Tolosa, 2012ko Maiatza

Nafarroa 1512-2012

Nafar estatuagogoan

MaiatzekoekitaldiakHitzaldiak

Erakusketa

Herri baterako mapakMapas para una nación

Navarra y sus relaciones con Castilla y la Santa Sede

La Guerra de Navarra. Crónica de la conquista española

Nafarroa konkistaren aitzakiaz gure geroari buruzko gogoeta

Herri baterako mapak Mapas para una nación

Jose Mari Ezparza

Xosé EstevezJose Luis Orella Unzue

Peio Monteano

Mahai ingurua:Floren AoizBixente Serrano Izko Joseba Asiron

Herri guztiek kartografiaren bi-tartez beren nortasun kulturala eta politikoa islatu dute. Era-kusketa honetan aukera izango duzu azken mila urteetako gure lurraldearen mapa esangura-tsuak ikusteko.

Maiatzak 3, osteguna, 19:30ean, Aranburu jauregiko erakusketa aretoan. Ondoren bisita gidatu bat egingo da. Sarrera: dohainik

Maiatzak 10 osteguna 19:30eanTolosako Udaletxeko batzar aretoan. Sarrera: dohainik

Maiatzak 17 osteguna 19:30eanTolosako Udaletxeko batzar aretoan. Sarrera: dohainik

Maiatzak 24 osteguna - 19:30eanTolosako Udaletxeko batzar aretoan. Sarrera : dohainik

Maiatzak 3 - 26 . 17:30 - 20:30asteartetik larunbatera.Aranburu jauregiaSarrera : dohainik

Maiatzak 25, ostiralaIzanak dirau 1512Alurr Dantza Taldea20:30ean Leidor Antzokian

Istorioek hasiera eta bukaera izan ohi dute…Historiak

ez ordea. Orain kondaira dena etorkizunean ere kon-

daira izango da, eta gogoratzen dugun heinean, ezin

amaituko da. Historiak ez du amaierarik, ez behintzat

ahazten ez badugu. 500 urtez gordeta egon ondoren,

kutxa ireki,eta ezagutu dezagun Nafarroako erresu-

man gertaturikoa. Hautsak harrotu eta ekar dezagun

gure memoriara. Kondairak etorkizunean ere iraun

dezan. Iraganik gabeko herriak ez baitu etorkizunik.

Sua (2008) eta Oinazez (2010) ikuskizunak aurkeztu

ondoren, ikuskizun berri batekin dator Alurr Dantza

Taldea.

Maiatzak 26, larunbata

09:00

10:00

11:00

11:30

12:00

12:30

14:30

22:30

Gaiteroen dianak Tolosako auzoetan.

Gaiteroen dianak alde zaharreko kaleetan barna.

Tolosako Musika Bandaren diana alde zaharrean.

Harrera Baztango Udalari eta Amaiurko herriari Tolosako Udale-txean. Segidan Plaza Zaharretik buruhaundiak, gaiteroen bandak, Tolosako Musika Banda, dantzariak, udal ordezkariak eta herrita-rrak Nafarroa etorbidera abiatuko dira.

Nafarroa etorbideko haur parkeari “Amaiur parkea” izena jarriko zaio. Bertan monumentu bat inauguratuko da eta partaide guztie-kin omenaldi bat egingo da.

Alde zaharrean erraldoiak, gaiteroak, dantza taldeak, Bonberenea txa-ranga, Iparraldeko Kuxkuxtu eta Tolosa Kantari arituko dira.

Herri bazkaria, Zerkausian. Bukaeran Larrain dantza, Zerkausia kalean.

Erru Gabe, Kaskezur eta Ufestuek, Baztan aldeko taldeekin, rock kontzertua Plaza Berrian.

Maiatzak 19 larunbata Mendikuteko (Albiztur) gaztelura bisitaldia

Maiatzak 20 igandea Amaiurko (Baztan) gaztelura bisitaldia

Goizeko 10:00etan Urkizuko auzo elkartean Mendikute-

ko gazteluari buruzko 20 minutuko proiekzioa, Juantxo

Agirre Mauleon arkeologoaren eskutik. Bertan, Antxon

Bandres ikerlari eta arkeologiazalearen omenez koadro

bat jarriko da. Gero, oinez, Mendikuteko gaztelura, 45

minutuko ibilaldia. Gazteluan “Nafarroa Bizirik 1512-201”

izeneko eragileak plaka bat jarriko du eta omenaldi bat

egingo da.

Izena emateko: Tolosako Kultur Etxean. Prezioa : dohainik

Goizeko 8,30etan Baztanera, San Frantziskoko au-

tobus geltokitik irtenda. 10etan Amaiurko gaztelu

elkartean kafea, eta Juantxo Agirre Mauleonekin gaz-

teluaren indusketa arkeologikoari buruzko proiek-

zioa. Gero, gaztelura bisitaldi gidatua, eta bukatzeko,

Amaiurko errotan talo dastaketa. Ordu bietan bazka-

ria Tolosako Mendialde jatetxean.

Izena emateko: Tolosako Kultur Etxean. Prezioa (baz-

karia barne) : 30 €

GaztelakoTutoretza

Baskoniarenbasailutza

Ataporta

Naiara

Ebro

Lara

GaztelaBurgos

LeongoErresuma

Bizkaia

Durango

Araba IruñeaLexuri

Zarrakaztelu

Baigorri

ArberoaBaiona

1032 urteko Euskal Herria: Antso III.a “Euskaldunen Erregea”

Iruñeko Erresuma, Gaztelako eta Aragoeko Konderriak,Baskoniako Printzerria eta beste, Pirinioez bi aldeetan

Nafar estatua gogoan

KordobakoKaliferria

AkitaniaKonderria

TolosaKonderria

Lexuri

Zarrakaztelu LoarreRibagorza

SobrarbeXaka

Aragoe

BaigorriOztibarre

AmikuzeArberoaBaiona

Doneseber

Baskonia

Garona

Zuberoa

Sauze

Nafar estatua gogoan

Euskararen historia

Historiaurrea• Euskara da hizkuntza indoeuroparrak hego-mendebaldera zabaldu aurretik ze-

goen eta bizirik mantendu den Europako antzinako hizkuntza bakarra. Historiaurretik gaur arte, gure arbasoek euskara sortu, eratu eta garatu dute elkarrekin Pirinioen bi al-deetan. • Neolitiko Garaiko hainbat tresnak (aizkora, aiztoa, zulakaitza ;“aitz” erroa dute) euskal izena edukitzeak adierazten du euskara gutxienez garai horretakoa badela. Hau da, 6.000 urte badituela behintzat.

Historia• Duela 2.000 urte, Aturri eta Garona ibaien artean, euskal leinua bizi zen. Akitaniako hi-larrietan aurkitu dira euskarazko lehen hitzak, latinezko hitzen artean: “andere”, “bihox”, “cison”, “nescato”, “sembe” edota “umme”. • Handik aurrera, baskoien hizkuntza zaharra, Euskara, Latinarekin bizi izan zen urte asko; eta gero, baita Latinetik sortu ziren erromantzeekin ere.

Erdi Aroa• Orain dela 1.000 urteko testuek diote “(Nabarra) herriko hizkuntza naturala euskara dela”; “denbora hartako nafar erregeek euskara zerabiltela beren hizkuntza pertsonal eta natural bezala”; Antso Vl.a Jakitunak 1167ko agiri batean “lingua navarrorum” deitzen dio euskara-ri. Hau da, “nafarren hizkuntza”.

Aro Modernoa• 1545, Bernard Etxeparek, euskarazko lehenengo liburua, “Linguae Vasconum Primi¬-tiae”. • 1571ean, Joannes Leizarragak Bibliaren lehenengo euskarazko itzulpena egin zuen, Nafarroako Joana III. Albretekoaren aginduz.• 1643an, Axularrek aditzera eman zuen euskararen hedadura: “Zeren anhitz moldez eta diferenteki minzatzen baitira euskal herrian. Nafarroa garaian, Nafarroa beherean, Zuberoan, Laphurdin, Bizkaian, Gipuzkoan, Alaba herrian, eta bertze anhitz lekhutan”. Nafarren hizkuntza desagerrarazteko eta euskaldunak asimilatzeko gertaera nagusiak:

Pirinioen iparraldean,• 1539an, frantsesa inposatu zuten bizitza ofizialean.• 1793an, frantsesez “hitz egitera, irakurtzera eta idaztera” behartu zen;.• 1789ko iraultzaz geroztik frantsesa da hizkuntza ofizial bakarra.

Pirinioen hegoaldean,• 1492an: Nebrijak Isabel ll.ari “Siempre la lengua fue compañera del imperio”. • 1759an: Karlos lll.ak: “se extinguen los demás idiomas; como está mandado”. • 1843an,Victor Hugok dio: “Gaztelania hemen hizkuntza arrotza da, frantsesa bezalaxe” (Les Pyrénées). • 1857an: derrigorrezko eskola ezartzen da espainiera hutsez.• 1939 – 1978 bitartean, frankismoak euskara debekatu zuen.

Euskal Herriaren historia

Historiaurrea• Pirinioetako bi aldeetan, Lascaux-tik Altamiraraino zibilizazio bat da Goi Paleolitoan. Kultura-ren bilakaera dinamiko horretan sortu zen Euskal Herria, euskaldunen herria.• Antzinako euskaldunak zabaldurik zeuden Kantabria mendikate eta Duero ibaiaren iparralde-tik Garona ibairaino eta Pirineoetan, Kataluniako lurretaraino.

Historia• Baskoiek zibilizazio erromatarra bere egin eta Erromarekin federazioa eratu zuten.

Erdi aroa• V. mendetik aurrera, barbaroen inbasioek erromatar inperioaren gainbehera eragin zuten. Errege bisigodoek ez zituzten inoiz baskoiak erabat mendean hartu. • 711 urtean mulsumanak Iberiar Penintsulan sartu ziren eta mende asko iraun zuten. Pirinioen iparraldean, Eudon Handia, Baskoniako dukeak musulmanak garaitu zituen.• 778 urtean Karlomagno enperadoreak baskoien hiriburua, Iruñea, suntsitu zuen. Baskoiek segada prestatu zioten Orreagan eta frankoen militar asko hil zituzten. Haien artean Errolan gerlari mitikoa.• 832 urtean Iruñeko erresuma sortu zen, geroago Nafarroako Erresumako izena hartu zuena. Lehenengo erregea, Eneko Aritza (781- 852). Euskaldunek inoiz izan duten egitura politikorik sendoena eta egonkorrena jaio zen. 1032 urtean, Nafarroako Antso Nagusia euskaldun guztien erregea da, musulmanen kroniketan. • Espainiak eta Frantziak Nafar Estatua suntsitzea. 800 urteko gatazkaren erreferentzia nagusiak:• 1200 -1202: Gaztelako Alfontso Vlll.ak Gasteiz, Donostia eta Durangaldea konkistatzea, anto-lamendu juridiko nafarra desegin gabe. Baina herri harresituen lerroa eraiki zuen: Gasteiz, Agu-rain, Segura, Ordizia, Tolosa, Hernani, Donostia… Horrek, Nafar Estatuaren lurraldea zatikatu, mendebaldearen zatia bereizi eta 1512 – 1522ko konkista prestatu zuen.

Aro modernoa• 1512: Albako Dukeak Nafarroa inbaditzea eta ondoren konkistatzea, okupatzea eta mendera-tzea. Nafarroako erregeek, Henrike II.ak (1503 – 1555) eta haren alaba Joana III.ak (1528 - 1573), Nafarroa Beherean eta Pirinioetatik iparraldera koroari lotuta zeuden lurraldeetan erreinatu zuten. • 1620: Luis II.ak Nafarroa independentea, Zuberoa eta Biarno Frantziara anexionatu zituen.

Aro garaikidea• 1789: Frantziako Iraultzak Nafarroa, Lapurdi eta Zuberoako instituzioak deuseztatu zituen. Na-farroako erreinua desagertu zen. • 1841: Nafarroako Estatuaren konstituzioa ezabatu zuten, “Lege Pakzionatua” izenekoaren bi-tartez. Nafarroak erreinu izateari utzi zion eta probintzia soil bilakatu zen. Mugak Ebrotik Piri-nioetara aldatu zituzten. • 1876: Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan irauten zuten Foruak desagerrarazi zituzten.• 1936 -1939: Espainiako gerra. Francoren diktadura eta beste 40 urteko okupazio militarra

TOLOSAKO UDALA

UrkizuElkartea

AlbizturkoUdala

BaztangoUdala

LizardiKultur Elkartea

Amaiur GazteluaElkartea

Nafarroa 1512-2012

Nafar estatua gogoan