu arrautza bilketa hori, bainabi hankako horiek gure aldeanerraz egingo dute. Bi hankakomolusku-jale horien arrautzakbai guk bildu ditzakegu eta janahala azalak jaso. Azal horiek txi-kitu eta landare aldatu berrienar tean zabaldu. Azal puskazorrotzen gainean ibiltzea ezdute gustuko eta moluskuakurrutiratu egingo dira. Horren

lan bera egiten du errautsak, gai-nean ibili ezinik atzera egingodute. Bustita tr inkotu egitendenez, euria denero errauts geru-za ber ritu. Gatza ere atseginomen dute, baina gehiegian urga-betu eta hilko ditu. Lurra gazi-tzea ere ez da ona, eta zenbaitekogi mamiz egindako pilotatxoakgazitzen dituzte. Baratxuriarenestraktua edo ura ere ona da,izan ere nor ez du baratxuri kira-tsak uxatzen? Eta besterik ezbada, ilunabarrean hartu eskuar-gia edo kriseilua eta hasi bila.Bildu eta jateko jaso.Bildu eta auzokoa-ren baratzera bidali.Bildu eta zuzeneanakabatu. n

WO

OD

LOU

SE-C

C B

YSA

Malakologia

Babeslea: ALKARTASUNA, Usurbilgo Baserritarren Kooperatiba


ERDIKO KAIERA - DENBORAREN MAKINA | NAGORE IRAZUSTABARRENA |

ROCHEFORT (FRAN-TZIA), 1816KO EKAI-NA. Argus, Écho etaMéduse ontziek osa-tutako konboia por-tutik abiatu zen Sene-galerantz. Médusefragataren buruHugues Duroy deChaumereys bizkon-dea aukeratu zuten,irizpide garbirik gabe,hogei urte nabigatugabe eman ondoren.

Espedizioaren hel-burua Senegal britai-niarren eskuetatikberreskuratzea zen.Britainiarrek halazuten onartua Paris-ko Itunean, eta ezzen gorabeherarikespero bidaian. Egu-raldi ona lagun, Chaumereysek beste ontzien aurretikjoatea erabaki zuen. Baina kapitainaren trebetasun her-doildua medio Médusek joaira galdu zuen, eta uztaila-ren 2an hondarpe bat jo zuen egungo Mauritaniakokostaldetik gertu.

Hiru egunez hondartutako ontzia askatzen saiatuondoren, salba-txalupetan kostaldera iristen saiatzeaerabaki zuten. Baina eskifaia 400 lagunek osatzen zuteneta txalupetan 250entzako tokia besterik ez zegoen;beste 150ek, presaka, almadia modukoa prestatu beharizan zuten.

Salba-txalupek baltsa atoian eraman behar zuten,

baina bide laburraegin ondoren, erdihondoratuta zegoenalmadia txalupetaralotzen zuten amarrakaskatu egin ziren (edonorbaitek askatzekoagindua eman zuen).Baltsan galleta paketebat, bi bidoi ur, biardo upel eta ehundikgora gizon geratuziren.

Jakiek egun batbesterik ez zuteniraun, baltsa gober-naezina zen, hondo-ratzeko arriskua osohandia zen, eta ten-tsioak eztanda eginzuen. Liskarretanhainbat gizon sastaka-tu zituzten, beste

batzuk kareletik bota, eta tirabira horietan ardo upelakitsasoan galdu ziren. Bizirauteko aukera gutxi zutela iku-sita bere buruaz beste egin zuenik ere izan zen. Beste eli-kagairik ezean, bizirik geratzen ziren geroz eta marinelurriagoak hildakoen haragia jaten eta haien odola edatenhasi ziren, laguntza iritsi arte eusteko itxaropenez.

Méduse hondartuta geratu eta hamahiru egunera,espedizio bereko Argus ontzia almadiarai-no iritsi zen. Jitoan geratutako 150 lagune-tatik hamabost geratzen ziren soilik. Ozta-ozta iritsi zitzaien erreskatea, baina bizirikateratzea lortu zuten. n

Parisko emakumeek prakak jantzi ditzakete, orain1800EKO AZAROAREN 7AN Pariskoudalak “emakumeen trabestismoariburuzko ordenantza” onartu zuen.Arauaren arabera, emakumeek pra-kak janztea trabestismoa zen, eta“gizonezkoek bezala jantzi nahiduen emakume orok” polizia pre-fekturan baimena eskatu behar zuen.

1892an eta 1909an debekua arin-

du zuten, eta bizikletan nahiz zaldizzebiltzan emakumeei baimen berezi-rik gabe ere galtzak janzteko aukeraeman zitzaien. Iragan urtarrilaren31n hartu zen ordenantza bertanbehera uzteko erabakia. Beraz, prak-tikan legea aplikatu ez den arren,debeku zentzugabea bi mende luzezegon da indarrean. n

SCH

IAPA

RE

LLI

Arrastoak

Méduseren baltsa (1818-19), Jean Louis Théodore Géricault. Frantziarerromantizismoaren koadro ezagunenetakoak bi urte lehenagokobenetako gertakizuna du oinarri.

Itsas tragediaerromantizismoaren ikono

TERMOMETROA

«Guk ez dugu ikusten garaiberri batean gaudenik»

ARRITXU SANTAMARIA / NEKANE GARMENDIA

Eusko Ekintza alderdi berriko kideak dira Arritxu Santamaria (Zumaia, 1956) eta NekaneGarmendia (Ordizia, 1953). Lehena, 2003-2006ko bake prozesuko KonponbiderakoMahaiaren koordinatzailea izan zen. Bigarrena EH Bilduko zinegotzia da Ultzaman.

Ezker abertzalearen herri mugimenduarekin identifikatzen dira biak ala biak.

EUSKO EKINTZAKO Arritxu Santa-maria eta Nekane Garmendiareniritziz, politika ekonomialarien eskudago, ez pentsalarien eta ekintzai-leen esku. Espainiako Estatukokrisi politiko-ekonomikoa erabate-koa da, eta gainera, bipartidismoalur jota dago. 1977ko trantsizioaegia, justizia eta erreparazioan oina-rrituta egin izan balitz, EspainiakoEstatuaren demokrazia sistema ezlegoke frankismoaren baloreetanerrotuta egongo gaur egun, berenaburuz.

Trantsizio politikoa gauzatubeharra aldarrikatzen dute, etahorretarako baldintza subjektiboaksortu eta politika ekintza sozial gisa-ra garatu beharra azpimarratu dute.

Ezker abertzaleko sentsibilitateezberdinetako bilgune gisa aurkeztudute Eusko Ekintza. EAE-ANVre-kiko kidetasunaz galdeturik, honaerantzuna: “ANV legez kanpo dago.Eusko Ekintzan ANVko eta EAkojendea dago, baita libertarioak,komunistak eta Ezker Soberanista-koak ere”.

Nondik nora alderdi berri hau? Zerga-tik sortu duzue Eusko Ekintza?Nekane Garmendia: Ezker aber-tzalea krisian murgilduta zegoelahasi ginen biltzen, duela bizpahiruurte. Planteamendu berriak formu-latu genituen etorkizunari begira.Hainbat ildoko eta ideologiako jen-dea gara, iraganean lan militantea

| MIKEL ASURMENDI |

Argazkiak: Dani Blanco


TERMOMETROA - ARRITXU SANTAMARIA / NEKANE GARMENDIA

egindakoa, denok ezagutzen duguelkar. Horiek horrela, gaurko egoe-ra politikoaren diagnostikoa egingenuen.

Arritxu Santamaria: Diagnostikohorren arabera, bai sozialdemokra-ziak bai liberalismoak ez dute inon-go ekarpenik egiten guk nahi dugungizarte berria sustatzeko. Sozialde-mokrazia ustelkeriak itota dago,baita neoliberalismoa ere. Egungoegoera politikoa, ekonomikoa etasoziala, gaindituko duen sistemaeraiki behar dugu, eta horretarakoez dute balio aipatutako eredusozialek. Une berean, Euskal Herriapresio izugarripean dago. Ilegaliza-zioek ezker abertzale osoa hankazgora utzi dute. Beraz, ezkerrekosektore anitzen artean bestelakoindar korrelazioa proposatzen duguegoera beltza hau gainditzeko.

Garmendia: Eusko Ekintzarenabiapuntuan elkartu nahia dago,baina hasi besterik ez gara egin.Ezkerreko herritarren batasuna dagure lehen jomuga.

Funtsean alderdi politikoa zarete.Nolako egitura izango du Eusko Ekin-tzak?Santamaria: Alderdi bat sortu dugu,baina bokazio batekin: herritarrak

behetik gora antolatzeko plantea-menduarekin, demokrazia errealeanedo erradikalean oinarritua, hitzbatean: parte-hartzailea. Demokra-zia ahul ikusten dugu, beraz, alderdiaeratzeko modua ere aldatu nahidugu. Ez dugu pertsonaia eledundirdiratsuaren figura nahi, horregatikgaude bi kide hemen. Gure asmoalan kolektiboa gauzatzea da herriekimenak sustatuz.

Nola, baina? Garmendia: Hasteko, gure antola-ketan eskualdeak eredu nagusi gisahartzea da funtsezkoa. Horrela hasidugu egituraketa, eskualde naturale-tatik. Gipuzkoako Goierri edo Uro-lan aurreratuta gaude. Alderdianhiru figura daude: ekintzaileak,kideak eta zaleak. Gero bakoitzakikusiko du bere burua nola konpro-metitzen duen. Diasporan proiek-tuarekin jendea interesatua egondaitekeela ikusi dugu. Bi hilabete-tan, eskualdeko biltzarren bidez,nazio mailako talde koordinatzaileaeratu dugu. Araba eta Bizkaian ereari gara jada. Iparraldean, oraingozLapurdin abiatu dugu jarduna.

Arestian krisia aipatu duzue. Horienartean ezker abertzalaren krisia. Santamaria: Sistema politikoa kri-sian dago eta abertzaletasuna erebai. Errepresioak eragin handia izandu ezker abertzalean, eztabaidapolitikoa nahiko alboratua geratuda, nora eza izugarria ekarri du,antolatzeko modurik gabe utzi gaituune batez. Hutsune handia da etabetebeharra dago. Utopia politiko-ak berrezarri behar dira, ezkerraknorabide berriak markatuko baditu.

Zergatik ez zaudete Sortu alderdian?Santamaria: Lehenik eta behin,gure eskubidea delako alderdi poli-tiko bat sortzea.

Garmendia: Bestetik, ezker aber-tzalea herritar batasunean antola-tua egon delako historikoki, ezalderdi bakarrean. Ezker abertza-lean denok ez gara eremu bereanari, batez ere antolatzeko moduanezberdintasunak ditugu. Ezkerabertzalea ezin da egituratu alderdibakarrean. HB edo EH izan ziren,beti egon dira alderdiak eta herri

mugimendua horiekin batera. Sortuez da herritar batasuna, alderdia da.

Eta Eusko Ekintza ere bai. Garmendia: Gure alderdia, uztenbagaituzte alderdi bezala funtziona-tzen, ez da hegemonikoa izango.Independenteak eta joera guztieta-koak gaude. Desberdinak gara Sor-turekiko.

Santamaria: Dena den, ezker aber-tzalea gure esparru naturala da, ber-tan hainbat proiektu izaki. Gu besteproiektuen osagarri izateko bokazio-arekin jaio gara, baina hegemonis-motik kanpo. Ez dugu ikusten ezkerabertzalea alderdi bakarrean eratua.Egoeraren diagnostikoan diferen-tziak ditugu, guk ez dugu ikustengarai berri batean gaudenik. ETArengeldialdiak egoera berria ekarri duezker abertzalean, baita sortukodiren ildo politikoen etorkizunean.Esparrua sustatu behar da indarmetaketaren eta ezkerreko politikaantikapitalistaren bidez.

Ezker abertzaleko beste ildoak ez aldira xede horretan ari? Santamaria: Nik irakurri ditudanponentzietan, antikapitalismoaaipatzen bada ere, modu erdi litera-rioan geratzen da. Antikapitalismo-ak ildo politiko osoa garatzea eska-tzen du, eta hori ez dugu argiikusten. Joera antikapitalista sustatubehar da, eta hori lortzeko desobe-dientzia zibila planteatzen dugu,adibidez.

Arnaldo Otegik, “desobedientzia zibi-la gehitu behar diegu gure egungoborrokei” esan zigun ARGIAn,Logroñoko espetxetik.Santamaria: Sortuko ponentzietanhautu hori dago, baina zehazpengehiago behar du. Hainbat gauza-tan bat egiten dugu noski, bainaguretzat desobedientzia zibilak ezdu jarrera estetikoa izan behar.Haientzat ere ez ziur aski, bainahori argi eta garbi adierazi beharradago. Aldebakartasunak, adibidez,definituagoa izan behar du, indarharremanak finkatzeko balio behardu, eta enfrentamendurako prestegoteko. Espainiako Estatuko erre-gimen aldaketa ez da berez etorriko,gogor borrokatuz baizik.

Arritxu Santamaria: “Guk ez duguikusten ezker abertzalea alderdibakarrean bilduta, hegemonismotikkanpo gaude. Egoerarendiagnostikoan baditugu diferentziak”.


ARRITXU SANTAMARIA / NEKANE GARMENDIA - TERMOMETROA

Non dago borrokaren klabea? Santamaria: Klabea herritar mugi-menduaren antolaketan dago etahorretarako ezkerreko indarrenharreman politikoa landu behar da.Ezker abertzalearen helburuak lor-tzeko egungo indar harremana irau-li behar da, herri mugimenduanoinarrituta. Orain arte Bildu,Amaiur eta EH Bildu koalizio elek-toralak baino ez dira izan. Beraz,herri mugimenduak politika institu-zionalean ordezkatuta izan behardu.

Eusko Ekintza ez duzue EH Bildunordezkatua ikusten? Garmendia: Eusko Ekintzan gau-den batzuek EH Bilduren eraketanparte hartu genuen. Ibilbide horre-tan gorabehera handiak izan ziren,une gogorrak. Jende independenteaEH Bildun nekez aritu ginen, halaere, guk jarraitu genuen proiektuan,eta hauteskundeetara ere aurkeztuginen. EH Bildun dauden batzuekez zuten ere sorrera arte gauza han-dirik egin. EH Bildun ari garen par-taide batzuk ez gara erosoegi ari.EH Bildu ez da guk espero genue-na. Gure esperientziaren araberahainbat korronte ez dira erraz onar-tzen. EH Bildu hauteskundeetarakoekimena da batez ere, ez daukateharantzago joateko asmorik, ezdago militantziarik, berau osatzenduten alderdien kideak dira. Ezdugu uste EH Bildu bozkatu duenjende gehienak koalizio soila nahiduenik. Hala ere, gu EH Bildunkokatzen gara, hori da gure esparrupolitiko naturala.

Zein unean dago herritar mugimen-dua? Nola sustatu behar da berau?Santamaria: Lehenbizi, hustutadagoen herritar mugimendua betebehar da. Gure helburuetan ez dagoinstituzioetako tarta zatia geurega-natzea. Zertarako tarta zatia, gerobihotzerrea emango badigu. Gukpolitika instituzionalaren kontrola-tzailea izango den mugimenduasustatu nahi dugu, jarduera institu-zionala bermatuko duena, institu-zioetan egingo den politikari inda-rra emango diona. Bestela krisiansegituko dugu: oraingo erregimena-ren krisia, ustelkeriak itota, besteakbeste, kontrola falta delako sortu

da. Ongizatearen gizartea bermatu-ko duen sozialismoa planteatzendugu, esparru publikoan, kooperati-bismoan eta komunitarismoanoinarritua. Euskal Herrian espe-rientzia positiboak daude norabidehorretan: banku etikoak, lur publi-koak eratzeko ekimenak. Euskoamoneta sortu da Iparraldean.Diruari beste zentzu bat ematendiona, kapitalismotik at.

Aieteko adierazpenak urte luze betedu. Zer balorazioa egiten duzue nor-malizazio prozesu politikoaz?Santamaria: ETAren ondorenakudeatzeko garaia da. Historiaberrian hiru trantsizio bizi izanditugu, eta orain ere halaxe gaude.Espainiako trantsizio nagusiaz arinaiz, sistema politiko zeharo ustel-du batez. Demokrazia erreala izate-ko benetako trantsizioa gauzatubehar dugu. Euskal Herriko erregi-men demokratikoa gauzatzeko arki-tektura legal eta juridiko-politikoabehar da Espainian.

Nola lortu hori baina?Santamaria: Trantsizio politikoabultzatuko duen konfrontazioabideratuz. Gure planteamendua da,bultza hemendik eta bultza handiketa sistema etorriko da behera, kri-siaren bukaeran sistema demokrati-koagoa izateko. Hori gertatzendenean emango da justizia trantsi-zionalaren aplikapena.

Justizia trantsizionala aplikatuko da,amnistia eman gabe?Santamaria: Ez. Ez da aplikatukoerregimen aldaketa izan gabe.Aurreko sistemak ekarri dituengehiegikeria guztiak berriz gerta ezdaitezen, presoekiko eta biktimeki-ko, egia, justizia eta erreparazioaeman behar da. Eta gainera, berrizgertatuko ez denaren bermea izanbehar dugu. Gutxik aipatzen dutehori, baina hori da egoera politikoa-ren aldaketa bermatuko duena.Oinarrizko arazo politikoei heltzenzaienean, errekonozitzen da borro-ka politiko eraman dutenek amnis-tia behar dutela; delituak politikoakbaitira, jarduera politikoak sortudituen delitu horiek, lege horiek,konstrukzio horiek, bertan beherageratu behar dira.

(...)Amnistiak gure presoek eta borroka-lariek planteamendu politiko zuzenbaten alde borroka egin dutela adie-razten du. Espainiako Estatuko Jus-tizia trantsizionala zalantzan jarribehar da, zalantzan jarri ere ustelke-riak, erailketak, torturak eta legeerrepresiboak bermatu dituelako.

Jaurlaritzako Bake eta ElkarbizitzaSailaren zuzendari Jonan Fernande-zek, egia, justizia eta erreparazioaaplikatu behar direla dio, baina,amnistia moduko planteamenduekkonponbidea lortzea zailtzen dutela. Santamaria: Baina hala eginezgero, sistemak bere horretan segitu-ko du. Edo orain arteko arkitekturapolitikoa bermatzen da edo beraubotatzen ahalegintzen gara. XX.mendean hiru amnistia aplikatu diraEspainian. 1977ko trantsizioa lar-daskeria handia izan zen. Amnistialegea aplikatu denean erregimenaldaketa izan da. Egia, justizia etaerreparazioa gauzatzea da gakoa.Baina hori eman dadin jarrera tin-koak hartu behar dira ezkerretik.Amnistiak zentzua dauka, guk ezdugulako nahi lehengo erregimenakkudeatu duen politikaksegitzea. Amnistia ezdela komenigarria, zei-nentzat? Ezkerrekoen-tzat bai. n

Nekane Garmendia: “EH Bildun arigaren partaide batzuk ez garaerosoegi ari. EH Bildu ez da gukespero genuena”.


TERMOMETROA

2011KO URTARRILEAN, artean Eus-kal Herrian frackinga zer zen inorkgutxik zekiela, honako profeziaegin zigun Pello Zubiriak: “Ikasihitz berri hau: fracking. (…) Frac-king entzun eta irakurriko dugusarritan gaurgero”. Bai bete-beteanasmatu ere.

EAEko azken hauteskundekanpainan behin baino gehiagotanatera zen plazara frackinga, gaipotoloagoen (krisia, burujabetza,bakegintza) i tzalean bada ere.Orduko galdera nagusia oraingobera da: oposizioan egon bitarteanfrackingarentzat moratoria eskatuduen EAJk, zer jar rera izangozuen behin Jaurlaritzara itzulita?Azken asteetan sailburu bik publi-koki hitz egin dute gaiaz. Biek,Ana Oregik bezala ArantzaTapiak, Ingurumenaren eta Gara-penaren arduradun nagusiekhurrenez hurren, hauteskundeenaurreko jarrerari eutsi diote: gaur-gaurkoz ez dago segurtatuta frac-kinga segurua denik, eta berazbaztertuta dago gasa ustiatzekoteknika modura.

“Gaur-gaurkoz”, “oraindik”,“momentuz” eta antzeko adberbio-ak etengabe azaldu zaizkigu sailbu-ru bien diskurtsoan. Aurreko Jaur-laritzaren aurka behin edo behin bategin duten arren, EAJk defenda-tzen duenaren eta frackingarenaurka azaldu diren gainerako elkar-te, talde eta alderdiek diotenaren

artean alde handi bat dago: EAJkgasa ustiatu nahi du. Bete-beteanfrackingaren aurka daudenek ezbezala, EAJk uste du gasa ustiatzeaklima aldaketaren kontrako borro-karekin bateragarria dela. Jeltzaleekerregai fosilik gabeko etorkizunbateranzko trantsiziotzat dute gasa.Arazoa frackinga bera da: demos-tratua dago ez dela segurua, berazitxaron dezagun teknika seguru batgaratu arte.

Oregi eta Tapia sailburuek ingu-rumenaren arloko legedia errespe-tatu beharra azpimarratu dute.Baina, noiz eta nork erabakiko duteknologia segurua dela, eta berazlegearekin bateragarria? Ez dezagunahantzi gaur egun badagoela frac-kingak inongo arazorik sortzen ezduela dioenik. Bereziki, espero zite-keenez, gas ez-konbentzionalaustiatu nahi duten enpresak. Horienartean, eta hau bai azpimarratzekoa,

FRACKINGA

Frackinga egunerokotasunaren lehen lerrora itzuli da asteotan. Eusko Jaurlaritzak adierazi du,sailburu biren ahotik, momentuz baztertu egingo duela gas ez-konbentzionala ustiatzeko

teknika hori. Bitartean, Gasteizko Legebiltzarrak ingurune babestuetan frackinga debekatzekolege bat eztabaidatuko du, baina ez du onartu Fracking Ez Araba plataformak aurkeztutako herri

ekimen legegilea, debekua EAEko lurralde osorako izateko helburua duena.

Momentu egokiaren zain?

| UNAI BREA |

Fracking putzua Pennsylvanian (AEB).

BO

BW

AR

HO

VE

R


FRACKINGA - TERMOMETROA

Eusko Jaurlaritzaren menpekoa denSHESA konpainia publikoa. SHE-SAko arduradunek iritziz aldatubeharko dute nagusi berrien agin-duz, edo pixkanaka, ia oharkabean,EAJk aurkituko du “orain bai, orainfrackinga egin daiteke beldur gabe”esateko momentu aproposa? Ikusi-ko da nondik askatzen den korapi-loa, baina oso litekeena da horreta-rako ingurumen babesarena bainofaktore gehiago ere izatea.

Arazoa ezkutatzeko, arazoari izena aldatuEAJ atakatik ateratzeko bide bat,akaso, Frantzian indarra hartzen aridena da: fracking hitza itsusiadenez, esan diezaiogun beste erabatera. Louisianako Unibertsitateakegin berri duen ikerketa baten ara-bera, fracking izenaren ordez bestebat erabiltzen denean, gauza beraadierazteko bada ere, herritarrekhartaz duten iritzia asko leuntzenda. Badirudi fracking berbak osobizi dakarkigula gogora hausturarenideia. Horregatik enpresa-jabeakhasi dira, haustura hidraulikoadebekatuta dagoen FrantziakoEstatuan, hizkera amultsuagoa era-biltzen, ia erotismoaren eremuansartzeraino. Haitzari masajea ema-teaz hitz egiten da orain, edo haitzakitzikatzeaz, bere hidrokarburoakaska ditzan.

Ikusiko da norainoko arrakas-ta duen gudu terminologikoak.Frantziako elkarte ekologistek,bere momentuan, mesfidantzazhartu zuten frackinga debekatze-ko Parisek egin legea, harenbenetako helburua ingurumenababestea ez baizik eta gizarte

mugimendua lokarraraztea zelako-an, behin giroa lasaituta berrizasmo zaharrei ekiteko. Ahots kriti-ko horiek diotenez, legea ez dabehar bezain zehatza frackinga zerden definitzeko orduan.

Izendapen kontuak ez dira anek-dota hutsa. Izan ere, legearen defi-nizio ezari aurre egiteko urratsaegin berri dute Frantziako AsanbleaNazionaleko hainbat diputatuk, iadenak Europe Ecologie alderdiko-

ak. Urtarrilaren 16an aur-keztu zuten lege proiektubat, hidrokarburo ez-kon-bentzionalen esplorazioa etaustiaketa debe-katzeko eskatuz,erabiltzen denteknika edozeindela ere. n

EAJ frackingaren aurka azaldu da,baina alde handia dago haren etafrackingaren beste aurkarienartean: EAJk gasa ustiatu nahi du

LEGEBILTZARREKO MAHAIAK ez du onartu Fracking Ez Arabak aurkez-tutako herri ekimen legegilea. Ekimen horren helburua da EAE osoanfrackinga eta, oro har, hidrokarburo ez-konbentzionalen ustiaketadebekatuko duen legea egitea. Legediaren arabera, herri ekimenez aur-keztutako proposamen bat ez da onartuko baldin eta, proposamenaaurkezteko unean, Legebiltzarra gai berari buruzko beste lege proiektuedo proposamen bat tramitatzen ari bada. Kasu honetan horixe gerta-tzen dela iritzita, Fracking Ez Arabaren herri ekimena ez onartzea era-baki du Legebiltzarreko mahaiak, EAJ, PP eta PSE-EEren botoekin.

Tramitatzen ari den eta gai bera duen beste lege proposamen horiArabako Batzar Nagusietatik iritsi da Eusko Legebiltzarrera. Haren hel-burua ere frackinga debekatzea da, baina babestutako inguruneetanbakarrik. Legebiltzarrak otsailaren 7an erabaki zuen lege proposamenaaintzat hartzea.

Hortaz, Legebiltzarra gai izan da aste berean frackinga debekatzea-ren gaineko eztabaidari atea ixteko, eta justu kontrakoa egiteko. Bainadebekuak eta debekuak daude. Fracking Ez Araba plataformakokideek argi daukate euren proposamena eta Arabako Batzar Nagusie-na ez direla gauza bera, eta horregatik, errekurtsoa jarriko duteMahaiak beren ekimena atzera botatzeko erabakiaren aurka. Partiduahasi besterik ez da egin.

Frackinga debekatzea ez da gauza bera guztientzat


TERMOMETROA

ERRESUMA ZAHARREKO EUSKARA BIZIA

“IRAGANEKO euskararen ikerketarilaguntzeko baliagarri izan litekeenmateriala erakustea izan dut lanhonen xedea. Zerutik jakina daeuskara ez dela izan hizkuntza ida-tzia, halakotzat hartu dutela bede-ren, eta horrek, nahitaez, toponi-miari begira jarri dituela adituak,zorroztasun zientifikoz deus erra-tekotan. Hizkuntza kultutzat ezbaita hartua izan, izkiriatzaileekgaztelaniaz izkiribatzen zutenbateko eta bertzeko lekukoek eus-karaz erraten zutena. Behin bainogehiagotan, izkiriatzaileek erranendute halako lekukok solas jakinbatzuk egin zituela euskaraz, bainagaztelaniaz transkribatuko dituztebeti. Agiri zaharretan ezin kontaahala dira etsenpluak”. 1595ekoIruñean jasotako dokumentuan,errateko, irakurri du Maiorak: “Sele atrebio a dezir el dicho Pedro deLanda en lengua bascongada semejantespalabras, señora Catalina, el señorMagallon es viejo y vm. moza y que erapecado questubiesen ansi, y que era mejorque hiziesen un hijo o una hija...”.

Ber maneran, honela irakurri du1613ko Etxarren Girgillanoko agiribatean: “La dicha Joana de Liçaberria,acusada, començo a dezir coplas en bas-cuençe, motejando a la dicha Maria Mar-tin de Abarçuça, que se entendia con elquexante (cura) y andaba tras el de rinconen rincon...”.

Maiorak honako eta harakoartxibategiak miatu ditu iraganeko

agirietan ageri diren euskararenaztarna bila. Egileak NafarroakoErrege Artxibategi Orokorra,Tafallako Epaitegiko Artxibategia,Artaxoako eta Tafallako UdalArtxibategiak eta Artaxoako ElizArtxibategia aztertu ditu eta hagitzlekukotasun baliosak berreskuratu.“Erdietsi ditugun datuei jarraiki,erran nezake hiriak ematen dituelajakingarri gehien, eta euskara bai-

zik ez zela jende gehienen hiz-kuntza, XVI-XVII. mendeetanbarna, bederen. Hizkuntza har-tan mintzo ez zirenak Erresumazkanpokoak ziren gehienbat, Gaz-telatik etorriak batik bat”. EtaMaiorak adibide ematen baitu,horra batto: “Graciana de Licaso,criada de Garcia de Orcoyen, moline-ro... oyo se dezian ciertas palabrasLeon de Garro, quexante, con el dichoGarcia, esta deposante no comprendiotodas las palabras que dez ian porhablar y decirlas en romançe... mas deque oyo y comprendio que el dichoGarcia en bascuençe dixo...”.

Gaizkileen mugaMaiorak oroitarazten digunez,Gaizkileen muga zaharra desager-tu egin zen 1512az gero. Delakofronterari dagokionez, 1200.urtean Gaztelak Araba eta Gipuz-koa konkistatu zituen. Ordu arte,geografiak ez zuen etenik: herribat zen, hizkuntza bat, bizimoldebat. Handik goiti, muga berria

ezarri zen Araba hegoaldean, etagaur egun Gipuzkoa dugunean. Ezzen, ordea, bakerik izan. Gaztelakgogor jo zuen: Gorriti, Auza etaAtaungo gotorlekuei eraso zien,Beotibarreko gudua izan zen, Her-nani eta Berastegi erre zituen Gaz-telak, ganadu edo abere lapurreta,hilketak, bandoleroak, zigor opera-zioak agertu ziren lurraldean…Gaztelak bere interesak ezarri

Fernando Maiora Mendiak urteak daramatza igeri Nafarroako agiritegietan historia etaeuskara bila. Bertzeak bertze, euskarazko gaitzizenak ditu bilduak, euskarak Orbaibarren etaArtaxoan duen iragana, Tafallaren historia… Zoria lagun, haren lanik ikusi duzu Iruñerriko

liburudendaren batean. Irakurraldiaren hasiera da…

Euskara bistarakonkista ondoko agirietan

Maiorak 1441ean hasi eta 1891 bitartekoagiri zaharretan ikusi dituen euskararen

lekukotasunak bildu ditu liburuan.

| MIEL A. ELUSTONDO |


ERRESUMA ZAHARREKO EUSKARA BIZIA - TERMOMETROA

zituen tokian tokiko jauntxoenlaguntzarekin batera, identitateakere bereiziz: nafarrak batean, gipuz-koarrak bertzean, bizkaitarrak han,arabarrak hemen… Ordu artekoherria desegituratu zuten. 1512kokonkistaz gero, Nafarroa barnekogotorlekuen egitekoa ere aldatuzuten. Amaiur da adibide, zazpi sol-daduko dorre izatetik 50 solda-duko gotorleku izatera iritsizen: lehen, pasabidea zaintzeazuen xede; ondotik, Gaztelarennagusigoa zaintzea, haren inda-rra hedatzea, izanen du helburuAmaiurko gaztelu zaharberri-tuak.

Gaizkileen muga desager-tzeak soldadu eta gisakoakhan-hemen zabaltzea ekarrizuen, aski nahi erara. Sesio etaliskarrik ez zen falta izan orduarteko auzo zirenen eta konkistare-kin etorri berri zirenen artean.Kalapita franko izan zen, eta haienlekukotasunen artean dira hizkun-tza egoeraren berri ematen dutenagiriak. “Primeramente que Martin de

Cuasti, vezino de Hiça, Juanes de Arte-ta, vezino de Cuasti, Marti de Oreyen,vezino del dicho lugar de Hiça, que alegaque son meros vascongados y el adversoque no habla ni entiende sino castellano.Provar entiendo que los dichos tres testi-gos por bibir como biben al contornodesta ciudad, aunque no ablen perfecta-mente el castellano, lo entienden vien el

castellano…”. Euskara zuten hiz-kuntza, baina arrotzaren kontrakoauzian, gaztelania konprenitzenzutela ageri da, kanpokoekin dituz-ten harremanak medio. Maiorakdioenez, abere-lapurrak ere ugarituegin ziren Iruñean, gaztelania gero

eta gehiago entzun ahal izan zen,eta hizkuntz goiti-beheitiak izanziren eztabaida eta haserreetan.Halako Campuzano kapitainaren

konpainiako Antonio Errerabatek liskarra izan duelarikbertako emaztekiren batekin,sua piztu da, neska bakeanuzteko agindu diote ondokoekdelako Errera arrotzari. Lasterda ika-mika, laster da auzia.Borrokaren lekukoaren testi-gantzaren garaian, lekukoa ezda gauza: “… pero porque abla-ban en bascuence, este testigo no savesi le ynjurio de palabras, por no

entender la lengua bascongada”.1580koa da auzia, Fernando Maio-rak jaso duenez.

Konkista eta gero, bere aparatuinstituzionala ezartzeari ekin zionGaztelak. Nagusigoa gauzatzeazen helburu, gizartearen barne-

Eskola izan da herriagaztelaniaren bide makurreanjartzeko modurik eraginkorrena.Maioraren arabera, maisukastillanoak Nafarroan sartzeaizan zen euskararen galerarenarrazoietarik bat

BELLAKO TZARRA, bellako gaiz-toa, puta hordia, apez-alaba,likitsa, puta gaiztoa, ardo-saskia,ardo-kopa, azeria, hordia, azeri-kumea, erroi tzarra, ustela, tri-pandia, frantxot, gabatxo, doilortxarra, ozar likitsa, ozar tzarra,zimurra, zuhurra, andurra, ada-buru xaharra, traidore semea,putasemea, kokina, azkon-larrua, frai zikina, agot zaharhori, kozkoronbilo, etorki gaiz-toa… eta hau eta hura, amaiga-beko erretolika ageri da doku-mentuotan. Euskaraz erranakziren, notario arrotzek konpre-nitu ez zituztela beren belarria-ren arabera transkribatzenzituztenak paperean. Euskara,ahozkoan bada ere, bizi-bizirikzegoen frogak.

Lehen ikasgaia,irainak

“Erran nezake hiriak ematen dituela jakingarri gehien, eta euskara baizik ez zelajende gehienen hizkuntza, XVI-XVII. mendeetan barna, bederen. Hizkuntzahartan mintzo ez zirenak Erresumaz kanpokoak ziren gehienbat”.

JON

AR

TA

NO

/ A

RG

IA

Babeslea: Bilboko Udala


TERMOMETROA - ERRESUMA ZAHARREKO EUSKARA BIZIA

barneraino eramatea. Notarioak,soldaduak, merio eta aguazilak…Kanpotarrak ziren, ber takoakzigortzera etorriak. Jakina da,ordea, eskola izan dela herria gaz-telaniaren bide makurrean jartzekomodurik eraginkorrena. Maiorarenarabera, maisu kastillanoak Nafa-rroan sartzea izan zen euskararengaleraren arrazoietarik bat. Hiz-kuntza autoktonoa utzi eta arrotzaharrarazi zieten bertako jendeei.Horra Agustin Carrasco baten adi-bidea, lehen letren maisu izan bai-tzen Arraiza, Zabaltza eta Belasko-ainen. Errateko, Arraiza berekoMartin Artaizek kastillano, gaizkietorri eta buztanluzetzat hartuzuen Carrasco. Irain eta laidoakasmatzeko garaian, askotan agerikodira kastillano, hereje, judu etagisako perlak. Kultur talka bainogehiago zen hura, konkista zen:

arrotzak nagusitu ziren nahitaezkoadministrazioan, arrotza nagusieguneroko harremanean sortu ohiziren auzi-mauzietan.

Juan Pascoalen euskara, TrebiñokoaAgiriak, bertzalde, euskararen pre-sentziaren berri ez ezik, dialektoenlekukotasun ere badira, hiztunenpertzepzio zuzenaren araberako-ak, bederen. Uroz-Lizoain, Arta-xoa eta Goizuetako testimonioakbildu ditu Maiorak. Horietan ageridenez, errateko, “...supone segun suacento en el modo de hablar el bascuençe,que serian de la villa de Goizueta…”.Euskalkien berri emateaz denazbezainbatean, Arabaren hotsak erejasotzen dira agiri zaharrotan. JuanPascoal izeneko bat da tarteko.Beste soldadu baten galderarierantzun beharrean izan da: “…

Le pregunto de donde eranatural y le respondio quede Medina del Campo y deay a cierto tiempo, viendoque ablaba bien bascuençe,le torno a preguntar que dedonde hera y le respondioque hera de Trevino y otravez, de ay a cierto tiempo, lepregunto de donde hera y le

r espondio, que hera de junto aVitoria…”.

Bertze bati ere galdera egindiote Juan Pascoal horren gainean.Juan Fernandez Yarcak hiru hila-bete egin ditu Zangozan Pascoalhorrekin batera, baina, halarik ere“… no sabe de donde es natural [JuanPascoal]… le dezia que le abian dichoque hera nabarro, respondio el dichoJuan Pascoal que era castellano y enTrebino tenya sus padre y madre y luegoque se asento en la dicha compañya,azia como aquel que no entendia vas-cuençe y que dize y habla muy bien bas-cuençe y tambien como este testigo, porque es natural gypuzcoano y que en Tre-bino sabe que no se abla bascuençe…”.

Hirugarren soldadu batek ere ezdu jakin Trebiñokoaren ber rizuzen ematen. Inondik ere, entzundio esaten: “… que es natural de Tre-bino y otras bezes de Greño, a una leguade Salbatierra y que por lo que este tes-tigo entiende la lengua vascongada, leparesçe que su vascuence del dicho JuanPascoal, es de azia la tierra de Amescoay no de la parte de donde el dize…”.

Hondarreko, irakurriko dugu“Juan Pascoal de Tribino” diotela,Pascoal beraren zehaztasun etaguzti: “… y dixo que no es natural deTribino, sino del lugar de Arrilucea”,eta dakigunez, Trebiñoko herri daoraindik Arriluzea. Euskalduna,nonbait , 1558ko lekukotasunhauen arabera, bertako seme JuanPascoal.

Laido eta irainJendea haserre delarik, berotzenda eta berehala du esan behar ezdena mihian. Orain baino lehenere, XVI. mendeko lekukotasunakhorren erakusgarri dira, izan eus-karaz, izan gaztelaniaz, dioska hasiohi ziren orduan ere. Maiorak agi-ritegietan bildutakoen artean diraBidaurretakoak, 1547koak: “… queeste testigo por muchas y dobladas vezesle ha oydo jurar y blasfemar al dichoacusado (…) estando en combersacion yde quoalquiera manera que able, que nosabe sino jurando y deziendo con jura-mento el nombre de Dios y cuer po deDios y por la sangr e deDios y otros muchos jura-mentos en bascuence”.

Irain, kopla, hitz etasolas biziak. n

Kultur talka baino gehiago zenhura, konkista zen: arrotzaknagusitu ziren nahitaezkoadministrazioan, arrotza nagusieguneroko harremanean sortuohi ziren auzi-mauzietan

FERNANDO MAIORA MENDIA ezda hasiberria ikerketan, ez euska-raren lekukotasunen bilketan ere.Zorigaitzez, autoedizioak dituezagutzen dizkiogun liburuak, etaIruñea, Lizarra, Erriberri, Tafalla,Barasoain, Puiu eta Garesekozenbait liburudendatan baizik ezditu jarriak salgai. Zortzi urte diraaldizkari honen orrialdeetan azal-du zenetik, artean 1800. urteanArtaxoako gazteak euskaraz min-tzo zirela erranez, eta ildo bereanari da lanean. “Nafarroako gezu-rrezko historia ari zaizkigu konta-tzen. Artxibategietara etorri etabenetako historia atera beharradaukagu... Ahal izan dudanabaino ez dut egin nik. Artxibate-gietan paper zahar artean bilajarraituko dut, ea Nafarroako his-

toria hobeto ezagutzeko zerbaittopatzen dudan”. Hala zioenorduan, eta aurkitu du hoberik,XVI. mendetik hona Nafarroanizan diren prozesu juridiko-admi-nistratiboak idatziz jaso direnez,Maiorak badu nora jo. Eskuetandugun Reino de Navarra. Euskera.Injurias, coplas, frases (2011) hone-tan, 1441ean hasi eta 1891 bitarte-ko agiri zaharretan ikusi ditueneuskararen lekukotasunak bilduditu. Irakurri ahal izan dugunez,euskara bizi-bizirik zegoenherrialdean XVII. mende arte,hala Tafallan nola Artaxoan, Bal-dorban eta Baztanen, Oltzan etaUltzaman, eta Aezkoa, Ibargoiti,Izarbeibar, Imotz, Etxauri, Arakil,Larraun, Erro, Ameskoa, Iza,Esteribar eta bertzetan.

Maioraren egiak


EUSKARA ALBISTEAK - TERMOMETROA| ONINTZA IRURETA AZKUNE |

47�

EL CORREO ESPAÑOL egunkariaren arabera “Athle-tic-eko jokalariek dagokien PFEZaren erdia ordain-tzen dute”. Egunkariak azaldu duenez, 300.000 eta3 milioi euro arteko soldatak jasotzen dituzte.300.000 euro irabazten dituena finantza zuzendariabalitz, urtero 124.086 euro ordaindu beharko lizkio-ke Bizkaiko foru ogasunari PFEZagatik, hau da, ira-bazitakoaren %42,22. Athletic-eko jokalariak,Aldundiaren interpretazio onberari esker, 50.586euro baino ez ditu ordaintzen, hau da, irabaztenduenaren %18,86. Hiru milioi euro irabazten ditue-na Bilbon ezarritako multinazional bateko presiden-tea balitz, 1.339.086 euro ordaindu beharko lituzke,%42,22 alegia. Zergaduna Athletic-eko jokalariadenez, soilik 664.086 euro ordaintzen ditu, irabazi-takoaren %22,14. Hain justu portzentaje horiordaintzen dute urtean 15.000 euro baino gutxiagoirabazten duten zergadunek; ez dira Athletic-ekojokalariak, bistan denez. Laburbilduz, Athletic-eko

jokalariek erdia ordaintzen dute, agian hori bainogutxiago ere bai.

Bilboko jokalari talde osoak 48 milioi euro bainogehixeago irabazten du urtean. Batez besteko %20kozerga tasa aplikatuta, jokalariek 10 milioi euro ordain-tzen diote Ogasunari. Gainerako zergadunen aitor-pen bera egingo balute, 21 milioi euro joango liratekeforu kutxetara. Ogasunak 11 milioi euro “barkatzen”dizkie jokalariei.

Pribilegio bera al dute Realeko, Osasunako edo sas-kibaloiko jokalariek? Zergatik halako jokaera fiskal pri-bilegiatua, Ogasunak beste zergadunak eraso eta zuku-tzen dituen bitartean? Krisiarekin, ogasunak diru biladabiltza. Gehien dutenengana jo eta iruzur fiskalarekinamaitzeaz gain, kirolariei egiten zaizkienhalako faboreak ere ezabatu behar dira,izan Athletic-ekoak edo beste klubetakoak.

Juan Mari Arregi

Athletic-ek pribilegio fiskalak al ditu?

EKONOMIAREN TALAIAN - TERMOMETROA

Bahea

“Prestigioarekin du zerikusia. Ez nator bat esatean krisiakazaltzen duela jaitsiera. Izan dezake eragina, baina euskaraikasteagatik baino gehiago ordaintzen bada beste hizkuntzabatzuk ikasteagatik, eta horietan ez bada beherakadarikgertatu, krisiarekin ezin azal daiteke. Krisian egon, eta, gai-nera, euskara ikasteari ez bazaio behar den adinako baliosozialik aitortzen, ez bazaio behar besteko prestigiorik

ematen, alde batera uzten da. Horri buelta ematen ahale-gindu behar dugu. Jaurlaritzaren mezuak garbia izan behardu: euskararen auzia bizikidetza sozialaren auzia da.Euskara zenbat eta indartsuago izan gure arteko bizikidetzaere sendoagoa eta harmoniatsuagoa izango denez, aktibokibultzatu behar dugu euskara ez dakiten herritarrek ikastekopausoa eman dezaten”.

EUSKO LEGEBILTZARREAN jarreraharrigarria hartu du EAJk. PPrekineta UPyDrekin batera HaurreskolakPartzuergoko eskoletan gaztelania ereerabiltzea onartu du. Gaur egun haureskola publikoetako haurrak euskarazbaino ez dira aritzen.

Arrue ikerketaren emaitzak jakinberri ditugu eta eskolak haur-gazteakeuskalduntzeko eta hala mantentzekobetetzen duen funtzio ezinbestekoabegi-bistan geratu da. Arrue proiek-tuari buruzko jardunaldian, eskolakeuskararekiko betetzen duen egiteko-az ondoko terminoak entzun ziren:gotorlekua, atmosfera kontrolatua,kontrapisua... Gero eta gehiago diraeuskara etxetik ez dakarten ikasleak

eta asko gaztelaniak inguratuta bizidira egunerokoan. Haur eskolak irlakdira ume askorentzat. Bitxia da EAJ-ren erabakia, PPk proposatutakoak ezbaitio onik egingo euskarari. PPreniritziz, umeak etxetik erdaldun izateakontuan hartu behar da, gurasoenborondatea era bai, eta eskualdekakoerrealitate soziolinguistiko diferenteakezin dira ahaztu. Hau da, haur eskole-tan gaztelania ere bermatu behar da.PPk dio bi hizkuntzak direla ofizialaketa bien erabilera bermatu behar dela.Jakina da ordea, hiztun haur-gazteekez dutela inolako arazorik 16 urtere-kin, legeak agindu bezala, gaztelaniamenperatzeko, eta aldiz, euskarazherren egiten dute.

Patxi Baztarrika Hizkuntza Politikarako sailburuordeak euskara ikasteko izen-emateen jaitsieraz Berrian esanak:

AR

GIA

Haur eskoletan gaztelania ere bai?


TERMOMETROA - NET HURBIL

The Land Grabbers liburuaren egile FredPearcek esana da: “Munduko txiroei kaltehandiagoa egiten die lur lapurretak klimarenaldaketak baino”. Planeta osoko oligarkeketa inbertsio funtsek lurrok berenganatzendituzte lekuko politikariak erosi eta bertakonekazaritza garatzeko promesak salduz.Errealitatean, eremu zabalok laborantzaindustrial oso mekanizatuz landuta oso lan-gile gutxirekin ekoizten dituzte metropolie-tan behar dituzten janariak (arroza, garia,oliotarako palma...), bioerregaiak (artoarekinegin etanola) edo abereentzako bazka, sojaeta beste. Fred Pearcek berak atera etaSage Magazinek Interneten lagatako argaz-kian, Keniako Yala eskualdeko paduretakozenbait herritar Dominion Farm konpainiarenetxalde erraldoiaren ondoan: txarrantxazkohesiak galarazten die sartzea jaio zirenetikberaiek eta aurretik beren guraso eta aitona-amonak bizi ziren eremuetara.

ESPAINIA, FRANTZIA, ALEMANIA,Britainia Handia eta Italia... denenzabalera batu eta horixe da hamarurte laburretan munduko aberatsekberenganatu duten lur azalera. Ber-tan bizi zirenei kenduta, noski.

Hektarea kopuruak izugarriakdira. Konparazioa egin duena FredPearce kazetaria da, The Land Grab-bers (“Lurren harrapatzaileak” esan-go genuke edo “Lur lapurrak”)liburuaren egilea. Lerroburu nagu-siaren azpian, txikiagoek diote:“Munduaren jabe egiteko borrokaberria. Nola ari diren pilatzen lurrakWall Street, aberats txinatarrak,petrolioaren jekeak eta agro-indus-triak, gosez eta jendez gainezkadagoen munduan”.

Iazko maiatzean elkarrizketatuzuen The Guardian egunkariak Pear-ce. “Eskola zaharreko kazetarianaiz” aitortu zuen. Maite duela ger-takizunak bertatik kontatzea. Lurebasketaz behin eta berriro aditzenzuenez, dozena bat herrialdetarajoan zen lapurreta hurbiletik ikuste-ra, nola berenganatzen dituztenmilioidunek Brasilgo sabana, Indo-nesiako oihanak edo Malin Nigeribaiak sortutako padurak.

Ugazaba berrien zama edozertannabaritzen omen da haietan, Pear-cek kontatu duenez. “Zu bazoazTanzaniako paraje batetik eta sake-lako telefonoak esango dizu ‘ongi

etorria Arabiar Emirerrien Batasu-nera’. Estatu honetako jeneral batekerosi ditu Tanzaniako parke nazio-nal baten 400.000 hektareetan ehi-zan aritzeko eskubide guztiak. Ber-takoek esaten dute gauez argihandiak piztuta ibiltzen direla, baz-terrak sutu eta ihesi doazen leopar-doak AK47ekin akabatzen. Bitar-tean Tanzaniako Gobernuareneliteko paramilitarrek Masai jendeahandik urrun daukatela”.

Amerikan baina batez ere Afri-kan, edonon aurkituko duzu jendeabatetik bestera mugimenduan,beren betiko lurretatik kanporatudituztelako. Ez da begirunerik ino-ren eskubide ez historiko eta ez kul-turazkorentzako. Lurren arpilatzai-leek eremu handiak nahi dituzte,50.000 hektarea edo handiagokoak,eta ezin da horrelakorik eskuratubaldin eta ez bada antzinatik bertanehizan edo abeltzaintzan aritzekousadioa dutenak fueratuta.

Munduko oligarken kirol berriabilakatu da ingelesez Land Grabbingeta frantsesez Accaparement des terresdeitua. XXI. mendean gatazka,matxinada eta gerra ugariren amaizango denaz zerbait ikasi nahibaduzu, GRAIN gunera jo beharduzu tarteka.

GRAIN webgunea baino gehia-go da, irabazi asmorik gabekonazioarteko erakunde txiki bat da,

munduko laborariei bezala mugi-mendu sozialei lagundu nahi dienalekuko komunitateek kontrolatuta-ko eta bioaniztasunean oinarrituta-ko elikadura sistemak atxiki edogaratzen.

Bi euskaldun bederen badiraGRAINen: Paul Nicholson da pre-sidentea eta Aitor Urkiolak dauzkaadministrazio eta finantzen ardurak.Berrikitan GRAINek plazaratu du -ingeles, gaztelania eta frantsesez-agiri txit baliosa munduko lurjabeberriak zeintzuk diren ezagutzeko:“Nortzuk daude lur lapurretarenatzean?”. Izen, abizen, diru, botereeta tragediaz beterik dago.

Lurrarekin janarien kontrolaAfrikara edo Hego Amerikara alorzabalak erosi edo alokatzera hurbil-tzen den dirudunaren irrika labur-bildu du Susan Paynek: “Haurragoxoki denda batean bezala. Izuga-rrizko oportunitateak dauzkazu etaarriskuak jendeak uste duena bainoaskoz txikiagoak dira”. Payne burudaukan Emergent Asset Manage-ment inbertsio konpainia kanada-rrak Afrikan lur kopuru handiakbereganatu ditu.

GRAINek lursailen espekulatzai-leen eredutzat hautatu dituen 15eta-tik batzuk munduaren Ipar etaMendebaldekoak dira, baina badiraHego eta Ekialdean suspertzen ari

Malasiako palma-olio ekoizle erraldoiak Afrika ekialdeanlurrak erosten. Wall Streeteko banku-buruak Brasilgo

etxaldeetan sartuta. Saudi Arabiako printzeak Filipinetanalor zabalak berenganatzen. Suitzarrak, Txinako oligarkak...Kalkulatu da Asia, Afrika eta Amerikan 10 milioi hektarea

lur berenganatu dutela kanpoko kapitalistek.

Munduko laborariaklurra osten dietenlapurren galdezka

| PELLO ZUBIRIA KAMINO |


- TERMOMETROA

diren herrialdeetakoak ere, Indiako-ak, Txinakoak... Hego Afrikakoa daTheo de Jagger, bere sozioekininbertsioak egin dituena Kongon:“Munduko lur eta uren %45 gutxiprobesten dira. Guk ez baditugubaliatzen oportunitateak, beste nor-baitek eginen du”.

Txinako telekomunikazio kon-painia handiena den ZTEren presi-dente Hou Weigui muturra sartzenhasi berria da Kongon eta Sudanen,baina aurretik Laosen 100.000 hek-tarea, beste milaka batzuk Indone-sian.

Afrikan besteren artean bi india-rren izenak egin dira famatu: SivaSivasankaran eta Sai RamakrishnaKaruturi. Honen deitura hartu duKaruturi Global Ltd. konpainiak.

Ikusi eskuratu dituen eremuen neu-rriok: 311.700 hektarea Etiopian,Tanzanian negoziatzen ari da370.000, granja erraldoi gehiagoKongon, Sudanen, Mozambikeneta Ghanan.

Karuturiren operazioen berriasko entzun da Afrikan, batez ereGambela eskualdeako gatazkagatik.Human Rights Watch erakundeak2012an salatu du Etiopiako Gober-nuak indarrez lekualdatu dituelahango 70.000 biztanle, belaunaldizbelaunaldi bertan bizi zirenak, txa-bolategi berrietan haiek pilatzeko.Anuak etniako jendeei alorretanzeuzkan landare eta zuhaitzak erau-zi dizkiete jabe berriek.

Etiopian 2002ko abuztuan hilzen arte lehen ministro izandako

Meles Zenawiren izena ere jarri duGRAINek bere liburu berdean. Leku-ko politikarien elkarlana funtsezkoabaita atzerriko oligarkek lurraberenganatu dezaten. ZenawikEtiopiako hegoaldean lau milioihektarea jarri zituen alokagai;2011rako 800.000 emanak zeuden.XXI. mendeko kolonizatzaileakheldu aurretik armada etiopiarrakindarrez atera zituen bertako milakabiztanle, eta azpiegitura berriakurratzeko oztopo egiten zuten oiha-nak suntsitu.

Eduardo Elsztain oligarka argen-tinarrak honela laburbildu dudiruak lurrotan zer bilatzen duen:“Aktibo errealak [lurrak] babeslekuadira inbertsiogileentzako. Urrea etalaborantzarako lurrak dira gaureskaini daitezkeen aktibo onenak,eta gu ahalik eta ondoen ari garahorretan”.

Oligarkia zaharberrituaren aba-nikoa osatzeko, herrialde txiroenbalizko laguntzaile instituzionalakezin falta: Munduko Bankua. Afri-kan eta Amerikan baserritarrakberen etxaldeetatik kanporatu etahiri handietako txabolategietarabidaliz astakeriak egin direla entzundute Munduko Bankuan, bainagarapenari ordaindu behar zaiobere prezioa. Hala zuritu du Mun-duko Bankuaren lana lurrarekikonegozioen ataleko buru John Lam-bek: “Kalifornian [XIX. mendean]urrearen beroaldiarekin bezala ger-tatzen da orain. Lehenbizi iristendiren inbertsiogileak ezdira munduko itxuraz-koenak”. Alegia, lapu-rreta handia hasi beste-rik ez dela egin. n

UPN OSO ATAKA ESTUAN ari daaspaldian, eta hainbat arrazoiren-gatik gainera: 2008aren bukaeranPPrekin emandako apurketa, hau-teskundeen ondoren PPrekinbakarrik gobernua osatzeko auke-rarik eza, krisi ekonomikoa etaegindako murrizketek Nafarroanekarritako giroa, PSNrekin egin-dako koalizio gobernuaren apur-keta, CANeko eskandalu guz-tiak… eta orain barne krisi sakona,Yolanda Barcina eta Alberto Cata-lanen lehian islatzen dena. Etaeremu batean krisi latza dena,aukera gisa ikusten da bestean.

Beste esparru hori oposizioa da,Barcina astetik astera higatzen aridena eta, berriz ere, UPN Nafarro-ako boteretik kentzeko aukera ikus-ten duena; aukera teorikoa bede-ren, egiazko aukerak askozurriagoak dira eta. Baina badira, etabadira, ez bakarrik Nafarroakoeskuina ataka estuan ari delako etaazken urteetan boterean arrastakadabilelako; aukerak badira, oposi-zioa ere sendotu egin delako etasendotzen jarrai dezakeelako.Abertzaletasunak, EH Bildu etaGeroa Bairekin, egungo posizioona hobetu dezake etorkizun hur-bilean; eta Ezkerra (Ezker Batua-Batzarre) moduko koalizio batekere bai, bai krisiak aukerak ematendizkiolako, Espainian hainbat leku-tan gertatu den moduan, eta bere-ziki, PSNren orain arteko jardunakuzten dion tarteagatik.

Nafarroako herritarren arteania irudigaitza da UPN boteretikkanpo imajinatzea, eta are irudi-gaitzagoa abertzaleak gobernuanikustea. Baina duela sei urte erahorretarako aukera bat gauzatze-kotan izan zen, 2007ko udan PSN,NaBai eta NEB Fernando Purasekgidatutako gobernua eratzekotanizan zirenean. Ferrazek zapuztuzuen aukera. Eta orduan, ETAoraindik jardunean eta Europan

krisiaren leherketa eman gabeoraindik, ia posible izan bazen,gaur egun are eta posibleago da.Abertzaleek are eta indar handia-goa dute orain, UPN larriago dagoeta PSN bere historiako hautes-kunde emaitza txarrenarekin etaUPNrekin koalizioan aritu izana-ren zamarekin. Aukerak badira.

Eta hori zapuztera dator AlbertoCatalan eta UPNko alderdi apara-tua: 2007an bezala, PSNk abertza-leengana jo beharrean, UPNrantzegin dezan, Nafarroaren egungoestatusaren defentsa aitzakia gisahartuta. UPNk martxoaren 17anegingo du kongresua eta aste haue-tan hobeto ikusiko dugu bere barneegoera zein den, baina badirudiBarcina anderea urrutiegi joan delabere ametsetan eta lepoa moztukodiotela. Lepoa moztu lehenik alder-dian; eta hori eginda, bere lehenda-kari ibilbidea ere urria litzateke.

Hainbat hipotesi egin daitezke.Catalanek irabaziko balu, ikusibeharko litzateke Barcinaren izae-ra eta harrokeriak Gobernukolehendakari gisa jarraitzen utzikoliokeen. Posible litzateke, bainadagoeneko jota legoke, eta gainerahor du oraindik NafarroakoKutxako auzia epaitegietan. Bainagutxiengoan eta gainera alderdia-ren sostengurik gabe… logikoenadimisioa litzateke.

Dimititu ondoren, hauteskun-deak aurreratzen diren ala ez ikusi

beharko litzateke, baina badiraarrazoiak pentsatzeko UPNri ezzaiola aurrerapena interesatzen,eta saiatuko dela denbora irabaz-ten, bai bere burua sendotzeko,baita PSNrekiko harremanak bir-bideratzeko ere. Eta Barcinakdimitituko balu eta hauteskundeakaurreratu ez, norbaitek lehendaka-ria izan behar duenez, hara Alber-to Catalanen aukera: bigarren boz-ketan, UPNren 19 parlamentariaknahikoak lirateke hautatua izateko.

Hori oposizioak alternatiba osa-tzeko indarrik ez balu, eta ez dirudiPSN horren aldekoa litzatekeenik.Areago, prest balego ere, legealdia-ren sasoi honetan ez litzateke auke-rarik onena. Oposizioan indar aber-tzaleak giltzarri dira edozelakogobernu alternatibarako, bainaberau osatzeko PSN ere bai. Etahor da dilema, PSNk berriz UPNrajotzen badu desagertze bidean jar

litekeela. Edozein egoera etalogikan, EH Bilduk eta GeroaBaik indartzen jarraitu behar-ko lukete, hauek indartsu iza-tean samurrago erakarri ahalizango luketelako PSN. Etaabertzaletasuna Nafarroanindartsu izan dadin, EH Bil-duren eta Geroa Bairen arteanbehar da lehia, baina baita ereestrategia bateratu bat egitura-tzeko elkarlana.Abertzaleen eta indar aurrera-

zaleen indar metaketa geldoa gerta-tzen ari da Nafarroan, eta badiraaukerak metatzen jarraitzeko. Nafa-rroako gizartearen errealitatea ira-kurtzeko gaitasuna, gizarte mugi-menduekin konektatzeko ahalmenaeta pazientzia dosi handiak ezinbes-tekoak dira gobernu alternatibareneraikuntzan. Beti ere gaitzak direnbaldintzak, eta areagoalderdiak tartean dire-nean. Eta hala ere,bada aurrera egitekoaukerarik. n

DA

NI

BLA

NC

OXabier Letona� ARGIAKO ZUZENDAR IA

Adio, Yolanda?

TERMOMETROA - MALTZAGATIK

2013KO OTSAILAREN 17A�50

Dimititu ondoren,hauteskundeak aurreratzendiren ala ez ikusi beharkolitzateke, baina badiraarrazoiak pentsatzeko UPNriez zaiola aurrerapenainteresatzen, eta saiatukodela denbora irabazten

2012KO IRAILAREN 2A�52

NON ZER - Argia · 2013. 2. 14. · OIER ARAOLAZA / 22 KONBENTZITUTA NAGO, ZALANTZARIK GABE MIKEL...

Documents

Transcript of NON ZER - Argia · 2013. 2. 14. · OIER ARAOLAZA / 22 KONBENTZITUTA NAGO, ZALANTZARIK GABE MIKEL...