KOLDO ELEIZALDE - Euskadi · 1 Koldo Eleizalde Breñosa mende honen hasieran hizkuntza, politika,...

1

Koldo Eleizalde Breñosa mendehonen hasieran hizkuntza, politika,literatura, hezkuntza zein euskalduntzearloei dagozkienetan Euskal Herriarennortasuna berreskuratzen lan handiaegin zuen jakinduria handiko gizonaizan zen. Matematika, astronomia etazientzietan garai hartan indarreanzeuden teoriak ongi ezagutzen zituen.Filosofo klasikoek (Aristotele, Platon)eta modernoek (Kant, Marx, Hegel etaabarrek) idatzitako liburuak ezagunakzitzaizkion. Izaera zuzenekoa eta ezoso umore onekoa. Oso elizkoia etaeuskaltzalea; baina —garaiko hainbatarrazoirengatik— euskaltzale izanarren gazteleraz liburu gehiago idatzizituen euskaraz baino.

Bizitza

Bergaran (Gipuzkoa) jaio zen1878.eko ekainaren 9an. Bertan eginzituen lehenengo eta bigarren mailakoikasketak (1887-1891), ZaragozakoInstitutuan amaituz (1891-94).

Euskal Herrian unibertsitate-fakultaterik ez egoteak kanpora joanbeharra ekarri zion, garai hartakohainbat gazteri bezalaxe. Honela,

AURRERA© Hizkuntza Politikarako Sailordetza

KOLDO ELEIZALDE

KOLDOBIKA ELEIZALDE (1878-1923)

lehenengo, Zaragozako ZientziFakultatean egon zen (1895-98) etagero Madrilgoan, Astronomia, FisikaMatematikoa eta abarri buruzkoikasketak eginez eta 1899anZientzietako Lizentziatura eskuratuz.Injeniari Industrialen Madrilgo Eskolanere egin zituen ikasketak 1902tik1905era bitartean.

/cgi-bin/salto.exe?euskara&E

2

Julio Urkixok idatzi zuenaren arabera(RIEV, 1923), karlista amorratua izanzen gaztaroan. Geroago, SabinoAranaren irizkide bilakatu zen eta,horren eraginez, euskarari buruzkoarazo praktikoei lotu zitzaien berezikieta ez alde teorikoei. Adibidez, 1913.urtean Morfología de la conjugaciónvasca sintética idazpurudun liburuaargitaratu zuenean, bere helburua ezzen hizkuntzalaritzari buruzko ikerketaegitea izan, euskaraz idatz zedin eta,ondorioz, euskara indarrean jarri,bultzatzea baizik.

Eleizaldek berak aditzera ematenduenaren arabera, abertzalea izan zengazte-gaztetandik, izan ere, gerrilarikarlistei entzundako kontakizunek etaWalter Scott idazlearen liburuetakonarrazioek inpresio sakona sortubaitzuten bere haurtzaroko bihotz

ATZERA AURRERA© Hizkuntza Politikarako Sailordetza

BERGARA. BILBOBergara izan zen Eleizalderenjaioterria, eta bertan egin zituenUnibertsitate-aurreko ikasketak(1887-1891). Gasteizendenboraldi bat egin ondoren,Bilbo izan zen, ostera, Eleizaldeidazle eta politikariaren bizi-lekua.

bigunean. 1906. urtean, ekintzanazionalistengatik gartzelan egonondoren, Gasteizko InstitutuanMatematika irakasle sartu zen,katedrarekin.

Euzko Alderdi Jeltzaleko kide izanzen, eta beronen izenean hainbataldiz hautagai; 1910etik 1920rabitartean erakutsi zuen ekimenikbiziena eta emankorrena. Huraxe izanzen argitalpen ugarien kaleratu zuengaraia ere, bai aldizkari-egunkarietan,bai hizkuntzalaritzari buruzkoikerketetan eta literatur laneidagozkienetan. Hona hemen aipamenbatzuk: Raza, Lengua y NaciónVascas, 1911. urtean; Morfología de laconjugación vasca sintética, 1913an;Países y Razas, 1914ean; Landibar,1918an; Metodología para larestauración del euzkera, 1918an; El



3

problema de la enseñanza en el PaisVasco; gainera Hermes aldizkarian,Euzkadi egunkarian, La Baskonia,RIEV, Bizkaitarra eta abarretan ereidatzi zituen bere lanak.

1918. urtean Oñatin ospatu zenEusko Ikaskuntzaren lehenengokongresuan nabarmenki hartu zuenparte. Eusko Ikaskuntza elkarteasortzen lan handia egin zuen eta baitaEuskaltzaindia eratzen ere; euskaltzainfundatzaile izan zen Arturo Kanpion,Julio Urkixo eta R. M. Azkuerekinbatera. Euskararen bateratze-laneiekin zien berehala eta Akademiarenegoitza Bilbon kokatzea berakproposatu zuen.

Nahikoa osasun eskasa zuen. AngelApraizi eman zion horren berri1920.eko ekainaren 12an egin zionidazki baten bidez. Bilbon hil zen1923.eko uztailaren 24ean, JustoGaratek esaten duenaren araberabarrabiletako adeno-karzinoma bateneraginez.

Euskararen aldek o elkar teetan

Euskararen aldeko lanetan, elkartepolitiko eta kulturalen babesa bilatuzuen zuen Elizaldek. Bi kasuakaipatuko ditugu hemen, arestianesandakoak osatuz.



4

ELEIZALDEren JAIOTETXEAHemen, geroago apaiz-etxea izango zen honetan, jaio zen K.Eleizalde. Horren oroigarritzat idazkun eder bat era jarri diotebergararrek. Aita, errezildarra zuen, eta ama, Aretxabaletakoa.Amaren aldeko aitona-amonak kanpotik etorriak ziren: aitonaCordoba-tik, eta amona, Frantziako Meaux hiriareninguruetako Presles-en-Brie-tik, beharbada (karlistaerbesteraturen baten alaba ote?).

Elkar te politik oetan

Eleizaldek argitaratu zuenlehenengo idazkia «Uda BerriyarenAgertzean» idazpurua zuen olerkiaizan zen (1894) eta Euskal-Erriankaleratu zen.

Garrantzi handirik gabeko erlijiokutsuko idazlan batzuekin batera,Landibar izeneko eleberria —gaztelerazargitaratu zuen lehenengoa etabakarra— argitaratzeak (1918) emanzion idazleari literatura mailan ospea.

Eleizaldek liburu hau «ComuniónNacionalista Vasca» delakoari erabatatxekita zegoen garaian idatzi zuenez,gizaki moeta euskaldunak etaespainolak kontrajartzerakoandemagogiarik ere erabili zuen.Nolanahi ere, abertzaletasunarenaldeko egituretan erabat sartutadagoen intelektual batek beremugimendu politikoari eskaini beharizaten dizkion zerbitzuen artekotzathartu behar dira iritzi horiek. Halatsujokatu zuen Arturo Kanpionek erehogei urte lehenago Blancos y Negroseleberrian (1898) antzerako gaia



5

erabiliz eta era bereko tratamenduaemanez.

Eleizalde gazterik hiltzeakgaztelerazko idazle garrantzitsua kenduzion nazionalismoari. Hala ere,nazionalismoaren zerbitzura lan eginzuen intelektual honek mugimendu horrieskaini ziona garrantzizkoa izan zen, baikazetari gisa eta bai liburugile gisa ere.

Euskaltzaindian

1918. urtean Oñatin ospatu zenEusko Ikaskuntzaren Batzarraksortzeko puntuan zegoen«Euskaltzaindia» eratzeko bide egokiaeskaini zuen, denek argi ikustenbaitzuten erakunde horren beharra.Eztabaidarik gogorrena hizkuntzariburuzko sailean suertatu zen, hainzuzen ere, Eusko IkaskuntzaElkartearen barruan Eleizaldelehendakari zuen sailean.

Eleizaldek bere gain hartu zuenOñatiko Batzarreko hizkuntza sailakEuskaltzaindia sortzeko asmoz landuzuen proiektua aurkezteko aldundieibidali behar zitzaien gutuna idaztea.Idazki horretan euskara «zaindu,indartu, garbitu eta hedatu» egin beharzela esaten zen, euskararen kinka larriaEuskal Herriak orduan zuen arazoriklarrienetarikotzat joz.

Falto casi completamente de literatura, noentregado aún plenamente a la instrucciónpopular, relegado todavía casi de un modoexclusivo al iliterato uso popular por unaparte, a las especulativas investigaciones degabinete por otro lado, el idioma vasconecesita salvar la enorme distancia quesepara la pura especulación del usomeramente vulgar, colmar el abismo que seabre entre estos dos tan distintos órdenesdel conocimiento, dejar de ser puramente uncurioso fenómeno lingüístico y restaurarseen la debida categoría del primero y másimportante nexo social de la gens vascacuya tradicional y propia habla es.

1918. urtearen azkenalderakoAkademia berriaren Arautegia prestbaldin bazegoen ere, batzordesortzailea ez zen 1919ko irailaren 21aarte osatu. Azkue, Kanpion, Eleizaldeeta Urkixo bildu eta gainerakoeuskaltzain osoak aukeratu zituzten.

AZKEN KARLISTADA(1872-1876)

Azken karlistadarenoihartzunak hurbilak

ziren, artean,Eleizalderen

haurtzaroan. Gaztetanbera ere karlista izan

zen, Aranarenabertzaletasunarekin

topo egin aitzinetik.Argazkian, karlista bat,

heriotzera eramanaurreko uneetan.


6

POETA GAZTEAGero idazle gertatuizan den asko bezala,Eleizaldek erelehenengo idazlanakletra ederrei eskainizizkien. Hauxe daargitara eman zuenestreinako lana;Donostiako Euskal-Erria aldizkariankaleratu zen,idazlegaiak hamaseiurte zituela.

Gaztetandiko gaisotasuna zela eta,ezin izan zien eman Eleizaldekdenbora gehiegi lan akademikoei. Halaere, euskararen ortografiari buruzkoeztabaidetan parte hartu zuen eta,Euskaltzaindiak gaiari buruzkoakordioak onartu ondoren, bere gainhartu zuen Eusko Ikaskuntzari erebere idazkietan arau horiek betetzekoproposamena egitea. Euskaltzaindikoidazkari eta aldi berean EuskoIkaskuntzako hizkuntza sailekolehendakari zelarik bi erakundeenarteko harremanei eutsi zienEleizaldek, gero poliki-poliki batabestearengandik aldenduz joanbaziren ere.


Hizkuntzaren sustapena

Eleizalderen euskal nortasuna oso-osoan definitzen duten elementuak,batetik, euskararekiko zaletasuna eta,bestetik, euskara berpiztekoahaleginetan egin zuen lan ikaragarriadira.

Ideia zaharkituetatik berria goen bila

Euskarak irauteko ezinbestekotzatjotzen zuen Eleizaldek eskola, horrenaurkako jarrera politikoek jartzenzituzten oztopoak asko baziren ere.Euskara galtzea, Eleizalderen ustez,arraza kontserbatzeko tresna galtzeazen. Ideia nazionalista ortodoxoeneijarraituz, Eleizaldek arraza etahizkuntza bata besteari erabat loturikikusten zituen.

Moraltasunari dagokionez,Eleizalderen ustez hizkuntza galtzeakohitura onak alde batera uztea etaherria gizarte industrialak dakarrenutilitarismo eta materialismoanmurgiltzea ekarriko zuen. Gaztelerakhaserre alditan botatzeko biraoakdituela ere aipatzen du; euskara,ostera, guztiz garbia da. Gainera,erdaldundu diren eskualdeetan krimengehiago gertatzen direla esaten du,izan ere, materialtasunak gidatzenbaitu lurralde horietan moraltasuna.



7

Arturo Kanpionek bezalaxe,Eleizaldek ere Euskal Herriarenhegoaldearen itxura lehorra berehizkuntza galdu izanaren ondorio delauste du. Horra hor hizkuntza etapaisaiaren arteko lotura erromantikoa.

Raza, Lengua y Nación Vascasizenburua duen liburuan (1911)ematen ditu aditzera ideia hauek etabai beste batzuk ere, arrazahizkuntzaren aurretik jartzen zuten tesiaranatarrei jarraituz eta elementurik

garrantzizkoentzat Arturo Kanpionekbezala hizkuntza hartzen zuteneuskaltzaleen aurka. Hala ere,aldaketa nabaritzen da emeki-emekiEleizalderen tesietannazionalismoaren erraietan gertatzenari zenarekin batera. Eboluzio horrenondorioz hizkuntzari lehentasunaematen hasi zen naziotasunarenezaugarri nagusientzat euskarahartuz.

POLITIKARIEuskal Herriaren nortasunari zion

atxekimenduagatik eta beronen zerbitzutan,gazterik sentitu zuen haren alde politikan ereahalegindu beharra. 1913an EAJren izenean

Bizkaiko Diputatu Nagusitarako hautagai bezalaaurkeztu zuen Alderdiak.



8

«Hizkuntza baten nortasun-maila etahizkuntza hori erabiltzen duenbiztanlegoaren naziotasunarentamaina mintzaira horrek mugakidedituen hizkuntzekiko ezberdintasunakkontutan hartuz neurtu behar baldinbadira, inolako lotsarik gabe esangenezake ez dagoela Europa guztianEuskal Herriak baino naziotasunnabariagorik duen naziorik» (1916).

OÑATIKO UNIBERTSITATEABere egitekoa oso nolabait eta mugatuki beterik ere,Unibertsitate hau bakarrik izan zuen Euskal Herriak beregazteen goi-prestakuntza laguntzeko (1540). Beste askokbezala, Eleizaldek ere erbesteko Goi-ikastetxeetan ikasi beharizan zuen: Zaragozan eta Madrilen, Deustuko Unibertsitategaztean ere ez baitzuen bere ikaskizunetarako biderik.

Eleizaldek argi eta garbi zekienaberatsak izan zirela euskaralehenengoz alde batera utzi zutenak,euskara erabiltzea jende pobrearekinlotzen zutela eta elitekoak izatekoeuskara baztertu egiten zutela. Jarrerahorren ondorioz kulturarik ez zuenjendeak hitz egin ohi zuen euskarazeta haurrekin eta neskameekinmintzatzeko erabiltzen zen.



9

Euskara alde batera utzi dutenakaberatsak izan baldin badira, mintzairahonen berreskuratze lanetan apaizgoaketa aipatu den giza talde horretakokideek hartu behar dute parte bereziki,hau da, lanbide liberalak dituztenek.Bene-benetan uste zuen gorenekomailako klaseek euskara erabiltzenbaldin bazuten euskararenberreskuratzea bermatuta egongo zela,horren ondorioz behe mailakoek erekategoriakotzat joko baitzuten euskarazmintzatzea.

Indarberritz earen eginkizunak

«Metodología para la restauración deleuskera» zeritzan hitzaldia eman zuenEleizaldek 1918. urtean Oñatin egin zenEusko Ikaskuntzaren I. Batzarrean.Batasunaren aldeko postura egiten dumintzaldi honetan hizlariak.

Euskararen batasuna

«Lecciones de Ortografía delEuskera Bizkaino» delakoan SabinoAranak azaltzen zituen irizpideenaurka, euskarazko literatura euskarabatua erabiliz baizik ez dela lortukoesan zuen Eleizaldek.

Euskalkiek gure historian zeharindarra izan baldin badute, honakohauek izan dira horren zergatiak:

OÑATIKO BATZARRA (1918)Eusko Ikaskuntzaren lehenengo Batzarrak, euskal kulturan mugarrigarbia jarri zuen: han azaldutako hainbat egitasmo aurrera bultzatzenahaleginduko ziren gero euskal politikariak. Eleizaldek leku hautatuaizan zuen Batzar hartan, izan era bera baitzen Eusko IkaskuntzakoHizkuntz Sailaren burua. Esku zuzena izan zuen handikEuskaltzaindiaren sorkuntza sustatzean.

batetik, ez dugula idatzizko literaturarikizan eta, bestetik, Euskal Herriapolitikoki zatituta egon dela berehistoria osoan zehar. Ezinbestekoa daeuskalki, fonetika eta ortografia mailakobateratze lana egitea eta, horretarako,beharrezkoa da kroaten antzeraAkademia sortzea eta irlandar etaeskoziarrek bere hizkuntza hedatzekohartu duten bideari ekitea.

Eleizalderen ustetan, fonetikamailako batasuna lortzeak lexikoarenbatasunera heltzeko bidea erraztukoluke. Horretarako, fonetika bakarraaplikatu behar litzaieke euskalki guztieieta transkripzio dialektalak gutxitu.



10

EUSKALTZAINDIAREN SORTZAILEAKOñatiko Batzarraren ondoren, laukote baten eskuetan geratuzen Euskal Akademiaren proiektu teknikoa lantzeko ardura:R.M. Azkue, J. Urkixo, A. Kanpion eta K. Eleizalderenetan.Ordutik izan ziren Eleizalde eta beste hirurok euskaltzainguztien aurreko akademiko izendatuak.

Adibidez, hainbat eratan ematen dira«ogia» hitzaren transkripzioak: Ogia,ogie, ogiya, ogiye, ogija, ogijae, obijae,etab. Forma horiek fonetikoki zuzenakbaldin badira ere, euskararenbatasunerako era bat eta bakarraonartu behar da «ogia» zeinulinguistikoa aditzera eman ahal izateko.

Ortografiaren bateratze lana, berriz,jarrera gogorrena zutenen iritzia aldebatera utzi behar izan baldin bazen ere,ez zen euskarak zituen hots guztieigrafema bana egokituz egin, erdibidearijarraituz baizik, ezin baita beti hotsbakoitza bere zeinu bereziaren bidezadierazi.

Ezinbestekoa zen idatzizkohizkuntzarako euskalkien artekobatasuna lortzea. Batzuen ustezliteratura obrarik onenetan erabiliko zeneuskalkia, hau da, euskalkirik kultoena,nagusitu arte itxarotea zen bidezkoena.Eleizalde, aldiz, euskararen bateratzelana lehenbailehen egitearen aldekoazen, bere ustez ezin baitzen EuskalHerrian Dante, Shakespeare edoHomeroren mailako idazle bat sortu etaberak ezarriko zuen euskalkiliterarioaren zain egon.

Euskalki literarioaren aukera egiteaeta hizkuntza letra ederren kategoriarajasotzea euskal idazleei zegozkienegitekoak ziren, hori euskarareniraupenerako baldintza bakarra ezizanik ere, ezinbestekoa baitzen. Ongizekien Eleizaldek hizkuntza literarioekartifizialtasun kutsua izan ohi dutela,baina, hala ere, urteak joan urteaketorri, erabiliaren erabiliz,naturaltasuna hartzen dute gizartetalde jakintsuenen artean. Idazleekhedatu behar zituzten «euzkelgi»guztietan berdin erabiltzen ziren hitzeta egiturak eta ez euskalki bakoitzakzituen berezitasun eta bitxikeriei lotu.



11

HIZKUNTZ POLITIKARIAEleizaldek ez zion heldu hizkuntzaren azterketari, Azkue edoUrkixok egin zuten ikuspuntu beretik, S. Aranaren edoKanpionen alde politikoagoetatik baizik. Hizkuntza, gertakarisozial bezala begiratu zuen, baita euskara bere baitandikaztertu zuenetan ere. Oñatiko Batzarrera eraman zituen bi lanhauek aski adierazgarriak ditugu: hizkuntzarekiko praxi etaburubide sozio-politiko berriak eskatu zituen han Eleizaldek.

Bestalde, hizkuntzaren barne-moldaketan, aditz trinkoarenberreskuratzea izan zen KoldoEleizaldek egin zuen ahaleginikhandiena: itxuraz urteetan zehargaldutako aditz forma trinkoakberreskuratzea.

Bere matematikari lanbideareneraginez edo, behinola agian erabiliizan ziren eta, sabindarrengarbizaletasunari jarraituz, berriro ereerabili behar liratekeen aditz formakberreskuratzeari ekin zion. Morfologíade la conjugación vasca sintética (La


12

conjugación sintética guipuzkoana enel tratamiento cortés) deritzan liburuaizan zen horren lekukorik garbiena,1913. urtean argitaratu zena etaEleizaldek aranatarren sistemarizehatz-mehatz jarraituz egin zuenidazkirik garrantzizkoenetarikoa.

Eleizalde, aditz joko sintetikoaosatzeak zuen matematika kutsuakliluraturik, ez zen konturatu euskaladitz jokoa antzinatik hizkuntzaerromantzeen joko moldeetara lerratuzjoan dela, René Lafon-ek ongi frogatuzuen bezala, beste gauza batzuenartean forma konposatuak bakunakbaino erabilgarriagoak direlako.

Euskalariek eta idazleek erabiltzekomoduko paradigmetan aditz forma

ezberdinak jasoko zituen metodoaeratu nahia eta aditz joko sintetikoariburuzko parametroak hedatzekoahalegina gogorrak izan ziren eta,hasera-haseratik, aranatarrenlaudorioak (López Mendizabal) etaaurkakoen kritikak (J. Vinson) jasozituen.

Euskal esk ola

lrakaskuntzarekin zuen loturaprofesionala zela eta, etengabekoardura erakutsi zuen Eleizaldekeskolarekiko. «El problema de laenseñanza en el Pais Vasco» izenekohitzaldia eman zuen EuskoIkaskuntzaren Lehenengo Batzarrean1918. urtean.

Jendea hezitzeko eta herritarreikultura emateko interes gutxijartzearen eta zabarkeria eta utzikeriahorrek Euskal Herriari ekarri dionatzerakada politiko eta sozialarensalaketa egiten zien euskaldunei. Halaere, irtenbideak jartzeko garaia zelauste zuen eta horretarakotxekoslobakiarren ereduari jarraituzeuskal eskolak sortzeko ardura izangozuten elkarteak sortzearen aldekoazen. Gerra ostean ikastolen alde izanden mugimendua aurrikusiz, honakohau esan ohi zuen: «Gaurkoz ez dagobeste biderik (euskal eskolena baizik),bide neketsua, zaila eta sakrifizioz


EUSKAL LURRALDEAK ETA HIZKUNTZAEuskararen galera eta euskal lurraldeen idortzea antzeko gizajokabideen fruitu bezala ikusi zituen Eleizaldek: behar zeneankontrako inguruari aurre egiteko adorerik ezaren emaitzabezala. Horrela, euskal hegoaldeetako paisaia bera besteutzikeria kultural baten sinbolo bilakatzen zen Eleizalderenbegietan.


13

betea; baina, hala ere, horixe daegingarria den bide bakarra.Ezinbestekoa ikusten dut bide horriekitea».

Ama hizkuntzaz emandakoirakaskuntza behar zuen EuskalHerriak Eleizalderen aburuz, hizkuntzahori zuzen-zuzenean heltzen baitaadimenera eta sentimenduetara etainolako zailtasunik gabe gordetzen damemorian. Irlandako, Poloniako etaTxekoslobakiako adibideak hartubehar zituen Euskadik eredutzat. Ildohoni jarraituz, elizjendeak ere berelaguntza eskaini behar zuenbaserrietako haurrak talde txikietanbilduz, funtsezko hezkuntza emanez,euskaraz irakurtzen eta idaztenerakutsiz eta zenbaketak etaoinarrizko lau ariketak egiteko gai izanzitezen lortuz.


SABIN ARANAEleizaldek, Aranak urratutako ildotik lan egin nahi izan zuenhizkuntzaren defentsan; baina bergararrarentzat guztizpremiatsua eta larria zen euskalkien arteko aldeak gainditu etakultur lanetarako hizkuntza batu bat sortzea. Arazo honeninguruan ardura berezia erakutsi zuen.

Estatuko eskoletako agintariekezarritako pedagogiaren aurkakoerasoak etengabekoak zirenEleizalderen idazki eta hitzetan.Euskararekiko mesprezua etagaztelera ikasten ez zuten ikasleekjasan behar izaten zituzten zigorrekhaurrengan sortzen zuten gorrotogiroasalatzen zituen. Hori dela eta, honakohau aipatu ohi zuen: «Hain prozeduragogorrez eta antipedagogikoz ezarrinahi den hezkuntza horren kontrakogorrotoa eta aurkakotasuna ez dirajarrera bitxiak, naturalak baizik.»

«La lucha por el idioma propio»hitzaldian ere (1918.eko martxoaren16 eta 17koa), euskaltasunarenaurkako irakasbidetzat jotzen zueneskola sistemaren kontrako iritziakkaleratu zituen. Bigarren mailakoirakaskuntzan euskara erabiltzeadebekatzen zuen legearen kontrazegoen, izan ere, euskal gazteakbeste ikasleak baino egoeraeskasagoan jartzen baitzituen bereikasketak ezagutzen ez zutenmintzaira batetan egitera behartuz.Lehenengo mailako irakaskuntzari


14

dagokionez, antzeko salaketak eginohi zituen, herri askotan euskararik ezzekien bakarra herriko maisua edomaistra izaten baitzen. Hona zer esanohi zuen gai honi buruz: «Hori da izanere, gure artean hainbat analfabetoegotearen zioa, hortxe datzairakurketarako zaletasunik ezarenzergatia, hortxe dago gure haureuskaldunen egoera tamalgarriarenmuina, adimenerako elikadura eskatueta zigorra eta mesprezuabereganatzen dute sari gaizto gisa».Laburbilduz, Euskal Herriaren historia,euskara eta herri abestiak irakasten ezzituen eskolaren aurkako jarrera hartu


HIZKUNTZAAZTERTZEN (1913)Hizkuntzaren egoerasoziala hobetzekoere, euskararenberezko barne-baliabideak hobetubeharra sentitu zuenEleizaldek, corpus-aegokitu beharraalegia. Euskararenhizkuntza ahalbidebatzuek liluratu eginzuten matematikariidazlea, agianjatorrizko ezaugarririkjatorrenak haietanikusi uste zituelako.Baina, kasurenbatean, ustelasuertatu zen hareniritzia (aditz trinkoaez zaigu indarberrituhizkuntzarenerabilpenean, harknahi izandakoarenkontra).

zuen. Eta zer esan eraztun salatariabatak besteari emate prozeduranazkagarri horri buruz? Hori dela eta,Euskal Herriko eskola ofizialaren etaaplikatzen zen zentzugabeko,arrazoigabeko eta agintekeriazkopedagogiaren aurkako berezko jarrerahartzen zuen haurrak.

Alde batetik, lehenengo mailakohezkuntza euskaraz eman behar zeladefendatzen zuen, era honetanbakarrik izango baitzen onuragarriaeta protxuzkoa; bestalde, hezkuntzaeuskaraz jasotzeko haurrek zuteneskubidea agintariek onar zezatensaiatu zen, eskolatik bertatik hastenez den euskalduntze lanakalferrikakoak baitira bestela.

Ume euskaldunei hezkuntzaeuskaraz eman behar zitzaiela etaerdaldunek ere ikasgaien arteaneuskara izan behar zutela esatenzuen Eleizaldek. Gainera, ikaslearentasun analitikoak euskara ikasizmatematiken maila berean garazitezkeela uste zuen.

Euskarazk o testuak sor tzea

Lehenengo mailako irakaskuntzanoinarrizko euskara irakurtzen etaidazten irakastea eta goi mailakoaneuskal gramatika eta Euskal Herrikohistoria eta geografia ematea agintzen


15

zuen auzoetako eskoletako lehenengoarautegiak. Baina horrek aipatu direngaiei buruzko testuak sortzea eskatzenzuen.

1918.eko martxoaren 16 eta 17anemandako mintzaldian, «La lucha porel idioma propio» titulua zuen hartan,lehen mailako irakaskuntzarakoeuskaraz idatzitako ikasliburuaksortzeko premia larria azpimarratu etaeuskal idazle guztiei langintza horretan

laguntzeko deia egin zien. Irakurtzenikasteko moduak, aritmetikari buruzkooinarrizko testuak, hainbat gairiburuzko euskarazko tratatuak etaliteratur obrak argitaratzeaezinbestekotzat jotzen zuen euskarakmintzaira landuaren maila har zezan.

Auzoetako eskoletarako lehenengoeuskarazko testuak 1921. urteanargitaratu ziren; baina berehalaxe,aurka jarri ziren Instrukzio Junta eta


EUSKAL ESKOLAGINTZANTeorikari bezala ezezik, Bizkaiko eskolen arduradun ofizialbezala ere, euskal eskolaren arazoak kezka asko piztu etaordu anitz eraman zion Eleizalderi, eta auzo-eskoletakoegitarau eta ikasgaietan euskal kulturak eta hizkuntzak tokinagusiagoa irabazi zuten Bizkaian eskola-ikuskatzaile honenahaleginei esker, 1919tik aurrera.


16

bai nazionalismoaren kontrakoak zirenegunkariak ere. Ondorioz, testuokerabiltzea debekatu egin zen, bertanabertzaletasunaren aldeko iritzipolitikoak jaulkitzen omen zirelako.Historia, geografia, aritmetika,irakurketa, urbanitate etabaserrietarako garbitasunari buruzko

testuak ziren, dotrina eta silabariobanarekin batera.

Aritmetikari buruzko liburu bat idatzizuen bizkaieraz Eleizaldek, tituluhonekin: Euskal-Zenbakistia, lenengoikaste mailarako. Silabario bat ereeratua zuen: Euskaraz irakurtzekoirakaspidea.

Eusko Ikaskuntza erakundeaklehenengo mailako irakaskuntzarakoBatzordearen bidez euskarazkotestuak kaleratzen jarraitu zuen.Eleizalde lankide izan zen ihardunhorretan. Horrela, Bizkaiko Aldundiakezartzen zituen eragozpenak gaindituahal izan zituen: Txomin-ikasle,Umearen laguna, Martin Txilibitu,Xabiertxo, etab. argitaratu ziren.

Auzoetako eskoletarako liburuekoriginalak izan behar zuten eta euskalegoerari egokitutakoak. Testu originalhoriek edozein euskalkitan idatzitaegon zitezkeen, baina bizkaierara itzulibehar ziren, Sabino Aranak sortutakoortografiari jarraituz, hain zuzen.

1922. urtean euskarazko testuhoriek erabiltzea debekatu zenean,liburu haiek erre eta gaztelerazidatzitako beste testu batzuk ezarrizituztela ikusi zuen Eleizaldek.


EDUARDO LANDETA (1862-1957)Bizkaiko lehen irakaskuntzaren sustapen-berrikuntzetanhiruzpalau teknikariren izenak aipatu izan dira, gerraurrekohistorian: Landeta, Belaustegigoitia, Azpeitia eta Eleizalde.Jelkide honek teknikari trebearen laguntza aurkitu zuenLandetarengan auzo-eskolen eraikuntzarako.


17

Auzo esk oletak o ikuskaria

Kultura mailako beste ekintzabatzurekin batera auzoetan 50 eskolasortzeko eskatuz Juan Gallano jaunakazaroaren 26an aurkeztu zuen mozioaontzat eman zuen Bizkaiko ForuAldundiak 1919. urteko abenduaren9an egin zuen bileran. Akordio horikontutan hartuz, herri txikietakoeskolek jasaten zuten utzikeria eta

hezkuntza gazteleraz bakarrikematearen ondorioz gune horietanhedatuta zegoen analfabetismosdesagertarazteko lehenengo lanei ekinzieten Koldo Eleizalde eta EduardoLandeta jaunek eta Gallano etaAransolo diputatuek. Hori eskola berrieta euskalduna sortu behar zeladefendatuz aurreko urteetan indarrahartu zuen mugimendu


ESKOLA-LIBURUAKEuskal-eskolagintza egoki baten berehalako premia zeneskola liburuena. Horregatik, Bizkaiko Aldundiaktestugintzarako lehiaketa bat egin zuen (1918). Politikarenaldartez, Aldunditik liburugintza hau laguntzea zailagoa izanzenean, Eusko Ikaskuntzaz baliatu ziren euskaltzaleak.Eleizalderi bi eskolaliburu zor dizkiogu: Euskal-zenbakistia, etaEuskeraz irakurtzeko irakaspidea.


18

ERASO POLITIKOAKBizkaiko Aldunditik abertzaleek burutu nahi izan zuten hizkuntzeta irakaskuntz politika berritzaileak laster aurkituko zuenaurkakorik. «Liga Monárquica»k ez zuen barkatu potitikokiberriz ere indartu zenean. Hona El Pueblo Vasco-neztabaidaren aztarna bat (1922-09-15).

autonomistaren ondorio zuzena izanzen. 1917. urteko hauteskundeprobintzialetan abertzaleek lortu zutengaraipenak aurrerapen handiak ekarrizituen, oro har, hezkuntza arloan eta,ondorioz, euskal eskola ofizialasortzeko eskabideak indarra hartuzuen, izan ere, hori baitzenanalfabetismoa kentzeko biderikzuzenena. «Guztiok dakizuen bezala,gure herri txikietan bizi diren gazteasko eta askok ez du gazteleraezagutzen, euskara da biztanle horienmintzaira bakarra. Gazteleraz emanbehar izaten dituzte kultura mailakolehenengo urratsak eta, beraientzathizkuntza hori arrotza denez,ezezaguna, ezin izaten dute ikasi ezirakurtzen, ezta idazten ere, hau da,alfer-alferrik joaten dira eskolara. Argieta garbi dago, beraz, euskaraz

irakatsi behar zaiela» (Ramón de laSota, 1917-V-4).

Aldundiko Kultura Batzordea etalehenengo mailako irakaskuntzakzituen arazoen konponbidea topatzekoikerketak egin behar zituen InstrukzioPublikorako Batzordea sortu ziren urtehonetan. Honako hauek izan zirenikerketa horien ondorioak: herritargehienek euskaraz egiten zutenaldeetan euskaraz eman behar zirelaikasgai gehienak; eta biztanlegehienak gazteleraz mintzatzen zirenguneetan ere euskara irakatsi beharzela, idazten eta irakurtzen, baitaeuskal abestiak ere. 1918. urteanOñatin ospatu zen Batzarrak ekarrizuen aurrerakadaren ondoren, euskaleskolak sortzeari ekin zitzaion. Eskolahorietako ikuskari izendatu zutenKoldo Eleizalde eta honek, EduardoLandeta eta Juan Gallanorenlankidetzaz, horretarako behar zirenmaisu-maistrak izendatu zitueneskolak euskaraz eman behar zirenlanpostuetarako euskara ongimenperatzea eskatuz.



19

ELEIZALDE, GOGORATUAEleizalderen lumak eta ekintza politikoak izan dute beretarrenartean eta Euskal kulturaren oroimenean omenik ere.Bergarako herriak kale hau eskaini zion herriko semeari, IrargiMikrofilmetxearen ondoan. Villasantek, Euskaltzainburuizanak, ostera, 1970etik hona euskararen batasunari buruzkobere liburu-bilduma «Luis de Eleizalde»ren izenpean daramaaurrera. Asmo zaharraren oihartzun berriak, noski.

1919. urtetik hasita, ikuskari plazaEleizalderen eskuetan egon zen. 1919.urteko «Liga Monárquica» delakoarengaraipenak auzoetako eskoletakoeuskal giroan aldaketa handia ekarrizuen eta nazionalistak agintean egonziren bi urteetan proposatu zenantolaerak aldaketa sakonak izanzituen.

Eleizaldek Ligakoen aldetik erasoasko jasan behar izan bazituen ere,eskola abertzale eta euskaltzalea

sortzen lan handia egin zuela aitortuzuen handik urte batzutara EduardoLandeta jaunak. «Irakaskuntza-negoziatuko edo, zehazkiago esateko,propaganda bizkaitarra egitekoerakunde hartako buru nazionalistengehiengoak jarritako fanatikoarriskutsu bat izatea tamalgarria dabenetan», idatzi zuten Eleizalderenkontra (El Pueblo Vasco, 1922-IX-15).

Egoera horrek ondorio txarrak izanzituen eta 1921.eko urriaren 11n



20

ikasketa plana aldatu zen euskara etaeuskal gramatika irakastea debekatuzelarik.

Plan berria, hau da, gaztelera etagaztelerazko gramatika eskolaguztietan irakatsi behar zela, KoldoEleizalde jaunak jakin arazi behar izanzien maisu-maistrei, bere ikuskari lanabetez.

Aldundiaren auzo eskoletakoikuskari izendatu zuten Eleizalde1919.eko maiatzean. InstrukzioPublikorako Batzordeko aholkulari ereegin zutenez, honako egiteko hauekzeuzkan bere gain: Batzordeariinformazioa eta aholkuak ematea,eskoletako ikuskaritzaz arduratzea etamaisu-maistrei laguntza eskaintzea.Eleizalde irakaskuntza planakgaratzeko eta pedagogia tekniken berrimaisu-maistrei emateko gai zela ustezuen Batzordeak eta harrera ona izanzuten hasera-haseratik Eleizaldekaurkezten zituen txostenek. Horregatik,aukera ezin hobea izan zuen berehitzaldietan, komunikabideetanargitaratu zituen artikuluetan etaOñatiko Batzarrean aditzera emanzituen ideiak aplikatu ahal izateko.Ondorioz, elebitako irakaskuntzabultzatu zuen eta Estatuak ezartzenzuen eskola ereduaz besteko euskaleskola sustatzeko bideak asmatuzituen. Gainera, Estatuak ezarri nahi

zuen eredu horretan ama-hizkuntzaeuskara zuten haurrei hezkuntzaegokia emateko hartu behar zirenirakasleak aukeratzeko eskubideagaldu zuten udalek.

Azken hitzak

Eleizaldek mundu hau utzi zuenetikhona hainbat urte igaro dira eta harenbizitza eta lanak ezagutzen ari garenheinean, gero eta hobeto ulertzendugu egin zuen lan ikaragarria.Honako hau esango genuke laburpengisa: euskara berreskuratzen etaeuskarazko irakaskuntzaren alde lanegiten ahalegindu zela, euskarazirakasteko behar ziren euskal liburuaksortu zituela, euskara gizarteangehiago erabil zedin ahalegindu zela,ideia abertzale eta erlijiosoak hedatuzituela, akademikoa eta idazlea izanzela, politikoa eta publizista, ideianazionalisten bultzatzaile intelektuala.Bi hitzetan esateko, bere adimengaitasun osoa herriaren zerbitzura jarrizuen Euskal Herriak aurrera eginzezan. Eleizalde ahaztuta etabaztertuta egon baldin bada ere,ezinbestekoa zaigu haren bizitza etalana sakon aztertu eta ezagutzea gauregungo euskal gizartearen aitzindaridugula konturatu ahal izateko.

ATZERA

© Hizkuntza Politikarako Sailordetza


KOLDO ELEIZALDE - Euskadi · 1 Koldo Eleizalde Breñosa mende honen hasieran hizkuntza, politika,...

Documents

Transcript of KOLDO ELEIZALDE - Euskadi · 1 Koldo Eleizalde Breñosa mende honen hasieran hizkuntza, politika,...