Libro Funmayan

94
1 Agradecimientos La producción de este texto no hubiera sido posible sin la ayu- da de muchas personas y organizaciones. FUNMMAYAN agradece especialmente el patrocinio y la co- operación técnica de APRESAL. Agradecemos también a las personas que participaron en la validación del texto en queqchi’ de la guía familiar de plantas medicinales. Rosa Pan Pop Lanquín Comadrona Zoila Xal Pan Lanquín Promotora de salud Maria Concepción Mo Lanquín Promotora de Procesamiento de plantas medicinales Domingo Xol Chamelco Promotor de salud Agustín Pelicó Pérez DIGEBI Promotor educativo Manuel Xol Xol Chamelco Promotor de Salud Candelaria Choc Lanquín Comadrona María del Carmen Caal Chamelco Promotora de Salud Jesús Choc Chamelco Promotor Celestina Chó Botzoc Chamelco Comadrona Francisco Quej Caal Tamahú Promotor de Salud Dolores Chen Tucurú Promotor de salud Margarita Cuc Sachá Tucurú Promotor de Salud Margarita Caal Pop Lanquín Promotora de procesamiento De plantas medicinales. Jorge Oliverio Chó Pec. Representante de la Academia de Lenguas Mayas de Guatemala. Dra.Patricia Cortez de Paredes. Coordinadora del proyecto. Isabel Tzub. y Aura Marina Quim. Facilitadoras del proyecto. Juan Francisco Yat Traductor Licda. Lucía Willis Paau. Directora de FUNMMAYAN. Xb’antyoxinkil Li xyiib’ankil li tasal hu a’in ink’a’ raj xru wi’ink’a’ raj li xtenq’ naab’aleb’ li komon ut ch’utam. FUNMMAYAN naxb’antyoxi tz¿aqal re li xk’eed’al li xtuminal ut li xk’iila na’leb’il li APRESAL. Naqab’antyoxi aj wi’ reheb’ li komon li ke’tz’ayonk sa’ li xtusub’ankil ru sa’ Q’eqchi’ li tasal hu a’in chi rix. Chan ru roksinkil li che’k’amm sa’ ochocn na’ oksimank jo’ b’an.

Transcript of Libro Funmayan

Page 1: Libro Funmayan

1

Agradecimientos

La producción de este texto no hubiera sido posible sin la ayu-da de muchas personas y organizaciones.FUNMMAYAN agradece especialmente el patrocinio y la co-operación técnica de APRESAL.

Agradecemos también a las personas que participaron en lavalidación del texto en queqchi’ de la guía familiar de plantasmedicinales.

Rosa Pan Pop Lanquín ComadronaZoila Xal Pan Lanquín Promotora de saludMaria Concepción Mo Lanquín Promotora de Procesamiento de

plantas medicinalesDomingo Xol Chamelco Promotor de saludAgustín Pelicó Pérez DIGEBI Promotor educativoManuel Xol Xol Chamelco Promotor de SaludCandelaria Choc Lanquín ComadronaMaría del Carmen Caal Chamelco Promotora de SaludJesús Choc Chamelco PromotorCelestina Chó Botzoc Chamelco ComadronaFrancisco Quej Caal Tamahú Promotor de SaludDolores Chen Tucurú Promotor de saludMargarita Cuc Sachá Tucurú Promotor de SaludMargarita Caal Pop Lanquín Promotora de procesamiento

De plantas medicinales.

Jorge Oliverio Chó Pec.Representante de la Academia de Lenguas Mayas deGuatemala.

Dra.Patricia Cortez de Paredes.Coordinadora del proyecto.

Isabel Tzub. y Aura Marina Quim.Facilitadoras del proyecto.

Juan Francisco YatTraductor

Licda. Lucía Willis Paau.Directora de FUNMMAYAN.

Xb’antyoxinki l

Li xyiib’ankil li tasal hu a’in ink’a’ raj xru wi’ink’a’ rajli xtenq’ naab’aleb’ li komon ut ch’utam.FUNMMAYAN naxb’antyoxi tz¿aqal re li xk’eed’al lixtuminal ut li xk’iila na’leb’il li APRESAL.Naqab’antyoxi aj wi’ reheb’ li komon li ke’tz’ayonk sa’li xtusub’ankil ru sa’ Q’eqchi’ li tasal hu a’in chi rix.Chan ru roksinkil li che’k’amm sa’ ochocn na’oksimank jo’ b’an.

Page 2: Libro Funmayan

2

Y a la Organización Médicos Descalzos-Chinique, por suasesoría y colaboración.

Compilación:Patricia Cortez

Fotografías:Cristina Chavez

Diagramación:Carlos Paredes.

Dibujos:Luigui de Meis

Page 3: Libro Funmayan

3

INDICE DE CONTENIDOS

Páginas

Agradec imientos 1Índice de contenidos 3Introducción 5

Primera Parte

Plantas medicinales Que usamos en casa 9Como utilizar este folleto 1 0Cosechando y guardandoplantas medicinales 1 1Recomendaciones para cosechar las plantas 1 1Cómo secar las plantas 1 2Medidas de las plantas: 1 3El agua 1 4

Segunda Parte

Formas tradicionales de prepararlas plantas medicinales en casa 1 5El apagado 1 6El cocimiento 1 8La maceración fría 2 0La inhalación 2 2La cataplasma 2 4Baño en agua de plantas 2 6Cómo hacer un lavado de ojos 2 8

Xtuslal chi raqalil

tasalXb’antyoxinki l 1Xtuslal chi raqalil 3Roksinki l 5

Xben raqalEb’ li q’een nake’qoksi sa’ kab’l 9Chan ru roksinkil li tasal hu a’in: 1 0Xsik’b’al ut xk’uulankil li q’een nake’b’anok 1 1Na’leb’ re chan ru xsik’b’al xch’oqb’al li q’een:1 1Chan ru xchaqihob’resinkil li che’k’aam: 1 2Xb’iisul li q’een: 1 3Li Ha’: 1 4

Xqab’ raqalChan ru jwal ak nab’aanumankchaq junxil re xyiib’ankil li b’an rik’in q’eensa’ ochoch 1 5Chi Sila’anb’il: 1 6Li Chiqb’il: 1 8Li q’een nake’yiib’amank chi tz’aab’il sa’kehil ha’: 2 0Li Utz’b’il b’an: 2 2Li tóqt’ookil B’an 2 4Atink sa’ q’eenil b’an: 2 6Chan ru xch’ajb’al sa’ u’ej: 2 8

Page 4: Libro Funmayan

4

Tercera Parte

Preparaciones con varias plantas que nosayudan a tratar la diarrea y las enfermedadesre sp i r a to r i a s 2 9Que hacer cuando hay diarrea 3 0forma de preparar el suero caserocon plantas. 3 2Cómo ayudar en el tratamiento de la tos 3 3Jarabe casero para sacar la flema.(Expectorante ) 3 4Jarabe casero para calmar la tos( suav izante ) 3 6

Conjuntivitis 3 8

Cuarta Parte:

Plantas medicinales que usamos en la casa 3 9Ajo 4 0Apazote 4 4Banano 4 8Bougambi l ia 5 2Guayaba 5 4Hierba mora 5 8Llantén 6 2Manzani l la 6 6Mi l tomate 7 0Per icón 7 4Pino 7 8Sáb i l a 8 2

Índice por enfermedades 8 6Bibliografía 9 0

Rox raqaal

Chan ru xyiib’ankil li b’an rik’in k’iilaq’een re nakohe’xtenq’a risinkil li nume’sa’ut li wotz’ok kux. 2 9K’aru tento xb’aanunkil naq yooq li nume’sa’: 3 0Chan ru xyiib’ankil li suero rik’in q’een. 3 2Chanru xtenq’anil rikin li yajel re kux 3 3Li uk’b’il b’an naru xyiib’ankil re risinkil li loq’ 3 4Uk’b’il nayiib’amank re xkotzb’al liwotz’ok kux 3 6Ra u 3 8

Xka raqaal

Eb’ li q’een nake’qoksi sa’ kab’l 5 9A n x 4 0Risk’i’ij pur 4 4Li tul 4 8Li B’ukanb’iil 5 2Li pata 5 4Li maakuy 5 8Li Ru’uj raq’ tz’i’ 6 2Li Mansaniiy 6 6Kop pix 7 0Per ikon 7 4Li chaj 7 8LI kaxlan k’iiq 8 2

Xtuslal chi yajel 8 6Bibliografía 9 0

Page 5: Libro Funmayan

5

INTRODUCCION

La FUNDACION DE LA MUJER MAYA DEL NORTEFUNMMAYAN con la colaboración del Programa deApoyo a la Reforma del Sector Salud, de la Unión Euro-pea -APRESAL- pone en sus manos el siguiente docu-mento que es una guía de utilización de plantas medici-nales, totalmente investigadas y dosificadas para lasenfermedades prevalentes.

En la institución se ha promovido la investigación, elrescate del uso y manejo de la medicina maya, comoparte de los valores culturales, que con el transcursodel tiempo se ha ido perdiendo, por lo tanto se lucha porel reconocimiento de su utilización. En la actualidad lalucha es por ese reconocimiento como elemento impor-tante de la cultura maya.

Dentro de las políticas del Ministerio de Salud, existeun compromiso para el reconocimiento de la medicinanatural como medicina alternativa en los servicios desalud (hospital, centro y puesto de salud). Podemos ha-blar de un reconocimiento de la medicina maya, es de-cir, que nuestra medicina ya no sufrirá discriminación yexclusión por los funcionarios de salud, mucho menosdesvalorización dentro del ministerio de salud pública.

Es así como FUNMMAYAN a través de esta les hacellegar un reconocimiento a los Aj Q’e, comadronas, cu-randeros, promotores y guardianes de salud por la re-sistencia y conservación de la medicina maya en su co-munidad.

Al mismo tiempo reconoce la participación, responsabi-

ROKSINKIL

Li nimla molam FUNDACION DE LA MUJER MAYA DELNORTE FUNMMAYAN chi rix li kawilal APRESAL,naxq’axtesi sa’ aawuq’ li tasal hu a’in jo’ jun aj k’amol b’ere roksinkil li loq’laj che’k’aam nake’b’anok, tz’aqal tz’ilb’ilchaq rix ut jo’k’ihal li tento xk’eeb’al re li yajel junelikwankeb’ sa’ qayanq.

Li molam naxyal xq’e xtz’ilb’al rix ut xchapb’al wi’ chikroksinkil ut xb’eeresinkil li xna’leb’eb’ li qaxe’ qatoon ajmayab’ rik’in li b’anok, jo jun xcha’al li loq’laj na’leb’, litimil timil yoo chaq chi tz’eqe’k , jo’ka’an ut naq nayalmankq’e re naq taakutano’q li roksinkil. Sa’ eb’ li kutan a’in renaq taakutano’q li roksinkil a’an li naqayal wi’ qaq’e jo’ junli xnimal ru xna’leb’eb’ qaxe’ qatoon aj mayab’.

Anajwan, sa’ li ministerio de salud wankeb’ chik chi ruroksinkil li b’an nawan nayiib’amank sa’ qayanqil jo’ eb’ lib’an naru te’k’anjelaq sa’ eb’ li xk’anjel nake’xb’aanu chirix li b’anok (Nimla B’anleb’aal, b’anleb’aal ut kok’b’anleb’aal). Naraj naxye naq tkutano’q roksinkil lixna’leb’eb’ qaxe’ qatoon aj mayab’ chi rix li b’anok, narajnaxye naq li qab’an ink’a’ chik taakub’simanq xwankil utink’a’ chik taa’isimanq chi rix xb’aaneb’ li nake’jolomink reli kawilal, chi moko taakub’simanq xwankil sa’ li ministeriode salud re li awa’b’ejilal.

Jo’ka’in ut naq li FUNMMAYAN rik’in a’in naraj xyeeb’aleb’re laj Q’e, li nake’xokok k’uula’al, laj ilonel, eb’ li promoto-res ut li Guardianes de salud, naq us xaq eere, sa’ eek’ab’a’laa’ex naq xkolmank ut toj yook chaq roksinkil li qab’anmaya sa’ eb’ li na’ajej junjunq.

Naqaj aj wi’ naq tqak’e reetal, naq xb’aan li xk’anjeleb’ liwinq ut li ixq sa’ tustu ru, naq li kawilal, a’an jun xloq’al li

Page 6: Libro Funmayan

6

lidad de hombres y mujeres, así, la salud, es un dere-cho y una obligación de cuidarla, mantenerla y buscarlainmediatamente, una atención, cuando sea necesariaHombres y mujeres tenemos derecho a la vida y por loque nadie nos lo puede quitar y mucho menos dejarnosmorir, la vida es una, no la podremos recuperar comolas cosas materiales.

Toda persona debe buscar la atención en salud, máxi-me las mujeres que están embarazadas y los niños me-nores de edad.

Nuestros abuelos y abuelas vivieron mucho más añosque lo que hoy se está viviendo, porque aprovecharonla sabiduría de sus antecesores, en aquel entonces exis-tían grandes científicos de la medicina maya, tambiénexistían especialistas, como Componehuesos, challeros,comadronas que jugaban y siguen jugando un papel im-portante para el cuidado de los niños y de la madre.

En nuestros días los jóvenes se han interesado por lomoderno, lo importado, esto es bueno, pero debemosde tener lo nuestro en primer lugar, para que en unfuturo no se llegue a desaparecer.

La guía se ha diseñado para que desde nuestra casamantengamos y conservemos las principales plantas queson medicinales por varios motivos: uno porque lo te-nemos a nuestro alcance, mientras buscamos otra ayu-da, porque no daña el organismo, porque nos puedeayudar ahora.

Nadie sabe cuando se va a enfermar uno y tampoco

qayu’am ut teneb’anb’il aj wi’ sa’ qab’een xk’aak’alenkil,rilb’al ut xsik’b’al chi junpaat joq’e na’ajmank ru.Winq ut ixq wan xloq’al li qayu’am, jo’ka’an ut naq maa’aninaru na’isink chi qu, malaj tohe’xkanab’ raj chi kamk. Jun ajwi’ li qayu’am, wi’ naqatz’eq ink’a’ chik tooruuq xtawb’alreeqaj jo’ eb’ li k’a’aq re ru.

Chi xjunil poyanam wank re naq tixsik’ li xkawilal, ma’ taqayehaq li qana’chin wan sa’ yulam malaj li k’uula’aleb’.

Eb’ li qamama’ qixa’an naab’al chihab’ nake’yo’yo junxil chiru li nakooyo’yo anajwan, xb’aan naq ke’xb’eeresi chaq lixna’leb’eb’ li xxe’ xtoonaleb’ chaq, sa’ eb’ chaq a kutan a’anwankeb’ chaq li xninqal ru winq aj na’onel tz’ilonel na’leb’chi rix li xb’an laj mayab’, jo’ naq ke’wan aj wi’ chaq jo’ eb’laj tiqolb’aq, aj kutunel, eb laj xokol kok’al, li q’axal ke’wanut wan aj wi’ anajwan xwankilal ru li xna’leb’eb’ cha rurilb’aleb’ li k’uula’al ut li na’b’ej.

Sa’ eb’ li kutan anajwan, li saaj poyanam (ch’ajom, tuq’ix)ka’aj wi’ nake’raj li toj yo chi ruuk malaj li toj yo chi k’ulunkchi najt, chi xjunil a’an us, ab’an, tento naq a’anaq li qe litk’amo’q b’e, re naq chi jo’ka’an ink’a’ taasachq.

Li tasal hu a’in xk’uub’amank re naq chalen chaq sa’ eb’ liqochoch chi qajunqal wanq ut taaqakol rix eb’ li che’k’aamnake’b’anok, xb’aan naab’al na’leb’: jun a’an naq wanq chinach’ qik’in, ut re royb’eninkil naq tk’ulunq junaq tenq’tooxkol malaj tooxtenq’a, xb’aan naq maak’a’ naru naxb’aanuq e .

Maa’ani nanaw re joq’e taayajerq junaq ut jo’ aj wi’ mokokawresinb’ilo ta re xk’ulb’al junaq yajel, jo’ka’an naq naqak’e

Page 7: Libro Funmayan

7

estamos preparados para recibir una enfermedad, poreso les damos a conocer:

Qué, cómo y cuánto debemos usar para las enfermeda-des del cual es común e identificada.En la cultura maya existe el respeto mutuo, el respeto ala vida, por lo que antes de tomar una parte de una planta,pidámosle permiso a él o ella, a su cuidador y conserva-dor ‘Dios’.

Aprovechemos esta para hacer una reflexión:

Qué ha pasado con la naturaleza, toda esa naturalezaque fue fuente de vida y que hoy esta amenazada. Gimede dolor nuestra madre naturaleza lastimada, contami-nada, casi desechada y con ella nuestras propias vidascomienzan a debilitarse, nuestros hijos se mueren, nues-tros alimentos se acaban.

Aparecen nuevas enfermedades para nosotros, pero co-nocidas y curadas en el pasado.

Cada vez hay mas enfermedades, mas pobreza, menosmedicamentos en los hospitales y pocos médicos paraatender nuestras demandas, aunque hay males que nose curan como la enfermedad social, que necesita unamedicina social.

Para finalizar queremos informarles que este esfuerzoconstituye una alternativa para reducir la mortalidadmaterno infantil y práctica de la sabiduría de nuestrosabuelos y abuelas que debemos utilizarlos según la en-fermedad, tratamiento y cantidad indicada, siguiendo lasInstrucciones .

chi nawe’k a’in:

K’aru, Chan ru, jo’k’ihal tento roksinkil re li junjunq chiyajel li q’axal natawmank na’ilmank sa’ qayanq.

Sa’ li xna’leb’eb’ qana’ qayuwa’ aj mayab’ wan xk’eeb’al liloq’al, xk’eeb’al xloq’al li yulam, jo’ka’an ut naq joq’e tqachapb’ayaq xcha’al li che’k’aam xb’een wa tqapatz’ qab’e, renaq tooruuq xchapb’al.

K’a’uxlaqo chi rix a’in:

K’aru yook chi k’ulmank chi rix li choxa ch’och’, chi xjunila’an li releb chaq yulam junxil, li yook chi majewaak anajwan.Natz’uyuy nak li qaloq’laj na’ choxa ch’och’ li yook chirahob’tesiik, yook chi tz’ajniik, jwal ink’a’ chik na’ajmankut rik’in a’an junxikik li qayu’am yook chi lub’k, yookeb’ chikamk li qakok’al, yookeb’ chi lajk li qatzekemj.Yookeb’ chi chalk ak yajel chi qu, ab’an na’no ut b’anb’ilchaq junxil.

Rajlal yook chi numtaak li yajel, yook chi numtaak li neb’a’il,yook chi majelo’k li b’an sa’ eb’ li b’anleb’aal ut moko kiheb’ta li laj b’anonel cho’q re chi xjunil li na’ajmank, us ta wan lirahilal moko nake’ru ta xb’anb’al jo li rahilal natawmank wi’li komonil, li naraj ak xb’an aj wi’ komonil.

Re xraqb’al naqaj xyeeb’al eere naq a’in a’an jun li xb’ehilre naq taajeb’q li kamk sa’ xb’eeneb’ li kok’al ut li na’b’ej utre aj wi’ naq tqatzol roksinkil li xchaq’al ru xna’leb’eb’ chaqli qamama’ qixa’an, li naru naqoksi, a’yaal k’aru li yajel,chan ru naraj ut jo’k’ihal xk’eeb’al jo’ naxye li xch’olob’ankil.

Naqab’anyoxi chi ru li tenq’ chi rix li kawilal APRESALxk’ab’a’ ut li xsumenkil naxb’aanu li xjolomil li kawilal sa’

Page 8: Libro Funmayan

8

Nuestro agradecimiento al Programa de Apoyo a laReforma del sector salud APRESAL de la Unión Euro-pea, y el aval de la Dirección de Area de Salud para laimplementación de los municipios de San Juan Chamelco,San Miguel Tucurú y San Agustín Lanquin como áreapiloto. El mismo se considera como un pequeño aportede la búsqueda del cumplimiento del acuerdo de identi-dad y derecho de los pueblos indígenas y del decenio delos pueblos indígenas relacionado a la salud.

Licda. Lucía Willis PaauDirectora de FUNMMAYAN

qayanq, re naq tooruuq xk’anjelankil a’in sa’ eb’ tenamit SanJuan Chamelco, San Miguel Tucurú ut San Agustín Lanquin,re rilb’al a’in. A’in naraj aj wi’ xk’eeb’al rib’ jo’ jun li tenq’ rextawb’al xb’aanunkil li xwanjik ut xk’ulub’ laj ralch’och’ ut lilaje chihab’ xxaqab’aak cho’q reheb’ laj ralch’och’ chi rix likaw i l a l .Li tasal hu a’in tz’iib’anb’il sa’ ka’paay chi aatinob’aal; sa’tz’e natawmank sa’ kaxlan aatin ut sa’ nim malaj sa’ seeb’alnatawmank sa’ q’eqchi’. Naqab’antyoxi chi ruheb’ li junkomon xe’tz’aqon sa’ xkawresinkil li hu a’in sa’ q’eqchi’,re naq a’in taakanaaq jo’ xk’anjel jun komon.

Licda. Lucía Willis PaauDirectora de FUNMMAYAN

Page 9: Libro Funmayan

9

P l an t a smedicinales que

usamos enc a s a

Eb’li q’eennake ’qoks i

sa’ kab’l

Como utilizar este folleto Chan ru roksinkil li tasal hua’in

Page 10: Libro Funmayan

10

Plantas medicinales que usamos en la casa

En nuestras casas, ya sea en la cocina o en el jardín,podemos encontrar varias plantas que tienen propiedadesmedicinales. Nuestras madres y abuelas conocían y al-gunas aún conocen la forma de usarlas y las enfermeda-des que curan. Muchos de nosotros, los más jóvenes yano sabemos como utilizar estas plantas y este conoci-miento se ha ido perdiendo porque hemos dejado de uti-l i za r l a s .

Guatemala tiene una gran cantidad de plantas medicina-les, algunas son originarias de este país, otras, vinieronde otros países, pero se adaptaron al clima de tal maneraque todos podemos decir que las conocemos.

Actualmente tenemos en Guatemala, más de 300 plantascon efectos comprobados que ayudan a la salud, no todasestas plantas crecen en nuestro departamento.

Este folleto quiere ayudar a que juntos aprendamos, orecordemos la forma más apropiada de utilizar las plantasmedicinales que podemos encontrar más fácilmente en lacasa y de esa manera cuidemos nuestra salud

Como utilizar este folleto

En la primera parte presentamos algunas recomendacio-nes para recolectar plantas y la mejor manera de guar-d a r l a s .

En el segundo capítulo se encuentran las formas tradicio-nales de preparar las plantas, y la forma correcta de ha-c e r l o .

Eb’ li q’een nake’qoksi sa’ kab’l

Sa’ li qochoch, mare sa’ li k’uub’leb’aal malaj chi rix liqochoch naru naqataw k’iila paay li che’k’aamnake’b’anok. Eb’ li qana’ ut eb’ li qixa’an ke’xnaw chaqut toj nake’xnaw chan ru roksinkil ut k’aru yajelil linake’xb’an. Naab’al qe laa’o, wan li toj xook’i ink’a’ chiknaqanaweb’ roksinkil a che’k’aam a’in ut eb’ a na’leb’a’in timil timil yook chaq chi sachk, xb’aan naq yook ink’a’chik na’oksimank.

Naab’al li che’k’aam li nake’b’anok natawmank sa’ xteepalli qatenamit Guatemala, wan yo’lajenaqeb’ arin ut wankli xe’chalk chi najt ab’an li naru naqaye naqanaweb’ ru.

Anajwan numenaq 300 chi che’k’aam li na’no ru linake’tenq’ank re li qawilal, ab’an moko chi xjunileb’ ta liche’k’aam a’in nake’k’i sa’ li qateep.

Li tasal hu a’in naraj qatenq’ankil re naq sa’ komoniltaaqatzol malaj taajultiko’q qe chan ru tz’aqal liroksinkileb’ li che’k’aam nake’b’anok li naru nake’qatawsa’ li qochoch ut chi jo’ka’an taaqil rix li qakawilal.

Chan ru roksinkil li tasal hu a’in

Sa’ li xb’een raqal naqajultika ko’xib’ li na’leb’ chan ruxsik’b’al xcho’b’al li q’een ut chan ru us xxokb’al.

Sa’ li xkab’ raqal natawmank chan ru ak nab’aanumankchaq xkawresinkil li q’een, ut li na’leb’ re xb’aanunkil.

Page 11: Libro Funmayan

11El tercer capítulo se refiere a preparaciones con variasplantas que nos ayudan al tratamiento de las enfermeda-des respiratorias y la diarrea, que son de las más fre-cuentes en nuestro medio.

En el cuarto capítulo, encontramos breves monografíasde las plantas más fáciles de conseguir en nuestro medioy sus usos validados, en especial para las enfermedadesmás frecuentes

Cosechando y Guardando plantas medicinales.Las plantas que tienen propiedades medicinales puedenusarse de diversas formas

La planta fresca es la planta recién cosechadaLa planta seca: es la planta que luego decosecharse, se seca, para poder guardarla mást iempo.

Recomendaciones para cosechar las plantas:

Las plantas que vamos a usar se deben cortar en lugareslimpios, no debemos cortarlas donde haya contamina-ción, basureros, cultivos que han sido fumigados y pasode los animales o personas. Preferiblemente deben cor-tarse en las horas de la mañana, antes que caliente el sol,de esta manera conservan toda su medicina.

Cuando se corten las plantas, hay que hacerlo con cuida-do, para no matar a la planta madre, es una buena ideatener un pequeño sembrado de plantas medicinales comouna “farmacia natural” que nos permite usarlas en casode emergencia.Las plantas anuales, como el pericón, se deben cortarcon tijeras cuando estan floreando y secarlas para guar-d a r l a s .

Sa’ li rox raqal na’aatinak chi rix chan ru xyiib’ankil lib’an rik’in k’iila q’een re nakohe’x tenq’a re xkotzb’al liwotz’ok kux ut li nume’sa’, xb’aan naq a’aneb’ li yajelq’axal nake’ch’i’lenk sa’ qayanq.

Sa’ li xka raqal naqataw ko’xib’ na’leb’ chi rixeb’ li q’eenq’axal nake’tawmank sa’ qayanq ut li ak na’no chan runake’k’anjelak, jo’ q’axal qayehaq rik’ineb’ li yajel q’axalnaketok qe.

Xsik’b’al ut xk’uulankil li q’een nake’b’anok

Eb’ li q’een nake’b’anok yalaq chan ru nake’oksimank:

Li rax q’een a’an li toj nasik’mank.Li chaqi q’een a’an toj nak’uulamank,Nachaqihob’resimank re naq najt naxkuy k’uulaak.

Na’leb’ re chan ru xsik’b’al xch’oqb’al li q’een:

Li q’een naqaj roksinkil tento chaq xsik’b’al sa’ junaqna’ajej saq ru, ink’a’ tqasik’eb’ chaq sa’ li na’ajej tz’ajeb’,sa’ Tz’eqb’a mul, sa’ junaq na’ajej toja’ texb’an ru Ut b’arwi’ xnumleb’aaleb ketomj malaj poyanam. Us raj xsik’b’altoj eq’ela naq toj maji’ natiqwo’ li Saq’e, Re naq wanq chixjunil li xmetz’ew li b’an chi sa’.

Naq nasik’mank li q’een, xb’aanunkil chi ilb’il, chi jo’ka’anInk’a’ taaqakamsi li xna’, q’axal us raj naq wanq junaqqamu’ B’ar wi’ awb’ilaq qak’iila q’een re naq joq’e taaqajsa’ junpaat Koko taaqataw chi nach’.

Li che’k’aam toj chihab’ nake’el, jo’ li perikon, tentoxsetb’aleb’ Rik’in yaxlach naq yookeb’ chi atz’umak utxchaqihob’resinkil re Xk’uulankil.

Page 12: Libro Funmayan

12

Nunca arranque de raiz una planta medicinal, a menosque vaya a usar la raíz. Recuerde que tenemos el deberde conservar nuestros recursos para aquellos que aún nonacen.

Cómo secar las plantas:

Primero, se debe lavar las plantas con agua limpia· Luego las colocamos en un lugar seco, con aire limpio,

donde no le pegue el sol directo y donde no haya humo.Podemos colocarlas en canastos para que tenganventilación por varios lados.

· Las partes suaves de la planta ( hojas tiernas y flores)necesitan de 3 a 5 días para secarse. Las partes duras( semillas, hojas duras, tallos, cortezas, cáscaras y raíces) necesitan más tiempo.

· Cuando ya están secas, las plantas pueden guardarseen bolsas de papel, y en un lugar seco. debemosanotar en la bolsa la fecha en que se cosecharon y elnombre de la planta.

· No debemos envolverlas en papel de periódico ya impreso, porque las tintas pueden desprenderse ycontaminar las .

· NO DEBEMOS GUARDARLAS MÁS DE UN AÑO.· Si la bolsa se humedece, pueden crecerle hogos

(polvo gris o blanco), si esto pasa la planta ya no sepuede utilizar.

Las plantas secas no deben haber perdido su color natu-r a l .

Maajun wa xmich’b’al junxikik rik’in xxe’ junaq liche’k’aam Nab’anok, wi’ ink’a’ taa’oksimanq li xxe’.Jultikaq qe naq tent.o Taaqakoleb’ li k’a’aq re ru wankeb’sa’ qasutam cho’q reheb’ li Toj maji’ nake’yo’la.

Chan ru xchaqihob’resinkil li che’k’aam:

Xb’een wa xch’ajb’al li che’k’aam rik’in chaab’il ha’.- Chi rix a’an nak’eeman sa’ junaq na’ajej chaqi, b’ar wi’

na’ok chaab’il iq’, b’ar wi’ ink’a’ taakete’q xb’an saq’eut b’ar wi’ maak’a’aq sib’. Naru xk’eeb’al sa’ junaqchakach re naq wanqeb’ rokeb’aal riq’ul yalaq b’ar.

- Li xq’unil cha’al li che’k’aam (x’al xaq ut ratz’um)nake’raj 3 malaj 5 kutan re nake’chaqik. Li xkawilcha’al (xcheekel xaq, xtoonal, rix che’el malaj rix

ru ut xxe’) naab’al kutan nake’raj re nake’chaqik.- Naq ak chaqiheb’ chik (naru xlanb’aleb’ sa’ hu, ut sa’

junaq na’ajej chaqi, tento xtz’iib’ankil chi rix li huxkutankil joq’e xch’oqmank xsik’mank chaq ut

xtz’iib’ankil aj wi’ li xk’ab’a’.- Moko us ta xlanb’al li q’een sa’ li hu tz’iib’anb’ileb’ ru,

xb’aan Naq naru nat’ane’ xb’onol li tz’iib’ chi ru uttixpo’ ru li q’een.

- INK’A’ TQAK’UULA CHI HAB’ LI Q’EEN.- Wi’ li hu nat’aqa naru namo’onk li q’een ( saq ut

saqpusink), wi’ nak’ulmank chi jo’kan ink’a’ chik usroksinkil li q’een a’an.

Li che’k’aam taak’anjelaq jo’ q’een tento naq a’anaq ajwi’ li b’onol jo’ chan ru Naq xsik’mank jo’ naq xchaqik.

Page 13: Libro Funmayan

13Si la planta ha cambiado de color, de amarillo a café,negro o blanco pálido, es que las plantas se arruinaron enel secado y ya no se pueden usar porque perdieron sumedic ina .

Preparación de las plantas en casa.

Medidas de las plantas:Las medidas que utilizamos mas frecuentementeson las siguientes:

1 puño: Lo que agarra la mano del enfermo.

1 ramita: del largo de la palma del enfermo.

1 dedo: del largo del dedo índice del enfermo

1 pulgada: del largo de la mitad del dedo gordo ( pulgar) del enfermo.

IMPORTANTE: tomar SIEMPRE en cuentael tamaño del enfermo

Wi’ xjala li xb’onol, li q’an xq’eqo’, li q’eq xsaq pusinko’,naraj xyeeb’al naq moko us ta chaq li che’k’aam chalenchaq sa’ li xchaqihob’resinkil ut ink’a’ chik naru roksinkil, Xb’aan naq xtz’eqe’ chik li b’an wank raj re.

Chan ru xyiib’ankil li q’een sa’ kab’l.

Xb’iisul li q’een:

A’aneb’ a’in li xb’iisul li q’axal nake’oksimank re li q’een:

Jun mooch’: Jo’k’ihal naxchap ruq’ li yaj.

Jun chik’il: Jo’k’ihal xnimal sa’ xyi ruq’ li yaj.

Jun ru’uj uq’: Jo’k’ihal xnimal li xkab’il ru’uj ruq’ li yaj.

Jun miin: Jun toqol xmama’il ru’uj ruq’ li yaj.

AAJEL RU XNAWB’AL A’IN: Junelik xk’eeb’al reetaljo’k’ihal xnimal li yaj.

Page 14: Libro Funmayan

14

El agua:

El agua que utilizaremos para lavar las plantas o paraprepararlas es muy importante y debe ser agua segura, osea, que no tenga bacterias u otros contaminantes, paralograr esto podemos:

§ hervir el agua durante 20 minutos

§ o clorarla: echar 1 gota de cloro por 1 litro de aguay esperar 30 minutos.

Li Ha’:

Xb’aan naq li xk’ihal li q’een na’oksimank re b’an nayaalo’krik’in ha’, a’in ut tento naq jwal saqaq ru Re a’in naru:

§ Xwoqxinkil li ha’ chi ru junmay k’asal

§ Malaj xk’eeb’al kloor chi ru: xk’eebal juntz’uquk Li kloor chi sa’ jun liitr chi ha’ utroyb’eninkil lajeeb’ Kak’aal K’asal re naqtooruuq chik roksinkil.

Page 15: Libro Funmayan

15

Formastradicionales depreparar las plantasmedicinalesen casa.

Chan ru jwal aknab’aanumank

chaqjunxil rexyiib’ankil li b’anrik’in q’een saochoch.

Page 16: Libro Funmayan

16

El Apagado, infusión o té de hierbas:

Se preparan en APAGADO las partes suaves de lasplantas: las hojas tiernas y las flores.

1. Se pone a hervir la cantidad necesaria de agua

2. Mientras el agua se calienta, se lavan las plantas frescas con agua limpia y con un cuchillo se cortan en

pedazos pequeños

3. Cuando ya está hirviendo el agua, se saca la olla delfuego y se echan las plantas limpias y cortadas.

4. Se tapa con la tapadera y se esperan 5 minutos. Afueradel fuego.

5. Se deja caer el agua de la tapadera en la olla y secuela la preparación en otra olla

Esta preparación se debe tomar en el mismo día.Para guardarla se puede pasar a una botella bien limpia ytaparla, pero no mas de un día entero.

Secreto :Las plantas que huelen rico ( plantas aromáticas), llevanparte de su medicina en el olor. Esta medicina seguarda con el APAGADO, pero se destruye con elCOCIMIENTO.

Chi Sila’anb’il:

Nasila’amank eb’ li xq’unil cha’al li che’k’aam, li x’al xaqut li ratz’um.

1 . Nak’eemank chi woqxink jo’k’ihal li ha’ taa’oksimanq.

2. Re royb’eninkil naq taatiqwo’q li ha’ tch’ajmanq ruli q’een toj Xsik’mank chaq rik’in chaab’il ha’,xsetinkil xputz’inkil rik’in ch’iich’

3. Naq ak yooq chi woqxink li ha’ na’isimank li uk’al sa’xam ut nak’eeman li q’een ak xch’ajmank ru chi sa’.

4 . Natz’apmank re li uk’al ut na’oyb’enimank 5 k’asal.

5. Nahoymank xya’al xtz’apb’al re li uk’al chi sa’ li uk’alut natz’ilmank xya’al li b’an sa’ jalan chik uk’al.

Li b’an a’in tento ruk’b’al sa’ aj wi’ li kutan joq’e xyiib’aman.Re xk’uulankil naru sa’ junaq li meet saq xsa’ ut xtz’apb’alre, ab’an ink’a’ naru nanume’ jun kutan.

Muqmuukil na’leb’:Eb’ li q’een jwal sununkeb’ (sununkil q’een) xcha’al lib’an wan chi sa’ li q’een a’an li xsununkil b’ook. Li b’anchi sa’ moko natz’eqe’ ta naq nayiib’amank chi sila’anb’il.Natz’eqe’ naq toj nachiqmank li q’een.

Page 17: Libro Funmayan

17

Page 18: Libro Funmayan

18

El Cocimiento:

Se preparan en COCIMIENTO las partes duras de lasplantas: hojas duras, tallos, las raíces, las semillas, lascortezas y las cáscaras.

1 . se pone el agua a hervir.

2 . mientras se calienta el agua, se lavan las plantas conagua limpia y después se cortan con cuchillo enpedazos pequeños.

3 . cuando está hirviendo el agua, se echan las plantasdentro de la olla y se tapa

4 . se deja cocer tapado por 10 minutos con fuego suave,pero hirviendo ( burbujas pequeñas)

5 . se saca del fuego, se deja caer el agua de la tapaderaen al olla, se cuela en otra olla.

Esta preparación se debe tomar el mismo día, paraguardarla hay que pasarla a una botella bien limpia yt apa r l a .

No se debe guardar más de un día entero.

Li Chiqb’il:

CHI CHIQB’Il nayiib’amank li xkawil cha’al li che’k’aam;xcheekel xaq, xtoonal, xxe’, xnaq’, rix xche’el malaj rixru li che’k’aam.

1 . Nak’eemank chi woqxink li ha’ t’oksimanq.

2 . Re royb’eninkil naq taatiqwo’q li ha’, nach’ajmank ruli q’een ut xputz’inkil.

3 . Naq ak yooq chi woqxink li ha’ nakutmank li q’een sa’li uk’al ut natz’apmank sa’ xb’een.

4 . Nakanab’amank 10 k’asal chik sa’ xb’een xam chi q’unq’un ru, ab’an yooq chi woqxink.

5 . Na’isimank sa’ xam, natz’ilmank li xya’al re li uk’alchi sa’ li uk’al ut natz’ilmank xya’al li b’an sa’ jalanchik uk’al.

Li b’an a’in nayiib’amank tento ruk’b’al sa’ aj wi’ li kutana’an joq’e xyiib’amank, naru xk’uulankil sa’ junaq li meetsaq xsa’ ut xtz’apb’al re.

Ink’a’ naru nanume’ jun kutan xk’uulankil.

Page 19: Libro Funmayan

19

Page 20: Libro Funmayan

20

La Maceración Fría

A veces el calor destruye la medicina que necesitamosque está dentro de la planta. Es el caso de las plantascicatrizantes frescas, por eso es mejor prepararlas conagua fría.

1 . Lavar bien las plantas frescas con agua limpia y cortarlas en trozos pequeños.

2 . Echar las plantas limpias y cortadas en el agua fríapero siempre que esté hervida o clorada.

3 . Tapar la olla, y dejarla toda la noche (10 a 12 horas).

4 . Por la mañana se cuela la maceración fría encima deotra olla.

La Maceración fría debe prepararse la noche anterior.

Se debe tomar esta preparación el día siguiente.

Para guardarla hay que pasarla a una botella bien limpiay taparla. No se puede guardar más de un día entero.Sólo se pueden usar plantas frescas

Cuando se hace una maceración fría con plantascicatrizantes, el agua se vuelve como clara de huevo,porque la medicina de la planta pasa al agua.

Li q’een nake’yiib’amank chi tz’aab’il sa’ kehilha’:

Wan naq sa’ li xchiqb’al li q’een naqaj cho’q qab’an, aranna’el li b’an naqaj raj xtawb’al chi sa’. A’an nak’ulmankrik’ineb’ li q’een nake’b’anok, ut li xk’anjel nake’xb’aanua’an li xchaqihob’resinkil ru rahilal malaj patenk. Jo’ka’anut naq us xyiib’ankil rik’in kehil ha’,chi tz’aab’il.

1 . Xch’ajb’al chi us li q’een toj nasik’mank ut xputz’inkil.

2 . Xk’eeb’al sa’ li kehil ha’ li q’een toj xsik’mank ut li akxch’ajmank ru ut ak xsetimank. Ab’an li ha’ tento naqak woqxinb’ilaq malaj k’eeb’il kloor chi sa’.

3 . Xtz’apb’al re li uk’al ut xkanab’ankil chi jo’ka’an chiru li jun q’ojyin (10 malaj 12 hoonal).

4 . Eq’ela natz’ilman ru sa’ jalan chik uk’al.

Li b’an nayiib’amank sa’ kehil ha’ chi tz’aab’il tentoxyiib’ankil chaq eweraq.Tento ruk’b’al julajaq.

Naru xk’uulankil sa’ junaq li meet saq xsa’ , ink’a’ usxk’uulankil jun kutan. Ka’aj wi’ naru roksinkil li che’k’aamtoj nasik’mank chaq.

Naq nayiib’amank junaq li che’k’aam chi jo’ka’in li ha’chan chan xya’al mol nakana, xb’aan naq li b’an nanume’sa’ li ha’.

Page 21: Libro Funmayan

21

Page 22: Libro Funmayan

22

La Inhalación

Es bueno hacer una INHALACIÓN para todos loproblemas respiratorios: dolor de garganta, nariz tapadao constipada, tos productiva o tos seca.

1 . Se pone a hervir el agua

2 . Mientras se calienta el agua, se lavan las plantas y secortan en pedazos pequeños.

3 . Echar las plantas limpias y picadas en un guacal.

4 . Cuando ya esta hirviendo el agua, echarla en el guacalencima de las plantas.

5 . Luego sin esperar se respira el vapor sin acercarmucho la cara al guacal.

Es recomendable ponerse una toalla encima de la cabeza,que cubra el guacal, para respirar todo el vapor de lamedicina sin que se pierda en el aire

Después de una inhalación, no salir al aire frío, o si no,taparse bien la cabeza y la garganta.

Li Utz’b’il b’an:

Jwal us rutz’b’al junaq li b’an rik’in li ch’a’ajkilalnatawmank xb’aan li rahil kux, tz’apik sa’ u’uj malaj rahilsa’ u’uuj, ojb’ malaj chaqi ojb’ (jolomb’ej).

1 . Nak’eemank chi woqxink li ha’.

2 . Re royb’eninkil naq nawoqxink li ha’ nach’ajmank ru liq’een ut namuch’imank chi us.

3 . Xk’eeb’al li che’k’aam ak xch’ajmank ru ut akxmuch’imank sa’ junaq li joom.

4 . Naq ak yooq chi woqxink li ha’ xhoyb’al sa’ li joom sa’xb’een li che’k’aam ak xkawresimank.

5 . Sa’ hoonal aj wi’ a’an rutz’b’al li xb’ook.

Us xk’eeb’al junaq li t’ikr sa’ xjolom li yaj, tento naqmulmuuq li joom xb’aan, chi jo’ka’an taarutz’ chi us chixjunil li xb’ook li b’an ut maak’a’ ttz’eqe’q sa’ iq’.

Chi rix rutz’b’al a’in li yaj ink’a’ naru na’el chi ru iq’malaj tento tixtz’ap li xjolom ut li xkux chi us, chi mokotaa’atinq.

Page 23: Libro Funmayan

23

Page 24: Libro Funmayan

24

La Cataplasma

1 . Lavar bien las plantas con agua limpia y machacarlascon un poco de aceite de cocina.

2 . Lavar la parte del cuerpo donde se va a aplicar lacataplasma con agua y jabón.

3 . Envolver las plantas en lienzo o trapo limpio, para quelas plantas no toquen la piel y no la quemen.

4 . Poner la cataplasma en la parte del cuerpo que lanecesita (para lombrices del bebé: sobre el ombligo)

5 . Dejar toda la noche

Las plantas en cataplasma se usan mejor frescas porqueel olor de la planta (su medicina), pasa directamente através de la piel.

Li tóqt’ookil B’an

1 . Xch’ajb’al chi us li q’een rik’in chaab’il ha’ ut xmuch’inkilru rik’in b’ayaq aseyt re k’uub’ank.

2 . Xch’ajb’al ru li tib’elej rik’in ha’ ut xab’on b’ar wi’taak’eemanq li b’an.

3 . Xt’oqob’ankil li q’een sa’ junaq li t’ikr saq ru, re naqink’a’ tch’e’ ru li tib’elej ut ink’a’ tixk’at.

4 . Xk’eeb’al li che’k’aamilb’an chi ru li tib’elej b’ar wi’t’ajmanq ( Re xlukum kok’al xk’eeb’al sa’ xb’een xch’up) .

5 . Xkanab’ankil jun q’ojyinaq chi ru li tib’elej.

Q’axal us roksinkil li q’een toj nasik’mank, xb’aan naq lixb’ook li nanume’ chi ru li tib’elej toj b’ar wi’ na’ajmank.

Page 25: Libro Funmayan

25

Page 26: Libro Funmayan

26

Baño en Agua de Plantas

1 . Hervir un litro (o 4 vasos) de agua limpia en unao l l a .

2 . Cuando esta hirviendo el agua, echar las plantasbien machacadas.

3 . tapar la olla y dejar cocer durante 10 minutos.

4 . A los 10 minutos de cocimiento, colar la prepara-ción y apartar un poquito para tomar después delbaño de plantas.

5 . Dejar entibiar o agregar un poco de agua fría.

6 . bañar la parte afectada con esa agua, durante 20minutos (o en lienzo si no se puede en baño).

7 . para baño de asiento, es importante tener un reci-piente de tamaño adecuado para sentarse y que elagua esté en contacto con la piel.

Atink sa’ q’eenil b’an:

1 . Xwoqxinkil kaahib’ b’aas chi ha’ saq ru sa’ junaquk ’a l .

2 . Naq ak yooq chi woqxink li ha’ xkutb’al li q’eenilb’an sa’ li uk’al, much’imb’ilaq chi us.

3 . xtz’apb’al re li uk’al ut xk’eeb’al chi chaq’ak chi rulajeeb’ k’asal.

4 . Lajeeb’ k’asal xchaq’al naq natz’ilmank ru urtxxokb’al kach’inaq re ruk’b’al naq ak xraqe’kratinkil li b’an.

5 . Xkanab’ankil chi luulujo’k malaj xk’eeb’al b’ayaqxkeh i l .

6 . Ratisinkil li xcha’al b’ar wank wi’ li yajel, chi rujunmay k’asal, malaj xt’aqresinkil t’ikr chi sa’ lib’an re xk’eeb’al chi ru li yajel, wi’ ink’a’, naru chiat inb’ i l .

7 . Re xb’ulub’ankil rib’ li yaj chi sa’ tento naq wanqjunaq li xna’aj tz’aqalaq xnimal re chunlaak chi sa’ut naq li tib’elej b’ulb’uuq sa’ li ha’.

Page 27: Libro Funmayan

27

Page 28: Libro Funmayan

28

Como hacer un lavado de ojos:

1 . Se utiliza una copita para lavado de ojos, si esposible una diferente para cada ojo, si no, hay quelavar bien la copita entre un ojo y otro para evitartrasladar la enfermedad de un ojo al otro.

2 . se pone el ojo sobre la copita bien llena con elagua de las plantas.

3 . se echa la cabeza para atrás con la copita puestapara que no se riegue

4 . se abre y cierra el ojo varias veces seguidas

Como hacer un lavado de ojos en niños menores de 6años y bebes:

Se utiliza una gasita limpia, bien mojada en el agua delapagado, empezando del lado más cerca de la oreja,hacia la nariz, cuatro veces al día.

Chan ru xch’ajb’al sa’ u’ej:

1 . Na’oksiman jun ch’ina b’iis ak re aj wi’ ch’ajok sa’u, us wi’ wank junjunq re li xnaq’ u junjunq, wi’maak’a’, xch’ajb’al chi us xsa’ li b’iis naqtaa’oksimanq cho’q re li jun chik xnaq’ u, chijo’ka’in ink’a’ taaqanumsi xyajel junaq xnaq’ u sa’li jun chik.

2 . Nak’eemank li xnaq’ u sa’ xb’een li ch’ina b’iis chinujenaq xsa’ rik’in li xya’al li q’een.

3 . Naja’mank li jolomej chi rix chi wanq li ch’ina b’iissa’ xb’een li xnaq’ u, ut ink’a’ tqak’e chi hoye’k.

4 . Nateemank ut natz’apmank k’iila sut li xnaq’ u’ej.

Chan ru xch’ajb’aleb’ sa’ xnaq’ ruheb’ li kok’al toj maji’nake’xket li waqib’ chihab’ ut li k’uula’aleb’:

Nasik’man jun ch’ina perel li t’ikr saq ru, nat’aqresimanksa’ li b’an xyiib’amank chi sila’anb’il, xtikib’ankil chaqnach’ xk’atq xxik ut xik wanki’ li u’uj, xb’aanunkil a’inkaahib’ sut chi ru jun kutank.

Page 29: Libro Funmayan

29

Preparaciones convarias plantasque nos ayudan

a tratar la diarreay las

enfermedadesrespiratorias

Chan ruxyiib’ankil li b’an

rik’in k’iila q’eenre nakohe’xtenq’a

risinkil li nume’sa’ut li wotz’ok kux

Page 30: Libro Funmayan

30

Que hacer cuando hay diarrea.

Cuando hay diarrea, lo más importante es evitar lapérdida del agua, o sea la deshidratación. Se sabe que unapersona está deshidratada cuando:

! los bebés tienen la mollera caída

! tienen los ojos hundidos o lloran sin lágrimas

! tienen la orina muy amarilla o escasa, o dejan deor inar

! al levantar la piel, no regresa rápido a su lugar

La deshidratación es más peligrosa en los bebés y en losancianos. Se debe consultar con el personal de salud sise ven estos signos, o si no mejora en 2 días.

Para prevenir la deshidratación se puede preparar unsuero casero, agregándole algunas plantas con losefectos requeridos:

Plantas que matan los microbios: pericón, hoja deguayaba.Plantas que quitan el dolor de estómago: pericón,manzanilla.Plantas que guardan el agua: banano maduroPlantas para cerrar la herida: banano verde, llantén .

El añadir las plantas al suero, no cambia suspropiedades, se pueden usar todas juntas o bien utilizarlas que tengamos disponibles.

K’aru tento xb’aanunkil naq yooq li nume’sa’:

Naq yook li nume’sa’ li na’ajmank ru a’an naq ink’a’taatz’eqmanq xk’ihal li xha’el li junxaqalil. Jun poyanamnaq xtz’eq li xha’el li xjunxaqalil naq:

! Naq nasob’e’ xha’eb’ li k’uula’al.

! Naq jok’jo (julju) aj chik sa’ ruheb’ malajnake’yaab’ak ut maak’a’eb’ chik xyaleb’ ru.

! Jwal q’aneb’ ru xchu’eb’ ut kach’in aj chiknake’xchu’u malaj nake’tz’ap xchu’eb’.

! Naq taayu’ li xtz’uumaleb’ nab’ay chi sutq’iik sa’xna ’ a j .

A’an jwal xiwxiw cho’q reheb’ li k’uula’al ut rik’ineb’ licheekel winq. Tento xpatz’b’al reheb’ laj ilok kawilalwi’ nake’ilmank a’in, malaj ink’a’ nak’ira li yaj chi ruwiib’ kutan.

Re naq ink’a’ tk’ulmanq chi jo’ka’in naru xyiib’ankil junaqli suero b’ar wi’ nak’eemank li q’een rik’in re naqtk’irtesinq.

Eb’ li q’een nake’xkamsi li mitz’ aj xul: Perikon, xxaqpata.Eb li q’een nake’risi rahil sa’ej: Perikon, mansaniiy.Eb’ li q’een nake’xk’uula li ha’: q’anal tul.Eb’ li q’een nake’tz’apok re yok’ol: rax aj tul ut ru’uj raq’tz’i’.

Naq nak’eemank li q’een sa’ li suero, a’an ink’a’ najalaru, naru roksinkil chi junxikik malaj roksinkil li q’eentqataw.

Page 31: Libro Funmayan

31

Forma de preparar el suero casero con plantas

D hervir un litro: 4 vasos de agua en una olla

D cuando el agua esté hirviendo, se agregan las plantasque se cocen: 5 hojas de guayaba por vaso de agua,bien lavadas y picadas, se deja hervir por 10 minutosa fuego lento.

D Sacar la olla del fuego y echar las plantas que seapagan: 3 ramitas de pericón por vaso de agua, y/o 3ramitas de manzanilla por vaso de agua y 3 hojas dellantén por vaso de agua, bien lavadas y picadas.Tapar la olla y esperar 5 minutos.

D Colar las plantas y agregar la pulpa de 1 bananomaduro y 1 cucharada de la pulpa de banano verdebien molidos. Dejar entibiar.

D Sacar el jugo de 1 o 2 naranjas o limones y echarlos ala olla.

D Agregar 1/2cucharadita de sal, 4 cucharadas deazúcar.

D Revolver bien, hasta que todos los ingredientes esténbien mezclados.

D Dejar entibiar y darlo a beber, después de cada asiento,lo que pueda tomar.

Si es bebé se da por cucharadas no en pacha.

Chan ru xyiib’ankil li suero rik’in q’een

D Xwoqxinkil kaahib’ b’aas li ha’ sa’ junaq li uk’al.

D Naq yooq chi woqxink li ha’ nak’eemank li pim chi sa’re naq tchaq’aq: hoob’ xxaq pata sa’ jun b’aas chi ha’,ch’ajb’ilaq chi us ut nak’eeman lajeeb’ k’asal chiwoqxink chi q’un xxamlel.

D Risinkil sa’ xaml li uk’al ut ck’eeb’al chi sa’ li che’k’aamna’oksiman chi jo’ka’an: oxib chik’il li perikon sa’ junb’aas li ha’, oxib’ chik’il li mansaniiy sa’ jun b’aas chiha’ ut oxib’ perel xxaq ru’uj raq’ tz’i’ sa’ jun b’aas chiha’, ch’ajb’ilaq ru chi us ut putz’imb’ilaq. Xtz’apb’al reli uk’al ut royb’eninkil hoob’ k’asal.

D Xtz’ilb’al ru ut xk’eeb’al chi sa’ junaq li q’anal tul chimich’b’il rix ut jun kuchaaraq xsa’ li rax aj tul ke’b’ilaqchi us. Xk’eeb’al chi keho’k.

D Xyatzb’al xya’al junaq malaq wiib’aq li chiin malaqlamunx ut xk’eeb’al sa’ li uk’al.

D Xk’eeb’al jun toqol ch’ina kuchaar ratz’amil ut kaahib’kuchaar xkab’el.

D Xjuylenklil xsa’ chi us, toj reetal naq te’xjunaji rib’.

D Xkanab’ankil chi luuluho’k ut xk’eeb’al chi uk’e’k naqnajulak chaq aj k’ot, a’yaal jo’k’ihal naru ruk’b’al.

Wi’ re k’uula’al nak’eemank xk’eeb’aleb’ re rik’in kuchaarink’a’ sa’ paach.

Page 32: Libro Funmayan

32

Esta preparación se puede guardar en una botella limpia,bien tapada, se debe usar en el mismo día, no guardarmás de un día, si sobra algo se debe tirar.

A’in naru xk’uulankil jun paataq sa’ junaq li meet saqxsa’, ab’an roksinkil chi ru li kutan a’an, wi’ na’ela’anb’ayaq tento xhoyb’al.

Page 33: Libro Funmayan

33

Como ayudar en el tratamiento de la tos

Cuando hay tos, es necesario cuidar al enfermo para queesta no se agrave, evitar las corrientes de aire, y dar atomar muchos líquidos frescos, limonadas y jugos def ru ta s .

Debemos consultar con el personal de salud:

D si la tos ha durado más de 2 semanas, aunque sea

leve .

D si hay fiebre muy alta y frecuente

D si la respiración está muy rápida, como si estuviera

corriendo.

Que debemos hacer?

1 . limpiar la garganta y el cuerpo de los microbios2 . en el día madurar la tos seca y productiva

(expec torac ión)3 . en la noche, calmar la tos seca, para que el enfermo

pueda dormir.

Plantas para matar los microbios:

Para ayudar a mejorar más rápidamente las enfermeda-des respiratorias, se pueden usar estas plantas, como seexplica más adelante.

· Llantén· Hoja de Guayaba

Uk’b’il b’an natenq’an re risinkil li wotz’ok kux

Naq yooq li kux, tento rilb’al chi us li yaj re naq ink’atnimanq li xyajel, rilb’al re naq ink’a’ tsak’e’q xb’aan li iq’ut xk’eeb’al chi us ruk’a’, jo’ lamunx ut xya’al chik k’aruhaqki’il q’een.

Tento toopatz’o’q reheb’ laj b’anonel:

D Wi’ ak xb’ay wiib’ xamaan li xkux, us ta timil yook.

D Wi’ q’axal yook li xtiq kok’sa’.

D Wi’ naseeb’o’ li xmusiq’ jo’ chan chan ta wi’ yook chi

aanilak.

K’aru naru xb’aanunkil:

1 . xyamlesinkil sa’ li kuxej ut sa’ li qatib’el chi xjunil limitz’ aj xul.

2 . Chi kutank xchaq’ob’resinkil li xchaqi oj ut li wotz’okkux( xb’anb’al rik’in uk’bil b’an)

3 . Sa’ li q’ojyin xkotzb’al li chaqi kuxej, re naq truuq chiwark li yaj.

Eb’ li che’k’aam na’oksimank cho’q q’een li naxkamsi mitz’aj xul:

Re naq junpaat taa’elq li yajel najot’ok re li musiq’aal naruroksinkil eb’ li Che’k’aam a’in jo’ taach’olob’amanq moqomsa’ li hu a’in.

· Li ru’uj raq’ tz’i’· Li xxaq pata.

Page 34: Libro Funmayan

34

Jarabe casero para sacar la flema ( expectorante) preferiblemente usarlo durante

el día

Preparación:

! Calentar con fuego suave o a baño de maría el jugo de2 naranjas y de 1 limón en una olla

! Cuando está hirviendo, echar: 5 hojas sazonas de eu-calipto, 1 pulgada de raíz de jengibre y 3 rajitas deltamaño de 1 dedo de ocote, bien lavadas y cortadas entrozos pequeños.

! Tapar la olla y dejar cocer por 10 minutos.! Colar y echar 5 cucharadas de miel de abeja ( puede

usarse panela o azúcar)

Como se toma:

! Adulto: 1 cucharada cada 2 horas durante el día! Niño mayor de 6 años: 1 cucharadita cada 2 horas

durante el día.! Niño menor de 6 años: media cucharadita cada 2 horas

durante el día.

Este jarabe de casa se puede guardar en una botella bientapado, solamente se puede usar el mismo día que sepreparó, si sobra hay que botarlo y preparar uno nuevocada día.

Li uk’b’il b’an naru xyiib’ankil re risinkil li loq’us raj roksinkil chi kutan

Chan ru xyiib’ankil:

! Xtiqwankil chi q’un xaml malaj sa’ baño maría xya’alwiib’ li chiin ut jun lamunx sa’ junaq li uk’al.

! Naq ak yooq chi woqxink xk’eeb’al: 5 xcheekel xaqli ewkalipt, jun Miin xxe’ li xanxiwr ut oxib’ kok’perel li chaj ( jun ru’uj uq’ xninqal)ch’ajb’ilaq ut setinb’ilaq chi kok’ kok’.

! Xtz’apb’al re li uk’al ut xkanab’ankil chi woqxink chiru lajeeb’ k’asal.

! Xtz’ilb’al ru ut xk’eeb’al 5 kuchaar xya’al kab’ rik’in( naru roksinkilKab’ malaj k’aj kab’ ).

Chan ru na’uk’mank:

! Nimqi Poyanam: 1 kuchaar rajlal ka’kab’ hoonal chi ruli kutan.

! Kok’al, laj 6 chihab’ toj 12 chihab’: 1 ch’ina kuchaarrajlal ka’kab’ hoonal chi ru li kutan.

! K’uula’al, li maji’ nake’xket li waqib’ chihab’ : 1 Toqolch’ina kuchaar rajlal ka’kab’ hoonal chi ru li kutan.

Li uk’b’il b’an nayiib’amank sa’ li kab’l re li kux naruxk’uulankil sa’ junaq li meet saq ru ut tz’aptz’ooq re,ab’an ka’aj wi’ chi ru li kutan a’an naru ruk’b’al, wi’na’ela’ank xhoyb’al, xyiib’ankil chik jalan re li jalan chikkutan.

Page 35: Libro Funmayan

35

Page 36: Libro Funmayan

36

Jarabe casero para calmar la tos (suavizante) preferiblemente usarlo durante la noche.

Preparación:

! Calentar con fuego suave o a baño de maría, el jugode 2 naranjas y 1 limón en una olla

! Cuando está hirviendo, sacar del fuego y echar: 3hojas de llantén y 3 ramitas de manzanilla

! Tapar la olla y dejar apagar por 5 minutos! Colar y agregar 5 cucharadas de miel de abeja

(puede usarse panela o azúcar)

Como se toma:

Adulto: 1 cucharada cada 2 horas en la noche, si nod u e r m e .

Niño mayor de 6 años: 1 cucharadita cada 2 horas en lanoche, si no duerme.

Niño menor de 6 años: media cucharadita cada 2 horasen la noche, si no duerme.

Este jarabe de casa se puede guardar en una botellabien tapado, solamente se puede usar el mismo día quese preparó, si sobra hay que botarlo y preparar uno nuevocada día.

Uk’b’il nayiib’amank re xkotzb’al li wotz’okkux, us raj roksinkil chi q’eq.l

Chan ru nayiib’amank:

! Xtiqwasinkil rik’in q’un xaml malaj sa’ baño maria lixya’al wiib’ li chiin ut 1 lamunx sa’ jun li uk’al.

! Naq yooq chi woqxink risinkil sa’ xaml ut xk’eeb’alchi sa’ oxib’ perel xxaq li ru’uj raq’ tz’i’ ut oxib’aqchik’il li mansaniiy.

! Xtz’apb’al xb’een li uk’al ut xkanab’ankil hoob’ k’asalchi sa’.

! Xtz’ilb’al ut xk’eeb’al hoob’aq kuchaar li xya’al kab’chi sa’ ( naru roksinkil kab’ malaj k’aj kab’)

Chan ru na’uk’mank:

Ninqi Poyanam: 1 kuchaar rajlal ka’kab’ hoonal sa’ q’ojyin,wi’ ink’a’ nawar.

kok’al, laj waqib’ chihab’ toj 12 chihab’: 1 ch’ina kuchaarrajlal ka’kab’ hoonal chi ru li q’ojyin wi’ ink’a’ nawar.

K’uula’al, li maji’ nake’xket li waqib’ chihab’: 1 toqol ch’inakuchaar rajlal ka’kab’ hoonal chi ru li q’ojyin wi’ink’a’ nawar.

Li uk’b’il b’an a’in re li kuxej naru xk’uulankil sa’ junaq limeet saq xsa’ ut tz’aptz’ooq re, ab’an ka’aj wi’ re junkutank, wi’ na’ela’ank xhoyb’al ut xyiib’ankil re li kutanjun junq.

Page 37: Libro Funmayan

37

Page 38: Libro Funmayan

38

Conjuntivitis:La noche anterior macerar en frió 3 hojas de llantén porvaso de agua, por la mañana apagar 3 ramitas demanzanilla por vaso de agua.Mezclar las dos aguas y colarlas con tela limpia variasveces hasta que salgan bien claras.Lavar los ojos 4 veces al día con este líquido.

Ra U: Sa’ li q’ojynin xnume’ chaq xtz’aaman chaq ru 3 xxaq liru’uj raq’ tz’i’ sa’ jun b’aas chi ha’, eq’ela xsila’ankil 3chik’il xxaq li masaniiy sa’ jun b’aas li ha’. Xjunajinkilruheb’ li ha’ a’in ut xtz’ilb’al ru rik’in junaq li t’ikr saq runaab’alaq sut toj reetal naq taasaqo’q ru li ha’.Xch’ajb’al sa’ li uhej kaahib’ sut chi ru li kutan rik’in li ha’a ’ in .

Page 39: Libro Funmayan

39

P l an t a smedicinales que

usamos enc a s a

Eb’li q’eennake ’qoks i

sa’ kab’l

Page 40: Libro Funmayan

40

Ajo

Nombre científico: allium sativum

El ajo es una planta bastante común en las cocinas, no esoriginario de nuestro país, pero se cultiva con éxito envarios lugares. Siempre se le han atribuido propiedadesmedicinales, y es ampliamente utilizado para evitar ladescomposición de los alimentos y darle sabor a lascomidas .Tiene un bulbo redondo, compuesto por varios gajos y desabor levemente picante y acre.

Enfermedades en las que se utiliza:

Gripes, tos, catarro, asma.Granos en la piel, picaduras de insectosLombr ices .Presión alta.

Partes de la planta que se utilizan:el bulbo, que está compuesto por varios dientes blancos.

Anx

Xtz’ilb’il k’ab’a’: Allium sativum

Li anx a’an jun li che’k’aam jwalnatawmank nanawmankru sa’ eb’ li K’uub’aal tzekemj, moko sa’ qayanq tayo’lajenaq, ab’an chaab’il chik na’el sa’ qach’och’el sa’k’iila teep chi na’ajej. Junelik na’no naq b’an li q’een a’inut q’axal na’oksimank re naq ink’a jun paat napo’ li xtib’elwa ut xk’eeb’al xsahil li xtib’el wa aj wi’.

T’ort’o li xxe’, naab’al ixkil naq wank malaj naab’al ru, rab’ayaq ut remrem.

Yajel b’ar wi’ na’oksimank:

Oj, kux, jolomb’ej, ut am kux,Xox chi ru tib’elej, xtiwomkok’ xul.Lukum. Presion Alta.

B’ar xcha’al li q’een a’in na’oksimank:li xjolom li anx, li naab’al ixkil malaj ru naq wank.

Page 41: Libro Funmayan

41

Page 42: Libro Funmayan

42

Ajo

Contraindicaciones o riesgosPuede irritar la piel si se usa en grandes cantidadesdirectamente sobre la piel.

Formas de Utilizarlo:El ajo debe consumirse preferentemente crudo. Pero seprepara también en cocimiento o cataplasma de bulbosfrescos. O bien se extrae su jugo

Dosificación:Para gripes, tos, catarro y asma:se aconseja comer uno o dos dientes crudos, diariamente

Para sacar lombrices:en adulto y niño mayor de 6 años:

· Cocer 3 dientes de ajo con una pizca de sal, por vasode agua.

· Tomar un vaso antes de cada comida por 3 díass egu idos .

para niño menor de 6 años:· Hacer una cataplasma con 3 dientes de ajo· Dejar toda la noche amarrado sobre el ombligo.· Hacer una cataplasma nueva cada noche durante 3

noches .

Para granos en la piel, picaduras de insectos: Se aplica molido, envuelto en una gasa o paño limpio.

Para presión alta: Comer 3 a 4 dientes de ajo crudos,d i a r i amente .

La utilización del ajo para preparar las comidas ayuda aprevenir enfermedades respiratorias y cardiacas.

Anx

K’aru junaq ch’a’ajkilal naru naxk’am chaq:Naru naxt’ob’ li tib’el wi’ naab’al na’oksimank chi ru litib’elej.

Chan ru roksinkil:Chi rax us xkúxb’al li anx. Ab’an nayiiib’amank aj wi’ chichiqb’il malaq chi t’oqb’anb’il naq toj nasik’mank chaq,malaj nayatz’mank li xya’al.

Re li oj, kux, jolomb’ej ut am kux nayeemank naq tentoxk’uxb’al jun malaq wiib’aq ru li anx chi rax rajlal kutank

Re risinkil li lukum:Re ninqi poyanam ut kok’al ak xnumsi 6 chihab’:- Xchiqb’al 3 ru anx rik’in jun tz’upulaq atz’am sa’ jun

b’aas li ha’.- Ruk’b’al junq b’aas naq joq’e okaq re li wa’ak chi ru

3 kutan.

Reheb’ li kok’al toj maji’ nake’xket li 6 chihab’:- Xt’oqob’ankil chi ru li xsa’ oxib’ ru anx.- Xkanab’ankil chi b’ak’b’o chi ru li xch’up chi ru jun

q’ojy in .- Xyiib’ankil junq t’oqol re li kutan junq junq chi ru

oxib’ q’ojyin.

Re xb’an li xox chi ru tib’elej malaj li xtiwom kok’ xul:Chi ke’b’il na’oksimank li anx, lanb’il sa’ junaq li t’ikr,kama’an aj wi’ li t’oqob’anb’il.

Re li Presión Alta: Xk’uxb’al chi rax 3 malaj 4 ru anxrajlal kutan.

Naq na’oksimank li anx sa’ li tzakahemj a’an natenq’ankre naq ink’a’ nachalk xyajel li qamusiq’aal ut li qaam.

Page 43: Libro Funmayan

43

Page 44: Libro Funmayan

44

ApazoteNombre Científico: Chenopodium ambrosioides (L) var.

Anthelminticum ( A.Gray)

El apazote es una planta que también es utilizada comocondimento, su origen es americano, y se encuentrafrecuentemente en la naturaleza en forma silvestre,y escomún su aprovechamiento en la cocina.

Es una hierba que tiene un olor fuerte y desagradable, lashojas son alargadas, tiene flores pequeñas y amarillas sele atribuyen muchas propiedades medicinales.

Enfermedades en las que se utiliza:Para ayudar a disminuir el sangrado después del parto.El apazote es efectivo para sacar lombrices redondas(ascaris). No es efectivo para sacar tenia (solitaria)

Partes de la planta que se utilizan.Se utiliza la planta entera, en apagado.

Risk’i’ij purXtz’ilb’il k’ab’a’: Chenopodium ambrosioides ( L ) var.

Anthelminticum ( A Gray )

Li risk’i’ij pur a’an aj wi’ jun li che’k’aam na’oksimank jo’xb’anol tib’el wa, yo’lajenaq sa’ xteepal Amerika utnatawmank yalaq b’ar sa’ pim ut q’axal na’no ru sa’k’uub’leb’aal, jaq’jaq’ li xb’ook ut chu b’ayaq, ninqi roq lixxaq, q’an ut kok’ li ratz’um ut naab’al li naxb’an naqnanawmank .

K’aru yajel na’oksimank wi’:

Natenq’an re xkotzb’al chi elk xkik’el li ixq sa’ li k’iiresink.Li risk’i’iji pur jwal chaab’il re risinkil li ninqi lukum( ascaris ). Moko narisi ta li tenia( solitaria ).

B’ar wank na’oksimank re:Na’oksimank chi xjunil, chi sila’anb’il nayiib’amank.

Page 45: Libro Funmayan

45

Page 46: Libro Funmayan

46

Apazote

Contraindicaciones o riesgos:Se recomienda darlo tomado para niños mayores de 6años y adultos. Mujeres embarazadas y bebés no debentomarlo porque pueden intoxicarse.

Formas de utilizarlo y dosis:

Para lombrices:Adulto y niño mayor de 6 años:! Apagar 3 ramitas de apazote por vaso de agua! Tomar 1 vaso en ayunas (antes del desayuno)

durante 3 días seguidos.! Después de 2 horas de haber tomado la preparación,

tomar 1 purga salina para sacar las lombrices, consal de magnesio, magnesia de salud o agua con sal.

En mujer que acaba de parir:

! Apagar 3 ramitas de apazote por vaso de agua! dar un vaso después de sacar la placenta.

No dar más de una vez, si no disminuye el sangrado,consultar al personal de salud.

¡Secreto!: El apazote, cuando se cocina bien pierde sutoxicidad, o sea que se puede utilizar para la comida sise deja hervir 10 minutos.

Risk’i’ij pur

Nayeemank naq xk’eeb’al chi uk’b’il reheb’ li ak xe’xketli waqib’ chihab’ ut li ninqi poyanam.

K’aru junaq ch’a’ajkilal naru naxk’am chaq:Eb’ li ixq wankeb’ sa’ yu’am ut eb’ li k’uula’al ink’a’ narute’ruk’ xb’aan naq moko us ta.

Jo’k’ihal na’uk’e’:Nimqi poyanam ut eb’ li ak xe’xnumsi li waqib’ chihab’:

! Xsila’ankil oxib’aq chiik’ li li risk’i’ij pur sa’ jun b’aasli ha’.

! Ruk’b’al jun b’aas eq’ela naq toj maji’ na’uxk li wa’ak,chi ru 3 kutan.

! Wiib’aq hoonal ruk’b’al us xch’ajb’al sa’ li sa’ej, naruruk’b’al li atz’am ha’.

Reheb’ li ixq toja’ te’usaaq:

! Xsila’ankil oxib’ chik’il risk’i’ij pur sa’ jun b’aas chiha ’ .

! Xk’eeb’al jun b’aasaq re li ixq naq ak x’el chaq li xsokli k’uula’al.

Ink’a’ xk’eeb’al naab’al chi ruk’, wi’ ink’a’ na’usaakxsik’b’aleb’ laj b’anonel.

Muqmuukil na’leb’: Naq nachiqmank li rixk’i’ij pur naxtz’eqli xmetz’ew, jo’kan ut naq naru nak’eemank sa’ xtib’elwa wi’ naqakanab’ chi chaq’ak chi ru lajeeb’ k’asal.

Page 47: Libro Funmayan

47

Page 48: Libro Funmayan

48

BananoNombre Científico: Musa paradisíaca

El banano es una planta de origen asiático que se dámuy bien en nuestro clima, existen muchas variedadesde la planta, normalmente lo comemos porque es sabroso,pero también tiene propiedades medicinales. El bananoverde ayuda a cicatrizar las úlceras gástricas, y el maduroademás de tener muchas vitaminas, ayuda cuando lapersona tiene diarrea.

Enfermedades en que se utiliza:

diarrea, gastritis, ulcera gástrica.

Parte de la planta que se utiliza:

la pulpa del fruto verde y maduro

Li tulXtz’ilb’il k’ab’a’: Musa paradisiaca

Lli tul a’an jun li che’k’aam yo’lajenaq chaq toj sa’ xteepalasia, li jwal chaab’il naxk’e anajwank sa’ qayanqil utnaab’al paay ru. Rajlal naqak’ux xb’aan naq sa, ab’an wankaj wi’ naab’al li naxb’an.Li tul chi rax natenq’ank re naq napatenk ru xxoxel qasa’xb’aan li gastritis, ut naq q’an li tul numtajenaq li rusilalchi sa’ ab’an natenq’an aj wi’ naq yook li nume’ sa’.

K’aru yajelil na’oksimank wi’:

Nume’ sa’, xxox sa’ sa’ej, gastritis ut yok’ol.

B’ar wank na’oksimank re:

Li xsa’ naq q’an ut naq rax.

Page 49: Libro Funmayan

49

Page 50: Libro Funmayan

50

Banano

Contraindicaciones y riesgos:Ninguno.

Formas de utilizarlo y dosis:

Para la diarrea con sangre:agregar 1 cucharada de pulpa de banano verde, bienmolida a la preparación casera de suero oral.

Para la diarrea:

agregar 1 banano maduro a la preparación casera de suerooral, o darlo a comer machacado.

Para la gastritis:

tomar 1 cucharada de pulpa de banano verde bien molidaen un vaso de agua, antes de cada comida.

Li tul

K’aru junaq ch’a’ajkilal naru naxk’am chaq:Maajun.

Chan ru na’oksimank:

Re li kik’ sa’: xk’eeb’al jun kuchaaraq raxaj tul, ke’b’ilaqchi us sa’ li suero ak xyiib’amank.

Re li nume’ sa’:

xk’eeb’al junaq li q’anal tul sa’ li suero ak xyiib’amanmalaj xk’eeb’al chi k’uxe’k chi murimb’il.

Re li xxoxel sa’ej:

Ruk’b’al jun kuchaar xsa’ li raxaj tul ke’b’il chi us sa’ junb’aas chi ha’, chi rub’elaj li wa’ak.

Page 51: Libro Funmayan

51

Page 52: Libro Funmayan

52

Bougambilia

Nombre Científico:Bougambilia glabra (Choisy in DC.)

Es una enredadera grande, sus tallos pueden llegar a sermuy gruesos, existen variedades de varios colores,morado, rojo, rosado, naranja o blancas, es muy apreciadacomo ornamental en parques y jardines.

Enfermedades en las que se utiliza:

Asma, bronquitis, catarro, tos, tos ferina.

Partes de la planta que se utilizan:

Se utilizan las flores en apagado.

Contraindicaciones o riesgos:Ninguno.

Formas de utilizarlo y dosis.

Para ayudar a calmar la tos,se utilizan las flores en apagado, sirven para preparar unjarabe para calmar la tos.

Li B’ukanb’iil

Xtz’ilb’il k’ab’a’: Bougambilia glabra Choisy in DC.

A’an jun li che’k’aam yal naxk’aama rib’. Ninq nawulaksa’ li xtoonal, naab’aleb’ xb’onol wankeb’: kaq, saq, q’aanchiin, puch kaq ut kaq moyink, jwal raab’il ru cho’quutz’u’uj sa’ eb’ li tenamit ut chi reheb’ li kab’l.

K’aru yajel na’oksimank wi’:

Am, oj, kux ut li jiq’.

K’aru junaq ch’a’ajkilal naru naxk’am chaq:Maajun.

B’ar xcha’al na’oksimank:

Re xkotzb’al li kux na’oksimank li ratz’um chi sila’anb’il,re xyiib’ankil jo ‘ uk’b’il b’an re xkotzb’al li kuxej.

Page 53: Libro Funmayan

53

Page 54: Libro Funmayan

54

Guayaba

Nombre Científico: Psidium guajaba (L)

Es un árbol de hasta 10 metros de alto, de tronco delgadocon corteza suave, las hojas son verdes ovaladas, tieneflores blancas pequeñas y frutos muy apreciados por susabor, los frutos pueden ser redondos o alargados, lacáscara puede ser verde o amarilla y por dentro tenerpulpa rosada o amarillenta, con muchas semillas.

El fruto contiene vitamina C.

Enfermedades en las que se utiliza:

Diarrea, disentería, dolor de estómago, vómitos,gastritis, infecciones de la piel, hongos en la piel, flujovaginal, paludismo, infecciones respiratorias.

Partes de la planta que se utilizan:

Hojas y corteza en cocimiento.

Li pata

Xtz’ilb’il k’ab’a’: Psidium guajaba (L)

A’an jun li che’ wan naq nak’i 10 meetr xteram, kok’ sa’xtoonal ut q’un li rix, rax ru li xxaq ut kelko roq, saq utkok’ li ratz’um, jwal narahe’ li ru xb’aan li xsahil, want’ort’o’ ut wan jutzju roq, wan rax rix ut wan q’an rix, wankaq xsa’ ut wan saq q’an, naab’al li xnaq.

Li ru wank li vitamina C chi sa’.

K’aru yajel na’oksimank wi’:

Nume’sa’, kik’sa’, rahil sa’, xa’aw, xoxel sa’ sa’ej, xyajelru tib’elej, xox chi ru tib’elej, xyajel sa’ xtz’ejwal li ixq,raxkehob’, xyajel qamusiq’aal.

B’ar xcha’al li che’k’aam a’in na’oksimank:

Na’oksimank li xxaq ut li rix xche’el chi chiqb’il.

Page 55: Libro Funmayan

55

Page 56: Libro Funmayan

56

Guayaba

Formas de utilizarlo y dosis:Para diarrea, disentería, vómitos y gastritis:

Se prepara en cocimiento 3 hojas de guayaba por vaso deagua y se utilizan en la preparación del suero casero conp lan tas .

Adultos: Preparar en cocimiento 5 hojas de guayaba porvaso de agua, dar a tomar un vaso 3 veces al día.Niños: Prepara en cocimiento 3 hojas de guayaba por vasode agua y darlo a tomar 3 veces al día.

Para infecciones de la piel, hongos de la piel:Se prepara en cocimiento 20 hojas de guayaba por litrode agua y se hacen baños en el área afectada o se aplicaen lienzos o compresas.

Para flujo vaginal se prepara en cocimiento 20 hojas deguayaba por un litro de agua y se hacen baños de asiento,alternándolo con lavados con agua de vinagre, unacucharada de vinagre por litro de agua.

Para infecciones respiratorias:Se preparan en cocimientoAdultos: 5 hojas de guayaba por vaso de agua, dar a tomar3 veces al día.Niños: 3 hojas de guayaba por vaso de agua, dar a tomar3 veces al día.

Contraindicaciones y riesgos:El agua de cocimiento de hojas de guayaba no debetomarse más de 20 días, las mujeres embarazadas nodeben tomar el cocimiento de hojas de guayaba.

Li pata

Chan ru na’oksimank:Re li nume’sa’, kik’sa’ xa’awk ut xxoxel sa’ sa’ej:Nachiqmank 3 xxaq li pata sa’ jun b’aas li ha’ utna’oksimank cho’q re li b’an re chi uk’bil.Nimqi Poyanam: Xchiqb’al 5 xxaq li pata sa’ jun b’aas liha’ ut xk’eeb’al chi ruk’ 3 sut chi li jun kutan.Kok’al, laj waqib’ chihab toj kab’laju: Xchiqb’al 3 xxaq lipata sa’ jun b’aas li ha’ ut xk’eeb’al chi ruk’ 3 sut chi ru likutan .Re xyajel ru li tib’elej, xox chi ru li tib’elej, xyajel sa’xtz’ejwal li ixq: Nachiqmank 20 xxaq li pata sa’ jun liitr liha’ ut nach’ajmank b’ar wi’ wan li yajel malaj nak’eemankchi ru t’ikr chi ru.Re xyajel sa’ xtz’ejwal li ixq nachiqmank 20 perel xxaq lipata sa’ jun liitr li ha’ ut nachunub’amank li yaj chi sa’,ab’an, xch’ajb’al aj wi’ junq sutaq rik’in xya’al b’inaar,xk’eeb’al jun kuchaaraq li b’inaar sa’ jun li liitr li ha’.

Re xyajelil li musiq’aal:Nayiib’amank chi chiqb’il:Re ninqi poyanam: 5 xxaq li pata sa’ jun b’aas li ha’,ruk’b’al 3 sut chi ru li kutan.Re kok’al: 3 xxaq pata sa’ jun b’aas li ha’, ruk’b’al 3 sutchi ru li kutan.

K’aru junaq li ch’a’ajkilal naru naxk’am chaq:Moko us ta taanume’q 20 kutan ruk’b’al li chiqb’il b’anrik’in xxaq pata, eb’ li qana’chin wankeb’ sa’ yu’am mokous ta te’ruk’ li chiqb’il b’an a’in.

Page 57: Libro Funmayan

57

Page 58: Libro Funmayan

58

Hierba moraOtros nombres: Quilete.Nombre Científico:Solanum nigrum (L) S. Americanum(Mill) S Nigrescens (Mart)

Es una planta originaria de américa, crece en matorralesy sembradíos, llega a medir hasta un metro de alto, tienehojas alargadas y pequeñas flores blancas, produce unosfrutos redondos pequeños, que se vuelven negros almadura r

Enfermedades en que se utiliza:

Hongos en la piel, flujos vaginales, escaldaduras del bebé,anemia .

Partes de la planta que se utilizan:Toda la planta.

El macuy en caldo contiene gran cantidad de hierro, perodeben usarse sólo hojas tiernas y quitar los frutos.

Las hojas sazonas y los frutos son los más efectivos paralos hongos en la piel.

Contraindicaciones o riesgos:¡Atención!Los frutos del macuy y sus hojas muy sazonas, sonvenenosos, la intoxicación con frutos puede ser muygrave.

Li maak’uy

Xtz’ilb’il k’ab’a’: Solanum nigrum ( L ) s. Americanum ( mill )s Nigrescens ( mart )

A’an jun li che’k’aam yo’lajenaq sa’ xteepal America, nak’isa’ kok’ pim malaj sa’ awimj, wank nahulak jun meetrxteram, ninq roq li xxaq, kok’ ut saq li ratz’um, kok’ t’ort’o’li ru naxk’e, naq’eqo’ sa’ xcheekelal.

K’aru yajel na’oksimank wi’:

Xox chi ru tib’el, yajel sa’ xtz’ejwal li ixq malaj naqnat’ob’e’ xtoon ra’ li k’uula’al ut li puchil.

B’ar re na’oksimank: Chi xjunil xcha’al.

Li maak’uy chi chiqb’il sa’ ha’ wank naab’al li yeer rekawilal chi sa’, ab’an ka’aj wi’ t’oksimanq li x’al xaq utrisinkil li ru.

Li xcheekel xaq ut li ru q’axal us cho’q reheb’ li wotz’okxox (hongos) na’el chi ixej.

Li tento xnawb’alLi ru ut li xcheekel xaq li maak’uy moko us ta yib’ ru,naru nimla yajel naxb’oq chaq sa’ qab’ehen.

Page 59: Libro Funmayan

59

Page 60: Libro Funmayan

60hHierba mora

Formas de utilizarlo y dosis:

Para Anemia:Agregar a la comida habitual el caldo de macuy tierno, adiario o por lo menos 3 veces a la semana

Para Hongos de la piel:Preparar en cocimiento : 1 manojo de tallos, hojas sazonasy frutos, por litro de agua. Lavar la parte afectada conagua y jabón y sumergir por 20 minutos en el agua delcocimiento ya entibiada. Hacerlo 2 veces al día hasta queme jo r e .

Para irritación del pañal:Cambiar el pañal frecuentemente, evitar que se mantengamojado por mucho tiempo, lavar los pañales con jabón yenjuagarlos bien, es bueno enjuagarlos con agua devinagre, 1 cucharada de vinagre por litro de agua, antesde tenderlos.

Preparar en cocimiento: 1 manojo de tallos, hojas sazonasy frutos por litro de agua, aplicar en compresas o baño deas i en to .Secar bien. No usar polvos de talco , se puede usarmaicena, o polvo de achiote antes de poner el pañal nuevo.

Para flujo vaginal:Preparar en cocimiento : 1 manojo de tallos y hojassazonas, por litro de agua, bañarse y enjuagarse bien, luegohacer un baño de asiento con el agua del cocimiento yaentibiada por 20 minutos. Hacerlo diariamente, o dos vecesal día si las molestias son muchas.

Hacer también lavados de agua con vinagre. 1 cucharadade vinagre por litro de agua, sin enjuagar después.

Li maak’uyJo’k’ihal na’oksimank:

Re reeqaj kik’el ruk’b’al xya’al li maak’uy sa’ rajlal liwa’ak malaj oxib’aq sut chi ru li jun xamaan.

Re li xox chi ru li tib’elej:Xyiib’ankil chi chiqb’il: Jun b’aak’aq li roq maak’uy,xcheekel xaq ut ru sa’ kaahib’ b’aas chi ha’. Xch’ajb’alrik’in ha’ ut xab’on b’ar wi’ wank li xox ut xb’ulub’ankiljunmay k’asal sa’ li b’an a’in naq ak xluuluho’k, xb’aanunkilka’sutaq chi ru li kutank toj reetal taa’usaaq.

Re sinkinkil li naxt’ob’ raq’ li k’uula’al:

Xjalb’al li aq’ kok’sa re naq ink’a’ t’aqt’aqaq junelik,xpuch’b’al li aq’ rik’in xab’on ut xxab’oninkil chi us, usxkutb’al sa’ b’inaar, xk’eeb’al jun kuchaaraq li b’inaar sa’jun liitr li ha’ naq toj maji’ nachirman li aq’.

Xyiib’ankil chi chiqb’il: 1 cheet roq li maak’uy xcheekelxaq utru sa’ jun liitr li ha’, xk’eeb’al chi tz’oyb’il malajxchunub’ankil chi sa’.Ink’a’ roksinkil li talco, us roksinkil li maicena malaj xayawchi k’aj naq okaq re xk’eeb’al li raq’.

Re xyajel sa’ xtz’ejwal li ixq:Xyiib’ankil chi chiqb’il: jun b’aak’aq roq ut xcheekel xaqli maak’uy sa’ jun liitr li ha’ (4 b’aas). Tento ratisinkil utxxab’oninkil chi us ut chi rix a’an xchununb’ankil sa’ xya’alli maak’uy naq ak xluuluho’ chi ru junmayaq k’asal,xb’aanunkil a’in rajlal kutan.

Naru aj wi’ xch’ajb’al rik’in ha’ rochb’een b’inaar, xk’eeb’aljun kuchaaraq b’inaar sa’ jun liitr li ha’, ab’an, ink’a’ chikxch ’a jb ’ a l .

Page 61: Libro Funmayan

61

Page 62: Libro Funmayan

62

Llantén

Nombre Científico:Plantago Major

Es una hierba bastante común, considerada maleza poralgunas personas crece con facilidad y en abundancia.Puede llegar a medir 30 cms de alto, sus hojas son largasy tiene semillas en forma de pequeñas espigas.

Usualmente se encuentra en la mayoría de lugares confacilidad principalmente en tierra húmeda y a orillas delos ríos, pero es posible encontrarlo hasta en las ciudades,las semillas crecen con facilidad.

Enfermedades en las que se utiliza:diarrea, disentería, gastritis, tos, bronquitis, asma, malde orin, granos en la piel.

Partes de la planta que se utilizan:

Se utilizan las hojas sazonas.

Li Ru’uj raq’ tz’i’

Xtz’ilb’il k’ab’a’: Plantago Major

A’an jun li pim na’no ru tz’aqal, yib’ aj pim naq nake’xye lipoyanam, yo’oon naq nayo’laak ut sa’ junpaat nak’iik’.

Wan naq nawulak 30 sentiim li xchamal, li xxaq ninqi roqut li ru chi chiik’ naxk’e rib’. Yalaq b’ar natawmnk, jo’tz’aqal sa’ li ha’ ru na’ajej ut chi reheb’ li roq nima’, utwan aj wi’ naq natawmank sa’ eb’ li ninqi tenamit, xb’aannaq li ru naxpuktasi rib’.

K’aru yajel na’oksimank wi’:

Nume’sa’, kik’ sa’, xox sa’ sa’ej, kux, am kux, raachu’ utxox chi ru tib’elej.

B’ar xcha’al na’oksimank:

A’an li xcheekel xaq na’oksimank.

Page 63: Libro Funmayan

63

Page 64: Libro Funmayan

64

Llantén

Contraindicaciones y riesgos:Ninguna

Formas de utilizarlo y dosis: Diarrea y disentería:Apagar 3 hojas de llantén por vaso de agua y darlo atomar después de cada asiento.

Tos y asma:Apagar 3 hojas de llantén por vaso de agua, dar a tomaren pequeñas cantidades para aliviar la tos durante la noche,o prepararlo en jarabe.

Gastritis: macerar 3 hojas de llantén por vaso de agua,toda la noche. Tomar un vaso de la preparación fría, antesde cada comida.

Mal de orín: apagar 3 hojas de llantén por vaso de agua ytomarlo como agua de tiempo.

Granos en la Piel: procurar bañarse diariamente, lavarbien la parte donde están los granos con agua y jabón.Apagar 3 hojas de llantén por vaso de agua, dejar entibiary lavar la parte donde están los granos con esta agua, 3veces al día. Tomar 1 copita de agua de llantén 3 vecesal día.

Li Ru’uj raq’ tz’i’

Chan ru na’oksimank:Re li nume’ ut li kik’ sa’: Xsila’ankil 3 xxaq li ru’uj raq’tz’i’ rik’in jun b’aas li ha’ ut xk’eeb’al chi uk’ek rajlaljoq’e na’uxk chaq suq’iik chi k’otak.

Kux ut am ja’aj: Xsila’ankil rik’in jun b’aas chi ha’ 3 xxaqli ru’uj raq’ tz’i’ ut xk’eeb’al chi uk’e’k chi kach’inq rexkotzb’al li kux chi ru q’ojyin malaj xyiib’ankil jo’ chiuk’b’il b’an.

Xxoxel sa’ sa’ej: Xtz’aab’al ru sa’ jun b’aas kehil ha’ 3xxaq li ru’uj raq’ tz’i’ chi ru jun q’ojyin. Ruk’b’al junqb’aas li b’an a’in naq maji’ nawa’ak li yaj.

Raachu’: Xsila’ankil 3 xxaq li ru’uj raq’ tz’i’ sa’ jun b’aasli ha’ ut ruk’b’al jo’ uk’a’.

Xox chi ru li tib’el: Tento li atink rajlal kutank. Xch’ajb’alchi us b’ar wi’ wan li xox rik’in ha’ ut xab’on.Xsila’ankil 3 perel xxaq li ru’uj raq’ tz’i’ sa’ jun b’aas chiha’, xkanab’ankil chi luuluho’k ut xch’ajb’al b’ar wi’ wanli xox rik’in li ha’ a’in 3 sut chi ru li kutan. Ruk’b’al junch’ina b’iis xya’al li ru’uj raq’ tz’i’ oxib’ sut chi ru li kutan.

Page 65: Libro Funmayan

65

Page 66: Libro Funmayan

66

Manzanilla

Nombre Científico:Matricaria Chamomilla

Es una planta originaria de Europa, se cultiva en varioslugares de Guatemala, por lo que es frecuente encontrarlaen los mercados en forma fresca o seca o bien procesadaen forma de bolsitas de té.Tiene flores blancas, de olor agradable..Enfermedades en que se utiliza:

§ Diarrea, dolor de estómago, nausea, vómitos, cólicos,mala digestión, gastritis.

§ Dolores de muela, aftas bucales.§ Tos, bronquitis,§ Conjuntivitis, quemaduras de sol, piel irritada o

enro j ec ida§ Dolor de menstruación

Partes de la planta que se utilizan:Flores, hojas y ramas.

Contraindicaciones o riesgos:El uso prolongado puede provocar nauseas y dificultadpara dormir.

Li Mansaniiy

Xtz’ilb’il k’ab’a’: Matricaria chamomilla

A’an jun li che’k’aam yo’lajenaq chaq sa’ xteepal Ewroop.Nanawmank ru sa’ naab’al chi na’ajej sa’ xteepalWatemaal. Jo’ka’an naq yalaq b’ar natawmank sa’ eb lik’ayiil chi rax malaj chi chaqi malaj wan aj wi’ naqnatawmank chi ke’enb’il sa’ kok’ b’ools. Saq ut sununk lira tz ’um.

K’aru yajel na’oksimank wi’:

· Nume’sa’, rahil sa’, xa’aw, tib sa’ej, xnumik xb’eenwa’ak ut xoxel sa’ sa’ej.

· Rahil xul e, xoxel sa’ e.· Kux, ja’ajej· Rahil sa’ u, xk’atom saq’e, rahil ru tib’elej malaj

t ’ob’ol ru tib’elej.· Xrahil li puch’unik

B’ar xcha’al na’oksimank:Li ratz’um, xxaq ut ruq’.

K’aru junaq ch’a’ajkilal naru naxk’am chaq:Wi naab’al sut na’oksimank naru naxb’or chaq xa’aw utink’a’ sa tatwarq.

Page 67: Libro Funmayan

67

Page 68: Libro Funmayan

68

ManzanillaFormas de utilizarlo y dosis:Para diarrea, dolor de estómago, nausea, vómitos, cólicos,mala digestión, gastritis:preparar en apagado 3 ramitas de manzanilla por vaso deagua, darlo después de cada asiento, o cuando hay dolorde estómago o molestias estomacales.Si la diarrea no mejora en un día, consultar al médico o alservicio de salud.

Para dolores de muelas, aftas bucales, dolor de encías:Preparar en apagado 3 ramitas de manzanilla por vaso deagua, enjuagar la boca varias veces al día.

Para tos, o bronquitis:preparar en apagado 3 ramitas de manzanilla por vaso deagua, dar a tomar en pequeñas cantidades por la noche

Para irritación de la piel, piel inflamada o irritada,quemaduras de sol:preparar en apagado 3 ramitas de manzanilla por vaso deagua, utilizarlo en baños o lienzos.En conjuntivitis:se prepara en apagado 3 ramitas por vaso de agua, secuela con trapo limpio varias veces hasta que esté claro.Esta agua se utiliza para lavar el ojo 4 veces al día, sepuede mezclar con llantén.

Para dolores menstruales:Se prepara en apagado 3 ramitas por vaso de agua y setoma durante los días de la menstruación.

Li MansaniiyChan ru na’oksimank:Re li nume’sa’, rahil sa’, maasahil, xa’aw, tib’ sa’ sa’ej,xnumik xb’een li wa’ak ut li xxoxel sa’ sa’ej: Xsila’akil 3chik’il li mansaniiy sa’ jun b’aas li ha’ ut xk’eeb’al chiuk’e’k naq joq’e nasutq’i chaq chi k’otak li yaj malaj naqra sa’ li sa’ej, malaj k’aruhaq chik rahilal naqeek’a sa’ liq a s a ’ .Wi’ li numesa’ ink’a’ nakotz chi jun kutan, xsik’b’al lajb’anonel sa’ li b’anleb’aal.

Re rahil xul e, xxoxel sa’ e, rahil sa’ xtoon ruuch e:Xsila’ankil sa’ jun b’aas li ha’ 3 chik’il li mansaniiy,xwululinkil naab’alaq sut sa e rik’in li ha’ a’in chi ru junkutan .

Re li kux malaj li ja’ajej: Xsila’ankil rik’in jun b’aas chiha’ 3 chik’il ruq’ li mansaniiy, xk’eeb’al chi ruk’ li yaj chikach’inq chi ru li q’ojyin.

Re xrahil ru qatib’el, xsipojik ru qatib’el, malaj naraho’,malaj naxk’at saq’e: Xsila’ankil rik’in jun b’aas li ha’ 3chik’il li mansaniiy, xch’ajb’al malaj xlanb’al chi ru.Rik’in xrahil sa’ u: Xsila’ankil 3 chik’il li mansaniiy rik’injun b’aas li ha’, xtz’ilb’al ru k’iila sut toj retal nasaqo’ ruli ha’. Rik’in li ha’ a’in nach’ajmank sa’ li uhej 4 sut chi ruli kutan, naru xjunajunkil ru rik’in li ru’uj raq’ tz’i’.

Re xrahil li puch’unik: Nasila’amank 3 chik’il li mansaniiysa’ jun b’aas li ha’ ut na’ukmank naq yook li puch’unik.

Page 69: Libro Funmayan

69

Page 70: Libro Funmayan

70

MiltomateNombre Científico:Physalis pubescens

Es una planta originaria de América, conocida tambiéncomo tomatillo, es una planta que puede medir hasta unmetro de alto, hojas ovaladas-lanceoladas y pequeñasflores amarillas, el fruto es redondo, verde de sabor unpoco ácido. El fruto está recubierto por una bolsita o cáliz.

Es utilizado en la cocina en salsas y otras comidas, seencuentra frecuentemente en los mercados, con o sin labols i ta .

Enfermedades en que se utiliza:Amigdalitis, faringitis, bronquitis, tos, catarroGranos en la piel, dermatosis.

Partes de la planta que se utilizan:Las bolsitas (Cálices) del fruto, los frutos y las hojas.

kop pixXtz’ilb’il k’ab’a’: Physalis pubescens

A’an jun li che’k’aam yo’lajenaq sa’ qayan arin Amerika,nanawmank aj wi’ ru jo’ kok’ pix, wan naq nawulak junmeetr xteram, perpo’ ut ninqi roq li xxaq, q’an li kok’ratz’um t’ort’o li ru, rax rix ut ra b’ayaq re. Li ru wan junli xkop rix. Na’oksimank sa’ tzakahemj cho’q xya’al.Natawmank sa’ k’ayiil chi wank rix ut chi pech’bil rix.

K’aru yajel na’oksimank wi’:Rahil sa’ kuxej, rahil sa’ xolol, xrahil re maqab’, wotz’okkux ut rahil jolom, xox chi ru tib’elej, xyajel ru li tib’elej.

B’ar xcha’al li che’k’aam na’oksimank:Li xkop, li ru ut li xxaq.

Page 71: Libro Funmayan

71

Page 72: Libro Funmayan

72

Miltomate

Contraindicaciones o riesgos:Ninguno

Formas de utilizarlo y dosis:Para amigdalitis, faringitis, bronquitis, tos y catarro:se prepara en apagado un puño de las bolsitas de miltomatepor vaso de agua, se hacen gárgaras con esta preparaciónvarias veces al día. Puede tomarse medio vaso de estaagua tres veces al día.

Para granos en la piel:se preparan en apagado un puño de bolsitas de miltomatepor vaso de agua, se entibia y se utiliza para un baño o enl ienzos .

kop pix

K’aru junaq ch’a’ajkilal naru naxk’am chaq:Maajun.

Chan ru na’oksimank:Re li rahil sa’ kuxej, rahil sa’ xolol, xrahil maqab’, kuxejut rahil jolom: Nasila’amank jun mooch’ xkop li pix sa’jun b’aas li ha’, nawululimank a’in sa’ e k’iila sutaq chi ruli kutan. Naru aj wi’ ruk’b’al jun toqol b’aasaq oxib’ sutchi ru li kutan.

Re li xox chi ru li tib’elej: Nasila’amank jun mooch’ xkoprix li pix rik’in jun b’aas li ha’, nak’eemank chi luuluho’kut na’atinamank malaj nach’ajmank nalanmank li xox sa’li ha’ a’in.

Page 73: Libro Funmayan

73

Page 74: Libro Funmayan

74

Pericón

Nombre Científico: Tagetes lúcida

Es una hierba originaria de América, crecesilvestre en diversos lugares, pero se ha idodisminuyendo porque cuando la recolectan laarrancan completa, actualmente se promueve susiembra para poder tenerlo siempre disponible.Puede llegar a medir 95 cms. de alto, termina enun racimo de flores amarillas. Tiene un oloragradable y fuerte. Se encuentra frecuentementeen los mercados.

Enfermedades en que se utiliza:Diarrea, vómitos, nauseas, mala digestión, dolorde estómago, gastritis cólicosDolor de menstruación

Partes de la planta que se utilizan:Ramas, hojas y flores.

PERIKON

Xtz’ilb’il k’ab’a’: Tagetes lúcida

A’an jun li che’k’aam yo’alajenaq sa xteepalAmerika, yal sa’ pim nayo’la, ab’an yo chi sachkxb’aan naq joq’e nasik’mank jun xikik rik’in lixtoonal nake’xmich’.

Anajwan yo chi yalmank rawb’al re naq junelikwanq joq’e taa’ajmank. Wan naq nawulak najaye’jun meetr xteram, sa’ ru’uj natawmank li xq’aniatz’um. Sununk ut kaw li xb’ook. Juneliknatawmank sa’ eb’ li k’ayib’aal.

K’aru yajel na’oksimank wi’:Numesa’, xa’aw, maasahil, rahil sa’ej ut xrahil lipuch’unik.

B’ar xcha’al na’oksimank:Li ratz’um, xxaq ut ruq’.

Page 75: Libro Funmayan

75

Page 76: Libro Funmayan

76

Pericón

Contraindicaciones y riesgos:Ninguna.

Formas de utilizarlo y dosis:Para diarrea:Preparar en apagado 3 ramitas de pericón por vaso deagua, darlo después de cada asiento, o en la preparacióncasera de suero oral.

Para nauseas, mala digestión, dolor de estómago,gastritis y cólicos:Preparar en apagado 3 ramitas de pericón por vaso deagua, darlo cuando hay dolor, en gastritis 3 veces al día.

Para dolor de menstruación:preparar en apagado 3 ramitas de pericón por vaso deagua, y tomarlo 3 a 4 veces al día durante los días de lamenstruac ión

PERIKON

K’aru junaq ch’a’ajki lal naru naxk’am chaq:M a a j u n .

Chan ru na’oksimank:Re numesa’: Xsila’ankil 3 chik’il xxaq li Perikon rik’in junb’aas chi ha’, ut xk’eeb’aal re li yaj malaj chan runak’eemank li suero nayiib’amank sa’ kab’l.

Re maasahil, ut eb’ li rahil sa’ej: Xsila’ankil 3 chik’il xxaqli Perikon rik’in jun b’aas li ha’ ut xk’eeb’al chi uk’e’k naqyooq xrahil li sa’ej, rik’in li gastritis oxib’ sut chi ru likutan .

Rik’in xrahil li puch’unik: Xsila’ankil 3 chik’il xxaq liperikon rik’in jun b’aas li ha’ ut a’in ruk’b’al 3 malaj kaahibsut chi ru li kutan naq yook li puch’unik.

Page 77: Libro Funmayan

77

Page 78: Libro Funmayan

78

PinoNombre Científico: pinus s.pp

Es un árbol de la familia de las coníferas, o sea, que sushojas son en forma de agujas, existen muchas variedadesque crecen en nuestro país, sus frutas o bellotas sonusadas para adornos.

Enfermedades en las que se utiliza:Infecciones respiratorias agudas, reumatismo, gota,torceduras y quebraduras, dolor de muelas, picaduras deinsectos y heridas en piel.

Partes de la planta que se utilizan:Ocote y trementina (resina)

Li chajXtz’ilb’il k’ab’a’: Pinus s.pp

A’an jun li che’ xkomoneb’ li b’olb’o nake’k’i malaj lixxaqeb’ yal jutz’juukeb’ chanchan li akuux, naab’al paayruheb’ sa’ li qatenamit, li ru jwal na’oksimank cho’q xsahilru kab’l.

K’aru yajel na’oksimank wi’:XRahil Xyajel li musiq’aal, mochkej, b’ach’al ut toqol, rahilxul e, xtiwom kok’ xul ut k’aruhaq chik chi toch’ol chi ruli tib’elej.

B’ar xcha’al na oksimank:Li Xkaqil ut li xq’ol.

Page 79: Libro Funmayan

79

Page 80: Libro Funmayan

80

Pino

Contraindicaciones o riesgos:No se debe usar en personas con presión alta. El usotomado muy prolongado puede irritar el estómago yprovocar presión alta.

Formas de utilizarlo y dosis:

Para tos, catarro, gripe:

preparar inhalaciones con 1 rajita de ocote del largo deun dedo por vaso de agua, respirar hasta que se acabe elo lor .Se utiliza en cocimiento para preparar un jarabe para sacarla flema.

Para golpes, torceduras y reumatismo:se calienta una bolita de trementina sobre una gasa paraque se riegue, se coloca sobre la parte afectada hasta quese despegue sola.

Li chaj

Chan ru na’oksimank:Re li kux, li rahil jolom ut li oj: Nayiib’amank re utz’b’ilb’an 1 hisil li xkaqal li chaj sa’ jun b’aas li ha’, rutz’b’altoj reetal naq t’oso’q li xmusiq’ li b’an a’in. Na’oksimankaj wi’ chi chiqb’il re xyiib’ankil li uk’b’il b’an re risinkil liloq’ .

Re chiq’il, b’ach’al ut mochkej:

Natiqwob’resiik jun ch’ina t’orol xq’ol li chaj chi ru b’ayaqli t’ikr re naq taahoymanq chi ru, a’in nak’eeman sa’ xb’eenli wan wi’ li ch’a’ajkilal, toj reetal naq tixkoq’ rib xjunes.

Moko naru ta nake’roksi chi uk’b’il li wankeb’ x’altapresion. Wi’ naab’al sut na’oksimank a’in naru naxt’ob’sa’ li sa’ej ut naru tixyoob’ li alta presion.

Page 81: Libro Funmayan

81

Page 82: Libro Funmayan

82

SábilaNombre Científico:Aloe vera

Es una planta originaria de África, pero que se cultivacon facilidad en muchos jardines. Tiene hojas duras yalargadas parecidas al maguey, pero más pequeña y decolor verde claro.

Enfermedades en que se utiliza:Acné, irritación de la piel, quemaduras, picazon de la piel,cicatrización de heridas y llagas.Úlcera gástrica.

Partes de la planta que se utilizan:Se utiliza la gelatina fresca, o en maceración fría.El jugo de hojas frescas se utiliza para enfermedadeshepáticas, y estreñimiento.

LI kaxlan k’iiqXtz’ilb’il k’ab’a’: Aloe vera

A’an jun li che’k’aam yo’lajenaq chaq sa’ xteepal Afrika,ab’an, li moko ch’a’aj ta chik naq na’awmank rik’in ochoch.Ninqi roq ut kaw li xxaq chanchan li xxaq ik’e, ab’an,kok’eb’ roq ut puch rax xb’onol.

K’aru yajel na’oksimank wi’:Na’oksimank cho’q re risinkil li wa sa’ xnaq u, naq nat’ob’e’li tib’el ut re naq nayoton junaq li yok’ol chi ru li tib’elejmalaj li sankil xox.

Xox sa’ sa’ej,Li xya’al li xxaq li toj nasik’mank na’oksimank cho’q renaq numtaak li kab’ chi ru li kik’el ut naq natz’ap li sa’ej.

Page 83: Libro Funmayan

83

Page 84: Libro Funmayan

84

Sábila

Formas de utilizarlo y dosis:

Para quemaduras, acné, irritación de la piel, picazon de lapiel y cicatrización de heridas y llagas:se emplea la gelatina fresca y pura, aplicada directamentesobre la piel:Se lava bien una penca y se corta en dos a lo largo, seraspa con cuidado la gelatina, sin cortar la parte verde deabajo y se coloca directamente sobre la piel.

Para úlcera gástrica:la noche anterior, se prepara en maceración fría 1 cucharada de gelatina en 1 vaso de agua, se cuela y setoma antes de las comidas.

Para enfermedades hepáticas y estreñimiento:se recomienda administrar 1 cucharadita del jugo enayunas, no más de quince días

Contraindicaciones o riesgos:No se puede usar mucho tiempo si se usa tomado, no sedebe dar tomado a niños ni a mujeres embarazadas, si setoma en grandes cantidades puede actuar como unpurgante muy fuerte y volverse venenoso.

LI kaxlan k’iiq

Chan ru na’oksimank:Cho’q re k’atal, wa, t’ob’ol tib’el, wotz’ok tib’el, re yotonkut li yib’ aj xox:Na’oksimank li xya’al li naq’ililnak ru li tojo’ taa’isimanqut nak’eemank chi ru li tib’elej.

Nach’ajmank chi us jun kelel li xxaq toj nasik’mank,najachmank sa’ xyi ut najokmank chaq li xsa’ linat’oqoqnak, ink’a’ xsetb’al li rix ut nak’eeman chi ru lit ib ’e le j .

Re xb’anb’al li xxoxel li sa’ej: Chi ru li q’ojyin natz’aamankru sa’ jun b’aas li ha’ jun kuchaaraq li nat’oqoqnaknatawmank chi sa’, eq’ela natz’ilmank ru ut na’ukmankchi rub’elaj li wa’ak.

Naq nanumtaak li kab’ chi ru li kik’el ut naq natz’ap lisa’ej us xk’eeb’al jun kuchaaraq li xya’al chi ruk’ li yaj,ink’a’ naru nanume’ o’laju kutan.

Moko us ta roksinkil naab’al sut naq chi uk’b’ilna’oksimank, ink’a’ naru xk’eeb’al chi uk’b’il reheb’ lik’uula’al ut reheb’ li ixq wankeb’ sa’ yu’am, naab’alna’uk’mank naru naxq’unob’res li sa’ej, moko us ta narunakamsin.

Page 85: Libro Funmayan

85

Page 86: Libro Funmayan

86

Índice por Enfermedades

Enfermedad: página

Amigdalitis:Miltomate 7 2

Anemia:Hierba mora 6 0

Cólicos estomacales:Manzani l la 6 8Per icón 7 6

Conjuntivitis:Lavado de ojos 3 8Manzani l la 6 8

Diarrea:Que hacer cuando hay diarrea 3 0Plantas que se utilizan en la diarrea 3 0Suero oral casero con plantas 3 2Banano verde 5 0Banano maduro 5 0Guayaba 5 6Llantén 6 4Manzani l la 6 8Per icón 7 6

Xtuslal chi yajel

Jel yajel tasal

rahil sa’ kuxej,kop pix 7 2

saqpuchil yajelM a a k u y 6 0

tib’ sa’ sa’ejmansan i i y 6 8per ikon 7 6

ra huxch’ajb’al sa’ u 3 8mansan i i y 6 8

ha chi sa’k’aru xb’aanunkil naq yookha chi sa 3 0che’k’amm na’oksiman choq renu me sa’ 3 0li suero nayiibamank riki’in qeen 3 2raxal tul 5 0q’anal tul 5 0li pata 5 6Li Ru’uj raq’ tz’i’ 6 4Mansan i i y 6 8Per ikon 7 6

Page 87: Libro Funmayan

87

Dolores menstruales (dismenorrea):Manzani l la 6 8Per icón 7 6

Enfermedades respiratorias:Como ayudar en el tratamientode la tos 3 3Plantas que se usan en eltratamiento de enfermedadesre sp i r a to r i a s : 3 3Preparación de jarabe expectorante 3 4Preparación de jarabe suavizante 3 6Ajo 4 2Bougambi l ia 5 2Llantén 6 4Manzani l la 6 8Mil tomate 7 2

Pino 8 0

Enfermedades hepáticas:Sáb i l a 8 4

Estreñimiento:Sáb i l a 8 4Llantén 6 4

Flujo vaginal ( vaginitis inespecífica):Hierba mora 6 0

Rahil li puch’unik

Mansan i i y 6 8Per ikon 7 6

Xyajel xbelebaal musiq’

Chan ru xtenqankil re kotz bolli wotzok kux 3 3Ab li che’kaam na’oksimank cho’relixyajel li xbelebaal musiq’ 3 3Li uk’b’il b’an naru xyiib’ankilre risinkil li loq’ 3 4Uk’b’il nayiib’amank re xkotzb’al liwotz’ok kux 3 6A n x 4 2Buk’anb’i i l 5 2Li Ru’uj raq’ tz’i’ 6 4Mansan i i y 6 8Kop pix 7 2Cha j 8 0

Eb li kak’xox

Kaxlan k’iiq 8 4

Tz’ap sa’

Kaxlan k’iiq 8 4Li Ru’uj raq’ tz’i’ 6 4

Xyajel sa’tz’ejwal li ixq

M a a k u y 6 0

Page 88: Libro Funmayan

88

Gastritis:Banano verde 5 0Llantén 6 4Per icón 7 6

Granos en la piel (impétigo, dermatosis):Ajo 4 2Llantén 6 4Mil tomate 7 2Sáb i l a 8 4

Golpes, torceduras, reumatismo:Pino 8 4

Hongos en la piel ( micosis cutáneas):Guayaba 5 6Hierba mora 6 0

Irritación del pañal ( pañalitis):Hierba mora 6 0

Irritación de la piel:Manzani l la 6 8Sáb i l a 8 4

Lesiones bucales:Manzani l la 6 8

Mal de orín ( cistitis, infección urinaria):Llantén 6 4

Li xxoxel sa’ej:Rax tul 5 0Per ikon 7 6Li Ru’uj raq’ tz’i’ 6 4

Xox ru tib’el

A n x 4 2Li Ru’uj raq’ tz’i’ 6 4Kop pix 7 2Kaxlan k’iiq 8 4

Toch’ol, b’achal

Cha j 8 0

Wotzok xox ru tibel

P a t a 5 6M a a k ’ u y 6 0

naxt’ob’ raq’ li k’uula’al:m a a k u y 6 0

xrahil ru qatib’elMansan i i y 6 8Kaxlan k’iiq 8 4

chaj baal sa he’mansan i i y 6 8

ra chu’Li Ru’uj raq’ tz’i’ 6 4

Page 89: Libro Funmayan

89

Parasitismo:Ajo 4 2Apazote 4 6

Picaduras de insectos:Ajo 4 2Sáb i l a 8 4

Presión alta (hipertensión):Ajo 4 2

Quemaduras:Sáb i l a 8 4

Quemaduras de sol:Manzani l la 6 8Sáb i l a 8 4

Sangrado post parto;Apazote 4 6

Vómitos y nauseas:Manzani l la 6 8Per icón 7 6

lukuma n x 4 2Risk’i’ij pur 4 6

Xtiwam kok suq

A n x 4 2Kaxlan k’iiq 8 4

K’atal

Kaxlan k’iiq 8 4

Xkatom saq’e

Mansan i i y 6 8Kaxlan k’iiq 8 4

li ixq toja’ te’usaaq:Risk’i’ij pur 4 6

Xow ut xib xib sa’ cho’ol

Mansan i i y 6 8Per ikon 7 6

Page 90: Libro Funmayan

90

Bibliografía

Cáceres, Armando. Plantas de uso medicinal enGuatemala.Editorial Universitaria, Guatemala 1,999

Conservación Internacional, Guatemala Pro Petén.Usemos plantas medicinales de Peten,Guatemala 1,999

Asociación Bío Itza. Usemos plantas medicinales delPetén. Guatemala junio de 2001.

O.P.S. / O.M.S., USAC, COOPI, PNUD. Plantas de UsoMedicinal en Centroamérica.Guatemala 2000

Médicos Descalzos Guatemala. Cómo Curarnos conPlantas Medicinales. Folleto de atenciónfamiliar. Guatemala 1999.

Médicos Descalzos Guatemala. Enseño a enseñarplantas medicinales. Guatemala 1998

Médicos Descalzos Guatemala, O.P.S. ASDI. GuíaFitoterapeútica para uso de los servicios deSalud. Guatemala 2000.

Dieseldorff, Erwin P. Las plantas medicinales deldepartamento de Alta Verapaz.Guatemala septiembre de 1977

Page 91: Libro Funmayan

91

Page 92: Libro Funmayan

92

Page 93: Libro Funmayan

93

Page 94: Libro Funmayan

94