EUSKALKIAKMiren s 2f

Bonaparteren euskalkien sailkapena

Luis Lucien Bonaparte printzeak (1813-1891) 1856 eta 1869 artean bost bidaia egin zituen Euskal Herrira eta euskara ikasi zuen

(gipuzkera, bizkaiera eta erronkariera besteak beste), eta horrela, euskalkiak hiru multzo nagusitan banatu zituen:

mendebaldekoa euskara bizkaitarrak osatzen zuen, erdigunekoa gipuzkerak, iparraldeko nafarrak, hegoaldeko

nafarrak eta lapurtarrak osatua eta ekialdekoa zuberotarrak, ekialdeko behe-nafarrak eta mendebaldeko behe-nafarrak osatua. Beraz, Bonaparteren ustetan, zortzi ziren euskalkiak, barnean 25

azpieuskalki zituelarik eta 36 hizkera.

Mendebaldeko euskalkia, erdialdeko euskalkia, nafarra

eta ekialdeko nafarra

Bizkaieraz ere ezagutzen den mendebaldeko euskalkia Bizkaian ez ezik, gipuazkoako Deba arroan, eta Arabako iparraldean ere egiten da.

Erdialdeo euskalkia Gipuzkoan eta Nafarroako mendebaldean hitz egiten da, aurreko sailakpenetan, gipuzkera deitu izan zaio.

Nafarra Nafarroa Garaian hitz egiten da.

Ekialdeko nafarrak bi aldera ditu, gaur egun galduta dagoen arren: zaraitzuera eta erronkariera.

Nafar-lapurtarra eta Zuberotarra

Bi dira Ipar Euskal Herriko euskalkiak: nafar-lapurtarra eta zuberotarra (nafar-lapurtera eta zuberera deitu izan zirenak). Lehena, Lapurdiko eta Nafarroa-Beherako euskal lurraldeetan hitz egiten da, eta bigarrena, Zuberoan.

Euskal dialektologiako azken urratsa

Euskal dialektologiako azken urratsa Koldo Zuazo-k eman zuen 2008an. Euskalkiak eta euskararen dialektoak liburua argitaratuz, Zuazok bost euskalki aztertzen ditu, ekialdeko nafarra kanpo utziz (galdutzat joz) eta euskalkien inguruko ikuspuntu berriak planteatzen ditu (euskalkien antzinatasuna, berdintze prozesuak...).

NAFAR-LAPURTARRA AZTERGAI

EUSKALKIAREN EREMUA:

Euskal Herriaren iparraldean dauden euskalkietatik erabilera zabalena nafar-lapurtarrak du, bai hiztun kopuruari dagoekionez, bai lurraldeari dagokionez. Lapurdin eta Nafarroa Beherean hitz egiten da, eta baita Goi Nafarroako Luzaide, Urdazubi eta Zugarramurdi herrietan ere, azken hauetan atzeraka

badoa ere.

BILAKAERA:

Lapurdi eta Nafarroa Behereko hizkerak berdintzeko joera aspaldikoa dela esan genezake, hiru arrazoi nagusi direla-eta:

Lurraldeen arteko ibilbide bateratua (administrazio, ekonomia eta elizan besteak beste). Geografia ezaugarriak (lurralde laua da eta ez dago hartu-emana eragozten duen

mendi garairik). Elizak eragindako indar bateratzailea (Elizaren babesean sortu zen Herria aldizkaria,

zuzendaritzat Lafitte apaiza zuela).

Bi gertakari nabarmendu dira Ipar Euskal Herrian azken hamarkadetan: batetik, euskararen erabileraren gutxitzea, eta bestetik, azken honi aurre eginez, euskaren aldeko eragile indartsuen agerpena (ikastolak, gau eskolak eta irratiak besteak beste) eta honekin batera, Iparraldeko batuaren sorrera.

?Zer dira euskalki literarioak?Zer dira euskalki literarioak٭٭

Euskalki literarioak literatura idatzia eman duten euskalkiak dira. Bonaparte Euskalki literarioak literatura idatzia eman duten euskalkiak dira. Bonaparte printzearen sailkapena hartuko dugu kontuan. Lau euskalki literario bereizi zituen: printzearen sailkapena hartuko dugu kontuan. Lau euskalki literario bereizi zituen:

LAPURTERA: Lapurtera klasikoa XVII.mendean sortu zen eta tradizio gehiena duen LAPURTERA: Lapurtera klasikoa XVII.mendean sortu zen eta tradizio gehiena duen euskalki literarioa da. Sarako eskolari zor zaio lapurtera klasikoaren indartzea. euskalki literarioa da. Sarako eskolari zor zaio lapurtera klasikoaren indartzea. Predikuetarako eta erlijioa irakasteko hizkuntza bateratua laortzea zen haien Predikuetarako eta erlijioa irakasteko hizkuntza bateratua laortzea zen haien helburua. helburua.

ZUBERERA: XX. mendean, Zuberoako idazleek euskaldun guztientzat idazteko ZUBERERA: XX. mendean, Zuberoako idazleek euskaldun guztientzat idazteko asmoa harturik, beste eukalki batez baliatu izan dira: Lapurteraz edo Gipuzkeraz.asmoa harturik, beste eukalki batez baliatu izan dira: Lapurteraz edo Gipuzkeraz.

JOANES LEIZARRAGA:

Joanes Leizarraga (Beskoitze, Lapurdi, 1506 - Bastida, Nafarroa Beherea, 1601) kalbindar (kalbinismoaren jarraitzaile; frantziarraren eraginez XVI. mendean sortutako doktrina kristaua) artzaina eta euskal idazlea izan zen, Itun Berria euskaratu zuen lehena.

Higanot (protestantea) bihurtu aurretik, seguru asko apaiz katolikoa izan zen. 1567eko apirilaren 15ean egin zen artzain Pauen, eta Bastidako herrira igorririk, hil zen arte han gelditu zen.

Euskalki guzietan lez nafar-lapurtarrak ere baditu berezko ezaugarriak. Hona Euskalki guzietan lez nafar-lapurtarrak ere baditu berezko ezaugarriak. Hona emen horietako batzuk:emen horietako batzuk:

FONETIKA ETA FONOLOGIAKO EZAUGARRIAKFONETIKA ETA FONOLOGIAKO EZAUGARRIAK

·Bokalak·Bokalak::

-Diptongoak.-Diptongoak.

Beste euskalkietan bezala, beheranzko diptongoak dira garrantzitsuenak: Beste euskalkietan bezala, beheranzko diptongoak dira garrantzitsuenak: ai, ai, ei, oi, au, eu. ei, oi, au, eu. Hasperenaren ondorioz, Hegoaldean silaba bakarrez ebaki Hasperenaren ondorioz, Hegoaldean silaba bakarrez ebaki tzen diren hainbat hitz bitan egiten dira: tzen diren hainbat hitz bitan egiten dira: ahuntz, ehiza.ahuntz, ehiza.

Diptongoetan gertatu ohi diren aldaketak:Diptongoetan gertatu ohi diren aldaketak:

ai > ei: ai > ei: heien heien (haien), (haien), bezein bezein (bezain), (bezain), ezkongeia ezkongeia (ezkongaia)...(ezkongaia)...ei > oi: ei > oi: hogoi hogoi (hogei), (hogei), botoila botoila (boteila). . .(boteila). . .

Diptongoen murrizketa edo bakuntzea ere gertatzen da honako kasuotan:Diptongoen murrizketa edo bakuntzea ere gertatzen da honako kasuotan:

ai> i: ai> i: jinko jinko (jainko), (jainko), zitut zitut (zaitut)...(zaitut).... eu > u: . eu > u: uri uri (eu,ri) , (eu,ri) , uli uli (euli)...(euli)...

-Hiatoak.-Hiatoak.

Batzuetan, bokal bi elkartzean beste kontsonante bat garatzen da bien tartean. Batzuetan, bokal bi elkartzean beste kontsonante bat garatzen da bien tartean. Etxeparek, adibidez, Etxeparek, adibidez, duyen duyen (duen) forma zerabilenj eta geroago desagertu arren, (duen) forma zerabilenj eta geroago desagertu arren, bere eraginaren arrastoa gelditzen da: bere eraginaren arrastoa gelditzen da: duyen duyen > > dien dien (duen), (duen), ordian ordian (orduan). . .(orduan). . .

-Bokal elkarketak. -Bokal elkarketak. e + a > ia: e + a > ia: bidia bidia (bidea), (bidea), bihotzian bihotzian (bihotzean)... (bihotzean)...

u + a > ia: u + a > ia: ehotia ehotia (erotua). Ekialdean maizago egiten da aldaketa hau. (erotua). Ekialdean maizago egiten da aldaketa hau. o + a > ua: o + a > ua: usua usua (usoa), (usoa), haizegua haizegua (haize hegoa)...(haize hegoa)... -Bokal txandaketak.-Bokal txandaketak.· Kontsonante sudurkari (n, m, ñ) baten aurrean o > u egiten da: · Kontsonante sudurkari (n, m, ñ) baten aurrean o > u egiten da: hungi hungi (ongi) , (ongi) , unsa unsa

(onsa), (onsa), hunek hunek (honek)... (honek)...

·· i i eta eta u u bokalak bata bestearen lekuan ager dakizkiguke asimilazioari esker: bokalak bata bestearen lekuan ager dakizkiguke asimilazioari esker: ipizpiku ipizpiku (apezpiku), (apezpiku), midiku midiku (mediku) , (mediku) , izigarri izigarri (izugarri), (izugarri), luluratu luluratu (liluratu); e > i (liluratu); e > i ondoko kontsonantea ondoko kontsonantea n n denean: denean: ginduen ginduen (genduen), (genduen), inzun inzun (entzun). (entzun).

· Kontsonante bat galdu ondoren, zenbait bokal elkarren ondoan ebaki tzean, aldatu · Kontsonante bat galdu ondoren, zenbait bokal elkarren ondoan ebaki tzean, aldatu egiten dira n > 0: egiten dira n > 0: izain izain (izanen), (izanen), amain amain (amaren), (amaren), gio gio (gero), (gero), uai uai (orai). (orai). ·Bokal galtzeak: hitz askoren azken bokalak galdu egiten dira: ·Bokal galtzeak: hitz askoren azken bokalak galdu egiten dira: ausart ausart (ausarta), (ausarta), balios balios (balloso), (balloso), berant berant (berandu). Beste askotan hitz barnekoa ere bai (berandu). Beste askotan hitz barnekoa ere bai (gehienetan (gehienetan e): ertor e): ertor (erretor), (erretor), abrats abrats (aberats), (aberats), andre andre (andere)(andere).

Konsonanteak:Konsonanteak:

-Herskariak. -Herskariak. Herskari ahoskabeek (p, t, k) badituzte iparraldeko euskalkietan aldaki Herskari ahoskabeek (p, t, k) badituzte iparraldeko euskalkietan aldaki hasperendunak hasperendunak (ph, th, kh): (ph, th, kh): phagoa, arthoa, zakhurra... phagoa, arthoa, zakhurra... Zenbait kasutan Zenbait kasutan ahostunak (b, d, g) desagertu egiten dira bokal artean: ahostunak (b, d, g) desagertu egiten dira bokal artean: diau diau (diagu), (diagu), baakik baakik (badakik). Beste kasu batzuetan (badakik). Beste kasu batzuetan h h sortzen sortzen da bere ordezko legez: da bere ordezko legez: ihil ihil (ibil) , (ibil) , gohor gohor (gogor).(gogor).

-Bustidura.-Bustidura.

Nafar lapurteraz (kostaldean izan ezik) ez dago ia ingurune fonetikoak Nafar lapurteraz (kostaldean izan ezik) ez dago ia ingurune fonetikoak eraginik gertatzen den bustidura automatikorik eraginik gertatzen den bustidura automatikorik (in (in edo edo il il ez dira aldatzen). ez dira aldatzen). Bustidurak gertatzen badira balio adierazkorra dutelako izango da:Bustidurak gertatzen badira balio adierazkorra dutelako izango da:

[dd]; [dd]; anddereder, arddo, honddo... anddereder, arddo, honddo... [tt]: [tt]: ttipi, gutti... ttipi, gutti... [ñ]: [ñ]: xoriño, ñaño... xoriño, ñaño... [11]; [11]; ulli, ulli, llilluratu... llilluratu... [x]; [x]; gixon, xoko, xuri... gixon, xoko, xuri... [tx]: [tx]: beltxa, xorrotx...beltxa, xorrotx...

--Txistukariak.Txistukariak.Hitz hasieran ez dira txistukari afrikariak (tx, ts,. tz) agertzen, baizik eta frika Hitz hasieran ez dira txistukari afrikariak (tx, ts,. tz) agertzen, baizik eta frika

riak (x, s, z): riak (x, s, z): xori xori (txori), (txori), zakurra zakurra (txakurra).(txakurra).

-Hasperena.-Hasperena.

Hasperena hurrengo egoeretan gertatzen da: Hasperena hurrengo egoeretan gertatzen da:

· Hitz hasieran: · Hitz hasieran: hil, herri. hil, herri.

·Bokal artean: ·Bokal artean: ahoa, zuhur. ahoa, zuhur.

·Diptongo eta bokal artean: ·Diptongo eta bokal artean: oihan, oihal. - r, l, n oihan, oihal. - r, l, n ondoan: ondoan: anhitz, elhe, orhoitu.anhitz, elhe, orhoitu.

--Dardarkariak.Dardarkariak.

Frantsesaren eraginagatik nahasketa handia dago, hainbat kasutan r frantsesa Frantsesaren eraginagatik nahasketa handia dago, hainbat kasutan r frantsesa (ubularea) egiten delarik. Askotan bokal arteko (ubularea) egiten delarik. Askotan bokal arteko r r galdu egiten da: galdu egiten da: delaik delaik (delarik), (delarik), eakuts eakuts (erakuts), baina beste askotan bere ordez (erakuts), baina beste askotan bere ordez h h ager daiteke: ager daiteke: bahatz bahatz (baratz), (baratz), ahotza ahotza (arotza). Hitz amaieran, ordea, hegoaldean galdu tako (arotza). Hitz amaieran, ordea, hegoaldean galdu tako zenbait jatorrizko r zahar gorde egiten da: zenbait jatorrizko r zahar gorde egiten da: hirnr, laur, haur(hau).hirnr, laur, haur(hau).

rtz/r rtz/r talde kontsonantikoaktalde kontsonantikoak

Hegoaldeko euskalki gehienetan Hegoaldeko euskalki gehienetan st st talde kontsonantikoa erabiltzen den tokietan, talde kontsonantikoa erabiltzen den tokietan, rtz edo rtz edo rz dago: rz dago: bortz l bor.z(bost), ortzadar(ostadar), bertze(beste), ortzegun bortz l bor.z(bost), ortzadar(ostadar), bertze(beste), ortzegun (ostegun), (ostegun), ortziral ortziral (ostiral)(ostiral).

MAILA MORFOLOGIKOAMAILA MORFOLOGIKOA

DeklinabideaDeklinabidea::

- NORK kasua (ergatiboa). Singularra eta plurala - NORK kasua (ergatiboa). Singularra eta plurala (-ak/-ek) (-ak/-ek) ondo bereizten dira: ondo bereizten dira: gazteak/gazteek.gazteak/gazteek.

- NORI plural a (datiboa). - NORI plural a (datiboa). -eri -eri eta eta -er -er amaierak dira erabilienak. Azken honen erabilera areagotu amaierak dira erabilienak. Azken honen erabilera areagotu egiten da zenbat eta ekialderago: egiten da zenbat eta ekialderago: gizonerigizoneri /gizuner, heier./gizuner, heier.

- NOREN kasua (genitiboa). - NOREN kasua (genitiboa). -aren -aren (amaren) arruntaren ondoan, (amaren) arruntaren ondoan, aman aman etaeta amain amain ere ager ere ager daitezke.daitezke.

- NOREKIN kasua (soziatiboa). - NOREKIN kasua (soziatiboa). -(r)ekin -(r)ekin eta eta -(r)ekila/-(r)ekilan: zurekin,zurekila/zurekilan.-(r)ekila/-(r)ekilan: zurekin,zurekila/zurekilan.

- NORA kasua (adlatiboa). - NORA kasua (adlatiboa). -ra -ra eta eta -rat: zerbitzura/zerbitzurat. -rat: zerbitzura/zerbitzurat. Forma hauekForma hauek

badute ekialdean erabiltzen den beste aldaki bat, badute ekialdean erabiltzen den beste aldaki bat, -la/-lat: gisala -la/-lat: gisala (gisara),(gisara),

etxealat etxealat (etxera).(etxera).

Bizidunen deklinabidean, bai kasu honetan zein NON (inesiboan) oina rritutako guztietan, Bizidunen deklinabidean, bai kasu honetan zein NON (inesiboan) oina rritutako guztietan, -ga- -ga- artizkiaren ordez artizkiaren ordez noren baithan noren baithan egitura dute:egitura dute:

zure baithara zure baithara (zuregana), (zuregana), zure baithan zure baithan (zugan). (zugan).

- NORENTZAT kasua (destinatiboa). - NORENTZAT kasua (destinatiboa). -tzat-en -tzat-en ordez, ordez, -dako/-tako -dako/-tako erabiltzen da:erabiltzen da:

harendako harendako (harentzat), (harentzat), hietako hietako (hiretzat). Kasu hauxe erabiltzen da prola tiboaren ordez, adibidez, (hiretzat). Kasu hauxe erabiltzen da prola tiboaren ordez, adibidez, haragitako haragitako (haragitzat): (haragitzat): Haragitako hartu du harri hori.Haragitako hartu du harri hori.

- NONDIK kasua (ablatiboa). Pluralez - NONDIK kasua (ablatiboa). Pluralez -etarik -etarik amaiera darabilte beti: amaiera darabilte beti: mendie tarik mendie tarik (menditik).(menditik).

-Erakusleak.-Erakusleak.

NOR kasuan: haur, hori, hura, hauklhok, hoik, hek. NORK kasuan: hunek, horrek, NOR kasuan: haur, hori, hura, hauklhok, hoik, hek. NORK kasuan: hunek, horrek, harek, hauiek, hoiek, heklheiek.harek, hauiek, hoiek, heklheiek.

-Izenordainak.-Izenordainak.

Pertsona izenordainak erakuslea (haur) atzetik hartuz indartzen dira: nihaur/neroni, Pertsona izenordainak erakuslea (haur) atzetik hartuz indartzen dira: nihaur/neroni, hihaur/herorrek, zuhau/berori eta, pluralez, berauk, berok.hihaur/herorrek, zuhau/berori eta, pluralez, berauk, berok.

-Aditza.-Aditza.

- Etorkizuneko fonnak aditz partizipioari - Etorkizuneko fonnak aditz partizipioari -ren -ren erantsiz lortzen dira: erantsiz lortzen dira: ikhasiren ikhasiren (ikasiko). (ikasiko). -n -n kontsonantez amaitutakoek beste aldaketa bat dute zenbait lurraldetan: kontsonantez amaitutakoek beste aldaketa bat dute zenbait lurraldetan: emanen> emain, edanen emanen> emain, edanen > > edain.edain.

- -n - -n kontsonantez amaitutako aditz ez perfektuek kontsonantez amaitutako aditz ez perfektuek -ten -ten amaiera izan beha rrean amaiera izan beha rrean iten iten dute: dute: emaiten, egoiten.emaiten, egoiten.

- Ahalerazko, subjuntibo eta aginterazkoetan aditz nagusia aditzoina da. Horretarako, - Ahalerazko, subjuntibo eta aginterazkoetan aditz nagusia aditzoina da. Horretarako, partizipioak partizipioak -tu -tu edo edo -i -i amaierak galdu egiten ditu. Era bertsuan egiten da euskara amaierak galdu egiten ditu. Era bertsuan egiten da euskara batuan ere. Baina euskalkiaren berezitasuna da batuan ere. Baina euskalkiaren berezitasuna da -ki -ki amaierak ere amaierak ere -i -i galtzea: galtzea: eduk eduk ezan ezan (eduki ezan), (eduki ezan), idek idek (ireki).(ireki).

- Aditz pluralgileetan ohizko - Aditz pluralgileetan ohizko -zki-ren -zki-ren ordez ordez -tza- -tza- izaten da sarritan: izaten da sarritan: dakitza dakitza (dakizki). (dakizki). Beste batzuetan -zk-jartzen dute baina NORI morfemaren aurrean barik, bere Beste batzuetan -zk-jartzen dute baina NORI morfemaren aurrean barik, bere ostean: ostean: diozka diozka (dizkio).(dizkio).

- Iraganeko 3. pertsonetan erroa - Iraganeko 3. pertsonetan erroa -a- -a- da: da: zagoen, zaramanzagoen, zaraman.

- Nahi izan egitura, nahi hitzaz gain gogo berbarekin ere erabiltzen da:sartu gogo nizin (sartu - Nahi izan egitura, nahi hitzaz gain gogo berbarekin ere erabiltzen da:sartu gogo nizin (sartu nahi nuennahi nuen

- Hegoaldekoek izan aditza erabiltzen duten toki berean ukhan /ukhen darabilte, batez ere aditz - Hegoaldekoek izan aditza erabiltzen duten toki berean ukhan /ukhen darabilte, batez ere aditz iragankorretan: uste ukhan (uste izan), erori behar ukhan zuten (erori behar izan zuten).iragankorretan: uste ukhan (uste izan), erori behar ukhan zuten (erori behar izan zuten).

- Aditz tratamenduak. Badira Hegoaldean ezagunak ez diren tratamendu bi:- Aditz tratamenduak. Badira Hegoaldean ezagunak ez diren tratamendu bi:. ZUKA da bat, HlKA ezagunaren antzerako egitura du: hi-ren –k /-n edo. ZUKA da bat, HlKA ezagunaren antzerako egitura du: hi-ren –k /-n edo

-a-/-na- morfemen ordez -zu hartzen dute aditzek. Adibidez:-a-/-na- morfemen ordez -zu hartzen dute aditzek. Adibidez:

Ederra gertatu duk/n.Ederra gertatu duk/n.

Euria ari duzu.Euria ari duzu.

. XUKA. Aurrekoaren aldakia da eta umeei hitz egiteko erabiltzen da.. XUKA. Aurrekoaren aldakia da eta umeei hitz egiteko erabiltzen da.

MAILA SINTAKTIKO-KO EZAUGARRIAKMAILA SINTAKTIKO-KO EZAUGARRIAK

- Esaldiaren ordenamenduari dagokionez, Iparraldeko euskalkietan aska tasun handiagoa dago, - Esaldiaren ordenamenduari dagokionez, Iparraldeko euskalkietan aska tasun handiagoa dago, galdegaiaren legea erruz apurtzen delarik:galdegaiaren legea erruz apurtzen delarik:

Baina zen asmo giristinokoa. Zen apaza. jaun horrek du ikusi.Baina zen asmo giristinokoa. Zen apaza. jaun horrek du ikusi.

- Izen Sintagmaren barruan harrigarria badirudi ere, - Izen Sintagmaren barruan harrigarria badirudi ere, asko, frango, guti, sobera asko, frango, guti, sobera edo edo deus deus bezalako bezalako zenbatzaileak izenaren ezkerretara joan dai tezke: zenbatzaileak izenaren ezkerretara joan dai tezke: asko diru, frango jende.asko diru, frango jende.

- NORI sintagmek aditzen komunztadura eskatzen dute beti euskara batuan. Hala ere nafar - NORI sintagmek aditzen komunztadura eskatzen dute beti euskara batuan. Hala ere nafar lapurteraz NORI sintagma izan arren, aditza NOR edo NOR-NORK eran joango da. Adibidez:lapurteraz NORI sintagma izan arren, aditza NOR edo NOR-NORK eran joango da. Adibidez:

Heier hurbiltzen direnak. Heier hurbiltzen direnak. (Haiei hurbiltzen zaizkienak.) (Haiei hurbiltzen zaizkienak.) Elkarri erraten dituzte. Elkarri erraten dituzte. (Elkarri esaten (Elkarri esaten dizkiote.dizkiote.

- Galdera perpausetan, erdialdeko euskalkian - Galdera perpausetan, erdialdeko euskalkian al al partikula sartzen den era berean euskalki honetan aditzari partikula sartzen den era berean euskalki honetan aditzari -a -a galdetzailea eransten zaio:galdetzailea eransten zaio:

Ikhusi duka? Ikhusi duka? (Ikusi al duk?) (Ikusi al duk?) Nik dakita? Nik dakita? (Nik al dakit?)(Nik al dakit?)

- Osagarri zuzena, euskalki gehienetan NOR kasuan (absolutiboa)joaten dena,zenbaitetan NOREN kasuan (genitiboan) - Osagarri zuzena, euskalki gehienetan NOR kasuan (absolutiboa)joaten dena,zenbaitetan NOREN kasuan (genitiboan) izaten da euskalki honetan:izaten da euskalki honetan:

saskien banatzekotz saskien banatzekotz (saskiak banatzeko)(saskiak banatzeko)

armen harlzera armen harlzera (armak hartzera)(armak hartzera)

- Perpaus txertatuak:- Perpaus txertatuak:

Baldintzazko perpausak Baldintzazko perpausak era berezian egiten dira: Hegoaldean baldintza aurrekoaren aditz nagusiari era berezian egiten dira: Hegoaldean baldintza aurrekoaren aditz nagusiari -ko -ko ezartzen zaion ezartzen zaion lekuan lekuan -t(z)en -t(z)en aurkituko dugu euskalki honetan. Ondorioa ere paradigmako ahalezko aditz forma da eta ez aurkituko dugu euskalki honetan. Ondorioa ere paradigmako ahalezko aditz forma da eta ez baldintzetakoa. Ikus adibidean:baldintzetakoa. Ikus adibidean:

Sukhaldean sarlzen bahiz... Sukhaldean sarlzen bahiz... (Sukaldean sartuko bahintz...)(Sukaldean sartuko bahintz...)

Jiten baladi hobeki egin lezake. Jiten baladi hobeki egin lezake. (Etorriko balitz hobeto egingo luke.)(Etorriko balitz hobeto egingo luke.)

Zehargalderak Zehargalderak egiteko egiteko -enentz -enentz atzizkia erabiltzen da:atzizkia erabiltzen da:

Esan egia denentz. Esan egia denentz. (Esan egia den ala ez.)(Esan egia den ala ez.)

Kausalak Kausalak egiteko egiteko bait-/beit- bait-/beit- aurrizkiekin batera aurrizkiekin batera -lakotz -lakotz (gure (gure -elako) -elako) darabilte: darabilte: dirua bazuelakotz. Ezen dirua bazuelakotz. Ezen lotura ere lotura ere gehienbat azalpenak ema teko den arren, kausazkoak adierazteko ere erabiltzen da:gehienbat azalpenak ema teko den arren, kausazkoak adierazteko ere erabiltzen da:

Gaixo zegoelakotz hil zen.Gaixo zegoelakotz hil zen.

Dohatsu nigarrez daudenak ezen kontsolatuiak izain die.Dohatsu nigarrez daudenak ezen kontsolatuiak izain die.

Perpaus erlatiboak Perpaus erlatiboak egiteko ohizko egiteko ohizko -en -en egituraz gain, egituraz gain, non... bait- non... bait- eta eta zein zein ... ... bait- bait- ere erabiltzen dira:ere erabiltzen dira:Iñazio itzuli zen gorlerat non ez baitzuen orotarik agurrik baizik ukan. Helburuzko perpausak Iñazio itzuli zen gorlerat non ez baitzuen orotarik agurrik baizik ukan. Helburuzko perpausak egiteko egiteko -kotz -kotz atzizkia atzizkia

darabilte~darabilte~

Elkarrekin bizitzekotz elkarreratu ziren.Elkarrekin bizitzekotz elkarreratu ziren.

Kontsekutiboetan Kontsekutiboetan hurrengo moldea aurki dezakegu: hurrengo moldea aurki dezakegu: hain/ hainbertze...non. hain/ hainbertze...non. .. .. bait-.bait-.Hainbenze ezantz egiten zuen nun azkenean emaztea jeiki baitzenHainbenze ezantz egiten zuen nun azkenean emaztea jeiki baitzen

eta borlara jautsieta borlara jautsi.

HIZTEGIAHIZTEGIA

Lexikoa:Lexikoa:

-Galdetzaileetatik -Galdetzaileetatik eratorritakoak.eratorritakoak.

Nehoiz: inoizNehoiz: inoiz

nehon: inonnehon: inon

nehola: inolanehola: inola

nehor/nihor: inornehor/nihor: inor

-Beste zenbait hitz.-Beste zenbait hitz.

Aitzin: aurreAitzin: aurre

auzapez: alkateauzapez: alkate

argitirrinka: argitirrinka:

Axuri:ardiAxuri:ardi

azantz/harrabots: hotsaazantz/harrabots: hotsa

behiala: antzinabehiala: antzina

Gisako: jator, egokiGisako: jator, egokiHarpe: haitzuloHarpe: haitzulo(h)azkar: indartsu(h)azkar: indartsuihardetsi: erantzunihardetsi: erantzunilk(h)i: irtenilk(h)i: irtenjin: etorrijin: etorrikalapita: iskanbilakalapita: iskanbilakarrika: kaleakarrika: kaleakarroin: izotzkarroin: izotzlarrazken: udazkenlarrazken: udazkenlibera: frankolibera: frankolotsa: beldurralotsa: beldurraparada: aukeraparada: aukeraoren: orduoren: orduortzantz: trumoiortzantz: trumoisagarroi: trikusagarroi: trikuso egin: begiratuso egin: begiratu

tenore: garaitenore: garaiuk(h)an: izan-en ordez erabiltzen dute uk(h)an: izan-en ordez erabiltzen dute esaldia iragankorra denean. Adbz: egon esaldia iragankorra denean. Adbz: egon izan naiz (iragangaitza) / ikusi uk(h)an izan naiz (iragangaitza) / ikusi uk(h)an dut (iragankorra)dut (iragankorra)xin(a)urri: inurrixin(a)urri: inurri

Biziki: osoBiziki: osoErran: esanErran: esanEri: gaixoEri: gaixoFitsik: ezerFitsik: ezerGaldetu: eskatuGaldetu: eskatuGibel: atzeGibel: atzeGiristino: kristauGiristino: kristau

• Urteak zonbat egun tu?Sorak kainbat zinta tu:erdiak ditu probidoreanakbeste erdiak Urttik emanak.-Ama edazu atorra,benturaz sekulakoa;bizi denak orit izanen duBazkoako oilaritea.Pedro Karlos Mendi, haur gazte,hogoi eta bi urte;hirurgarrena bete gabeIruñara preso daramate.Iruñako kartzela

• Nafarroan den handiena,Ezkarotzeko hirur mutil gaztekonki gozatu dutena.Gozatu, bai, gozatu,seira hilabete pasatu,seira hilabete pasatu etaberrogeira otxin pagatu.Bornas eta Algarra,Atxiri eta Zandua,haiek laurak dirabilaieEzkarotzeko herria.Orraxea ezpelez,hortzak ditik hexurrez,Frandontzeneko nausi makurrakirakitzen du gezurrez.