Liburu honek UPV/EHUko Euskararen Arloko Errektoreordetzaren dirulaguntza jaso du

Giza-gaixotzearen psikosoziologia

Leire Erkoreka González Marta Arrasate Gil

EUSKARAREN ARLOKO ERREKTOREORDETZAREN

SARE ARGITALPENA

ISBN: 978-84-9082-368-2

- 1 -

GIZA-GAIXOTZEAREN PSIKOSOZIOLOGIA

Testugile nagusia: Leire Erkoreka González

Irakasle laguntzailea

Psikiatria arloa. Neurozientziak Saila.

Testugile laguntzailea: Marta Arrasate Gil

Irakasle laguntzailea

Psikiatria arloa. Neurozientziak Saila.

Euskarazko ikasmaterialgintza sustatzeko 2014ko deialdia

- 2 -

AURREKARIAK

Garatu dugun ikasmateriala Fisioterapia graduko lehen mailako ikasleentzat

eginda dago. Alde batetik, Fisioterapia Euskal Herriko Unibertsitateko gradu

berrienetariko bat izanik, ikasleek duten berezko materiala urria delako oraindik.

Euskarazko ikasleen kasuan, gainera, eskasia hori are nabarmenagoa da,

gradua euskaraz eskaintzen duen unibertsitate bakarra delako.

Bestalde, Fisioterapiako ikasleentzat bereiziki sortutako Psikosoziologia edo

Psikologia Medikoko testuak ez dira ugariak beste hizkuntza batzuetan ere,

Estatuko unibertsitate guztietan irakasgai hau oinarrizkoa edo nahitaezkoa den

arren. Gehienetan, irakasleek irakasgaiko apunteak egiteko, Psikologia

orokorreko edo Medikuntzako ikasleek erabiltzen dituzten Psikologia Medikoko

liburuak hartu behar dituzte erreferentzia-testutzat, eta, hala, Fisioterapiaren

ñabardurak bigarren mailan geratzen dira sarritan. Izan ere, gai batzuk

Medikuntzarako eta Fisioterapiarako komunak izan daitezkeen arren

(Psikologia Ebolutiboa, Psikopatologia, Psikoterapia eskolak…), beste asko

ikuspegi ezberdin batetik landu behar lirateke, bi diziplina hauek

pazientearekiko harremanean dituzten ezberdintasunak aintzat harturik.

Ikasmateriala sortzerakoan, Psikologia eta Psikopatologiako testu orokorrez

gain, fisioterapeutentzat espezifikoki sortutako Psikosoziologiako testu

bakarrenetarikoa bat erabili dugu, French-en eta Sim-en Physiotherapy: A

Psychosocial Approach.

Hori guztia dela eta, gure azken helburua hurrengo urteetan zehar

Fisioterapiako ikasleentzat bereiziki sortutako Psikosoziologiako ikasmaterial

orokor osoa sortzea izango bada ere, espezifikoki era ezberdinean landu

beharreko gai horiek biltzen dituen ikasmateriala sortu dugu, lehen pauso

moduan, eta bi modulutan banatu dugun “giza gaixotzearen

psikosoziologia”ren barruan batu dugu.

- 3 -

AURKIBIDEA

OSASUNAREN ETA GAIXOTASUNAREN IZAERA 6

1. SARRERA 6

2. OSASUNA ETA GAIXOTASUNA 8

2.1. Osasuna eta gaixotasuna. Definizioak 8

2.2. Osasun-ereduak eta osasunean eragina duten faktoreak 9

2.3. Osasun-hezkuntza 11

2.4. Fisioterapeutaren esku-hartzea 11

3. GAIXOAREN ESPERIENTZIA SUBJEKTIBOA GAIXOTASUNA REN

AURREAN 13

3.1. Sarrera 13

3.2 Gaixotasunari aurre egitea 13

3.3 Gaixotasun akutua eta kronikoa 15

3.4 Gaixotasunaren esperientzia subjektiboa 16

3.5. Sentimendu negatiboak eta atsekabea 17

3.6. Gaixotasunaren esperientziaren alde positiboak 18

3.7. Gaixotasunaren esperientzia prozesu gisa 19

FISIOTERAPIA PSIKOLOGIKOA 21

4. GIZA GAIXOTZEAREN ALDAGAI PSIKOLOGIKOAK. GAIXOTASUNAREN

ALDERDI KULTURALAK 21

4.1. Sarrera 21

4.2. Giza gaixotzearen aldagai psikologikoak 21

4.2.1 Sineskerak 22

4.2.2 Jarrerak 23

4.2.3 Baloreak 24

4.3. Alderdi kulturalak: kultura, taldeak eta sostengu soziala 25

4.3.1. Kultura 25

4.3.2. Taldeak eta osasuna: sostengu soziala 27

- 4 -

5. ESTRES KONTZEPTUA ETA HAREN ERLAZIOA ASALDURA

PSIKOSOMATIKOEKIN 29

5.1. Definizioa 29

5.2. Egoera estresagarriak 30

5.3. Estresaren ondorioak osasunean 31

5.4. Nahaste somatomorfoak 33

5.4.1 Somatizazio-nahasmendua 33

5.4.2 Konbertsio-nahasmendua 34

5.4.3. Hipokondria 35

5.4.4. Gorputz-asaldura dismorfikoa 35

5.4.5. Minagatiko nahastea 35

6. MINA 37

6.1. Minaren definizioa 37

6.2. Minaren psikologia 38

6.2.1. Minaren eredu dimentsioaniztuna 38

6.2.2. Minaren aldagai psikologikoak 40

6.2.3. Kognizioa 41

6.2.4. Sintesia: estres- eta larritasun-eredu inklusiboa 42

6.3. Minaren soziologia 43

6.4. Fibromialgia 45

7. GENERO-INDARKERIAREKIN ERLAZIONATUTAKO ALDAGAI

PSIKOSOZIALAK 47

7.1. Definizioa. Biolentzia motak eta garapena 47

7.2. Arrisku-faktoreak 48

7.3. Epidemiologia 49

7.4. Ondorioak 51

7.5. Gizartea, osasun-sistema eta genero-indarkeria 52

8. ZAINKETA ARINGARRIAK ETA PSIKOONKOLOGIA 54

8.1. Sarrera 54

8.2. Gaixoa eta heriotza. Erantzun psikologikoa 54

- 5 -

8.2. Harreman terapeutikoa 56

8.3. Esku-hartze terapeutikoak gaixo terminalekin 57

9. FISIOTERAPEUTARI DAGOZKION ZENBAIT GAIXOTASUNEN

GERTURAKETA NEUROPSIKOLOGIKOA 59

9.1. Sarrera 59

9.2. Hartutako min zerebrala 59

9.3. Traumatismo kraneoentzefalikoa 60

9.4. Istripu zerebrobaskularra 61

9.5. Esklerosi anizkoitza 62

10. BIBLIOGRAFIA 64

- 6 -

OSASUNAREN ETA GAIXOTASUNAREN IZAERA

1. SARRERA

Azken urteotan, osasunaren, gaixotasunaren eta desgaitasunaren inguruko

alderdi psikologiko, soziologiko eta kulturalei buruzko interesa handitu egin da.

Interes-handitze hori osasun-lanbide guztietan ikusi da, baita fisioterapian ere.

Arrazoiak ugariak dira, baina azpimarratzekoa litzateke gaixoek gero eta parte-

hartze handiagoa dutela beren gaixotasunaren tratamenduan; alde batetik,

osasun-sistemek gaixoaren autonomia sustatzen dutelako eta, beste alde

batetik, gizartearen prestakuntza maila, jarrera eta eskakizunak aldatuz joan

direnez gero, gaixoek informazio gehiago jaso eta erabaki terapeutikoetan iritzia

izan nahi dutelako. Osasun-profesionalok, beraz, gaixoekin gero eta interakzio

sakonagoa dugu, eta horrek nahitaezkoa egiten du pertsonen alderdi

psikologiko eta soziologikoak ezagutu eta kontuan hartzea gure lana ondo bete

ahal izateko.

Fisioterapeutek, esku-hartze fisikoen bitartez, gaixoen osasuna hobetzeko

erantzukizuna dute, eta, osasunak pertsonaren ongizate fisiko, psikologiko eta

soziala hartzen duen heinean, ikasgai honetan landuko ditugun alderdi

psikologiko eta sozialak beren eguneroko jardueran sartu behar lituzkete. Izan

ere, Erresuma Batuko Chartered Society of Physiotherapyk esplizituki dio

fisioterapeuten prestakuntzak honako gaitasun hauek landu behar lituzkeela:

- Osasuna eta ongizatea sustatu

- Berdintasuna bultzatu

- Ebidentziak bilatu eta jakintza eguneratuak aplikatu

- Eskakizun-aldaketei erantzun

- Pazienteekin elkarlanean jardun

- Teoria soziala ulertu

- Indarrean dauden politika eta lege sanitarioak ezagutu

- Berebiziko garrantzia eman gaixoaren esperientziari

- 7 -

Beraz, alderdi psikosozialak fisioterapeutaren lanaren testuinguruaren parte

dira, eta, gainera, sakonki eragiten dute fisioterapiaren jardueran, hala nola

minaren bizipen ezberdinak azalduz eta fisioterapeuta-gaixo harremanean izan

daitezkeen dinamikak ulertzen lagunduz.

Bukatzeko, fisioterapeuten lanarekin estuki lotuta egongo diren kontzeptu

batzuk aipatuko ditugu, gaixotasun baten eragin fisiko eta psikosozialaren

arteko zubia argi erakusten dutenak: urritasuna, desgaitasuna eta

minusbaliotasuna. Gaixotasun batek sortzen duen urritasuna arazo fisikoak

maila organikoan duen eragina da, adibidez, esklerosi anizkoitzaren ondorioz

goiko gorputz-adar baten mugikortasun-arazoa izatea. Desgaitasuna, bestalde,

etekin funtzionalarekin lotuta dago, maila pertsonalean duen eraginarekin, eta

urritasun horrek eguneroko jardueretan sortzen dituen arazoak dira (adibidez,

jateko edo norbere burua garbitzeko mugatuta egotea). Azkenik,

minusbaliotasuna maila sozialean duen eraginarekin dago lotuta, hau da, lan-

arloa edo beste pertsonekiko harremanak edozein neurritan mugatzearekin.

Aurreko kasua hartuta, gaixoak ordenagailuekin lan egingo balu, edo bere

denbora-pasa tenisean jokatzea izango balitz, jarduera horietan pairatuko

lukeen muga.

- 8 -

2. OSASUNA ETA GAIXOTASUNA

2.1. Osasuna eta gaixotasuna. Definizioak

Munduko Osasun Erakundeak (WHO) guztizko ongizate fisiko, mental eta

sozial moduan deskribatzen du osasuna, eta ez bakarrik gaixotasun edo

ezinegon gabezia gisa. Deskribapen horrek, osasunaren zenbait alderdi hartzen

baditu ere, osasunaren ideia utopikoa planteatzen du. Gaixotasuna, era berean,

ezinegonarekin lotzen du, eta gaixotasunaren deskripzioa egiterakoan ere,

zalantzak planteatzen ditu: estresa, pertsona batzuentzat, jasanezina da eta

beste batzuek bizimoduaren parte normaltzat dute; horren arabera, badago

esaterik estresa gaixotasuna den ala ez? Edo desgaitasun kroniko bat duen

pertsona osasuntsu senti liteke? Hala ere, WHOk egiten duen deskribapena,

osasuntsu egotea ia ezinezko bihurtzen duen arren, osasunaren kutsu

subjektiboa batzen saiatzen da, lesio gabezian edo kalte fisikoan oinarritutako

beste kontzepzio batzuetatik urrunduz. Izan ere, argi dago egoera bera dela eta

pertsona bakoitzak ongizate eta osasun-pertzepzioaren maila ezberdina izan

ditzakeela.

Maila sozialean, osasuna neurtzea zaila denez, arruntena zeharkako neurriak

erabiltzea da, besteak beste, hilkortasun-tasak, bizi-itxaropena, umeen

hilkortasun-tasak edota arrazoi espezifikoengatiko heriotza-datuak. Horien

arabera, eta, batez ere, bizi-itxaropenari buruzko datuak kontuan izanda,

esango genuke gizartearen osasun maila azken urteetan nabarmenki hobetu

dela. Munduko herrialdeen artean ezberdintasun nabariak dauden arren, bizi-

itxaropena handitzea mundu osoko joera da.

Bizi-itxaropenean, osasun-sistemaren garapenak eta bizimodu ereduek eragin

sakona dute. Nabarmentzekoa da, hala ere, herrialde baten barruan eta, noski,

herrialdeen artean dagoen aldakortasuna. Japonian, bizi-itxaropena 80 urtetik

gorakoa da, eta, Mozambiken, berriz, 40 urte ingurukoa da. Hiltzeko arrazoiak,

gainera, oso ezberdinak dira: herrialde garatuetan, kardiopatia iskemikoa, arazo

zerebrobaskularrak eta kantzerra arrazoi nagusienen artean daude; garapen-

bidean dauden herrialdeetan, berriz, gaixotasun kutsakorrak, arazo perinatalak

- 9 -

eta elikadura-defizitak jarraitzen dute heriotza-arrazoi garrantzitsuenen artean

egoten. Herrialde beraren barruan, gainera, aldeak ikusten dira maila

sozioekonomiko ezberdinetako pertsonen artean ere. Oro har, maila

sozioekonomiko baxuko pertsonek osasun-arazo gehiago eta bizi-itxaropen

txikiagoa dute, eta ezberdintasun horiek umeen adin-taldeetatik bertatik ikusten

dira.

Bizi ditugun urte horietako osasun-kalitatea ere aipatzeko puntu bat da, hau da,

morbilitatea eta, batez ere, gaixotasun bat jasaten duen pertsonak bere osasun-

egoeraren inguruan duen bizipena. Hau da, gizarte baten bizi-itxaropena

handitzeak gizarte horren osasun maila hobetu dela esan nahi du? “Osasun

txarra”ri buruzko datuak batzea, gainera, askoz zailagoa da, kontzeptu hori

guztiz subjektiboa baita.

2.2. Osasun-ereduak eta osasunean eragina duten faktoreak

Osasun-ereduetan dauden ezberdintasun eta aldakortasunek arrazoi asko izan

ditzakete. Hasteko, datuak batzeko erabiltzen den metodologia, bai datuak

erregistratzeko erabiltzen den izendapena, baita, adibidez, klase sozialen

artean hautemandako ezberdintasunetan egon litezkeen laginen

adierazgarritasun-eza ere. Hala ere, oro har, ezberdintasun horiek egon

badirela baieztatzen dute ikerlari gehienek, eta defendatzen dute osasunaren

eta osasun txarren ereduak faktore biologiko, psikologiko, sozial, politiko,

ekonomiko, kultural eta anbientalen arteko interakzio konplexuaren ondorio

direla.

Bizimodu-ereduek, besteak beste,tabakismoak eta sedentarismoak, batez ere,

eragin handia dute giza taldeen osasun mailan. Lehen aipatu dugun maila

sozioekonomikoen arteko bizi-itxaropen eta osasun-arazoen aldeak, kasurako,

maila sozioekonomikoen artean dagoen elikadura-kalitate edo tabakismo-

tasekin lotuta egon litezke. Erresuma Batuan, adibidez, Osasun Sailak eginiko

datu-bilketek erakutsi zuten kualifikazio gabeko langileen arteko tabakismo-tasa

langile profesionalena baino hiru bider altuagoa zela. Eta ohitura ez-osasungarri

horiek edukitzeko erabakia libreki edo beste faktore batzuek baldintzatuta

- 10 -

hartzen dute? Datuek, era berean, azken hori babesten dute; izan ere, erretzea,

adibidez, egoera zail batean atseden hartzeko aukera izan daiteke.

Hala ere, jakina da pertsona batzuek egoera zailei aurre egiteko eta moldatzeko

gaitasun handiagoa dutela; faktore pertsonalek, beraz, sozioekonomikoekin

interakzioa dutela .

Osasun-sistema da osasunean eragina duen beste faktore bat . Alde batetik,

osasun-sistemaren garapen mailak, eta, bestetik, eskuragarritasunak izango

dute eragina. Medikuntzaren aurrerapenek arazo askoren ia

desagerpenerainoko gutxitzea ekarri dute, herrialde garatuetan tuberkulosia eta

beste gaixotasun kutsakor askorekin gertatu izan den moduan. Emakumeen

erditzeagatiko heriotza eta jaioberrien hilkortasun-tasen gutxitzea ere horren

ondorio lirateke. Hala ere, Medikuntzaren aurrerapenek ekarri duten osasun-

hobekuntza zalantzatan ipintzen dutenak ere badaude. Horren ildoan doaz

“McKeown-en hipotesia”, tuberkulosiaren gutxipena elikaduraren eta egoera

sozialari esker batez ere gertatu dela baitio, eta Ivan Illich-en ekarpenak. Azken

horrek iatrogenia kontzeptua aztertu zuen. Haren aburuz, esku-hartze medikoak

osasun txarraren erantzule dira kasu askotan, tratamenduen albo-ondorio

zuzen edo zeharkakoen bidez (iatrogenia klinikoa). Zentzu zabalagoan,

Medikuntzak medikalizazioaren bitartez gaixotasuna sustatzen duela ere badio

(iatrogenia soziala), eta gizabanakoak beren gaixotasun eta heriotzari aurre

egiteko ezgaitzen dituela (iatrogenia kulturala).

Ikuspegi biomedikoaren mugak onartu izanak osasun publikoaren eta politika

sozialen garrantzia nabarmendu du, bai osasunaren eredu biopsikosozialaren

gailentzea ere. Gaur egun onartzen da osasunean faktore biologikoez gain

pertsonalek eta sozialek eragiten dutela eta gizartearen osasuna hobetu eta

ezberdintasunak gutxitzeko diseinatzen diren osasun-politikek hiru eremuak

hartzen dituzte kontuan.

- 11 -

2.3. Osasun-hezkuntza

Osasun-hezkuntzaz jarduterakoan, osasuna bultzatu, hobetu edo berrezartzea

helburutzat duten eta, beraz, gaixotasuna edota desgaitasuna saihestea

jomuga duten esku-hartze prebentiboak lantzen dira. Gaixotasunak ezagutzeko

edo ohitura osasungarriak bultzatzeko gizartean egiten diren kanpainez gain,

eguneroko jardueran, osasun-profesionalen esku dago osasuna sustatzeko

esku-hartzeak egitea.

Fisioterapeutekin egindako ikerlan batean ondorioztatu zen deribazio akutua

hezkuntza sanitarioa egin ahal izateko muga handiena zela. Horrez gain, lan-

karga, baliabide-eskasia, lanaren antolakuntza eta profesionalen arteko

komunikazio-eza dira beste zailtasun batzuk. Whitehead osasun-hezkuntzan

aritzen den ikerlariak osasun-hezkuntza zailtzen duten faktore gisa aipatu zuen

zerbitzu askok bere osasun-langileei tratamendurako orientazioa ezartzen

dietela, eta profesional askok hezkuntza-jarduerak ez dituztela beren

erantzukizun gisa hartzen .

Garrantzitsua da, beraz, lehenik eta behin, osasun-profesional guztiek osasuna

sustatzeko hezkuntzaren inguruko esku-hartzeak norberaren zeregintzat

hartzea, diagnostikoa ahalbidetzen duten jakintza medikoen edo tratamendu

tekniken parean, eta, horren ostean, mota horretako esku-hartzeak

eraginkortasunez egiteko komunikazio-gaitasuna trebatu eta praktikan ipintzea.

2.4. Fisioterapeutaren esku-hartzea

Zein da fisioterapeutaren eginkizuna gizartearen osasunean? Gaixo batekin

dituen jakintza mediko eta teknikak erabiltzeaz gain, izaera sozialeko zenbait

alderdi ere hartu behar lituzke kontuan. Zeozer egin ahal izango nuke egoera

hori ekiditeko? Zergatik gertatu zaio hori pertsona horri eta ez beste bati?

Aldaka-haustura izan duen agure bat artatzerakoan, adibidez, garrantzitsua

litzateke aztertzea aldaka-haustura jasatea erraztu duen egoera batean bizi ote

den; izan liteke isolamenduak, etxebizitzaren egoerak edota zenbait botika

hartzen ibiltzeak aldaka-haustura eragin duen erorketa erraztu izana. Jakina da

- 12 -

osasuna eta gaixotasuna ez daudela bakarrik zoriaren menpe. Ezberdintasun

genetikoak ezin dira saihestu, baina badaude osasuna baldintzatzen duten

beste faktore batzuk, hala nola, zerbitzuak eskura izatea, bizimodu-ereduak

aukeratzea edo baliabide materialak izatea. Gaixo batekin dugun edozein

interakzio bere ongizate fisiko, psikologiko eta sozialean eragiteko aukera bat

da, eta testuinguru konkretuaz haratago joateak, gainera, gure eragina askoz

zabalagoa izatea ekarriko du.

- 13 -

3. GAIXOAREN ESPERIENTZIA SUBJEKTIBOA GAIXOTASUNA REN

AURREAN

3.1. Sarrera

Norbanakoak gaixotasunari buruz duen ikuspegia idiosinkratikoa da, hau da,

indibiduala eta besteekiko ezberdina. Mota askotako faktore pertsonalek dute

eragina ikuspegi pertsonal horren bilakaeran, eta egoera patologikoari aurre

egiteko modua ere baldintzatuko dute.

Gai honetan, gaixotasunari aurre egitea zer den ikusiko dugu, eta

gaixotasunaren esperientzia subjektiboan parte hartzen duten elementuak

jorratuko ditugu.

3.2 Gaixotasunari aurre egitea

Gaixotasunari aurre egitea honela defini dezakegu: gaixotasunarekin bat

datozen disfuntzio eta sintoma fisikoez gain, aldaketa psikologiko, sozial eta

ekonomikoak kudeatzea ahalbidetuko duen estrategia multzoa.

Lazarus-ek eta Folkman-ek hedatuen dagoen eredua garatu eta deskribatu

zuten estresari aurre egiteko(1984), eta horretan oinarrituko gara. Gaixotasuna

egoera estresagarria da gizakiarentzat, eta, gaixotasunari aurre egitean, beraz,

printzipio berak ezar ditzakegu. Egile horien arabera, norbanakoak egoera

korapilatsu bat dela eta duen estres-bizipena norbanakoaren eta ingurunearen

arteko dialektikaren ondorioa da. Bi prozesu kognitibo deskribatu zituzten, lehen

eta bigarren mailako balorazioak, alegia, eta bi horien arteko orekak ekarriko du

estres-bizipena.

Lehen mailako balorazioa egoera estresagarriaren mehatxu mailaren

pertzepzioa da, hau da, gaixotasunak duen esanahi pertsonala eta

norbanakoaren bizitzari zer neurritan eragingo dion. Bigarren mailako

balorazioa, bestalde, mehatxu horri aurre egiteko norbanakoaren baliabide

pertsonalen pertzepzioa da, eta ezagupenek, nortasun-ezaugarriek, sostengu

- 14 -

sozialak eta inguruneak dute zerikusia horretan. Egoera batek, gure kasuan,

gaixotasun batek, eragingo duen estres maila bi prozesu kognitibo horien

orekaren ondorio da. Ikus dezakegun moduan, orduan, arazoaren eta gure

baliabideen pertzepzio subjektiboaren araberakoa izango da estres maila, eta,

beraz, gaixotasun bera dela eta pertsona bakoitzak oso bizipen ezberdina izan

dezake.

Estres-bizipena deskribatzeko eredua garatzeaz aparte, egoera estresagarriari

aurre egitean, bi estrategia mota deskribatu zituzten: emozioan ardaztutako

estrategiak eta arazoan ardaztutakoak. Estresari aurre egiteak arazoak

dituen pertsonaren eta ingurunearen arteko harremana kudeatzeko erabiltzen

diren esfortzu kognitibo eta konduktualak hartzen ditu barnean. Aurre egiteko bi

funtzioak erantzun emozionalak erregulatzea eta arazoa duen pertsonaren eta

ingurunearen arteko harremana aldatzea dira. Lehen funtzioari lehentasuna

ematen dioten estrategiak izango dira emozioan ardaztutako aurre egiteko

estrategiak, eta bigarren funtzioari lehentasuna ematen diotenak, ordea,

arazoan ardaztutakoak. Langile batek, adibidez, lan-gainkargaren ondorioz

ezinegona sentitzen badu, eta hori dela era lankideengan lana delegatzea

erabakitzen badu, esango dugu arazoan ardaztutako estrategiak erabiltzen ari

dela. Horren ordez (edo horrez gain), lanaren ostean lagunekin kirola egin eta

beste gauza batzuez hitz egiteko geratzen hasten bada, emozioan ardaztutako

estrategia izango dugu.

Aurre egiteko estrategiak, gainera, moldaerazkoa eta ez-moldaerazkoa

moduan sailka daitezke. Langile horrek, estrategia horiek erabili ordez,

ezinegona gutxitzeko lan ostean alkohola edateari ekingo balio, emozioan

ardaztutako estrategia ez-moldaerazkoa erabiliko luke. Aurre egiteko

estrategiak, beraz, emozioan edo arazoan ardaztuak izan daitezke, eta horiek,

era berean, moldaerazkoak edo ez-moldaerazkoak izan.

Datuek gaixotasun bat dela eta arazoan ardaztutako estrategiak

eraginkorragoak direla badiote ere, sailkapen hori zorrozki egitea zaila da, eta

gaixotasunaren lehen faseetan, adibidez, emozioan ardaztutako estrategiak

- 15 -

erabiltzen dira, batez ere, shock-egoera, antsietatea eta dolua puntu gorenean

daudenean.

3.3 Gaixotasun akutua eta kronikoa

Gaixotasunaren ikuspegi biomediko tradizionalak gorputz fisikoaren

funtzionamendu objektibo eta asaldatua lantzen du, eta esku-hartze fisikoen

bitartez gaixotasun bat arintzea edo sendatzea du helburu. Ikuspegi hori egoera

akutu askotan eraginkorra dela ikusi bada ere, gaitz sendaezinak dituzten

gaixoentzat ez da nahikoa izaten. Hori dela eta, azken urteotan, ikuspegi bio-

psiko-soziala garatuz joan da, eta faktore biologikoez gain, psikologikoak eta

sozialak ere aintzat hartzen ditu. Ikuspegi horrek, gainera, lagun diezaguke

gaixo ezberdinek egoera kliniko antzekoetan modu hain ezberdinetan zergatik

erantzuten duten ere ulertzen.

Gaixotasun akutuak, normalean, badu aurresan daitekeen eboluzioaldi bat ,

eta, beti horrela ez bada ere, denbora hori pasatuta gaixoak bere zeregin

arruntetara bueltatzeko esperantza mantendu ohi du. Gaixotasun kronikoak,

ordea, moldaketa-prozesu luze bat ekarri ohi du berarekin, eta identitatean,

bizimoduan eta harremanetan izango du eragina. Guk gaixotasun kronikoak

dakartzan aldaketa horiek jorratuko ditugu gai honetan zehar.

Gaixotasun kroniko batek berarekin dakartzan bizipen negatiboak honela

deskribatu dira:

- Sintoma fisikoak (mina, nekea, inkontinentzia, besteak beste)

- Sufrimendu psikologikoa (depresioa eta antsietatea, batez ere)

- Eguneroko jarduerak eta bizimodua aldatzea

- Rolak eta harreman sozialak aldatzea

- Etorkizuneko itxaropenak gutxitzea

- Norbanakoaren kontzeptua zalantzan jartzea

Azken puntu horren ildotik, garrantzitsua da azpimarratzea badirudiela min edo

ezinegon fisikoaren maila edozein izanda ere, gaixotasun kroniko gehienek

- 16 -

norbanakoaren kontzeptu horri desafioa egiten diotela. Kanpo-zeinu deigarriak

sorrarazten dituzten gaixotasunek (desfigurazioa edo mugitzeko zailtasunak,

adibidez) inguruneari gaixotasunaren berri ematen diote, oso modu argian.

Gaixoak “egoera menderatzaile” moduan bizi dezake orduan gaixotasuna, eta,

identitate pertsonala sakonki astintzen du horrek. Pentsa liteke, orduan,

errazago bizi daitekeela hain agerikoak ez diren sintomak dituen gaixotasun

batekin (adibidez, nekea). Hala ere, ingurunearen laguntza eta ulertze maila

baxuagoa izan ohi da horrelako kasuetan, askotan gaixotasunaren

egiazkotasuna ere zalantzan jartzen baita, eta horrek lan- edo familia-

harremanetan ere eragina izan dezake.

3.4 Gaixotasunaren esperientzia subjektiboa

Behin eta berriz aipatu dugun moduan, pertsonen esperientziak ezberdinak

izango dira, eta ezberdintasun horiei bai gaixotasunaren diagnostikoaren

aurretik baita gero ere antzeman dakieke.

Gaixotasunaren hasierako aldietan, lehen sintomak agertzen direnean,

pertsona batzuek berehala antzematen dituzte osasun-egoeraren aldaketei eta

arin jotzen dute medikuarengana laguntza eske. Beste batzuek, ordea,

informazioa ezkutatu nahi balute moduan jokatzen dute, eta aldaketei

antzemateko (edo aldaketa horiengandik ezinegona sentitu edo adierazteko) ez

dira gai. Bigarren multzo horietako batzuen jokabidea beldurrak markatutako

aurre egiteko eredu baten isla izan daiteke, baina, beste batzuetan, justifika

ezineko optimismo edo “zaurgarritasun eza”ren sentsazioaren ondorioa da.

Kasu horietako batzuetan, laguntza medikoa atzeratzeak ondorio lazgarriak

izan ditzake. Beraz, hasiera-hasieratik, interpretazio kognitiboak eta erantzun

emozionalak garrantzi bizikoak izango dira gaixotasunaren bilakaeran.

Diagnostikoa eskuratzeak ere oso harrera ezberdina izango du pertsona

bakoitzarengan. Erantzuna, alde batetik, gaixoak gaixotasunaren larritasunaz

duen pertzepzioak eta eskuragarri dagoen tratamenduaren eraginkortasunak

baldintzatuta egongo da. Beste alde batetik, ukaezina da ingurune sozialak eta

kulturalak ere duten garrantzia, eta gaixotasunak duen estigmatizazio mailak

- 17 -

ere eragingo du diagnostikoari emango zaion erantzun emozionalean . Faktore

horien arabera, pertsona batzuek lasaitasunez erantzun dezakete, duten

ezinegonak “izena” eta tratamendua duela jakitean, eta beste batzuek, ordea,

ukazioz edo sinesgaiztasunez, diagnostikoa mehatxatzaileegia denean.

3.5. Sentimendu negatiboak eta atsekabea

Gaixotasun kroniko baten diagnostikoari lotuta dauden sentimendu

negatiboekin eta atsekabearekin ohituago bagaude ere, eremu horri buruzko

ikerketek gaixotasunak alderdi positiboak ere izan ditzakeela azaldu digute.

Diagnostikoaren hasieran, sentimendu negatiboak gailendu ohi dira, “zergatik

ni?”. Gaixotasunaren diagnostikoak, ezgaitasun mailak ere eraginda, kolokan

uzten du aurretik izan den bizitza, eta gaixoa desorientatuta senti daiteke.

Ikerketek diote lehen urtean izaten dela atsekabe handiena eta aurreko

bizimoduaren galeraren doluarekin lotuta dago. Gaixotasun kroniko batekin

bizitzeari buruz egin diren ikerketek honako alderdi negatibo hauek deskribatu

dituzte:

- Gorputz-irudian eta autoestimuan eragiten du. Identitate pertsonalean,

aldaketa biziak gertatzen dira, “haustura biografiko” moduan deskribatu

zuen Buryk (1982) gaixotasunaren diagnostikoaren aurretik eta ostean

norberaren burua hain modu ezberdinean ikustearen fenomenoa.

Norberaren buruaren ikuspegi berri horrez gain, lanean eta familian

eragiten dituen rol-aldaketak eta ingurukoek har dezaketen “jagole” -

rolak egokitzapen-lan gogorra eskatzen du. Egokitzapen-prozesuaren

ostean, zorionez, gaixoak, bere burua birkokatzea lortzen badu,

identitate berri bat eskuratuko du; “ni berria” deitu zioten Jensen-ek eta

Allen-ek (1994)

- Gogokoen diren jarduerak eta bizitzeko era galtzea. Lana galtzeak

baliabide ekonomikoen gutxitzea dakar gehienetan, eta zailtasun

ekonomikoek askotan aukeratu nahi izango liratekeen zainketa-neurriak,

garraiobideak eta aisialdi-jarduerak mugatuko dituzte. Gaixoak

- 18 -

aukeratuta zeukan aurreko bizimodu hori minak eta muga funtzionalak

ere mugatuko du.

- Harreman sozialak aldatzea. Gaixotasunak, nahi eta nahi ez, ingurukoek

izango duten erantzunari buruzko kezka dakar. Horren ondorioz,

gaixotasun kroniko bat duten pertsona askok gaixotasunari buruz hitz

egin edo ez hitz egiteari buruzko zalantza edukiko dute. Gaixotasunari

buruz ez hitz egitea egoerari buruzko kontrola mantentzeko modu bat

izan daiteke, hala, estigmatizazioa ekidin eta “normaltasuna” mantendu

egiten da. Hala ere, aldi berean, harremanean, tentsioa eta zintzotasun-

eza ekarriko ditu. Gaixo askok bikote-harremanean gertatzen den

aldaketa aipatzen dute jasaten duten ondorio mingarrientzat. Bikotearen

rola maitaletik jagolera pasatzen baita gehienetan.

- Etorkizun zalantzagarria. Gaixotasun kronikoak duen erronka nagusia

etorkizunari buruzko esperantzei lotuta dago seguruenik. Gaixo askok

uko egiten diote etorkizunerako proiektu berrietan sartzeari, hala nola

ikasketak, seme-alabak eduki edo lan berri bat hartu. Etorkizunaren

zentzua galdu duen pertsonak “orainaldi huts” batean blokeatuta

geratzeko arriskua du. Beste gaixo batzuek, ordea, Reynolds-ek

deskribatu bezala (1997), gaixotasun kronikoaren diagnostikoa

etorkizunerako proiektu luzeetan sartzeko erabiltzen dute, etorkizunean

sinetsi ahal izateko eta, agian, ingurukoei oroigarri edo ondare gisa

uzteko.

3.6. Gaixotasunaren esperientziaren alde positiboak

Pertsona osasuntsu askok gaixotasun kronikoaren ondorio negatiboak bakarrik

ikusteko gai badira ere, ikerketek alderdi positiboak ere badituela erakutsi dute.

- Gaixotasunak familia- eta lagun-harremanak estutu ditzake.

Familiakoekin betidanik izan den harremana estutzeaz gain, sare soziala

zabaldu daitekeela ere ikusi da. Aisialdi-denbora gehiago izateak

antzeko interesak dituzten beste pertsona batzuk ezagutzeko aukera

- 19 -

ematen du, bai ikastaro arrunt baita internet bidezko sare sozialen bidez.

Gaixo-elkarteen edo boluntariotza-ekimenen bidez ere, harreman berriak

sor daitezke.

- Gaixotasunak besteei laguntzeko baliabideak ekar ditzake. Bai gaixo-

elkarte, bai ikerketa-proiektuetan parte hartuz, baita mugikortasun-

arazoak dituzten pertsonen aldeko eskubideak defendatzeko taldeen

bidez ere, besteak beste, gaixoek beren egoera berean edo bestelakoan

dauden beste gaixo batzuei laguntzeko aukera izan dezakete, beren

ideiak, esperientzia eta berotasuna eskainiaz gaixotasunaren

esperientzia ezberdina izan dadin.

- Gaixotasunak bizitzaren esanahiari buruzko pentsamendu filosofikoa

estimula dezake eta lehentasunak berrikustea ahalbidetu. Hilkortasun-

sentsazioa areagotzeak antsietatea sorraraz badezake ere, ikerketek

diote gaixo askok beren gaixotasuna garapen pertsonal edo “konbertsio”

gisa deskribatu zutela. Izan ere, gaixotasunaren esperientziak

lehentasunak berrezar ditzake eta orainaldia benetan garrantzitsuak

diren jardueretan emateko erabakia bultzatu. Charmaz-ek (1991) esan

zuen “intentsitate handiko orainaldiak premia-sentsazioa dakarrela”,

“jarduteko, esperimentatzeko eta besteekin harremanak sortzeko

premia”.

3.7. Gaixotasunaren esperientzia prozesu gisa

Gai honetan zehar gaixotasunaren aurrean ematen diren erantzun ezberdinak

jorratu baditugu ere, garrantzitsua da argitzea gaixotasunaren bizipena ez dela

estatikoa, prozesu bat baizik, eta egokiagoa litzateke gaixotasuna honela

deskribatzea: “egoera bati esanahia emateko prozesu luzea egitea”.

Hasieran, zaila izan ohi da gaixotasuna onartu eta ordura arte ezagutu den

bizimoduari uko egitea. Hilabeteak edo urteak pasatuta, pertsona batzuek

egoera berri horretara moldatzea lortzen dute eta gaixotasunaren esperientzia

normaltzea lor dezakete, beste batzuek, ez. Badaude aurre egiteko modu

- 20 -

ziklikoa jasaten dutenak ere; gaixotasunaren sintomak aldakorrak direnean

gertatu ohi da hori, batez ere.

Eta behin eta berriz aipatu dugun moduan, testuinguru sozialak, gorabehera

horietan ere, eragin zuzena izango du. Laguntza eta ulertze maila altuagoa

jasotzen duten gaixoentzat, eramangarriagoa izango da prozesu patologikoa,

familia edo bikote zorrotzak dituzten edo isolatuta bizi diren gaixoentzat baino.

Era berean, beren gizartearen egoera sanitarioak ere berebiziko garrantzia

izango du.

- 21 -

FISIOTERAPIA PSIKOLOGIKOA

4. GIZA GAIXOTZEAREN ALDAGAI PSIKOLOGIKOAK. GAIXOTASUNAREN

ALDERDI KULTURALAK

4.1. Sarrera

Ikasgai honetan, alde batetik, gaixoaren eritasunaren bizipen idiosinkratikoa

baldintzatuko duten aldagai pertsonalak aztertuko ditugu. Horrez gain, kulturek

gaixotasunari buruz dituzten ideiak kontuan harturik, ideia horiek kultura

horietako norbanakoen gaixotze-prozesuan (bai sorreran bai bilakaeran) izango

duten eragina ere ikusiko dugu. Ikasgai honen barruan, giza-

taldeek sostengu gisa zein garrantzitsuak diren ere ikusiko dugu.

4.2. Giza gaixotzearen aldagai psikologikoak

Osasunaren arloan, lan egiten duen profesional orok gaixoekin etengabeko

harremana izango du; harreman hori lana egiteko ezinbestekoa da, bai

informazioa jasotzeko, bai informazioa emateko, bai tratamenduak ezartzeko.

Osasun-arloko profesionalaren eta gaixoaren artean sortzen den harreman

horri harreman terapeutikoa deritzo, interakzio intentsiboa da, eta bi

pertsonaren artean sortzen den interakzio arruntak ez dituen bereizgarriak ditu.

Harreman hori sortu eta mantentzean, oinarrizkoa da pazientearen parametro

soziokulturalak ulertzea, jasaten ari den gaixotasunaren eta gaixotzearen

gainean zer pentsatu, sentitu eta nola jokatzen duen. Fenomeno horiek

norbanakoaren estilo kognitiboak azaltzen ditu, hau da, pertsona batek

estimuluak eraldatu eta prozesatzeko ikasten dituen modu edo estrategiak,

inguruneak esanahi psikologiko esanguratsua lortu ahal izateko. Prozesu

horretan esku hartzen duten hiru dimentsio kognitibo bereiz ditzakegu:

sineskerak, balioak eta jarrerak.

- 22 -

4.2.1. Sineskerak

Pertsona batek errealitatearen eremu baten gainean dituen informazio integratu

eta iraunkorrak dira eta objektuak, pertsonak, harremanak eta jokabideak ere

hartzen ditu.

Jakina da gaixoek osasunaren eta esku-hartzeen gaineko sineskera asko

dituztela, eta sarritan entzun ditzakegu honelakoak: “botika gehiegi hartzen

badira, azkenenean ez dute eraginik sortzen”, “nire minak jatorri organikoa du;

ariketek ez didate ezertan lagunduko”, “honek konponbiderik ez dauka; beraz,

egiten dudan ezerk ez du ezertarako balio”.

Gaixotasuna zergati konkretuei egozteko joera ere unibertsala dela esan

genezake, horrek ziurgabetasuna gutxitu eta kontrol-sentsazioa areagotzen

baitu. Hala, sineskerek gaixotasunari aurre egin, moldatu eta osatzeko

prozesuan eragiten dute. Hala ere, sarritan, sineskerak ez datoz

errealitatearekin bat, kontzeptu oker, distortsio negatibo edo mito kulturaletan

oinarrituta egon baitaitezke, eta, hala, ez-moldaerazko bilakatu gaixotasunari

aurre egiteko prozesuan.

Gaixotasunari buruzko sineskerak bitan sailkatzen ditugu:

1. Zergatien gaineko sineskerak ditugu, alde batetik; gaixotasunaren

“erru”arekin zerikusia izango luketenak:

- Bere burua erruduntzat jo: kontrol-sentsazioa areagotzearen

bitartez, moldaerazkoa izan liteke, baina, errua gailenduz gero,

ez-moldaerazkoa ere bai.

- Besteak erruduntzat jo: besteekiko etsaitasunak gaixotasunari

aurre egiteko ahalmenean eragin dezake.

- 23 -

- Egoera edo patua erruduntzat jo: horrek erantsita daukan etsipen-

jarrerak gaixotasunari aurre egiteko ahalmenean negatiboki

eragiten du normalean.

2. Kontrolaren gaineko sineskerak: kontrol-pertzepzioa ongizate-

egoerarekin estuki lotuta dagoen aldagai bat da.

- Barne-egozpena edo barneko kontrol-lokusa. Gaixotasunaren

prozesuan norberak eragina duela sentitzearekin lotuta dago.

- Kanpo-egozpena edo kanpoko kontrol-lokusa. Gaixotasunaren

prozesua besteen (profesionalek, patuak) eskuetan dagoela

sentitzearekin lotuta.

Gaixotasunaren gaineko sineskerek, beraz, gaixoaren jarreran eta

gaixotasunari aurre egite prozesuan, eragin sakona dute, eta harreman

terapeutikoan baloratu eta landu beharreko alderdiak dira. Izan ere, jakina da

kontrol-pertzepzio handiagoa izateak prozesu patologikoaren pronostikoa

hobetu dezakeela, eta, beraz, profesionalak barne-egozpena sustatu behar luke

bere esku-hartzeen bitartez. Gaur egun, osasun arloan historikoki izan den

jarrera paternalista baztertuz joateko asmoz, sarritan hitz egiten da “gaixoaren

autonomia”z. Gaixoaren autonomia sustatzea, bere osasunaz hartzen diren

erabakietan eta jarduerak antolatzen parte-hartze handiagoa eskainiz egiten da,

eta barne-egozpena eta, horrekin batera, kontrol-sentsazioa ere areagotzen

ditu.

4.2.2. Jarrerak

Pertsonek errealitatearen objektu espezifikoen gainean dituzten sineskeren

multzoa; hau da, kontzeptuen, informazioaren eta emozioen konbinazioaren

ondorioz, horiek norbanakoa modu positibo edo negatiboan erantzuteko

prestatzen duten modua litzateke .

Jarreraren oinarrizko alderdiak, beraz, honako hauek dira:

- 24 -

- Sineskera edo uste multzo antolatua

- positiboki edo negatiboki prestatzen duena

- objektu sozial bat dela eta modu konkretuan jokatzeko

Alderdi horiek kontuan harturik, beraz, hiru oinarrizko osagai bereizten ditugu,

eta hiruren ondorio da zerbaitekiko (gaixotasunarekiko, gure kasuan) garatzen

den jarrera:

- Osagai kognitiboa: objektu, kontzeptu edo gertaera bati buruz

onartzen dugun informazioa.

- Osagai afektiboa: objektuari buruzko informazioa onartu eta gero,

egiten dugun onarpen- edo ukatze-ebaluazioa. Jarreraren

oinarrizko osagaia da.

- Osagai konduktuala: aurreko ebaluazioaren arabera jokatzeko

edo erreakzionatzeko joera.

4.2.3. Baloreak

Baloreak zentzu etikoarekin daude lotuta, eta norbanakoaren jokabideei “egin

beharraren” zentzua ematen diote. Onari edo txarrari, eta zuzena edo okerra

izateari buruzko ideiak hartzen dituzte barne, eta bizi-filosofiarekin edo

jokatzeko modu desiragarriekin lotuta daude.

Baloreek, adibidez, tratamendu bat jasotzerakoan, “izan behar” eta “izan behar

ez” duenaren gaineko pertzepzioa baldintzatzen dute, jarreraren osagai

afektiboarekin ere lotuta daude, eta, beraz, baloreak ikertzea ezinbestekoa da

gaixoen jarrera ulertzeko.

- 25 -

4.3. Alderdi kulturalak: kultura, taldeak eta sostengu soziala

4.3.1. Kultura

Interakzioan dauden banakoen talde batek komunean dituen balore, sineskera,

ohitura eta jokabideen eredu multzoa da kultura.

Norbanakoek, talde konkretu batean hazi izanaren eraginez, bizitzako alderdiak

ulertzeko eta jokatzeko modu konkretuak izango dituzte; talde horrek

baldintzatua egongo dira eta talde horrekiko koherenteak izango dira. Alderdi

horien artean, osasuna eta gaixotasuna ere badaude, eta, beraz, dimentsio

horiek ulertzeko moduak ere kulturak baldintzatuko ditu.

Honako hauek dira kulturaren alorreko kontzeptu garrantzitsu batzuk :

- Sozializazioa: belaunaldi batetik bestera kultura transmititzearen

fenomenoa da. Hainbat elementuk hartzen dute parte, besteak

beste, familiak, auzokideek, erlijioak, heziketa-sistemak.

- Bereganatze kulturala: beste talde kultural baten ereduak

hartzearen prozesua; normalean, gehiengo handi bat duen gizarte

batean bizi den talde minoritarioan gertatzen da.

- Etnozentrismoa: norberaren kultura besteenaren gainetik dagoela

pentsatzean datza. Irizpide moralak unibertsalak izatearen ideian

oinarritzen da, eta, beraz, premisa kulturalak leku guztietan berdin

aplika litezkeelako ustea gailentzen da.

- Erlatibismo kulturala: etnozentrismoari erantzun moduan

garatutako jarrera da. Gizarte baten balioak beren ingurune

kulturalaren araberakoak direla dio, eta, beraz, irizpide

unibertsalik egon ez daitekeela defendatzen du

- 26 -

Osasun-profesionalak, gaixoaren balorazioa egiterakoan, jatorrizko kultura izan

behar du kontuan, berebiziko garrantzia baitu bai harreman terapeutikoaren

alorrean baita alderdi klinikoan ere; izan ere, diagnostikoa egiterakoan

(bizimoduarekin lotutako gaixotasunak baitaude) edo tratamendua aukeratzean

(kultura batzuek tratamendu edo esku-hartze konkretu batzuk bazter

baititzateke) eragin dezake. Harreman terapeutikoan, honako dimentsio

hauetan eragingo dute ezberdintasun kulturalek:

- pazientearekiko komunikazio-ereduan

- espazioari eta kontaktu pertsonalari ematen zaion arretan eta moduan

- osasuna eta gaixotasuna ulertzeko moduan

- mundua, oro har, eta gizarte- eta osasun-zerbitzuak, bereiziki, hautemateko

moduan

Gaixoaren ebaluazioa egiterakoan, ezaugarri soziokulturalaren ebaluazioa egin

behar litzateke, garrantzitsua baita pertsonaren egoera fisiko eta psikologikoa

ulertzeko, baina baita egoera patologikoa bizitzeko modua eta aurre egiteko

baliabideak ulertzeko ere. Honako alderdi hauek hartu behar dira kontuan:

- Jatorria

- Sineskerak

- Besteekin komunikatzeko modua

- Bizi-estiloa

- Osasunari buruzko sineskerak

- Familia-egoera

Eta osasun-profesionalak autoebaluazio bat egitea gaixoaren balorazioa egitea

bezain garrantzitsua ere balitzateke, bere ikuspegiak harreman terapeutikoan

izan dezakeen eragina hobeto ulertzeko. Honako faktore hauetan, arreta jarri

beharko da:

- haren talde kulturala (talde sozioekonomikoa, erlijioa, adina…)

- beste kultura batzuetako pertsonekin aurretik izandako

esperientziak

- 27 -

- bizi izandako berdintasun, errespetu, elkartasun kontzeptuak

(edo kontrakoak)

- norberaren talde kulturalaren alderdiek beste talde kultural

batzuetan sor ditzaketen erantzunak ulertzen saiatu

- talde kultural ezberdineko pertsonekin harremanak izateko dituen

ezaugarri pertsonalak

- beste pertsonekiko dituen sentimendu eta pentsamenduak, eta

egoera terapeutikora nola moldatzen dituen

- talde kultural ezberdinekiko jarrerak

4.3.2. Taldeak eta osasuna: sostengu soziala

Taldeak, sistema sozial moduan, ezinbestekoak dira osasunaren promozio-,

prebentzio-, tratamendu-, sendatze- eta interbentzio-prozesuetan. Talde bateko

partaide izateak ziurtasuna eta babes-sentsazioa ematen du, eta sostengu

sozialaren oinarria da. Izan ere, jakina da sostengu eza patologia askorekin

lotuta dagoen arrisku-faktore garrantzitsua dela.

Aldagai pertsonalez eta kulturez gain, gaixoak duen sostengu sozialaren maila

eta sostengu horren ezaugarriak ezagutu behar ditugu osasun arloko edozein

lan ondo egin ahal izateko. Fisioterapia alorrean, bereiziki, gaixo askok

mugikortasun-arazoak eta autonomiaren galera pairatzen baitituzte. Gaixo

baten sostengu sozialaren balorazioa egiteko, honako alderdi hauek eduki

behar dira kontuan:

- Talde sozial baten barnean finkatua eta integratua dagoen jakitea

(familia bat, lagun-talde bat, auzoa…)

- Norbanakoaren harreman-sarearen ezaugarriak jakitea. Ez

bakarrik norekin dituen harremanak; pertsona horiek nolakoak

diren jakitea ere garrantzitsua izan daiteke.

- Laguntza mota eta maiztasuna (zenbatean behin dagoen haiekin

eta osasunaren alorrean zenbaterainoko laguntza ematen dioten)

- 28 -

- Laguntza-pertzepzioa. Gaixoak harreman horien sostengu mailaz

duen pertzepzioa; babestuta sentitzen den ala ez. Gaixoaren

ezaugarri pertsonalekin du zerikusi handiagoa kontaktuaren

maiztasunarekin edo intentsitatearekin baino.

Oro har, osasun arloan gaixoaren inguruan, honako talde hauek sortzen dira:

- Gaixoaren familia-taldea

- Gaixoek sortutako taldeak edo elkarteak

- Gaixoak eta haren ardura duten osasun-profesionalek sortutakoa

- Profesionalak lan egiten duen erakundetik datozenak (osasun-

zentroa, ospitalea)

Gaixoaren inguruan sortzen diren talde horiez gain, gaixotasunaren inguruan,

beste talde mota batzuk ere sortzen dira, batez ere gaixo-elkarteetan eta

osasun-zentroetan. Talde mota horiek bai gaixoentzat sortzen dira, baina baita

familia (edo baliokideak) eta gaixoak artatzen dituzten profesionalentzat ere:

- Laguntza-taldeak (gaixoak edota familiartekoak psikologo edo

psikiatra bat edo birekin egoten dira, gaixotasunak dakartzan

zailtasun psikologikoak arintzeko)

- Autolaguntza-taldeak (aurrekoaren helburu eta formatu bera du,

baina profesionalik gabe)

- Birsozializazio-taldeak (gaixotasun edo bestelako ezbehar baten

ostean isolamendua pairatu duten gaixoak berriz “gizarteratzeko”)

- Talde terapeutikoak (gaixotasun baten tratamendu espezifikoa

talde-modalitatean egiteko sortuak)

- Prestakuntza- edo esperientzia-taldeak (profesionalen artean

egindakoak)

- 29 -

5. ESTRES KONTZEPTUA ETA HAREN ERLAZIOA ASALDURA

PSIKOSOMATIKOEKIN

5.1. Definizioa

Estresa modu askotan definitu izan da. Kanpo- eta barne-presioetara moldatu

eta egokitzen saiatzen den gizaki baten erantzun psikologiko, fisiologiko eta

konduktuala da. Gizakia ihes egiteko eta borrokatzeko prestatzen duen egoera

gisa ere defini dezakegu.

Psikologia arloan, zenbait ikuspegi eman dituzte. Hala nola, Selyek (1976),

organismoak bere baitan egindako eskakizun bakoitzari ematen dion erantzun

gisa ikusten zuen estresa, eta egoera bat dela eta estresa erantzun gisa

erabiltzeari estres-erreakzioa deitu zion. Estresari aurre egitean, gainera, hiru

fase deskribatu zituen:

- Alarmaren aldia: intentzioa gehienezkoa denean

- Erresistentziaren aldia: defentsa-mekanismoetan oinarrituta estresa

kudeatzeko estrategiak bilatzea

- Ahultzearen aldia: etsipena, defentsio-mekanismoak (Selingman) eta

depresioa

Estresa, gainera, positiboa edo negatiboa izan daiteke. Gertakizun estresagarri

baten bizipena mehatxagarria izan daiteke, edo, aitzitik, erronka moduan ikusi.

Horren ondorioz, erantzuna ikarazkoa edo blokeozkoa izan liteke, hau da,

sarritan ez-moldaerazkoa, edo egoera konpontzeko bideratuagoa.

Lazarus-ek (1966) esan zuen estresa mehatxuzko egoera baten ondorioz

defentsa-baliabideak erabiltzera bultzatzen duen organismoaren tentsio-egoera

dela, eta estres-eragile kontzeptua garatu zuen, estresa estimulu gisa ulertuaz.

- 30 -

5.2. Egoera estresagarriak

Intentsitate oso ezberdineko egoera estresagarriak bizitzen ditugu eguneroko

bizitzan; hondamendi bat pairatzea estresagarria da, baina baita bizitzaren

aldaketa esanguratsuak edo egunerokotasunean topa genitzakeen arazo eta

zailtasunak ere.

Holmes-ek eta Rahe-k (1960) esan zuten norbanakoaren, lanaren eta

pertsonen arteko harremanen arloan

bizi-gertakizunen pertzepzioak garrantzi handia duela estres maila zehazteko.

Kontrolabilitateak, desiragarritasunak eta aurreikusgarritasunak baldintzatuko

lukete pertzepzio hori, eta, beraz, estres maila.

Horren arabera, gainera, bizi-gertakizunen eskala diseinatu zuten, eguneroko

bizitzan izan daitezkeen aparteko gertaera bakoitzari puntuazio bat egotziaz.

Eskalan agertzen diren zifren baturak urtebetean 150 gainditzen badu,

pertsonak % 50eko aukera du estresa izateko; 300etik gorakoa bada, berriz,

arriskua % 90era iritsiko da.

Bizi-gertakizunen eskala (Holmes eta Rahe)

• Ezkontidearen heriotza 100

• Dibortzioa 73

• Ezkontideagandik banantzea 65

• Kartzela 63

• Familiako hurbileko norbaiten heriotza 63

• Gaixotasun larria 53

• Ezkontza 50

• Lana galtzea 47

• Ezkontidearekin adiskidetzea 45

• Erretiroa 45

• Familiako norbaiten osasun-aldaketak 44

• Haurdunaldia 40

• Zailtasun sexualak 39

• Familian kide berri bat izatea 39

• Finantza-egoeran aldaketak izatea 37

• Adiskide min baten heriotza 36

• Lan-mota aldatzea 35

• Familian liskarrak gehitzea 35

• Diru-galera garrantzitsua izatea 31

• Hipoteka edo mailegua epemugara iristea 30

• Legearekin arazoak izatea 29

• Aparteko arrakasta pertsonal bat izatea 28

• Ezkontideak lana utzi edo lanean hastea 26

• Ohitura pertsonalak aldatzea 24

• Nagusiekin arazoak izatea 23

• Lanean aldaketak izatea 20

• Lo egiteko ohiturak aldatzea

16

• Elikadura-ohiturak aldatzea 15

• Oporrak 13

31

Estresari aurre egitean, bost fase bereizi dira:

1. Balorazioa: egoera aztertu

2. Helburuak: lortu nahi dudana

3. Planifikazioa: zer egin helburuak lortzeko

4. Akzioa: egiten dudana

5. Doitzea: egokitu

Azkenik, norbanakoak estresari ematen dion erantzuna, beste gai batzuetan

jorratu dugunez ere, aldagai pertsonal eta sozialek baldintzatzen dute, eta

eredu biopsikosozialaren arabera ulertzen da. Bereziki, honako aldagai hauek

eragiten dute gure erantzunean:

- Ingurunearen eskaerak edo bizi-gertakizunak (ustekabeko aldaketak

eta kontrolagaitzak)

- Subjektuaren ezaugarri psikologiko eta fisikoak

- Organismoaren baliabideak

- Gizartearen sostengua

5.3. Estresaren ondorioak osasunean

Estresak zenbait adierazpen ditu gure organismoan. Hauek dira adierazpen

fisiologikoak: izerdia, takikardia, arnas maiztasun handia, arazo

gastrointestinalak, gosea aldatzea. Adierazpen konduktualak ere baditu,

adibidez, hiperaktibitatea, baita psikologikoak ere, batez ere, gertaerak

interpretatzeko modu negatiboa. Esan dezakegu, beraz, estresaren sintomek

gure bizitza-kalitatea kaltetzen dutela, eta sufrimendu psikologikoa eta

suminkortasuna eragiten dituztela. Gainera, lan-etekinarekin eta

kontzentratzeko gaitasun gutxituarekin, loezinarekin eta errealitatearen ikuspegi

ezkorrarekin ere lotzen da.

Adierazpen horiez gain, etengabeko estresa zenbait patologiarekin lotu da:

zaldarrak agertzea, bronkoespasmoa, hipertentsioa. Portaera kaltegarriekin ere,

32

lotuta dago (tabakismoa, bizimodu sedentarioa, estimulatzaileak maiz hartzea,

hala nola kafea edo tea, eta horrek hiperkolesterolemia, kardiopatia, minbizia,

istripu zerebrobaskularrak edota birikietako gaixotasun kronikoak edukitzeko

arriskua handitzen du.

Estresari aurre egiteko tresnak honako hauek dira, besteak beste:

- Botikak: lasaigarriak edo depresioaren aurkakoak.

- Erlaxatzea: arnasketa sakona (oxigenatze egokia bermatzen duena) eta

giharrak lasaitzea bateratzen dituzten teknikak. Ongi oxigenaturiko

burmuinarekin eta giharrak erlaxatuta, ongizatea errazago lortuko da,

baita errealitate arazotsua era baikorragoan ikustea ere.

- Teknika kognitiboak: pentsamendua berregituratzen saiatu, ondoeza

sortzen dioten egoerak egoki interpretatzen ikasteko.

- Masajea: giharrak lasaitu eta odol-zirkulazioa estimulatzen du; badaude

teknika fisiologikoak nahiz zentzumenezkoak.

- Hidroterapia: ura, presio eta tenperatura egokian; elementu lasaigarria

da.

- Musikoterapia: musika (normalean instrumentala eta goxoa) elementu

lasaigarri gisa.

Egoera estresagarria aurreikusten denean, oinarrizko honako aholku hauek ere

onuragarriak izan daitezke:

- Behar adina lo egin: loak berritzailea izan behar du.

- Ariketa fisikoa egin: pertsona bakoitzaren adinera eta egoerara

egokitua baldin bada, lagungarri izaten da tentsioak askatzeko eta

33

endorfinak gehitzeko, substantzia horrek plazer-sentsazioak sortzen

baititu.

- Elikadura zaindu, bai kantitatea bai denbora nahikoa emanez.

- Lasaitzeko teknikak: egunean hamabost-hogei minutu praktikatu;

egunero siesta labur egitea ere bat beste aukera bat da.

- Denbora ongi antolatu: arineketan ibiltzeak, presak eta lanak

antolaketarik gabe pilatzeak estresa eragiten dute; gauza bakoitzari bere

denbora eman behar zaio.

- Bereizi lana eta bizitza pertsonala. Ez eraman lanik etxera, eta ikasi

lanean ari ez zarenean lana ahazten. Aukera bat: egun bakoitzerako

beste "betebehar" batzuk aurkitzea.

- Komunikazioa, konfiantzako pertsonekin gure arazoez hitz egiteak

lasaitu egiten ditu barne-tentsioak.

- Hautsi monotonia, bila ditzagun egunero egiteko jarduera desberdinak.

5.4. Nahaste somatomorfoak

Azalpen medikorik gabeko (azterketa fisikoaren eta laborategiko datuen bidez

azaldu ezinak) sintoma fisikoak adierazten dituzten nahasteak dira. Borondatez

kanpokoak dira, eta errepresio-, desplazamendu-, ordezkapen- eta defentsa-

mekanismoen bidez azaldu izan dira. Kexa somatikoak adierazpen emozional

eta komunikazio modu bilakatzen dira. Adierazpen emozionala hitzen bidez

egin ezin izateari alexitimia deritzo.

5.4.1 Somatizazio-nahasmendua

Hainbat sistema organiko inplikatzen dituen sintoma somatikoen multzoa da:

lau sintoma mingarri, bi sintoma gastrointestinal, sintoma sexual bat eta

34

sintoma seudoneurologiko bat, gutxienez. 30 urte bete aurretik hasten da,

gainera.

Diagnostiko diferentziala gaixotasun organikoekin egin behar da

(neurologikoak, metabolikoak, infekziosoak, hanturazkoak…), batez ere, 40

urtetik gora hasiz gero. Depresio nagusiarekin eta antsietate-nahaste

orokortuarekin komorbilitate altua du, gainera.

Bilakaera kronikoa eta gorabeheratsua izan ohi da. Tratamenduari begira,

berriz, garrantzitsua da profesional bakarrak tratatzea (familia-medikuak),

pazientearen jarraipen medikoa erregularra eta xehea izatea, azterketa fisiko

partziala egin eta proba inbaditzaileak baztertzea, eta sintomak irudizkoak

direla zuzenean ez esatea, sintomak larriagotzea ekarriko baitu. Farmakoak,

erlaxazio-teknikak eta psikoterapia eraginkorrak izan daitezke.

5.4.2 Konbertsio-nahasmendua

Funtzio motor boluntario edo sentsorialei eragiten dien sintoma neurologiko

atipiko bat edo gehiago ditu patologia horrek, gaixotasun mediko eta

neurologiko baten bidez azaldu ezin direnak. Bat-bateko hasiera izan ohi dute,

eta, normalean, oinarrizko edo bigarren mailako onura bat identifika daiteke.

Belle indifference, edo axolagabetasun afektiboa, oso bereizgarria da.

Betiere, garrantzitsua da beste patologia batzuk baztertzea; izan ere, %18-64k

beste gaixotasun neurologiko edo sistemiko bat izaten baitu. Aurrekoak bezala,

komorbilitatea altua du nahaste depresiboekin, antsietate-nahasteekin eta

nortasun-nahasteekin (pasibo-agresibo, menpekoa, antisoziala, histrionikoa).

Bilakaerari dagokionez, %90-100ek, hasierako sintomak sendatzeko, aste

batzuk baino ez dituzte behar izaten, %25ean errepikatu egiten da. Oro har,

honako hauek dira pronostiko oneko faktoreak: bat-bateko hasiera, faktore

estresagarri batekin lotuta egotea eta nahaste psikiatriko eta medikorik ez

agertzea.

35

5.4.3. Hipokondria

Gaixotasun larri bat izateko beldurra edo, sintoma somatikoen interpretazio

pertsonalaren ondorioz, halako bat pairatzen duzulako ziurtasuna ditu ezaugarri

gaixotasun horrek. Esplorazio eta azalpen mediko egokiak eginda ere, ardura

mantendu egiten da.

Depresioarekiko eta antsietatearekiko komorbilitatea %80koa da. Bilakaerari

dagokionez, noizbehinkako agerraldi eta arintzealdiak izaten dira, eta %50ek

hobera egiten du.

5.4.4. Gorputz-asaldura dismorfikoa

Alegiazko gorputz-akats batengatiko ardura edo akats minimo baten distortsio

handituak ditu ezaugarri gaixotasun horrek. Disoziaziorako, distortsiorako,

sinbolizaziorako eta proiekziorako defentsa-mekanismoek hartzen dute parte.

Depresioarekin, antsietatearekin, nahaste obsesibo-konpultsibo eta

nartzisistarekin, %30-90ko komorbilitatea hauteman da.

5.4.5. Minagatiko nahastea

Patologia mediko edo neurologikoek baiezta ezin dezaketen eta nerbioen

banaketari jarraitzen ez dioten minak ditu ezaugarri gaixotasun horrek. Kasu

horretan ere, nahaste depresiboarekin, antsietatearekin eta

analgesiko/antsiolitikoak gehiegi erabiltzearekin dago lotuta, %25-50era arteko

komorbilitatea baitu.

Honako faktore etiologiko hauek deskribatu dira:

- Faktore psikodinamikoak: gorputzaren bidez modu sinboliko batean

gatazka intrapsikiko bat azaleratzea (alexitimia).

- Faktore konduktualak: min-portaerak sendotu egiten dira saritzen

direnean, eta deuseztatu, zigortzen direnean edo kontuan hartzen ez

direnean.

36

- Faktore interpertsonalak: abantailak lortzeko egiten den harreman

interpertsonalen manipulazioa.

Etiologia organikoko minarekin diagnostiko diferentziala egiterakoan, kontuan

izan behar da min fisikoa intentsitate aldakorrekoa eta oharkabetasunaren

araberakoa dela, eta min psikogenoa, aldiz, ez da aldatzen eta

analgesikoekin ez da hobetzen. Min kronikoa, batez ere gizonen artean,

“depresio ezkutatua” izan daiteke batzuetan.

Tratamenduari dagokionez, garrantzitsua da faktore psikologikoen eginkizuna

azaltzea, baina argi utziz mina erreala dela. Tratamendu konduktuala

(biofeedbacka, adibidez), psikoterapia eta antidepresiboak lagungarriak izan

daitezke. Analgesikoak, aldiz, ez dira eraginkorrak izaten.

37

6. MINA

6.1. Minaren definizioa

Minaren definizio egoki bat egitea zaila da, kontzeptuak barnean hartzen dituen

dimentsio guztiak direla eta. Egile askok mina sentsazio moduan deskribatu

izan dute, eta, hala, esperientzia fenomeno fisiologiko dimentsiobakar batera

mugatzen dute. Gaur egun onartuen dagoen definizioa IASPek (International

Association for the Study of Pain) emandakoa da, alegia, mina ehun baten kalte

erreal edo potentzial baten ondorioz eta kalte horren arabera deskribatutako

esperientzia sentsorial eta emozional ezatsegina da. Definizio horrek dimentsio

emozionala ereaintzat hartu, eta ehunaren kaltea nahitaezkoa ez dela argitzen

du.

Argi dago mina sentsazio bat baino gehiago dela, aldagai sentsoriala osagai bat

baino ez da. Oro har, mina bizipen bat dela esan genezake eta egitura

dimetsioaniztun gisa deskriba daiteke, osagai sentsorial, afektibo, ebaluatibo,

kognitibo eta konduktualek osatzen baitute:

- Dimentsio sentsoriala estimulu nozizeptiboa da.

- Dimentsio afektiboa, esperientzia sentsorial horren lotura emozionalak

(esperientzia ezatsegina, zaila edo, aitzitik, atsegingarria izan den).

- Dimentsio kognitiboak minari buruzko sineskerak hartzen ditu barnean.

- Dimentsio ebaluatiboa minaren interpretazioa da, norbanakoaren

testuinguruan, hau da, minaren garrantziari buruzkoak, eguneroko

bizitzan izan dezakeen eragina .

- Dimentsio konduktuala aurreko lauekin lotuta dago eta “mina pairatzen

duen gaixoak egiten duen jokaera oro” da (Fordyce, 1988).

38

Izaera dimentsioaniztuna duen heinean, mina esperientzia orokor bat da.

Kanpo-seinale objektiboen bitartez neurri batean azaldu daitekeen arren

(elektromiogramaren erregistroan aldaketak egotea, bihotz-maiztasuna edo

larruazalaren konduktantzia, besteak beste), barne-fenomeno subjektiboa da

mina. Informazio nozizeptiboaren eta minaren esperientziaren emaitzak nahiko

independenteak dira. Estimulu sentsorial bera izanda ere, “min” eta sufrimendu

ezberdina azaltzen du pertsona bakoitzak.

Minak, beraz, esandakoa kontuan hartuta, hiru ezaugarri ditu:

- Komunikaezina da. Mina pairatzen duen pertsonak ezin du zehazki

minaren bizipena jakinarazi.

- Inperfektuki kuantifikagarria. Kanpo-seinaleek neurri baterainoko

fidagarritasuna izan dezaketen arren, minaren esperientzia osoa ezin

dute jaso.

- Eztabaidaezina. “Norberak mina duela pentsatuz gero, sineskera hori

benetakoa da” (Dennett, 1981).

6.2. Minaren psikologia

Minaren psikologiaren barruan, minaren bizipena ulertzen lagunduko diguten

ereduak aurkeztuko ditugu lehendabizi. Ondoren, egindako ikerketen ondorioz

deskribatu diren hiru eremu psikologiko aztertuko ditugu: lehendabizi,

emozioek, bereziki depresioak eta antsietateak, minarekin duten harremana;

ondoren, nortasun-teoriek egiten duten ekarpena; eta, azkenik, kognizioen

parte-hartzea. Bukatzeko, ditugun emaitzak laburbildu dituen eredu hipotetiko

bat azalduko dugu.

6.2.1. Minaren eredu dimentsioaniztuna

Garatuko ditugun eredu bi dimentsioaniztunak Melzack-ek eta Wall-ek 1965ean

deskribatu zuten minaren uhateen kontrolaren ereduan oinarritzen dira.

39

Ikerlari horiek lehendabizikoz baieztatu zuten mekanismo psikologikoek

minaren pertzepzioan eragin zezaketela, eta garunetik jaisten ziren “nerbio-

mezuek” minaren seinaleak areagotu edo gutxitu. Ordura arte esaten zen

sentimendua minaren ostean eta horren ondorioz sortzen zela.

Deskribatuko dugun lehen teoria Leventhal-en prozesamendu paraleloaren

eredua da eta eredu horretan oinarrituta dago. Egile horrek esan zuen mina

interakzioan egon arren banatuta dauden bi bide paraleloren bitartez

prozesatzen dela:

- Bide sentsoriala; minaren osagai sentsorialen informazioa eramaten du

(intentsitatea, kokapena, tenperatura, presioa…).

- Bide emozionala; esperientziari lotutako ezinegona, beldurra edo

sufrimendua hartzen ditu.

Mina bi bidetatik zehar prozesatzen bada ere, bide gainartzaile bat egongo

litzateke. Horren ondorioz, arreta bide sentsorialera zuzentzea posible balitz,

minaren bizipen orokorra gutxitzea lortuko litzateke. Datu batzuek hori

baieztatzen badute ere (Johnson, 1973), distrakzio-teknikak eraginkorragoak

direla erakusten duten datu gehiago ere badaude, batez ere minaren

intentsitatea txikia edo ertaina denean. Distrakzio-tekniken oinarria eredu hori

izanik ere, arreta minaren esperientziaren bi bideetatik guztiz aldentzea dute

helburu.

Pricek prozesamendu sekuentzialaren eredua deskribatu zuen aurrerago

(1999), mina zuten taldeei eta kontrol-taldeei egoera esperimentalean mina

sorraraziz egin zituen ikerketak oinarri hartuta. Ikerketa horien

orokorgarritasuna eztabaidan badago ere, datu gehienek babesten duten

eredua da. Haren esanetan, mina honako elementu hauek osatzen dute:

- Ehunak kaltetzean sortzen den estimulazioaren antzeko gorputz-

sentsazioa

- Sentsazio horri lotutako mehatxu-esperientzia

- Mehatxu horri lotutako emozio negatiboa

40

Definizio horrek ez du behar kalte tisularra egiaztatzerik, pertzepzioa eta

prozesamendua baitira helburu nagusia. Honako hauek dira Pricen ereduaren

beste alderdi garrantzitsu batzuk:

- “norbera”ren kontzeptua erabiltzen du (“etxea”, organismoaren barne

aldea) mehatxuak duen eragin sakona ulertzeko.

- Emozio negatiboa minaren intentsitatearekiko apartekoa da, baina bi

dimentsioak (sentsazio nozizeptiboa eta ezinegona) dira beharrezkoak

mina sentitzeko.

- Sentimendu ezatseginaren bilakaera sekuentziala da. Mina, agertzean,

beldurrarekin lotutako esperientzia da; aurrerago, antsietatea, frustrazioa

eta amorrua hartuko dituen prozesamendu afektibo ebaluatiboagoa

agertuko da; azkenik, etsipena eta depresioa azaleratuko dira.

6.2.2. Minaren aldagai psikologikoak

Nortasun-ezaugarriek norbanakoaren minaren bizipenean eragiten duten ala ez

gai eztabaidagarria izaten jarraitzen du. Egin diren ikerketa gehienek gaixo

psikiatrikoentzat diseinaturiko tresnak erabili dituzte, eta, gainera, dagoeneko

mina pairatzen ari diren pertsonengan egin dira; beraz, datu horien

orokorgarritasuna zehaztea zaila da. Senak esaten digu segur aski nolabaiteko

eragina egongo dela, bai mina interpretatzean, baita mina eduki ostean

laguntza eskatu eta jasotzeko moduan ere, eta, horren ondorioz, minaren

bilakaeran. Izan ere, nortasun-ezaugarriek besteekiko interakzioan eragiten

dute, osasun profesionalekiko harremana barne hartuta.

Minaren alderdi emozionala aztertzerakoan, minak depresioarekin eta

antsietatearekin duen harremana ikertu da gehien. Deskribatu da depresioaren

prebalentzia %50 artekoa dela min kronikoa duten gaixoen artean (Romano eta

Turner, 1985; Geisser, 1994), eta ditugun berrikusketek baieztatzen dute

41

depresioa minaren esperientziaren ondorioz sortzen dela, ez kontrara (Romano

eta Turner, 1985; Gamsa, 1990; Banks eta Kerns, 1996).

Erabiltzen diren tresna psikometrikoek, hala ere, prebalentziari buruzko datuak

oso ezberdinak izatea eragiten dute. Izan ere, tresna gehienek depresioaren

intentsitatea puztu egiten dute mina pairatzen duten gaixoengan,

depresioarekin lotutako sintoma somatikoak minak sortutakoekin nahasten

baitira. Garrantzitsua da orduan depresio kliniko edo psikiatrikoa minak

sortutako depresiotik ezberdintzea. Azken horrek, batez ere, ezintasun- eta

etsipen-sentimenduak ditu ezaugarri, eta kanpora zuzendutako amorrua.

Norberari zuzendutako amorrua, errua eta lotsa, ordea, depresio klinikoaren

ezaugarri nagusiak dira.

6.2.3. Kognizioa

Azken urteotan, minarekiko jarrera ikerlanen helburu nagusi bilakatu da. Argi

dago jarrera-aldaketa gaixoek aldatzeko gaitasunaz eta aldatu beharraz duten

ideiarekin lotuta dagoela. Ideia horiek, era berean, gaixoek beren mina eta

bizitza kontrolatzeko duten gaitasunarekin dago lotuta.

Katastrofismoa orokorra edo sintoma fisikoena izan daitekeen estilo kognitiboa

da. Hiru faktore hartzen ditu barnean: hausnartzea, magnifikazioa eta

ezintasuna; eta minaren estimulu eta esperientziarekiko gehiegizko orientazioa

dakar. Min akutua kroniko bilakatzeko eta, lunbalgiaren kasuan, epe-luzeko

desgaitasuna garatzeko arrisku-faktorea da. Depresioarekin ere lotzen da,

baina ikerketa gehienek defendatzen dute katastrofismoak desgaitasuna eta

mina, depresioarekiko independenteki, aurresaten dituela.

Autoeraginkortasuna Bandurak (1977) garatutako terminoa da, gaixoen

motibazio maila zehazten du eta betetze terapeutikoa eta kooperazioa

hobetuko ditu. Opioide endogenoetan eta sistema immunitarioan du eragina eta

minarekiko tolerantzia hobetzen du. Min kronikoa duten pertsonengan,

autoeraginkortasuna hobetzeko modurik onena kirola omen da.

42

Kontrolari buruzko kognizioak 4.2.1.n garatu ditugu.

Beldurra ekiditea “mina areagotu edo kaltea sortzeko beldurragatik

mugimenduak ekiditea” da eta zinesiofobia ere deitzen zaio. Minaren

intentsitatearekiko independentea da eta ariketa fisikoa saihestearekin lotzen

da, eta, horren ondorioz, lan-jarduera ekiditearekin, lanpostu-galerarekin eta

desgaitasunarekin. Beldurra ekiditea eredua dimentsioaniztuna da, eta

jokabide-ikasketaren elementuak, elementu fisiologikoak eta elementu

kognitiboak hartzen ditu barne. Esperimentalki frogatu da mugimenduen

zabalerarekin, jasotze-denborarekin, belaunen flexo-luzaketarekin, gorputz-

enborraren flexo-luzaketarekin eta pisuak jasotzearekin lotuta dagoela bereziki.

Azkenik, tendentzia kognitiboei dagokienez ikusi da min kronikoa duten gaixoek

minarekin harremana duten hitzak selektiboki gogoratzen dituztela, beste hitz

mota batzuen aldean.

6.2.4. Sintesia: estres- eta larritasun-eredu inklusiboa

Aurreko kontzeptu guztiak beren artean lotuko dituen eredua proposatzen du

Pincusek (French, Sim, 2006). Bai beldurra eta bai depresioa minaren

bizipenaren osagai garrantzitsuak dira. Beldurra arreta areagotze-egoera

batekin eta baliabideak kanpora zuzentzearekin lotuta dago; depresioak, ordea,

arreta-egoera gutxitzen du eta baliabideak norberari zuzenarazten dizkio.

Aurreko guztia kontuan hartuta, inklusio-egoerako bi konstelazio proposatzen

ditu, independenteak, eta esku-hartzeak eskatuko dituztenak.

Estresaren konstelazioak, alde batetik, hiru egoera ditu. Lehen egoeran,

beldurra ekiditea dago, eta informazioan eta heziketan oinarritutako esku-

hartzeak edo, asko jota, esku-hartze konduktual sinpleak, aski izango dira.

Bigarren egoeran, minarekiko beldurra osasunera zabalduta legoke. Estres-

sintomak azaltzen dira (katastrofismoa, somatizazioa, disnea, antsietate-krisiak)

eta mina osasunerako eta ongizaterako mehatxu gisa hautemango da. Kasu

horietan, teknika kognitibo-konduktualak beharko dira. Hirugarren egoeran,

antsietatea orokortu egiten da eta estresaren intentsitatea areagotu. Antsietate

43

orokorraren sintomak izango dituzte gaixoek, sintoma somatikoak oso sarritan

agertuko dira eta, tratamendu kognitibo-konduktualaz gain,

psikofarmakologikoa ere beharko da.

Larritasunaren konstelazioan, bestalde, hiru egoera ere bereiziko ditugu.

Lehen mailan, norbanakoek galera- eta frustrazio-bizipenak izango dituzte,

eguneroko jarduerak mugatuta. Informazio sentsoriala gogoratzeko joera

egongo da. Informazioarekin eta heziketarekin, nahikoa izango da. Bigarren

mailan, larritasuna areagotuko da, minaren eta gaixotasunaren irudikapena

eskema pertsonalarekin nahasiko baita. Iragana eta etorkizuna alderatuko dira

eta galera-, ezintasun- eta etsipen-sentimenduak gailendu. Informazioa

sentsorialaz gain, gaixotasunarekin lotutakoa gogoratzeko joera egongo da.

Teknika kognitibo-konduktualak erabili beharko dira minarekin lotuta ez dauden

jarduerak sustatu eta eskema pertsonala berregituratzeko. Azken mailan,

depresioaren sintomak etsipen eta inpotentzia moduan azaleratuko dira;

depresio kliniko baten elementuak ere ager daitezke, eta edonolako informazio

negatiboa gogoratzeko joera izango du. Kasu horietan, tratamendu kognitibo-

konduktualaz gain, psikofarmakologikoa ere beharko du.

6.3. Minaren soziologia

Gorputza, aldi berean, eremu fisikoa eta soziala da. Turner-ek (1984)

gorputzaren kokapen sozialaz hitz egin zuen, errealitate soziala (literalki)

murgilduta baitago, hau da, gorputza egitura sozial eta esanahi kulturaletarako

eremua izango balitz bezala. Horren ildoan, eta gaixotasun kronikoak

jorratzerakoan esan dugun moduan, minak pairatzen duen pertsonaren

harremanetan, roletan, helburuetan eta identitatean eragiten du.

Minaren aldakortasun etnikoaz egin diren ikerketetan, lan garrantzitsu batek

(Zborowski, 1952, 1969) jatorri italo-amerikar, judu-amerikar eta amerikar

protestanteen (hainbat belaunalditan AEBn bizitakoak) artean mina

deskribatzeko ezberdintasunak aztertu zituen New York-eko soldadu

ohientzako ospitale batean. Azken taldeak minaz axolagabetasunez eta

diskrezioz hitz egiten zuen, datu gutxi aditzera emanez; italo-amerikarrek eta

44

judu-amerikarrek, berriz, emozio eta ardura handiz hitz egiten zuten. Azken

talde horretan, analgesikoa eman ostean, italo-amerikarrek lasaitasun

handiagoa erakusten zuten, eta judu-amerikarrek, berriz, kezkatuta jarraitzen

zuten, ez beren osasunaz eta etorkizunaz bakarrik, baizik eta analgesikoak

estal zezakeen mina sortzen zuen patologiaren jarraipenaz. Mota horretako

ikerketa gehiago egin dira, baina, batez ere, kulturak, eta ez horrenbeste etniak

minaren bizipenean duen eragina aztertzen. Minaren atalasea edo minarekiko

tolerantziari buruz, laborategi-ikerketa ugari egin dira ezberdintasun etnikoak

aurkitu nahian, eta, nolabaiteko aldakortasuna ikusi den arren, emaitzak,

oraindik, eztabaidagarriak dira.

Beste puntu garrantzitsu bat minarekiko jokabide “egokia” da. Norbanakoak

mina dela eta duen jokabidea ikasitakoa da hein handi batean, eta min

“normalaz” dagoen aurreiritzi horrek bi norabideetan eragiten du. Alde batetik,

mina dela eta dugun jokabidean, eta, bestetik, osasun-profesional moduan

minarekiko dugun jarreran. Adibidez, estereotipo sozialak direla eta, gizonak

“gogorrak” eta emakumeak, berriz, “kexatiagoak” direlako ideia zabalduta dago,

eta arrazoi mediko argia ez duen mina “psikogeno”tzat etiketatzea sarriagotan

gertatzen da emakumeekin gizonekin baino (Lennane eta Lennane, 1973;

Grace, 1998).

Min “egokia”ri buruzko aurreiritziak, gainera, min kronikoa duten pertsonekiko

estigmatizazioaren oinarrian daude. Hasieran esan dugun moduan, mina

zehatz-mehatz komunikatzeko dauden eragozpen linguistikoak direla eta, batez

ere lesioa agerikoa ez denean, ingurukoei eta profesionalei mina sinestaraztea

zaila da (Fagerhaugh eta Strauss, 1977; Thomas, 2000, Glenton, 2003;

Werner, 2003). Eta minaren gorabeherak gertatzen direnean, are gehiago.

Gaixoak azaltzen duen minaren eta profesionalek normal eta egokitzat hartzen

duten minaren arteko konkordantzia-eza dagoenean, ikusi da ohikoa dela

horiek pazientearen sinesgarritasuna zalantzan ipini eta iritzi negatiboak izatea.

Mina eragiten duten prozesu patologiko asko, beraz, estigmatizatzaile bilaka

daitezke, eta balio sozial eta morala galtzea ekarri bai gizartearen aurrean

baita, askotan, nork bere buruaren aurrean ere.

45

6.4. Fibromialgia

Min muskular orokorra (mialgia) eta gorputzeko puntu askotan gehiegizko

sentikortasuna sorrarazten duen gaixotasun kronikoa da. Espainian, EPISER

ikerketaren arabera, %2,4ko prebalentzia du, batez ere emakumeek pairatzen

dute (%4,2 vs %0,2 gizonek) eta prebalentzia gorena 40 eta 49 urteko adin-

tartean gertatzen da. Gaixo gehienen kasuan, 30 eta 55 urte artean agertzen da

lehendabizikoz.

Etiologia ezezaguna da. Mina muskulu eta ehun bigunetan sentitzen bada ere,

han ez da anomaliarik azaltzen. Minaren pertzepzioan gertatzen den aldaketa

baten ondorioz sortzen dela uste da, “sentsibilizazio zentrala” deiturikoa.

Nolabaiteko joera genetikoa badagoela ikusi da, fibromialgia duen pertsona

baten senitartekoek fibromialgia garatzeko arriskua gainerako populazioarena

baino 8 aldiz handiagoa baita. Estresoreek ere fibromialgia “piztu” dezaketela

aztertu da, hala nola, Lymen gaixotasunaren moduko infekzioek, trauma fisiko

edo emozionalek, lo egiteko arazoek eta beste gaixotasun mediko batzuek.

Gaixoek duten sintoma nagusi eta bereizgarriena min muskuloeskeletikoa da.

Muskulo-zurruntasuna goizetan da nabarmenagoa eta, egunean zehar,

hobetzerantz egiten du. Antsietateak, estresak, lo gutxi egiteak, gehiegizko

esfortzuak, hotzak eta hezetasunak, gainera, okertu dezakete. Horrez gain,

honako hauek jasateko arrisku handiagoa dute: neke iraunkorra (%90), loaren

apnea edo hanka geldiezinen sindromea, migrainak eta burukomin muskularra,

heste minberaren sindromea, zistitis interstiziala eta artikulazio

tenporomandibularraren sindromea. Gaixoen %30ek depresio nagusia izan ohi

du diagnostikoa egitean, eta bizitzan zeharreko depresioaren eta antsietatearen

intzidentziak %74 eta %60ra artekoak dira, hurrenez hurren. Badirudi gainera

neke kronikoaren sindromearekin oso lotuta dagoela.

Diagnostikoa egiteko, lehenik eta behin, azterketa fisiko osoa eta odol-testak

egin behar dira, beste gaixotasun batzuk baztertzeko. Fibromialgia

baieztatzeko, gehiegizko sentikortasuna frogatu behar da gorputzeko 18 puntu

jakinetatik (“leku mingarriak”) 11n gutxienez.

46

Tratamenduari dagokionez, ikusi da honako hauek eraginkorrak direla:

pregabalina eta gabapentina antikonbultsiboak; duloxetina, amitriptilina,

fluoxetina eta paroxetina antidepresiboak; tramadol analgesikoa, bakarrik edo

azetaminofenoarekin; eta ibuprofeno eta naproxeno antiinflamatorioak (betiere

beste farmako batzuekin emanda, ez baitago hanturarik fibromialgian), .

Fisioterapeuta batek diseinaturiko ariketa fisikoen programek, hipnosiak,

biofeedbackak edo terapia kognitibo-konduktualak, eta tachik edo yogak ere

sintomak arintzen dituzte, besteak beste.

Fibromialgia ez da endekapenezko gaixotasun bat, baina kroniko bihurtzeko

joera du, eta diagnostikoa egin eta 14 urtera egin den ikerketa batean ikusi izan

da sintoma-aldaketa gutxi daudela. Hala ere, bi herenek lanean jarraitzen zuten

eta gaixotasunak, beren bizimoduan, eragin gutxi izan duela zioten. Ikerketa

hori espezialistarekin tratamenduan zeuden gaixoekin egin zela kontuan

izanda, seguruenik kasu arinenek are pronostiko hobea dutela esan dezakegu.

47

7. GENERO-INDARKERIAREKIN ERLAZIONATUTAKO ALDAGAI

PSIKOSOZIALAK

7.1. Definizioa. Biolentzia motak eta garapena

Munduko Osasun Erakundeak (WHO) honela definitu du genero-indarkeria:

Generoarekin lotuta dagoen biolentzia oro, emakumearentzako kaltea edo

sufrimendu fisiko, sexual edo psikologikoa duena edo izan zezakeena, baita

mehatxuak, hertsatzea edo hautazko askatasun-gabetzea, bai eremu publikoan

zein pribatuan ere.

Genero-indarkeria, beraz, fisikoa, sexuala edo emozionala izan daiteke. Fisikoa

emakumearen gorputzean edozein kalte sortu edo sor zezakeen ekintza da,

hala nola, zaplaztekoak, kolpeak, erredurak… Sexuala, emakumeari

borondatez kanpoko harreman sexuala inposatzean gertatzen da. Psikikoak

mehatxuak, irainak, larderia edota obedientzia eskakizuna dira, besteak beste.

Hitzezko abusua (iraina), emozionala (beldurraraztea) eta ekonomikoa (biktima

ekonomikoki isolatzea) hartzen ditu barne.

Genero-indarkeriaren ezartze-prozesuan biolentziaren areagotze bat deskribatu

izan da. Normalean, eraso psikologikoak egoten dira lehen mailan; ondoren,

hitzezko erasoak; hirugarren mailan, eraso fisikoak, eta azkenik, kasu

batzuetan, motaren bateko heriotza bortitza gerta zitekeen.

“Etxeko indarkeriaren zikloak” deskribatzen dituen aldiak, era berean,

bortxakeria egoera nola sortu eta ezartzen den ulertzen laguntzen digute:

1. Tentsio eratzearen aldia: hitzezko erasoak, mehatxuak, biktima gero eta

gehiago zaintzea.

2. Indarkeriaren aldia: tentsioa egun edo hilabeteetan zehar gorantz egin

ostean, gertaeraren batek indarkeria lehertzea eragiten du.

48

3. Eztei-bidaiaren aldia: Erasotzaileak biktima liluratu nahi du, barkamena

eskatuz, berriz gertatuko ez dela zin eginez eta askotan, jarrera

erromantikoa azalduz edo opariak emanez. Emakumeak damua sinetsi

nahi du, eta erasotzaileak, gainera, sinestarazten dio bakea eta

ongizatea mantentzea emakumearen eginbeharra dela.

4. Mantentzea: Erasotzaileak emakumearekiko zaintza areagotzen du,

inguruarekiko isolatuz, eta baliabide pertsonal eta ekonomikori gabe eta

bere buruarekiko errespeturik gabe uzten du.

7.2. Arrisku-faktoreak

Heise-k (1999) “esparru ekologiko integratua” proposatzen du, zenbait mailatan

kokaturiko arrisku faktoreak deskribatuz. Egile horren arabera, lau maila daude:

- Maila sozialean:

1) Gizonek emakumeen jarrera kontrolatzea babesten duten arau

sozialak

2) Biolentzia-arazoak konpontzeko tresna gisa onartzen duten arauak

3) Maskulinotasuna nagusitasunarekin, ohorearekin eta biolentziarekin

lotzen duten arauak

4) Genero-rol zorrotzak

- Komunitate-mailan:

1) Pobrezia, estatus sozioekonomiko baxua, langabezia

2) Emakumeen familia- eta gizarte-isolamendua

3) Biolentzia erabiltzen duten taldeen partaide izatea

- Harreman-maila:

1) Bikote-arazoak

2) Familiako gizona erabakiak hartzearen eta diruaren kontrola

eramatearen arduraduna izatea

- Maila indibidualean:

49

1) Jatorrizko familian biolentzia-egoeren lekuko edo biktima izatea

2) Uko egin duen edo egon ez den aita bat izatea

3) Alkohola hartzea (gizonak)

4) Gizonaren nagusitasunarekin bat datozen balio eta rol tradizionalak

barneratuta edukitzea

Faktore babesgarriak dira, bestalde, emakumeak familiatik at autoritatea eta

boterea izatea, eta familiako beste kide batzuek azkar parte hartzea.

Inkesten arabera, gainera, genero-indarkeriarekin lotutako beste faktore batzuk

deskribatu dira. Bizkaiko Behatokiaren 2009ko inkestaren arabera, adierazitako

tratu txarra jasan zuten emakumeen %55 bikotekidearekin bizi zen; %50

ezkonduta zegoen; %85ek seme-alabak zituen, eta %30ek etxerako diru-

ekarpen nagusia egiten zuen. Adinaren arabera, 18-29 eta 40-49 urte tartekoek,

populazioan zuten pisua kontuan izanda, adierazitako tratu txarren taldean

egoteko arrisku handiagoa zuten 30-39 eta >65 urte tartekoek baino. Tratu txar

teknikoak kontuan hartzerakoan, ordea, ikusi zen zenbat eta nagusiagoa izan,

talde horretan sartuta egoteko arrisku handiagoa, baita atzerritarra izatea

edozein motatako tratu txarra jasateko arrisku-faktorea zela ere. Aldiz, inkestak

esaten zuen ikasketa maila zenbat eta altuagoa, maila sozioekonomiko zenbat

eta altuagoa eta etxerako diru-ekarpen zenbat eta antzekoagoa, orduan eta

arrisku gutxiago zegoela. Emakumea lanean egoteak ez du arriskua aldatzen;

izan ere, adierazitako tratu txarren taldeko %45 eta tratu txar tekniko taldeko

%40,3 lanean zeuden.

7.3. Epidemiologia

Oso zaila da populazio orokorrean genero-indarkeria zer ehunekotan gertatzen

den zehatz jakitea. Espainia, arazo horri buruzko informazio eguneratua

zeharkako datuen bidez ezagutzen dugu, alde batetik, Botere Judizialak

argitaratzen dituen salaketei buruzko datuetatik, eta, bestetik, Osasun, Gizarte

Zerbitzu eta Berdintasun Ministerioak argitaratzen dituen hilketen datuengatik.

Datuak urtero eguneratzen dira, eta, beraz, salaketei edo heriotzei buruzko

informazio zehatza nahi izanez gero, erakunde horien webguneetara jotzea da

50

egokiena. Genero-indarkeriaren prebalentziari buruzko datuak zenbait

behatokik egin dituzten inkestei esker ere ezagutzen ditugu.

Bizkaiko Behatokiak 2009an egindako datu-bilketan, adierazitako tratu txarrak

eta tratu txar teknikoak desberdindu zituen. Lehen taldean, inkestan tratu

txarrak jasan izana zuzenean adierazten duten emakumeak sartzen dira.

Bigarrenean, berriz, inkestan tratu txar motengatik zeharka galdetzean,

positiboki erantzuten duten emakumeak daude. Hau da, zuzenean esan ez

badute ere, tratu txarrak jasaten dabiltzala adierazten diguten zeharkako

informazioa eman dute. Inkesta horren arabera, Bizkaiko emakumeen %3,3k

adierazitako tratu txarrak jasan zituzten, eta %22,1ek, tratu txar teknikoak.

Espainia mailan, hiru makroinkesta zuzendu ditu orain arte Osasun, Gizarte

Zerbitzu eta Berdintasun Ministerioaren barruan dagoen Emakumearen

Erakundeak. Azkenekoan (2011), emakumeen %10,9k bizitzan zehar noizbait

tratu txarra jasan izana adierazi zuen (%3k, azken urtean, eta %7,9k, beste

noizbait).

Mundu mailan, berriz, WHOk lehen mailako osasun-arazotzat dauka genero-

indarkeria, eta gaiari buruzko txosten ugari argitaratu ditu. 2013an

argitaratutako txostenak dio globalki emakumeen %35ek motaren bateko

biolentzia fisikoa edota sexuala jasan duela. Biolentzia, gehienbat, bikote

barruan gertatzen da; izan ere, bikotekidea izan duten emakumeetatik, %30ek

adierazi du haren eskutik biolentzia motaren bat jasan izana. Datu horiek,

azpiko taulan ikusten den moduan, oso aldakorrak dira munduko eskualdeak

aintzat hartzen baditugu.

51

WHO, 2013

7.4. Ondorioak

Hilketa eta suizidio bidezko heriotzez gain, genero-indarkeriak eragin larriak ditu

emakumearen osasun fisiko eta psikologikoan. WHOk, bere 2013ko

txostenean, zenbait ikerketa aztertu eta honako emaitza hauek argitaratu

zituen.

Osasun fisikoaren alorrean, GIB/HIESAren kutsatze-arriskuaren OR=1,52

(95% CI=1,03-2,23) da; sifilisaren OR=1,81 (0,90-3,63), eta klamidiaren eta

gonorrearen O