7

Lau-Urdiri Gomendiozko Karta

DiccionariotrilingüeDonostia,1745.ManuelLarramendi.

El imposiblevencido

Euskararen lehen gramatika zabala.

Salamanca(Espainia), 1729.

Manuel Larramendi.

Euskeraren Berri OnakIruñea, 1761.

Agustin Kardaberaz.

Euskal Herri osoaren lehenengo historia, latinez.

Notitia utriusque Vasconiae.Paris (Frantzia),1638.Arnaut Oihenart.

JesusenBihotzarenDebozioaDonostia, 1747. SebastianMendiburu.

Atsotitzak etaNeurtitzakParis (Frantzia),1657.Arnaut Oihenart.

Lau-UrdiriGomendiozko KartaIrakaskuntzan euskara

sartzeko lehen ahalegina.Sarako Etxeberri, 1718.

MANUEL

LARRAMENDI.

Apologistaospetsua.

Hegoaldekoliteratur mugi-

menduaren suspertzailea.

Ontsa Hiltzeko

BideaZubererazidatzitako

lehenengo obra.Ortese (Frantzia),1666.

.Joan Tartas.

37

• Datu biografikoak

Saran jaio zen, Lapurdin, 1668an.Mediku izan zen lanbidez. Hasi-

eran jaioterrian jardun zuen, bainaHegoaldera aldatu eta Beran, Hon-darribian eta Azkoitian aritu zen.

Lanbidez mediku izanagatik biho-tzez letra gizona zen. Axular ereduzuelarik, idazle gisa nabarmendu zen;baina, batez ere, euskararen aldekolanean. Euskaltzale zintzoa izan zen.

Azkoitian hil zen, 1749an.

MMMMiresteko gauza da, eta oraino nihori1

guti gogoratzen zaiona: mundu guztianez delarik, eskualduna baino jendaki2 edoleinu nobleagorik, odol hoberik, adi-mendu zorrotz eta biziago duenik, zein-nahi den gauzetan antzatsuagorik3, natu-ralezaz etorkorragarik4, zerbitzatzekoleialagorik, manatzeko5 emeagorik6 etazuhurragorik; itsasoz eta lehorrez suha-rragorik7, eta bihotz hobekorik; bakeanbakezkoagorik eta amultsuagorik8, gerlaneta gerlako gauzetan halaber gerloso-agorik eta nihor berdintzen zaionik,prestutasunean hurrantzen9 zaionik etaJainkozko gauzetan abantaila eramatendionik; nahiz den noblea nahiz ez; nahizaberatsa nahiz pobrea edo erromesa;nahiz handia edo den etorkirik10

apalenekoa; nahiz doala manatzera,nahiz zerbitzatzera. Egunero ikustendugun gauza da eskualdunak gauzaguztietan bere burua ezagutzera emana-razten duela, nahiz doan Frantziara edoEspainiara edo Indietako zein-nahi denpartera edo noranahi den11 dela. Etahalatan da hain estimatua, maitatua etapreziatua non mundu guztiak bertzeleinu eta jendaki guztien gainetiknahiago baitu eskualduna bere aldean12.

Horiek guztiak honela ikusirik ezinnagoke13 erran gabe zein axola guti etaarta14 apurra izatu duten eskualdunekbere eskuaraz, eta deusez15 ere baldinegin ahal badakie erantzukizunik dagauza honetaz.

(Eskuararen Hatsapenak)

Jarri testuan markaturiko hitz horien sinonimoak.

9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zer baieztatzen du Etxeberrik? Markatu aukerazuzenak. Hiru ✗.

❍ Euskalduna edonon nabarmentzen dela.

❍ Jatorriaren edo egoera sozialaren arabera, eus-kaldunen artean badirela diferentziak.

❍ Euskaldunak, atzerrian daudenean (Frantzia,Espainia, Amerika), ez direla lar nabarmentzen.

❍ Euskalduna oso estimatua dutela denek, lekuguztietan.

❍ Euskaldunon akats nagusia zera dela: euskararidagokionez gutxi arduratzea.

Etxeberri Sarakoak euskaldunon dohainak aipa-tzen ditu pasarte horretan. Jarri izenondoak.

1. Euskalduna jendaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Adimenduz . . . . . . . . . . . . . . . eta . . . . . . . . . . . . . . .

3. Edozertan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Izaeraz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Zerbitzatzeko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6. Aginduak betetzeko . . . . . . . . . . eta . . . . . . . . . . . .

7. Bidaiatzeko . . . . . . . . . . . . eta . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8. Bakez . . . . . . . . . . . . . . . . eta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9. Gerlari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10. Prestutasunean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11. Jainkozko gauzetan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1 inori2 pertsona modu, mota3 trebeagorik

4 moldakorragorik5 agintzeko6 esanekoagorik

7 kementsuagorik8 maitakorragorik

zeozertanedonoraondoan

hurbiltzenjatorririk

egon naitekearreta, ardura

Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:50 Página 37

38

• Irakaskuntzaren garrantzia

EE txeberri, beste . . . . . . . . . . . . . . . .batzuk ezbezala, ondo konturatu zen gure hizkuntzaren

etorkizuna irakaskuntzan zegoela. Lau-Urdiri Go-mendiozko Karta edo Gutunatituluko idazkianLapurdiko . . . . . . . . . . . . . . . . . .euskara irakas-kuntzan sartzeko eta horretarako bere obra batzukargitaratzeko eskatu zion: latina ikasteko euskaraz-ko . . . . . . . . . . . . . . . . . .eta hiztegi bat lau hiz-kuntzatan: latina-euskara-frantsesa-gaztelania.

Erakundeetatik ez zuen laguntzarik lortu, ordea.

• Etxeberrik Axular eredu

II dazkietan Axularren jarraitzaile fina da. Huradu eredu eta haren . . . . . . . . . . . . . . . . . .

jarraitzen dio.

Maisuaren kasuan bezalahonako . . . . . . . .. . . . . . . . . . . erakusten dituzte bere lanek:

• Oratoria klasikoaren teknikak.• . . . . . . . . . . . . . dotorea eta landua. • Argudioak azaltzean indarra.• Adibideetan oparotasuna eta finezia.• Autore . . . . . . . . . . . . . . aipu ugari.

Irakur itzazu informazio horiek eta bete hutsune-ak beheko zerrendetako hitzak aukeratuta.

• Gure hizkuntzaren apologista

EE uskararen apologista izan zen Sarako Etxeberri,baina apologista . . . . . . . . . . . . . . . . . . .eta

praktikoa. Batetik, gure hizkuntzaren bikaintasunaeuskarazko obren bidez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .zuen, Axularren hizkuntz eredua gidari; bestetik,literatur emaitza onak lortzeko eta etorkizuna ber-matzeko gakoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .zegoe-la argi ikusten zuenez, horretarako obra batzukprestatu zituen. Ikuspegi oso aurrerakoia izan zuen.

Eskuararen Hatsapenakobra idatzi zuen ideiahoriek azaltzeko eta bukaeran . . . . . . . . . . . . . . . .zuzentzen zaie, ikastera bultzatzeko.

• Sarako Etxeberriren obrak

EE txeberri medikuak lau obra idatzi zituen,baina ez ziren beraren garaian argitaratu.

• Lau-Urdiri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .edo Gutuna.Lapurdiko Biltzarrari aurkeztua,1718an.

• Eskuararen Hatsapenak. Euskararen apologiasakona eta zabala da.

• Eskual Herri eta Eskualdun Guztiei Eskua-razko Hatsapenak . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Latina ikasteko gramatika bat da, euskaraz.

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hiztegia.Obra hau galduta dago.

Zer dio Etxeberrik pasarte horretan?

1. Zein da gizakion ezaugarririk baliotsuena?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Zertarako balio du? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Zerekin parekatzen ditu pentsamenduak?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Non dautza pentsamenduak?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. “Gogoko mandatariak” arima adieraztekobitartekoak direla al dio? . . . . . . . . . . . . . .

6. Zein dira mandatariak edo bitartekoak? . . . . . . .

JJJJainkoak gizonari eman zion gauzarikabantailatuena eta premiazkoena izanzen mintzoa: zeren solasaren, eta hitzenbidez adierazten baititu bere gogoan esta-lirik eta gorderik dauzkan gauzak; baihalaber aditzen ere bertzeren izpiritukoeta gogoko pentsamenduak, Jainkoakberak baizik nihork ezin ezagutu ezjakin ditzakeenak. Halatan, gure arimahauek gorputz ilun hauetan daudeino,nihoren gogoko berri jakitekotzat beharditugu gogoko mandatariak, eta Aristo-tele filosofoen printzeak dioen eredura,mandatari horiek dira hitzak.

✵ irakaskuntzan✵ kontsekuentea✵ gazteei✵ aldarrikatu

✵ Biltzarrari✵ gramatika bat✵ apologista

✵ moldeari✵ Lau Hizkuntzatako✵ Gomendiozko Karta✵ Latin Ikasteko

✵ klasikoen✵ ezaugarriak✵ Tankera

Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:50 Página 38

39

Jar itzazu lehenengo testuko hitzen sinonimoak.

1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gazteak jakintasunera. Markatu bost ✗.

❍ Pasarte horren abiapuntua hau da: gazteeizuzentzeko, haiei hitz egiteko, zein gai aukera-tuko ote duen zalantza.

❍ Bi gerla mota bereizten ditu autoreak: Marterenaeta Minervarena.

❍ Gazteak Minervaren gerrara oso emanak direladio, oso gerrazaleak direla alegia.

❍ Gerla hitzaren bitartez Etxeberrik ezjakintasunagainditzeko ahalegina adierazi nahi du.

❍ Autoreak dio ezen ignorantziaren kontrako gerraez dela ohoretsua.

❍ Jakituria eta ignorantzia alderatzen ditu: batakgizakia perfekzionatzen du eta besteak hondatu.

❍ Uste du, hala ere, gazteek badituztela arrazoiakberaren deialdiari entzungor egiteko.

❍ Dio ezen denok izaten dugula jakiteko gogoa,ikasteko, horrela perfekzio bidean jartzen baikara.

Gomendiozko Karta. Markatu zuzenak. Lau ✗.

❍ Lapurdiko Biltzarrari zuzenduta dago idazkia,eskari bat egiteko.

❍ Etxeberrik dio hiztegi bat egiten hasi zela, lauhizkuntzatan, soilik Lapurdiko gazteentzat.

❍ Dio hiztegiaren bidez beste hizkuntza batzuk ikas-teko aukera izango luketela gazte lapurtarrek.

❍ Ohartu zela hiztegi batek ez duela askorik balio,aurretiaz latina ikasteko urratsak prestatu ezean.

❍ Dio ezen latina ikasteko euskarazko materialakedukitzea funtsezkoa dela.

❍ Etxeberrik zalantza agertzen du biltzarkideekLapurdi eta euskara maite ote dituzten.

❍ Biltzarrak onartu egin zuen eskaria.

GGGGogoetan nengoelarikan egun batez, zer per-paus1 hautatuko nuen gure gazteriari aipatze-ko, gogora zitzaidan, haiei gehienik agradaahal dakiekeen gauza dela gerla. (...)

Ordea, beharbada poztuko dira, ustez2 ezengonbidatzen ditudala Marteren suzko etagarrezko joko eta harrabots3 izugarrietara. Ez;zeren nihork gonbidatu gabe berak baitirahartara asko emanak4. Baina deitzen ditutMinervaren dosteta5 ezti eta kanta-alosien6

bidez ignorantziaren kontra egiten den gerlaohorezkora eta batbederak batere arriskurikgabe anitz abantaila eder erdiets7 ditzakeene-ra. Hau da gerla eder eta miragarri hura, zei-netan jakintasunak nahi baitu gizona altxatueta abantailatu8, hala nola ignorantziak nahibaitu aurtiki9 eta ostikatu10. Hauxe da, bada,nik aipatzeko dudan gerla. Halatan, beraz,arrazoi lukete gure gazteek laster egiteko11 enedeiadar honetara, ezen ez da munduan gizo-nik jakitea desiratzen ez duenik, zeren guztiokjeneralki baitugu geure baitariko gutizia12 batjakiteko, eta hargatik naturalki penduratzen13

gara jakintasunera, gure perfekziora bezala.

(Eskuararen Hatsapenak)

HHHHalakotz1, bada, eskualdunen pena eta nekehau ikusirik hasi nintzen eskuaraz, latinez,frantsesez eta espainolez hiztegi baten molda-tzen, bide hartaz eskualdun guztiek eta, bere-ziki, ene herritar lapurtarrek zenbait faboreeta laguntza izan lezatengatik2; bere herritikkanporat ilki3 gabe zenbait hizkuntzaren par-te bederen ikasteko. Ordea, noiz eta ere ustebainuen4 aitzina5 neramala neure obra, gogo-ra zitzaidan deus guti balio zuela ene trabai-luak, eta zimendu gabeko obraren pare izanenzela, baldin lehenbizirik ez banituen molda-tzen eskuarazko lehenbiziko hatsapenak6

latin ikasteko, zeren horiek baitira zein-nahihizkuntzaren zimenduak, zainak eta erroak.

Ez dut, bada, dudatzen, jaunak, zuek ereegiazko eskualdun eta lapurtar bezala, ezduzuela amodio eta borondate bera zeuenherriarentzat eta herriko hizkuntzarentzat.

(Lau-Urdiri Gomendiozko Karta)

oso zaleakjolas

esaldi, gaipentsaturikastrapalamusen

lorkasu egin

gurarilerratzen

perfekzionatubota, jaurti

kolpatu

1 horregatik2 izan zezaten

3 irten4 uste nuelarik

5 aurrera6 urratsak, materialak

Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:50 Página 39

Aztertu item hauek eta markatu egia diren ala ez: Egia / Faltsua.

1. Joanes Etxeberri Sarakoa irakasle izan zen lanbidez. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍2. Lapurdiko Sara herrikoa izanik, Axular izan zuen eredu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍3. Sarako Etxeberrik eragin handia izan zuen bere garaiko idazleengan. . . . . . . . . . . . ❍ ❍4. Lau obra argitaratu zituen bere garaian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍5. Axularren hizkuntza moldeari jarraitu zion, hots, lapurtera klasikoan idatzi zuen. . . . . ❍ ❍6. Lau Hizkuntzatako Hiztegia (euskara-latina-frantsesa-gaztelania) galdurik dago. . . . . ❍ ❍7. Etxeberri apologista kontsekuentea izan zen, euskaraz egin baitzuen gure

hizkuntzaren alde eta ez gaztelaniaz, aurrekoek bezala. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍8. Lau-Urdi izena (lau ur edo ibai) erabili zuen Lapurdiren ordez, jatorrizkoa zelakoan. . ❍ ❍9. Lapurdiko Biltzarraren laguntza lortu zuen bere obrak argitaratzeko. . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

10. Autore klasikoen aipu ugari jarri zituen bere obretan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

40

Ikasmaterialak euskarazJoanes EtxeberriSemeak latina beraren metodoarekin ikasi zuen Biltzarrak proiektua ez zuen onartu

FITXA TEKNIKOA. Koka itzazu beheko informazioak. Grisez daudenak, goiko hutsuneetan.

Euskararen aldeko kontzientzia eragitea Hitz lauz 1718 Argudiaketa - Aipuak LapurdiGutun moldean aurkeztua

Irakaskuntzan euskara sartzea Erakunde publikoak inplikatzeko saioa Semea metodoaren baliagarritasunaren frogaSarakoa

XX.ean Axularren moldea bultzatzea Eskaria Lapurdiko BiltzarrariGutuna Gutuna semearen bitartez aurkeztu zuen

Idaztankera argia eta gustagarriaLapurdin Gomendiozko Karta Euskarazko materialen premia nabarmentzen duXVIII

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:50 Página 40