Thang-stong rgyal-po (“Col che a fa ij pont anfer”);Tibet, fin dël séc. XV (colession privà),esposission d’art tibetan-a a Palass Bricheras,Turin. Catàlogh Electa

La Snistra contra lë Statùanti-piemontèis

Coltura: art tibetan-a a Turin

Cecenia: daré l’emossion

Gipo a buta le scòle a scòla ëd piemontèis

Lenga: brute paròle an piemontèis

Provocassion:pì nen d’ëstrangé

3,5 €

Pos

te it

alia

ne -

Spe

dizi

one

inA

P70

% -

D.C

.B. T

orin

o -

n. 4

/ a

nno

2004

IJ PRESSI DJ’ABONAMENT(1 ann, 6 nùmer):

,

Piemont e ItaliaAn pòsta: versament an sël cont corent postal n. 53050969 antestà a Associazione Piemontpress, via Guastalla 17, 10124 Turin

An banca: bonìfich an sël cont BancoPosta antestà a Associazione PiemontpressBasic Bank Account Number (BBAN): E 07601 01000 000053050969

StrangéDa l’Union Europenga as peul paghesse an fasend un bonìfich bancari an sël cont antestà a Associazione PiemontpressInternational Bank Account Number (IBAN):IT 70 E 07601 01000 000053050969Bank Identifier Code (BIC): BPPIITRRXXXFòra da l’Union Europenga: contatene për ij detaj

Për l’abonament sostnidor, indiché la sernia (a-b-c) an sël boletin o ant la causal

“é!„ A DIPEND ËDCÒDA TÒ AGIUT!

Piemont e Italia

18 Euro

Strangé

35 EuroOrdinari:

Sostnidor:con un cadò a piasì:

A) Grammatica della lingua piemontese ëd Michela Grosso

B) Videocassiëtta Dai frej piemontèis d'Argentin-a

C) Coretor Ortogràfich Piemontèis, Cd për mijoré l’ëscritura (për Windows)

Benemerit: 72 Euro 90 Euro

con tuti e tre ij cadò elencà sì dzora

AB C

COMA ABONESSE

36 Euro 70 Euro

mach a pijesse an gir, mach arije ëd nojautri sensa gavene ëdcostrut. Për costa stra sì, tempdoe generassion e nòsta marelenga a sarà mach un bel arcòrde materia dë studi pien-a ëdpoer.

Obiession: ma se le scrite afusso an piemontèis coret, ëlpiemontèis mojen a-j capirìanen. Mé rispòsta: prima ëd tuta venta vëdde chi che a l’é ëlpiemontèis mojen, verifiché sea esist. Ma peui, dzora ëd tut, aventa mostreje a nòsta gent ascrive an piemontèis. D’autresolussion a esisto nen. E scrivea veul dì prima ëd tut lese, lese,lese tant e nen fërmesse a laprima dificoltà. A dirìa BarbaTòni bonanima: “A venta scrivlo,òh già, e pì da bin ch’as peul / a scòlad’arsigneul, un reul da pare an fieul /dissionari a la man, sacrelo con larima / sima dla gòj, la prima. / [...]A venta leslo, e tant, dai paco ai dis-sionari”.

E leslo, e scrivlo, a veul nen dìëd necessità parte dai SermonSubalpin, ma pitòst dal bijètche a së scriv al fieul për dije ëdcaté ël làit, da l’agenda tnùa anpiemontèis, da l’e-mail a l’amis.Da sì, da ëd ròba motobin sem-pia: lë scrive ëd tuti ij di. Costaa l’é l’ùnica stra che i vëddo përdeje n’avnì a nòst Piemont,përchè a-i sio pì nen d’urganisas-siün ma mach na cossiensacomun-a dël parlé e dlë scrivean piemontèis.

ANT ËS NÙMER SÌ

p.3Ël dialèt piemontèis ëd Gianni Davico

p.4Gipo a buta le scòle a scòla ëd piemontèis

ëd Sergi Garussp.5

Bele fijep.6

Ël neuv Statù? I l’oma perdù n’ocasionëd Fernando Chessa

p.8Cecenia: daré l’emossion ëd Fabrissi Vielmin

p.9Pì nen d’ëstrangé ëd Silvio Sandrone

p.10Curte ma dròle d’Elena Fornero

p.11Piemont “reusa”: Olimpia Savio

d’Elisa Merlop.12

Art tibetan-a a Turin ëd Genio Gabaninp.14

Doe vache a tiro anans na cassin-ad’Adriana Comollo

p.16 Meisin-a e... meisin-e ëd Rita Saccagno

p.17 Brute paròle an piemontèis ëd Gianfranch Gribàud

p.18Le rèis e ij but ëd Tòjo Pegon

p. 19“Sagrin e speranse”... fantasma ëd Paolin Siròt

p. 20Su ël tendon!

p.21Barba John: Cafè & croissant

p.22Ij letor a scrivo

p.23Piemontèis an cesa ëd Cèser Matta

ëd Gianni Davico

“é!„ - Bimestral d'informassion e colturadl'Associassion Piemontpress. Autorisassion dël tribunal ëd Turin n. 5778 dël 27/04/2004

Diretor responsabil: Mauro Tosco (info@e-opinion.info)An redassion: Gianni Davico (davico@e-opinion.info)

Silvio Sandrone (sandrone@e-opinion.info)Ampaginassion: Chiara BianoProget gràfich cuvertin-a: Gaidano & Matta - CherIj lògo dle rubriche a son ëd Gianni ChiostriIj dissègn a son ëd Gianni SoriaWebmaster: Paolo Castellina

Publissità: Gianni Davico, Tesi & testi - Turintel. (+39) 011 83.52.62 - davico@tesietesti.it

Corispondensa e abonament: Piemontpressvia Guastalla 17, 10124 Turintel. (+39) 011 83.52.62 email: info@e-opinion.infowww.e-opinion.info

Stampa: MARIOGROS - Turin

l’editorial 3é!

ËL DIALÈT PIEMONTÈIS

Ël nùmer 5 d’ “é!„ a surtirà ël 10 ëd gené

l’hai assistù a na fera ant ëllissandrin (RocchettaLigure, Sagra della

Fagiolana, 12 stèmber 2004).Na bela fera tìpica ëd pais, conël grup che a sonava, ij salam,ij quàder, la loterìa e tut ël rest.A-i era na bela atmosfera, lagent as divertìa, an sò cit a l’erabin organisà. A-i era però nanòta stonà: tuti ij mèmberdl’organisassion a l’avìo namajëtta anté che dëdnans a-iera scrit ël nòm dla comun-a e,da dré, “urganisassiün” [sic].Sòn a smijava amusé bastansatuti e ëdcò la band, tant che ëltastierista a l’ha fasse scrùpold’arcordé costa scrita ant ijringrassiament finaj.

A l’é vnume pòch temp andaréan man un botion ëd vin dontl’etichëtta a disìa: “‘L vin dlanosta tera”, visadì squasi unboro a paròla. Na bon-a media.

I j’era stàit a n’agriturism anLanga, dontrè ani andaré, eansima a le bote a j’era scrit“duset” (ancora na vira, sic), për“dolcetto”, visadì tre eror ant naparòla sola.

A-i é un negossi a Turin dontl’ansëgna a dis: “Al cantun dlefiur” (për “Ël canton dle fior”).Ëdcò sì, squasi un boro aparòla.

I podrìa seguité, ma im fërmopër compatiment. Tuti costi,për me vëdde, a son esempi dëldialèt piemontèis. Dialèt, visadìla mòrt ëd la lenga: përchè ancosta manera sì i riessoma

I

Ò

“é!„ as treuva nen dal giornalé. As peul avèissemach për abonament o da costi libré sì:

* Piemonte in Bancarella, corso Siccardi 4, Turin, tel. 011 53.39.32* Dora Grossa, via Garibaldi 11 bis, Turin* Piemontese Centro Audiovisivi, via S. Secondo, 11/G, Turin* Banco libri Il Punto, piazza Statuto 3, Turin* Il Punto - Piemonte in Bancarella, corso Torino 100, Rivareul* Comunardi, via Bogino 2, Turin, tel. 011 817.00.36

e ëdcòa l’Enoteca F.lli Dafarra, via Monferrato 23g, Turin, tel. 011 839.90.80

ròsse novità da laRegion. Për la prima viral’ansegnament ëd le len-

ghe minoritarie dël Piemont asarà arconossù da la mira ufis-sial dal Ministeri dl’Instrussion.Sòn mersì a un protocòld’intèisa sotsignà da UfissiScolàstich Regional dël MIUR(lòn che as ciamava na viraProvveditorato) e GiontaRegional con delìbera n. 117-13298 dël 3 d’agost passà.An sostansa, tuti ij docent ëdprofession, da le materne a lesuperior, ma ëdcò chi che a ’ll’é nen (a basta che a l’abia ëdtìtoj dë studi determinà), apodran fé domanda d’iscris-sion a la “Lista regional dj’an-sëgnant për j’atività ëd docen-sa ant ël camp dij cors dë stò-ria, coltura e lenghe pie-montèisa, ossitan-a, franch-provensal e walser”.Da l’ann scolàstich 2005-2006as preved che ës protocòl sì apeussa avèj soa aplicassion

efetiva. Antramentre, tuti cojche a son anteressà a dovranfé domanda ant ij 31 dë dzèmber 2004 (ij formulari ason stait publicà an sëlBolëttin Ufissial e as peulodëscariesse dal sit www.regio-ne.piemonte.it), sëdnò adovran speté l’anonse che asurtirà dël 2005.Minca domanda d’iscrission asarà valutà da na comissionsientìfica nominà da la GiontaRegional; tuti ij candidà asaran tnù a frequenté un corsd’agiornament relativ a lalenga sernùa e al camp ëspe-cìfich sernù: stòria, colturao lenga.Ël provediment a dis nen cojche a saran ël programa didà-tich e la manera ëd valuté ijcandidà, an lassand tut a n’at sucessiv ëd l’assessorcompetent.

GIPO A BUTA LE SCÒLE G

4 le neuve é!

Pròpi sì as gieuga la partìa. ËlConsèj Regional da sì a nenvàire a sarà ciamà da l’arformaMoratti a stabilì cole che asaran le materie scolàsticheobligatòrie për la quòta ëdcompetensa regional.Antratemp, a saran ëstaje

j’elession. Sel’ansëgna-ment ëd lelengheminoritarie arestrà facol-tativ, a saràdestinà aesaurisse o aresté limità apòche eces-sion parèjd’ancheuj.Se nopà(coma che isperoma) avnirà obli-gatòri, a-isarà da corepër formé eabilitémilen-e ëddocent përampinì tuti ijpòst; l’arzi-

gh, anlora, a l’é che, për fé atemp, l’assessor competentche a-i sarà a decida d’esse ëdmania larga ant la valutassiondij candidà: son a veul dì che amostré ossitan a-i sarà benprobabilment un che a sà nenl’ossitan, e via parèj. Cost arzi-

ira ministeri a l’ha sò sagrin: an Almagna n’impiegà dëlministeri federal ëd l’Educassion a l’ha fait càusa për

che a veul travajé ëd pì. Lothar Schulte, 60 agn, a l’é cap-division ant l’ufissi ëd Bonn e a vagna ses mila euro al mèis.Sò orari a l’é ëd quaranta ore la sman-a e për soa fonsion al’ha drit a na secretaria e a un colaborator. Ma Schulte a dische quatr ore a basto për dësbrighé tut ël travaj e che chiela l’é bin content quand sò teléfon a son-a na vira al di.Costa condission d’inatività permanenta a l’ha falo vnìmalavi ëd depression. A l’ha fait càusa dnans ël tribunalaministrativ ëd Cològna për avèj ëd fàite proporsionà a soeabilità. Ël ministeri a l’ha rëspondù che a l’é la prima virache un dipendent as lamenta për sossì. Ma Lothar Schulte adis che a-i é motobin ëd colega che a l’han ël midem pro-blema ma as ancalo nen a parlene. E.F.

ANTRATAN AN ALMAGNA

Ël minìster italian ëd l’Instrussion, Mma Letizia Moratti

Ël piemontèis ant le scòle da j’associassion al ministeri

V

A SCÒLA ËD PIEMONTÈIS

é!

gh a l’avrìa podù schiviesse seant ël provediment a fussastàita butà an manera esplìcitana preuva d’esam final obli-gatòria con tute le materieciamà an ciair.An tuti ij cas, ël privo pì gròssa l’é che ël protocòl, a la sca-densa dij tre ani ëd validità, asia pì nen arnovà. Manimanpërchè a-i sarà staje ëd pro-blema organisativ (pòst veuidpër mancansa ëd docent abi-lità o pien d’ignorant); o për-chè, essend l’ansëgnamentrestà facoltativ, a-i é pì nen dabzògn d’at formal; o belemach përchè, cambià governnassional e regional, un dijdoi (o tuti doi) a l’avrà cambiàidèja an tema ëd “dialet”.Anlora l’idèja giusta ëdFarassin, belevans, a andrà aj’ortìe.Già, a venta sté atent. Contutche ij giornaj italian - dimo-

stranda ancor na vira pì tantsò esse grossé e ignorant - aparlo d’albo, an verità as trataëd n’ “elench”, valadì nen n’al-bum professional. Për esse tal,tan-me che a-i é col dij giorna-lista pitòst che dle guide torì-stiche, a-i va na lèj regional,che a sarà ben pensé ëd pro-pon-e an Consèj. Ma comsës-sìa, a-i sarà sèmper ël “parentpòver” che a arziga pì che tùtiëd resté fòra coma un canrabios: ël piemontèis, nenarconossù da l’Italia nì da l’UE.A l’é lòn, për esempi, che, ant lë Statù Regional neuv, aspeul nen dovré la locussion

“lingua piemontese”: la cartafondamental ëd nòstra tèra a sarìa diciarà ilegìtima da laCort Costitussional italian-a.La Lega Nòrd, an bonafé, a l’ha convinsù la CdL a fé passé na locussion alternativache a comprendèissa ël piemontèis: a sarìa bastà copié le paròle dla lèj regional(“patrimonio linguistico storico”), anvece a-i é surtijefeura na fras nen tròp felis.D’àutra part, as sà, a serti livej a son nen a basta mach la bonafé e l’entusiasm. A-i vaëdcò la competensa.Sergi Garuss

le neuve 5

BELE FIJEristina Ciabòt da Borghi,Miss Italia 2004. ChiaraPrin da Susa, sconda a

Miss Italia 2004. Alice Gracida Lissandria, Miss Padania2004. E peui ancora ElenaBareul da Turin, velina bionda2003-2004.A smija l’arvangia dla blëssapiemontèisa, dai cànon nafrisa diferent rispet a cojmediterani, clàssich italian, epër sossì nen apressià coma ameritrìa.E ël destin a l’ha arzervanen’àutr ëd sò schers. Cristina,con l’incossiensa candia dij sò18 ani, a l’ha prononsià andireta RAI, dëdnans al diretorëd RAI 1 Fabrizio Del Noce e amilion ëd telespetador “naz-ziunalpopolari”, na cita fras an

piemontèis: “Piemont, tèraëd vin bon, bagna càuda epovron”. Na frase bin stùpi-da, sicur, ma coragiosa, për-chè as trata nen ëd na napo-litan-a che a dis quaicòs annapolitan. Da l’àutra part,Miss Padania a sà nen parlé'l “dialet”: chila, lissandrin-aëd nàssita, a peul nenstërmé soe orìgin italian-e.Ben, is trovoma a sotlignésossì quasi a trové, an costche a l’é n’afé assè inùtil efrìvol, un gich ëd nòstraarnàssita coltural, quasi chel’Italia, finalment, as rendacont che ëdcò noiautri pie-montèis, e nen mach ij napolitan e ij roman, i l’omana dignità. An verità, sòn aruva përchè l’Italia, dòp che i

l’oma përmëttuje ëd gavenenòstra dignità ëd pòpol, a l’halassane mach pì coste cite fër-vaje “nazziunalpopolari” daargiojì. S.G.

Miss Italia (dissegn ëd Gianni Soria)

C

l Boletin Ufissial ëd la Region Piemont a l’ha publicà ël bandpër le domande d’iscrission a la lista regional ëd j’ansegnant

ëd piemontèis, ossitan, franch-provensal e walser. As peuldëscariesse, ansema a la modolìstica, an sla pàgina web:http://www.regione.piemonte.it/patrimonio/bando_elenco.htm.Scadensa: 31/12/2004. M.T.

AN PRESSA AN PRESSAË

coj che a-j sta a cheur latùa e la difèisa dla lengapiemontèisa, ël neuv

Statù dla Region, che a l’égiusta stait aprovà, a-j piaspa. Nen che i së spetèisso chisa còs, për carità... Ma,almen, quaich cit progressant ës camp-sì, i sarìospetasslo pro. Nopà...I soma andàit antërvisté unrapresentant ëd l’oposissionant ël Consèj regional. Giancarlo Tàpparo, canavzan,ex-deputà, e antra ij pòch cheas dan da fé dabon a presen-té ëd propòste concrete përla difèisa ëd nòstra lenga, anParlament parèj che ant ëlConsèj regional. GiancarloTapparo a l’é stàit elegiù antla lista “Unione CivicaRiformatori”.Monsù Tapparo, parlomadël neuv Statù ëd la Regionche a l’é giusta staitaprovà... a-j pias?Ben, nò. A l’é në Statù tròp “pru-dent”. A l’é staita perdùa n’ocasionpër dé finalment al Piemont naquaica autonomìa, bele conforma

ËL NEUV STATÙ? I L’OMA PERDÙ N’OCASION

A

6 ij debat é!

la tendensa dël did’ancheuj, cola dla “devo-lution”. Për esempi, ëlConsèj regional a contin-uerà a ciamesse Consèj, ela Giunta a continuerà aciamesse Giunta. Sòn beleche le Region a sio giumajd’entità legislative e nenmach pì aministrative, ebele che giumaj a esista naciàira division dij poderlegislativ e esecutiv antra ëlConsèj e la Giunta region-aj. Për sòn a sarìa stàitmej, ant lë Statù, cambiéij termo “Consèj” e“Giunta”, rispetivament,con “Ciambrea” e“Govern”.Ëd pì, a s’arciama nen lalenga piemontèisa, e Turina l’é ancor definì “cap-leu” dëlPiemont e nen “capital”.Ma Chiel a l’avij-lo proponùd’antroduve ant lë Statù ladission “lenga piemon-tèisa”?Pròpi parèj. A l’é nen ciàir e tròp“prudent” ëd parlé mach ëd “tùadël patrimòni cultural e lenghìstichdël Piemont”...

Lòn ch’al’é sta-ne,ëd sapropòsta-sì?A l’é staitaarpossà, parèjd’autre con-forme.Përché,che asapiaChiel?La tëmma al’era, përesempi, che ‘lGovern acontestèissa lëStatutëdnans la

Cort Costitussional, da pòst che lalenga piemontèisa a l’é nenarconossùa da la famosa lèj dël ’99ansima la tùa dle minoranselenghìstiche an Italia. A lo son,nopà, l’ossitan, ël franch-provensale ël walser.Ma ël piemontèis a l’é stàitdiciarà “lenga regional dëlPiemont” da ne lèj regionalëd 1990. E peui, é-lo nenarconossù ‘dcò a niveleuropengh?A l’é nen pròpi parèj. A l’éarconossù coma lenga da l’Unescoe da vàire institut colturajeuropengh, ma nen ufissialment dal’Union europenga. Ansoma, përBrussel ël piemontèis ufissialment aesist nen...A esist un “protocòl d’in-tèisa” antra la Region el’Ofisse Scolàstich Regionaldël Ministeri dl’Istrussionan sl’insegnament ëd lalenga piemontèisa. Ës pro-tocòl a l’é stait sotsignà dal’assessor a l’identitàpiemontèisa, Gipo

Giancarlo Tapparo (fòto Paolo Siccardi)

Produzione tendaggi

per arredamento

Griva SpaStrada Chieri 91, 10020 Andezeno (To)

tel. +39.011.9439411

fax +39.011.9434420

www.grivaonline.com

info@grivaonline.com

é!

Pinòt - ëd Gianni Soria

ij debat 7

Farassino. An còs ch’a con-sist, lolì?A l’é nen d’autr che n’acòrdi antraij doj Ent për dé dë spassi a vàire evàire inissiative culturaj, antra chea l’é staita butà “ëdcò” la lengapiemontèisa e sò insegnament.Ma ël ex “Provveditorato”sarà-lo bon a fé tut lòn chefin-a adess a l’han fàit levàire associassion piemon-teisiste, e, pì che tut, an’avrà l’intension?I arpeto, ël piemontèis a l’é machun-a dle tante inissiative che s’acòr-di a preved. Ciair che l’arzigh ch’asia nen pijà ant la dovùa consideras-sion a esist. Comsëssìa i chërdo che ina vëddroma j’efet ant ël longhperìod, nen pròpi tra pòch.Monsù Tapparo, anté che afaliss la Lega Nòrd, quandch’as trata ëd dësfende etué nòstra lenga?Ch’a guarda, për esempi, a-i é tròpëd leghista ch’a cambio ‘d discorsconforma chi ch’as treuvo dëdnans.Quand ch’a parlo a j’ossitan e a ijfranch-provensaj a promëtto ‘d tuésoa lenga, quand ch’a parlo a ijwalser l’istess, e quand ch’a parlo aij piemontèis, torna. A ventarìa essepì coerent, e arciamé ël piemontèissempre. Tant pì che chi a parla ossi-tan o franch-provensal (e a son giu-maj pròpi pòch), ëd costuma a l’é‘dcò bon a parlé an piemontèis.Chiel e l’“Unione CivicaRiformatori” a sarìo favorevojche as dòvra ël piemontèiscoma lenga ufissial ai Gieugholìmpich ëd 2006?

I lo sarìo pro. Ma i l’hai por che ossi-tan e franch-provensal a l’abio pì dësperanse. A sarìa giust dovré l’ossitane ël franch-provensal ant le rispetiveComun-e andoa ch’a-i saran le gare,ma a sarìa n’eror grav dësmentiessedël piemontèis. Arcordomse che ijgieugh a së s-ciamo “Turin 2006” enen “Ossitania 2006”, e che la lengaregional ëd Turin a l’é ël piemontèis,nen d’autre. Për sòn, i dioma é a ijGieugh olìmpich bilengh italian-

piemontèis e, andoa ch’a-i fussadabzògn, ‘dcò d’autre lenghe ‘dPiemont.I é-lo speransa che sòn acàpita dabon?Mah... comsëssìa i veuj sotligné chea sarìa nen concepìbil, e a sarìa unver ësgiaf për nòstra lenga, se aiGieugh as dovrèisso mach l’italian eij patoà alpin, sensa ël piemontèis.Antërvista soagnà daFernando Chessa

l neuv Statut ëd Piemonta l’é stait aprovà à PalassLascàris, ca ëd la

Ciambrea (Consèj) Regional,ël 6 d’Aost. La discussion ëdla neuva carta fondamentala,për aprové 103 artìcoj, doenorme temporaire e ël preàm-bol, a l’ha pijà na sman-a ëdtravaj, avand ancaminà ij 30ëd Luj. Ma anans ëd ruvé a laCiambrea, ël test a l’era staitdiscutù e travajà tre agndurant da na comission apòsta dël Consèj. Adess, se nidoi përsent dj’eletor, ni unquint dij mémber dël parla-ment regional a ciameran fin-a ël 6 ëd Novèmber che asia votà ant un referéndum,ës Statut a sarà definitiv.

Un neuv Statut a l’era neces-sari për che ëd la revision ëdla Constitussion italian-a

dël 1999 e 2001. Cambià chea son l’essensa dij rapòrtantre l’ëstat e le region,Turin e j’autre capitajregionaj a devo dësanvlopéj’instrument për buté aneuvra le responsabilità chela neuva Constitussion a l’ha gavà a l’ëstat. Ma, fòraëd sòn, ël neuv Statut a l’hana bon-a paròla për tut etuti, ij drit sossiaj, le mon-tagne e le colin-e, ëlpatrimòni lenghìstich, j’imi-grà, l’artisanat e via fòrt.Gnun-e marche ëd nës-cianchèt ëd precision ch’apeula dabon giuté un-a ol’autra ëd se bon-e càuse sì.A venta nen dësmentié chela paròla Statut a ven dalpiemontèis sta-tut, visadìche a peul tnì ëd tut an drin.Magara pòch ëd tut, ma ëdtut un pòch. S.S.

STATUT: ANDOVA A STA TUT

Ë

l mèis dë stèmber, ij faitëd Beslan a l’han s-ciancà na vira ëd pì

nòste consiense dëdnans a lasituassion an Cecenia. A-i édoe manere oponùe ëd lese j’a-veniment. Da na banda a-i écola ëd prové simpatia për uncit pòpol che ij media a chitonen ëd presentene tan-mecrasà da un pais ocupant bin pìgròss. L’autra a l’é ëd vëdde ëlconflit tan-me un afrontamentantre ël mond islàmich e colcristian. Ant ës cas sì, ij “gram”Russ a dven-o ij “brav” difensorëd l’Euròpa contra la mnassamusulman-a. An realità, la tra-gedia sensa fin ëd costa citaprovinsa a l’é che sì as ancrosiotute le fòrse interessà a craséla Russia e soe prospetive d’a-leansa con l’Euròpa.

Quand l’URSS a va a tòch, dël1991, ant la pì part ëd le repù-bliche ch’a na fasìo part a s’in-stalo ëd mafie d’ëstat, dont l’a-tività prinsipala a l’é liquidé tutlòn ch’as peul vende dëlpatrimòni industrial ëd l’UnionSoviética. La pì gròssa ëd semafie a l’é cola ëd Mosca, daréal “campion ëd la democrassìa”Eltsin. Pì cita, ma nen menardìa, a l’é la mafia cecen-a,ch’a dven an pressa un dij prin-sipaj transit dël narcotràfichmondial. Nen sèmper ij delin-quent a s’antendo e, a la fin dël’94, le doe còche a ruso për laspartission dël botin. D’apressël giornalista american PaulKlebnikov - assassinà an luj,probabilment për avej tròpdëscoatà dij tràfich dij “comba-tent për la libertà” cecen-a s-ciopà “na guera ’d bande angranda scala”. La question a l’éantratemp complicasse. IjAmerican, che fin-a ës momentsì a l’han sostnù sensa reserve

CECENIA: DARÉ L'EMOSSION

Ë

8 ij debat é!

la mafia ëd Mosca, a l’handecidù d’instalesse an tute lerepùbliche a sud ëd la Russia,con ël but ëd controlene ëldestin. An Cecenia a passal’essensial ëd le comunicas-sion dël Caucas, comprèis unoleoduch che a pòrta ël petròldël mar Caspian, espluatà dale companìe anglo-american-e.Ël conflit a l’é un disàster përla Russia, con la Cecenia che asë dëstaca formalment da sòcontròl. Antre 1996 e 1999 larepùblica rebel a va a baron,tan-me economìa, sicurëssa etissù sossial. A na fan le spei-se j’avzin e ij Cecen midem,dont la pì part a l’ha gnun-eintension ëd dëstachesse daMosca. Sossì a l’é un dij ele-ment ch’a men-o a la fin dëlregim ëd Eltsin e a l’assensionëd na neuva élite a randa ëdl’ofissié dij servisse ëd sicurës-sa Vladimir Potin. Chiel sì adòvra la reconquista ëd la pro-vinsa tan-me element për con-solidé sò poder e col ëd l’ëstatsentral apress j’agn ëd ladegradassion sota Eltsin.

La vnùa ëd Potin a l’hadësrangià nen mach la mafia

cecen-a, ma ëdcò vaire sìrcojëd poder, che a l’han reagì atravers d’at sanglant. Beslan al’é l’episodi pì traumàtich ëdna gròssa “strategìa ëd la ten-sion” che a frapa la Russiadapuì la fin ëd l’URSS.N’assion parèj a peul nen essestaita organisà da un gropclandestin. Potin midem a l’hadilo an sò discors a la nassion,quand a l’ha parlà dël terorismtan-me instrument sostnù dal’ëstrangé për fiapé ël pais esò status ëd potensa nuclear.Dzorpì, l’emossion gropà almassacre ëd Beslan a crea lecondission për avziné laRussia a la politica militar ëdj’Ëstat Unì, e a antamna laconvivensa interétnica ant ësgrand pais.

Dnans d’event afros parèj ëdcoj ëd Beslan a venta nencede a le provocassion che aveulo fene vëdde da na bandaij musulman tan-me ëd bestiesanguinarie, da l’autra laRussia tan-me n’ëstat ëdpoliss che a crasa ij drit ëdl’òm. Ël ver nemis a podrìaesse n’autr.Fabrissi Vielmin

Avzin ma nen davzin - M. Potin con ël secretari general ëd laNATO, Lord Robertson (sorgiss: archivi NATO)

on lòn che ël debat ansl’imigrassion an Italia al’é nen rassional, le

rëspòste che ël pais a dà a ësfenomen a son rassionalegnanca lor. La polìtica nassio-nala an sl’imigrassion a consi-st ëd régole ëd residensa e ëdnaturalisassion che a son tròprèide e severe, butà an euvrapòch, a tòch e mal për vorèjcompensé con “il buonismo”lolì che le régole a son s-ciassefòra da tuta realità. Sossì a l’éun sagrin an particolar për ijPiemontèis, un pòpol costumàa gropé d’idèje, ëd religion ed’origin diferente ant un senti-ment ëd comunità fondà ansi-ma ëd lèj che a valo për tut ëlmond e che a garantisso l’inte-ress ëd tuti. A l’é un sentimentche a passa dëdnans a virapartì e a vira cesa, com amostra la stòria d’un pais ëdprotestant e catòlich che aparla piemontèis, fransèis,ossitan e italian. La polìticaitalian-a an sl’imigrassion a l’éun privo për l’identità pie-

montèisa për che a preved unnùmer important ëd residentpermanentement ëstrangé a lacomunità, e për che a venandaré an sël prinsipe che lelèj a valo për tuti ant l’istessamanera.

Për soa situassion speciala,Piemont a dovrìa avèj ël dritëd fé soa polìtica d’imigras-sion e naturalisassiondësgropà da cola italian-a. Anpartend dal fait che a-i é tròpd’ëstrangé, ël but a deuv esseëd reduve sò nùmer - an natu-ralisandje, visadì and fasandneëd sitadin. La lèj piemontèisaa dovrìa prevëdde che ij sita-

din ëd l’Union Europenga aoten-o la sitadinansa italian-aan ruvand an Piemont. Ij sita-din ëstrangé a otenrìo la sita-dinansa apress eut agn ëdresidensa ant la region econossensa ëd l’italian, o puraapress tre agn ëd residensa econossensa an pì dël pie-montèis. E a l’é franch nòstralenga regional che a giuta l’in-tegrassion e a përmet ëd capìse n’imigrà a l’é integrà o nen.An efet a-i é nen damancad’esse integrà për esse bon aparlé l’italian: a basta vardé latelevision, caté un cors a cas-sjëtte o ruvé da le ex-colònieitalian-e. Ël piemontèis a-i énen a la RAI ni a Mediaset:për anprendlo a venta viveant la sossietà, avèj a févira di con ëd gent d’ës

pais, seurte dalgrop étnich d’origin - ant naparòla integresse. Chi a parlapiemontèis an tre agn a passapì ëd temp a pijé e a dé a lacomunità andova a l’é andait avive pitòst che ant ij sìrcoj ëdl’esclusion che quaich leaderreligios a masenta. A veul dìche a l’ha sernù d’esse un ëdnoiautre, e a-i é donch gnunbon motiv për che a sia nensitadin italian e europengh.

Se j’avantage che n’imigrà al’ha an vnisend sitadin a sonciair, a venta armarché che j’a-vantage për la sossietà pie-montèisa (e për cola italian-a)

PÌ NEN D’ËSTRANGÉC

ij debat 9é!

a sarìo important. Con mend’ëstrangé a-i sarìa ëdcò menëd gent ant na situassion lega-la che, se a dà nen vaire ëddrit a dà ëdcò pòch ëd dover.Chi a l’é sitadin a l’ha pì daperde a rusé con la giustissia,e sòn a giuta l’ëstat ëd drit aimponse. La rëdussion dël

nùmer d’ëstrangé asbasserìa ëdcò ij

cost ëd laburocrassìache a-jmasenta.

Na naturalisassion ràpida ëdj’ëstrangé che a parlo pie-montèis a giuterìa a slarghé lapopulassion che a parla nòstalenga, che a l’é l’element ciavpër soa survivensa. Essand unpais che a fà pòche masnà, eche a cole pòche a-j mostranen volonté soa lenga, ëlPiemont a l’ha mach da essearconossent a chi, an ruvandda fòra, a mostra pì ëd grinorpër ël piemontèis che coj chea son già si. Un passpòrt euro-pengh a l’é franch ël mìnim. Silvio Sandrone

Chi a ven da fòra e a parla piemontèisa l’ha sernù l'integrassion. Feneëd sitadin a veul dìspantié e fé chërsenòsta lenga

A venta reduve ël nùmer ‘d ëstrangé - an fasandne

ëd sitadin

CURTE MA DRÒLENeuva Euròpa - IPetr Hajek e Pavel Stepanek ason doi cassiné ëd la Boemia,ant la Repùblica ceca. Da vaireagn a vivo an vendand ëd for-magg ëd crava produvù scondna vèja arseta ëd la famija. Mada quand che sò pais a l’éintrà ant l'Union europenga, ël1 ëd Magg 2004, a dovrìo con-forme-se a ëd neuve nòrmeigéniche motobin rigorose. “Il’oma nen l’arzan për caté ëdmachinàri modern”, a l’hanpensà. Për tiré anans con soaatività e nen ciapé d’amende,Hajek e Stepanek a l’han tacàun tilèt dzora la pòrta:“Formagg ëd crava fàit antë cascond n'arseta ëd nòsta famijada ses generassion - An com-plèta violassion ëd le nòrmeUE - Dovrelo mach tan-memangé ëd le bes-ce - Testà ansj’òm”.

Neuva Euròpa - IIUn Polonèis ëd 35 agn a l’éruvà al confin antre Svissera eAlmagna, an marciand ansl’autostrà. A l’ha mostrà sòpapé a la poliss ëd frontera andisend che a vorìa andé anansëd longh për che a l’avìamotobin ëd pressa ëd ruvé anPològna. Ij polissiòt a l’hanlassalo passé, con lòn che al’avìa nen ëd pendense con la

giustissia. Ma chiel midem al’é rendusse cont che l’au-tostrà a pé a l’é pericolosa. Al’ha ciamà che a-j mostrèisson’autra via e a l’é partì.

Fiat luxNa cobia d’ansian dël Suffolk,an Angletèra, a l’ha ciamà ëdgropé soa ca a la rej elètricaaprèss avèj vivù quaranta agnsensa lus e sensa corent.Margaret e Pat Payne, che al’han un-a 72 e l’autr 74 agn, al’avìo nì teléfon nì television.A anviscavo ëd candèile e ëdtòrce, a cusinavo dzora ëlpotagè e a fasìo la lëssìa aman. “I l’hai mai pensà che afusso ëd fàite fatigose për chei l’hai semper fàit parèj”, al’ha dit madama Payne, “maadess i son cissà d’avèj la luselétrica. A sarà tut motobin pìbel fé për noiautri”. La fija ëdla cobia a l’ha pagà ij 28 milaeuro për la conession.

Un cafè an libertàA dovìa sté an përzon për tutala vita. Ma a l’é stait vëddùantratan che a beivìa na tassaëd cafè ant un local ëd lacaden-a Starbucks. A l’é ruvàa Djakarta, la capital ëdl’Indonesia, andoa ël teroristaislàmich Ali Imron a l’é ancamin che spurga l’ergàstol

për avèjpijà part aj’atentat ëdBali, ant ël2002, che al’han massàpì chetërzent për-son-e.Granda a l’éstàita lamaravìa ëd

la gent ant ël sènter comer-cial Plaza (trames a-i ero ëdcòëd giornalista) quand che al’han arconossù Imron, setà ana tàula ëd Starbucks Coffee,che a ciaciarava pasi con ëlgeneral ëd la poliss GorrisMere. Coma che ij polissiòtëd scòrta a l’han vëddù lagent an camin che a mor-morava an vardand, a l’hanciapà ëd longh ël terorista, al’han carialo dzora n’àuto e ason partì. Pì tard ël porta-vosëd la poliss nassionala a l’hadiciarà che la spassëggiadafòra via “a fasìa part ëdl’ancesta dzora ël terorism”.

Lerme biancheMehmet Yılmaz, giovo turchëd 28 agn, a veul intré ant ëlGuinness ëd Primà për n’abi-lità fòra via: pissé lait daj’euj. A ciucia ël lìquid daipërtus dël nas e a lo possafòra con fòrsa da na filura antla parpèila ëd l’euj snistr. Al’é ruvà a fé ëd sbrincc ëdsquasi doi méter e otantacentim, disdeut centim an píche ël récord precedent, otnùda un Canadèis ëd la BritishColumbia. Mach poche për-son-e al mond a l’han la citadësformassion anatòmicache a përmet ëd sbrincé daj’euj. Mehmet Yılmaz a l’hadëscheuvrula quatr agnandaré, ant la pissin-a. Al’era an camin che a noava,quand che a l’ha vëddù ëdbòle seurte da soa parpèila.“I l’hai ancaminà a antrene-me e i l’hai dovrà pì che sentlìter ëd lait”, a l’ha contà a latelevision, “apress sòn, i peulpì nen vëdde ël làit e ël for-magg parèj ëd ròba damangé”.Elena Fornero

10 neuve dël mond é!

Provà an sj’òm - Vaire prodòt dij neuv pais ëdl'Union a son nen conforma le lèj europenghe

la coltura 11é!

ì fomna nì tèila a vanguardà al ciair ëd nacandèila”, a dis ël pro-

verbi; e nen mach për la blës-sa, i disoma noi: a l’é che pur-tròp, ant la stòria e ant la cul-tura, le fomne a resto binsoens a lë scur; e se ël nòm ariva a esse conossù, ël temp apassa, ij lìber a na parlo pòcho gnente, e amen: pì gnun asarcòrda.Un bel proget finansià da laRegion Piemont e realisà dal’Università ëd Turin e dalCentro Studi Femminili a mira a trové le carte ëd fomne- scritris, giornaliste, atris,pitris e via parèj - che a l’hanvivù an Piemont ant l’800 e ël‘900: con l’intension ëd valorisé figure ëd fomne“sotrà” dal temp.Ij nòm a son tanti për da bon,pì o meno famos; ij feuj a sonspatossà ant ij tanti fond d’ar-chivi: troveje a l’é na sòrta ëd“cassa al tesòr”. Ma, còsaràira, ant la biblioteca dëlMuseo Nazionale delRisorgimento Italiano as treu-va anvece un fond tut dedicàpròpi a na fomna, na pie-montèisa che a merita ëd nen

Olìmpia Savio (rëprodussionautorisà da la Diression dëlMuseo Nazionale del Risorgi-mento Italiano, Turin: fòtod’archive “Fond Savio”)

Nesse dësmentià: la baronëssaOlimpia Savio Rossi ëdBernsteil. Ant ël fond a-i é ëdlitre, diari, album, poesìe, scri-ture: testimonianse ëd nafomna coragiosa, coltivà,patriòta. A l’é na figura ëdl’800 che ant ël “Millerose”,soa vila an sla colin-a ëd Turin- che as ciamava parèj përchéël giardin a l’avìa ëd fiordaspërtut - a tnisìa relassioncon la “crème de la crème” ëdla sossietà ëd sò temp: ëlpoeta Giovanni Prati, GiuliaFalletti di Barolo, l’atrisCarlotta Marchionni, soacusin-a Teresa Bartolozzi che apiasìa tant a Silvio Pellico, etanti autri. Ma ant ël 1859 doi fieujd’Olimpia, Alfredo e Emilio, avan an guèra: a torneran pìnen a ca. A l’é un dëspiasìenòrme; ël salòt cultural ëdSavio a pòch a pòch a sarabotega; la baronëssa a chitanen ëd scrive articoj për ijgiornaj, ma as ritira ant la reli-gion, ant la preghiera. Lapòvra Olimpia a l’é ciamà‘mare esemplar’ da Garibaldian përson-a, pròpi tan-meAdelaide Cairoli; e prima ëd

PIEMONT “REUSA”:OLIMPIA SAVIO

saré j’euj, a stant-e-quatr ani,Savio a finiss dë scrive la stò-ria dij doi fieuj mòrt an guèra.Soe paròle: “Ora nella pacestanca di un compito oltre-modo grave, ma portato afine, ora sia quiete anche perme, povera donna e madreaffranta”.Na fomna, na vita, na stòria;tanti autri nòm ëd fomne ason guernà ant j’archivi:fomne che a sarìa bel nenguardé mach ‘al ciàir ëd nacandèila’, ma fé seurte al sol. Elisa Merlo

Pinòt - ëd Gianni Soria

Turin, a Palass Bricheras,a l’é tnusse dal 18 giugnal 19 stèmber na vajanta

esposission d’art boddhistatibetan-a soagnà dal prof.Franco Ricca, con tempere sutèila, ësculture, lìber e tàule ëdbòsch gravà e decorà. J’euvre aven-o da d’organisassionpùbliche e privà, italian-e eforëstere. Pì ëd 200 euvreesponùe con bel deuit, chei-dun-a motobin bela tan-me ëlBoddha d’aram dorà dël sécolXIII, na statua dël Bodhisattva,dël sécol XV, e statuëtte ëdbronz fondùe a Pechin dël 1771

e che a rapresento divinità tan-triche. Le ciadeuvre a l’han ofrìn’esempi anciarmant d’unmond motobin lògn dal nòstant ël temp e ant lë spassi.Për visité l’esposission i dovo-ma liberesse dai gust estètichche i dovrerìo për visité n’es-posission ëd quàder ëdnòstra siviltà. Nòsti giu-dissi a son dël tut dësconossù dai Tibetan, che a vëddo l’euvra d’artmach come d’utiss përoten-e la realisassion ëdlor midem, na stra për rivéal divin e vagné ël butfinal: visadì ël Nirvan-a, l’es-tinsion, përchè esiste al’é sempe mal.Tuta la produssion artìsti-ca tibetan-a a l’é simbòlica; ëdsìmboj a son sempli e belfé dacapì, d’àutri, nopà, a son malfé d’antërpreté. Ij valor dlëspìrit a son figurà con ëdsìmboj che noi i dëscifro-ma a pòch a pòch,conforma nòst pro-gress interior.Për n’ossidental che

as n’antenda pa a l’é impossì-bil intré drinta al labirint dijmandala (cìrcol mìstich che arapresenta l’univers o le resi-dense dle divinità), che aneufro dë straordinarie bigeuje,con ëd diferent significà e ëdvire con un sens contrari.As conto nen ij Boddha che apòrto la speransa che gnente al’é etern e che a la fin le sofe-rense a chiteran për tuti. LaRoa dla Lej a rapresenta laDutrin-a dël Boddha, che a l’hamostrane la càusa dël dolor ela stra che a pòrta a la fin dëldolor. Ij quatr ragg a son lequatr vrità nobij, j’eut ragg,j’eut senté chean pòrto fòra

dl’esistensa. Gnente a l’é lassàa l’asard: tuti ij particolar, ijcolor, le posission ëd le man(mudra), le posture a l’han ëdsignificà bin precis. Tan pì un ava anans ant soa arserca inte-rior, tan pì a l’é an condission

ëd cheuje ij sens pì ancreus dijsìmboj. Da stansa a stansa noii rëscontroma ëd mandalasempe neuv, e paradòss,sempe midem. An efet, sò buta son sempe j’istess: portene adësvijesse.A-i é chèicos d’anàlogh ant lapitura d’ossident? Fòrse l’ùnichrëscontr possìbil a l’é cost-sì:le sante mistà. Ma coste a nespòrzo un mëssagi tut diferentda col boddhista, a càusa ëdna coltura, la nòsta, motobindiferenta da cola tibetan-a. A-i

é, tutun, vaire afinitàantra le mistà

antiche e ij man-dala ant la strutu-

ra e ant la compo-sission, afinità che a

son nen mach coinciden-se. La strutura dijmandala come coladle mistà a l’é

sostnùa da un rigorosproget geométrich,dont le régole a son

stàite determinà earmandà longh ij

sècoj: come për lafacia, le man, ël

còrp dël Boddhaa-i son dë mzurebin precise e che

as peulo nencambié,autërtant ij

Sant, ëlCrist, la

Madòna al’han ëd propor-

sion bin stabilìe, e che ij

12 la coltura é!

ART TIBETAN-A A TURINA

Guhyasamaja Majuvajracon tre teste e ses brass,séc. XVIII (Region Piemont)

I devoma liberesse da nòstri gust estétich

A-i é vaire afinità antre le mistà e ij mandala

pitor a deuvo rispeté. An tutidoi ij cas ij color a l’han ëdsignificà simbòlich. Le figure ason simbòliche, përchè l’imà-gine fisica a deuv esprime l’essensa spiritual, e nen essemach la còpia dla realtà mate-rial. Lë spassi a l’é nen ëdsicur col dla pitura ossidentaldal ‘400 an sà. L’intension dëlpitor a l’é nen cola ëd rafigurénë spassi natural. Për sòn lerafigurassion a son schemà-

tiche, ma fàcij da capì. A l’éinùtil arsërché la prospetivasentral con ël pont ëd fuga,përchè ij pitor dij mandala e dlemistà a fan gnun tentativ përoten-e la rapresentassion dlëspassi real, che noi i pensomaesse a tre dimension. Ij moniocristian e tibetan a sërco ëddene la sensassion ëd n’ëspas-si metafìsich, në spassi ëd lusanté ëd forme spirituaj a l’hannen un còrp material nì laconformassion che ij sens fìsi-ch a peulo dene. An tuti doi ijcas la dimension dij personagia l’é an relassion a soa impor-

la coltura 13é!

tansa. Ël temp a l’é nen ferm(parèj ëd na fòto), ma a scor.Për cost motiv-sì a son rapre-sentà dë stòrie che as dësvlu-po sempe ant n’ëspassi e untemp diferent. Coma ant nasola mistà a son rafigurà ëdmoment diferent dla vita d’unSant, parèj ant un sol mandalaa son portà ij moment pì significativ dle vite dël Boddha.Mach un sant monio che a viv ant la meditassion për vàire agn a peul pituré la faciad’un Sant, o dël Cristo, o dëlBoddha. Ant ël përfond silensidla contemplassion ëd nasanta mistà o d’un mandalaas peul rivé al divin. An costacondission-sì ël mond spirituala s’ancontra con col material.L’euvra artìstica a ven, donca,

ël pont ëd contat antra ij doimond. Come ël chërdent a ved

ant la mistà la vera presensadël Sant rapresentà, parèj ëlboddhista an contempland un mandala a sent la presensadla Dutrin-a, che, con la pràtica dla meditassion e, për conseguensa, ëd l’assion, a lo porterà a dësvijesse, allivrament da j’arnàssite e a lafin dël dolor. Për conclude,costa esposission an eufr n’àutra conferma che, dë dlàdle religion particolar, anOrient e an Ossident le vie dël Sàcher a l’han tant ancomun.Genio Gabanin

Cakrasamvara e Vajravarahi; Tibet o Nepal, séc. XIX, h. 17,3 cm(Region Piemont)

Bodhisattva; Tibet o Nepal, séc.XI o XII (Region Piemont)

L’euvra artìstica a ven ël pont ëd contat antre

ij doi mond

An Orient e an Ossident le vie dël Sàcher

a l’han tant an comun

un travaj grossé, për dëspre-sié un che a l’era pròpi sensadeuit a-j disìo: a l’é un patela-vache.

Già anlora a l’avìo studià lamanera për fé smijé na bes-cia pì giovo: as ressiava elimava la cornura (ij còrn),con na spece dë tnaje as taja-vo j’onge e a-j dasìo ël bian-chèt an sël mantel (valadì, a-jbutavo a còl ëd la farin-a ëdgran).

La montaA-i ero le stassion ëd monta,come a la Cassin-a Comendaal Pin, anté che a portavo lemansëtte a fesse monté daimas-cc; minca tant a tocava

14 la coltura é!

DOE VACHE A TIRO ANANS NA CASSIN-Ainquanta agn andaré, unpaisan che a voleissavende na vaca da massa

(valadì na vaca che a l’aveissapassà pì o men ij dodes agn)e a l’avia nen un sò maslé, asentìa an gir ij pressi tra sòconossent o pì soens a anda-sìa da un negossiant. Quandche as era davzin a concludeël negossiant a ciapava laman d’un e dl’autr e ant namanera che as costuma pìnen a fasìa bate doe vire lapart dzora dla man dij doi, andisend: “Mes a prun”.

Na bes-cia a podìa essevalutà a bòta (a vista) o apèis. Ël contrat a podìa avnìan sla piassa dël mercà o aca, coma as fà ancoraancheuj, ma per tramudé lebes-cie as fasìa tut a pé. Përchi a tnisìa largh, valadì al’avìa tante bes-cie da sposté,a-i era dë stalagi a pagament.As costumava pasié (fé stétranquij) ij tòr che a dasìo(che as pijavo a cornà) con ëltòrcia-nas (un cit angign butàant le nari dla bes-cia e chea-j fasìa mal tute le vire che abogiava). Coj che a mnavo lebes-cie al mercà, possandjecon ij baston o virandje lacoa për feje mal, as ciamavoij tocor. An sla piassa a-i erasempe comersi, pì che adess,e bele tra ëd lor, che a fasìo

porteje diverse vire prima chea steisso pronte. Dòp singh oses meis as tocavo le vache,valadì a-j controlavo andrinta,e da lì as capìa se a-i era ëlbocinèt. Ël passagi da nëstabi a l’autr o un cangiamentëd mangé a podìa feje féprima. As disìa che la vaca al’era spòrca se a ciapavainfession e a-i butava pì anpess a varì e fé. Na vira che lavaca a l’era ruvà al bon, ëlbocin a dovìa spòrse ij piotindaré. Se la vaca a riussìa nena possé as pijava un soastr,na còrda ëd cauna che asdovrava për gropé ël fengh, ed’an tra tre o quatr a tiravofin-a che ël bocinèt a surtìa.La vaca a dovìa peui possé

Fin-a la cassin-a d’antan a l’avìa damanca ëd na tecnologìa fin-a

Tradussion tècniche e legajvia Guastalla 17, 10124 Turin tel. (+39) 011 83.52.62 www.tesietesti.it

S

fòra ël giassèt (la plassenta),e ëd vire a-i surtìa ëdcò lamare (l’ùter). Ël bocinet al’era suà con la paja o concuverte veje e peui a lo buta-vo ant un trij, na cinta provi-sòria, e na vira aussà a lo giu-tavo a tachesse sota a lamare për ciucé ël laitbecc.

Vache colatà e vache stalissePrima dla guera avej ëd bes-cie a volìa dì podeisse bogécon ij cher e avej garantìcaud, drugia, lait e, an ultim,la carn. Ma për costumé navaca a tiré a tocava buteje ungioet (un giov da na partsola); da na banda as butavana vaca veja e parèj a la cola-tavo (costumavo) a porté ëlgiov ant ij travaj ëd cassin-a.Le vache a savìo vnì a ca daltrop da sole e a capìo fin-ache “tale!” a volìa dì drita,“ciste!” mancin-a, “leu!” fër-messe e “pògia!” lassé passéquaicòs o quaidun.Le vache colatà a l’ero frà, mamach dëdnans, për fé da fren,rampon e protession an slësliss (teren sghijos) e l’ongiaas frustava, a diferensa dlevache stalisse (sarà ant lë

stabi) d’adess che a marciopì nen e l’ongia a-j chërs dafeje antrapé. A le bes-cie abutavo ëd nòm coma Giaia,Mòra, Fiòca e a capitava ëdsente: “Barbas ancheuj a l’éstomià” (valadì, a l’ha man-già tròpa farin-a ëd melia), o“Pinaso a rumia nen”.

Le fere dle bes-cie a l’eron’ocasion duverta al paisanche a voleissa mostré sòròba pì bela. Ël premi a con-sistìa ant na mudaja ëd tòlaanté a figurava squasi sempeun beu e na vaca con dij bin-dej an sij còrn e da l’àutra ëlnòm dël pais anté che a fasìo

la fera. E financheuj al’é ancorpossìbilvëdde tacàa quaichmurajon ijbogi (anejëd fer ëd5-6 cen-tim), che aservìo ataché lebes-cie. Ascontavonen lebenedis-sion aicamp e ale bes-cie,

é! 15 la coltura

Ël “core business” dij paisan subalpin

e squasi an tute le pòrte ëd jë stabi a-i era pendùa lamistà dël sant për ten-e lontan le maladìe. Le bes-ciea l’ero la vera potensa ëd nafamija e nen për gnente asdisìa: Doe vache a tiro anansna cassin-a.Adriana Comollo

It ses già abonate a “é!„?

Ancora nen? Com é-lo possìbil?

Va sùbit a pagina 2,

serca ij detaj!

Falo ancheuj!Piemont

deuv vive!

www.exitmusic.itUn catalogo on line con migliaia e migliaia

di titoli in costante aggiornamento

Articoli di importazione dai mercati europei e americani, a Vs. disposizione

per consultazione e acquisti, con offerte, promozioni e condizioni sempre più

vantaggiose: il tutto per offrire sempre il meglio ai nostri clienti

é!

e “meisin-e nen conven-sionaj” a son ëd sistemapër curé le maladìe che a

peulo esse dovrà ansema o,an cas determinà, nopà ëd lameisin-a alopàtica. La meisin-aalopàtica a l’é cola che asdòvra “normalment” e che asbasa ansima ëd preparà sinté-tich o chìmich - che a l’handonch na natura bin diferentada cola orgànica. E a l’é përsòn che, dle vire, la meisin-aalopàtica a dà d’efet secondarinegativ a l’organism.Nen sempe le meisin-e nenconvensionaj a dòvro ëdsostanse: più soens, a sfruto ijcanaj che a pòrto l’energìa antël còrp për varì ël malavi anmanera nen invasiva. A sondissiplin-e coma lë Shiatzu, ëlReiki, la Riflessilogìa e laMeditassion, che a peulo essedovrà ëdcò a livel preventiv.Lë Shiatzu e la Riflessilogìa ason fondà ansima a na legerapression dël terapeuta (ël“médich”) an sël còrp dëlmalavi. Pròpi coma la mesin-acinèisa che a dòvra për curéëd cite gucie, scond lë Shiatzuël còrp as divid ant na serie ëdmeridian, ma, nopà che ëdgucie, as dòvro mach la pontadij dij. La Riflessilogìa, da soapart, a travaja ansima la pian-ta dij pé, ant la convinssionche a l’é lì che le terminassiond’energìa dël còrp uman a son

MEISIN-A E… MEISIN-E

16 la siensa

L concentrà.Ël Reiki e laMeditassiona l’handabzògn ëdgnun contatfìsich diretantre malavie terapeuta:ël Reiki asfruta l’ener-gia dl’uni-vers, che a l’écanalisà dale man ansi-ma ëd pontparticolar dëlcòrp sensatochelo. ËlReiki a l’éëdcò unmojen përchërse da namira spiri-tual, e parèj,dòp l’inissiassion, a l’é possì-bil pijesse soen ëd noi midemant la cura dl’afann, dlë sparm o dij tràum, che a sonpeui soens le sorgiss ëd lemaladìe.Nen che la meditassion a l’a-bia sempe dabzògn ëd posis-sion particolar e fin-a d’acro-bassie, coma i soma costumàa pensé da la meditassion ëdtradission indian-a, o Yoga.La Meditassion Tibetan-a a l’éfaita solitament a gambeancrosià, antre che ël Training

Autògen - che a l’édësanvlopasse anOssident da la medi-tassion oriental - apeul pratichesse bincòmod da cogià ansla schin-a.Ant la meditassionl’atension a l’é con-centrà anvers l’an-drinta dël còrp o

anvers la manera ëd respiré.N’autra técnica ëd laMeditassion Tibetan-a a l’é la recitassion dij Mantra,espression ëd varia longhëssaan tibetan o an sànscrit; as peul dì che a corespondoapopré a l’assion ëd preghé e la recitassion dël Bin ant la tradission cristian-a.A l’é pròpi cost a la bon-a fin l’aspet pì amportant: sté bin ant ël còrp a dipendëdcò da sté bin da na miraspiritual e da l’equilibri antl’ànima. Tut lòn che a-i vendòp, tute le meisin-e, che asio ëd natura orgànica o nen-orgànica, a l’han ël but ëdcorege ël manch d’equilibriantre ment e còrp. A sarìa mej preven-e, pitòst che curé.Preven-e a veul dì dovré anmanera equilibrà ël còrp e ijmojen ëd varì che ël còrp al’ha, sensa esageré: përchèesageré a l’é già un pòch essemalavi.Rita Saccagno

Tratament d’equilibrage dij chakra mnà da la magi-stra Sabina Oggioni (Centro Internazionale Reiki ëdTurbigo, Milan, www.reiki.it)

L’equilibrage dël chakranùmer doi e ses

é! question ëd lenga 17

BRUTE PARÒLE AN PIEMONTÈISelavans, da quaichdesen-a d’ani, i l’omaciucià da la television

(che quaidun a-j dis la“Malmostranta”, coma la radioa-j ciamavo la “Maparlanta”)squasi tute le espression pìvolgar che an ven-o dai dialetnen nòstri, a ancaminé dalroman e dal napolitan.Còs che i na dirie se al pòstdël sòlit “vaffan...” i tornèissoa arsussité nòstre manere ëddi? I n’oma na sèrnia motobinanteressanta:- Va a fete scrive!- Vatlo a pijé ant la giaca!- Va a catete na mòla!- Va a fete ampiumé!- Va an sla beata (beataCucumia)!- Va an Parpaja! (frassion ëdMoncalé)- Va an Bertola!- Va an Calcuta! (për chi ch'a-jpiasa viagé)

A-i manca nen n’acent na frisapì clàssich:- Va an malora!- Va an sla forca!- Va al diav!- Va a caghete a còl!Peui, al pòst ëd cola interies-

sion ëd sorprèisa o ëd fot chea ancamin-a con la litra “c...”,e che adess fin-a le masnà adòvro tròp dësgenà, i podrìoarciamesse a nòstri ce che aj’ero motobin pì educà eriservà, e che a l’avìo pì ëd beldeuit e “timor dë Dio”:- Contacc! Contag! Contrari!- Cribio! Cribiolin-a! Crindo!- Cristiandòro! Cristianin!- Dincio! Dinciopatata! Disna!- Giurabaco! Giuradisna!Giurapape!- Sacrenon! Sachërbìvori!Sacocin!

Sensa conté tute le variassionan sël tema dël bòia:- Bòia fàuss, bòia nèir, bòiad’un... (e bele si as gionta ëltìtol fonsional dël destinatari)

o le variassion con “Giuda”:- Giuda fàuss! (ch'a l'é ël pìtradissional)- Giudìa

Fasand atension a nen sghijé,al di d’ancheuj, ant un lenga-ge politically incorrect (nen pru-dent da la mira ëd la polìtica,i dirìo noi).Gianfranch Gribàud

B

Dilbert - ëd Scott Adams

©U

FS/D

istri

buzi

one

Adnk

rono

s

Associassionpiemontèise!Mandene le date e la descrission

ëd vòsti randevó, ëd le feste

e ëd j’event ch'iorganise: i-j

publicheroma dzora“é!„, an ofrandparèj un servissi a nòsti letor e

visibilità a vòstaassociassion.

I vë spetoma!

é!18 question ëd lenga

(che as peul consideré ël crea-tor dël teàter nassional pie-montèis), Vittorio Bersezio(giornalista e scritor, autor ëdl’euvra teatral pì amportanta,“Le miserie ëd monsù Travet”),Federico Garelli (“Ël cioché dëlvilagi e ij cit fastidi”), GiovanniZoppis (Cheur d’òr, Ij litigàire),Luigi Pietracqua (autor ëd pìche 40 comedie e romanz),Mario Leoni e Eraldo Baretti. Për ël ’900 i l’oma Frusta,Autelli, Mottura (autor ëd poe-sie maravijose, coma “Ò SantPiemont”), ma a l’é dzortut untemp ëd bataja antre doemanere ëd vëdde e ëd vive lapoesìa. Da na banda a-i é lapoesìa ëd Nino Costa, che adeuvra un lengagi sempli e al’é ël poeta dla famija e dlatera; da l’autra a-i é PininPacòt, che as concentra an sëlcontnù e sërca l’anfinì e la reli-giosità, e dont la poesia a vena avèj na validità universala.

L’archeujta ëd Michela Grossoa l’é n’ancontr con ij prinsipajautor piemontèis che a l’hanvivù an secoj diferent e a son lìpër arcordene che nojautri isoma un pòpol. E a l’é traversa la conossensa ëd nòstre rèise (ëdcò literarie) che ipodoma vardé al doman contranquilità e con la certëssad’esse ancora na patria cita,coma a l’avìa dit, ant la pì belaëd soe poesìe, ArmandoMottura.Tòjo Pegon

Michela Grosso, Alla ricerca dellenostre radici. Editing eRealisassion: Nòste Rèis,Turin, an colaborassion con laProvinsa ëd Turin. 2004. Pp.270 (test literari an pie-montèis; introdussion ecomentari an italian).

LE RÈIS E IJ BUT

mérit d’avej scrivù “Ël contPiolet” ant na grafia giàmoderna, che peuj Pipino adovrerà torna an fasand soafamosa gramàtica. Ma a saràant ij sent ani che a ven-o dòpche la lenga e la literatura pie-montèise a vivo soa épocad’òr. Con la pas d’Utrecht(1713) e con ël tratàd’Aquisgran-a (1748) ij pie-montèis as sento sempe pìpòpol e a veulo parlé la lengaëd soa tera. Ant ël 1565Emanuele Filibert a l’avìaobligà la gent a utilisé ël vol-gar toscan ant ij documentsivij përché chiel a l’avìadecidù d’estende sò possedi-ment ant la “penisola italica”.Ël volgar toscan a l’era lengaoffisial, ma la cort e ij nòbij aparlavo piemontèis e fransèis,antratant che ël pòpol a parla-va mach piemontèis. Le figurepì amportante dl’epoca a sonëd sicur cola ëd pare IgnassiIsler e dzoratut cola d’EdoardIgnassi Calv, che con sò stilcoragios e con la sàtira ëd soefàule a l’é considerà un dijprinsipaj autor piemontèis.Ël sècol XIX a l’é l’època ëdBrofferio e ëd Norberto Rosa,ma a l’é motobin pì bondosd’euvre ant ël tèater mersì aautor coma Giovanni Toselli

a literatura ëd generassion angenerassion…a l’é la memòriaviventa ëd na nassion…e con-

serva parej ansema con la lenga, ëlspirit nassional…e le nassion a sonla richëssa dla umanità”.Parej a ancamin-a “Alla ricercadelle nostre radici”, n’euvrabutà ansema da MichelaGrosso e dedicà a la literaturaëd nòstr pais. As trata d’un tra-vaj che a l’ha nen la pretèisad’esse ëd critica literaria, ma aveul mach mostré le geme pìpressiose scrivue ant ij secojdai pì amportant scritor epoeta piemontèis.Ël lìber a ancamin-a con napart dedicà a le regole pìamportante dël piemontèis,con nossion dzora l’abecé, lagrafia, le vocaj, le consonant eij acent; peuj a-i é na curtadescrission “filologica”, che adëspiega al letor përché ël pie-montèis a deuv esse consideràcoma na lenga e a parla dlarelassion che a-i é antre ël pie-montèis e le autre lenghe latin-e, parland édcò dij primdocument che a esisto anminca lenga. A basto mach coste primepagine për capì coma costaarcheujta a vada ant l’istessadiression che Mma Grosso apercor quand che, an cole les-sion che a son sempe tròpcurte, a mostra a sò anlev laliteratura piemontèisa e a faarvive le epoche e j’òmo che al’han cambià nòstra stòria.Ant le prime pagine ëd costaarcheujta as va dai sermonsubalpin e le “lamentatio criminose” dël secol che a faXII, për continué con la “sentensa ëd Rivauta” e con la “Presa ëd Pancalé” dël secolche a fa XV, e për rivé al secolXVI, ël prim a avèjne lassà ëlnòm ëd n’autor amportant:Gian-Giaco Allion.Un sécol dòp a-i é l’amportan-ta figura ëd Tana, che a l’ha ël

L

propòsit… bele cost disch al’é stait ristampà an cd da laRegion con tant ëd publissitàansima a Torino Sette… chi al’ha vistlo?). Fin-a le partsërnùe për la ridussion a sonle mideme. Con an pì la dro-lerìa che le ùltime doe a sonëstaite anvertìe. E parèj la partpì poetica dla canson “Da sìcoma a l’é bel / ël sol ëdPiassa Castel”, che a sarava laversion original a passa squasiinosservà. Darmage!Comsëssia, tut sòn a gavagnente al merit dël cd. A binpenseje… ij sagrin e le sper-anse dël titol a saran pa coledël pùblich che a lo serca?Paolin Siròt

incatant, a-i càpito ëdròbe che a ven daciamesse: “Përchè?”

Për carità! Gnente ëd fòra via(se tute le disgrassie a fussocome costa as podrìa vive dapocio!). Contut… Donca: anPiemont a-i é na lege (la26/90, agiornà con la 37/97)che a guerna la lengapiemontèisa e tut lòn che arësguarda nòsta cultura. Atravers costa lege, e doncacon ij nòsti sòld, la RegionPiemont a promeuv ëdcòminca n’ann la surtìa ëd nëstrop ëd publicassion. Antl’istessa manera, la Provinciaëd Turin mincatant as bogiaan costa diression. Ma alora,përchè a l’é dificil parèj avèjnotissie e, dzortut, trové angir coste publicassion? Machpër fé n’esempi: chi a sa chevàire mèis andaré a l’é surtìeun cd, bel oltra tut,dl’ëstòrich grup dijCantovivo? A l’é dabon undarmagi che “Ij sagrin e lesperanse” (surtì sota l'etichët-ta “Gioventura Piemontèisa” eël sostegn ëd la Provinsa ëdTurin) a sia praticament dës-conussù për la pì part dëlpublich. E ël regret a l’é binfòrt se as pensa che an costcd a-i é l’archeuita (miracopër la prima vira) ëd tërdes“canson ëd travaj e ëd protes-ta dël mond popolar piemon-

tèis” (coma adis ël sot-titol)a caval fraEutsent eNeuvsent. Labela vosd’Alberto Cesa(con d’anterventëdcò ëd DonataPinti e ëd PaolaSoleri) an pòrtaa fé un viagi antun mond faitd’ovrié,mondin-e, parti-san, andoa, ansarand j’euj, una peul trovessean mes a lepiasse, a j’usi-n-e e a le piòle dl’época. Tutsòn a giustifica bin la serniaëd buté an cuvertin-a n’arciama col famos “Quart Ëstat” dëlpitor Pelizza da Volpedo. Antël libret dël cd as peulo peuitrovesse d’anformassionmotobin soagnà ans tute lecanson, con na bela spiegas-sion për mincadun-a. Contut,se un a veul pròpi esse precis,a-i é d’armarché na cita nòtanegativa. Ant la canson mira-co pì famosa dël cd, “Mèritorn” d’Angel Broferi,l’arangiament a smija tròp acol ëd la version faita da GipoFarassino ant ël 1974 an“Guarda che bianca lun-a:Gipo a canta Brofèri” (a

é! an sena 19

M“SAGRIN E SPERANSE”… FANTASMA

“é!„ a sërca un

vendior për la reclamTravaj a temp parsial, ideal tan-me sconda atività.

Retribussion: fissa + percentual gropà al vendù.J’anteressà a peulo mandé un resumé a:

davico@e-opinion.info

é!20 an sena

LE VIJÀ DËL SOL ËD J’ALP 2004

Saba 4 dë dzèmber

- a 5 bòt apré-mesdì: inaugurassion Goijera Piemontèisa n. 7: ël mej dl’editorìa anlenga piemontèisa e CD ëd mùsica tradissional.

- a 9 bòt ëd la sèira:consert-presentassion dël CD “Rèis”: canson épiche pie-montèise e bërton-e soagnà dij sonador d’arpa sèlticaDominig Bouchaud (Bërtagna) e Enzo Vacca (Piemont)con la partecipassion ëd:Anne Auffret, Donata Pinti e Alberto Cesa.

apré gran vijà ëd bal.

Për informassion e prenotassion (obligatòria) ëd la sin-a:tel.: 015.446.116 - e-mail: info@solalp.it -sit: www.solalp.itvia D. Nelson 14 - 13972 Borian-a (Biela)

SU ËL TENDON!l’é da laudé ël CìrcolColtural Langa Aste-san-a ëd Loasseul chea organisa na stagion

teatral e musical an pie-montèis, Tucc a teatro. La stagion al’ha pijà l’andi a la fin d’otober, e a seguitrà fin-a al 23 d’avril dël 2005 con un o doi spetàcoj al mèis (ant la tàula sì a fianch a-i éla lista completa).

L’idèja a l’era nà l’ann passà,mersì a tante organisassion e asiende che a l’han dait sòcontribussion. Ant ël 2003a l’era organisasse la primaedission; vëdù ël sucesspassà, st’ann l’esperiensa al’é arpetùa.

Un pont a favor dl’inissiativaa l’é ël “dopoteatro”,moment anté che as presen-tran ij prodòt tìpich ëd laLanga (polenta, salam,robiòle, amel, friceuj, bësco-tin, ninsòle, marmlade, vin evia fòrt). N’ocasion për ijprodutor dël canton ëd féconòsse soe specialità, e përtuti jë spetator ëd tasté ëdgaluparìe nen da pòch.

Tuti jë spetàcoj a ancamin-o a 9 ore ëd sèira. Ël bijèt acosta 8 euro (6 euro për lemasnà fin-a a 14 agn, gnentepër ij cit che a l’han meno ëd set agn).

L’abonament a tuti jë spetà-coj a costa 48 euro (40 europër le masnà). G.D.

Për tute anformassion e prenotassion: Cìrcol Coltural LangaAstsan-a via Giuseppe Penna 114051 Loasseul Tel. e fax 0144 871.85

A Saba 13 ëd novèmber 2004“Doi polastr e in termo”, come-dia ëd Walter Gabutti, regia ëdCarlo Gremo, soagnà da la com-panìa “Associazione studi suCravanzana” ëd Cravanzana

Saba 4 dë dzèmber 2004“Nòna gitème”, comedia ëd PieroEirale, regia ëd Maurizio Ferrero,soagnà da la companìa “TeatroMoretta” d’Alba

Saba 18 dë dzèmber 2004Concert ëd mùsica lirica con lacantant dël Monasté IreneGerminatti

Saba 22 ëd gené 2005“Doi fasan, na levr e... ‘l merlo”,comedia ëd Diego Mariuzzo eMarco Voerzio, regìa ëd MarcoVoerzio, soagnà da la companìa“Tre di picche ” ëd Fian

Saba 19 ëd fërvé 2005“El pare dla sposa”, comedia ëdLuigi Oddero, regia ëd Luigi

Oddero, soagnà da la companìa“Piccolo varietà” ëd Pinareul

Sab 19 ëd mars 2005“Gratacù”, d’Oscar Barile, regìad’Oscar Barile, soagnà da lacompanìa “Il Nostro Teatro diSinio” ëd Sini

Saba 9 d’avr i l 2005“Ël misteri dle reuse”, gavà da“Due dozzine di rose scarlatte”d’Aldo De Benedetti, virà an pie-montèis e liberament adatà daGiancarlo Chiesa, regìa ëdGiancarlo Chiesa, soagnà da lacompanìa “Ij Braghèis” ëd Bra

Saba 23 d’avr i l 2005“Na madama sgnora”, comediaëd Vittoria Minetti, regìa ëdVittoria Minetti, soagnà da lacompanìa “Trensema” dëlcanavèis. Comedia inédita che al’ha vagnà ël prim premi a l’e-dission 2004 dël concors “La metèra e la sò gent” dël CìrcolColtural Langa Astesan-a.

Programa

é! Barba John - leture da gabinèt 21

CAFÈ & CROISSANT

Mal ciapàDal 17 ëd Luj fin-a ël 12 dë stèm-ber 1683 Viena a l’era sota l’asse-di ëd na armèja musulman-acomandà da Kara Mustafa, ëlGrand Vizir turch. A sa mira sìl’Islam a l’éra al pont pì aut ëd sòspantiament an Euròpa. Se a l’a-veisso pijà la capital austrian-a, ijmusulman a l’avrìo podù avèj tutël continent.

Ansercià che a l’é staita Viena, unmercenari polonèis che a-j disìoKulczyski a l’era portasse volon-tari për andé ciamé d’agiut fòradël pais. Vestì da turch, a l’avìatirà a passé a travers le ligneinmise. A l’era stait ciapà, mamersì a soa conossensa ëd lalenga e a soa bërtavela, a l’hapodù gavessla. A l’é scapà anBavièra e a l’é tornà vers Vienacon na armèja d’otanta mila òm.Ma sòn ij vienèis a podìo nensavèjlo, con lòn che a l’ero com-pletament tajà fòra da l’assedi. Al’avìo arpossà vaire atach turch ele muraje pì an fòra a l’ero drocà,ma la sità a arsistìa.

La mica dla vitòriaDen-a la matin dël 12 dë stèmberun panaté a l’era ancamin che aprontava le miche ëd pan për ëldi. Tut ant un moment a l’éancorzusse che un cabarèt ëd citpan leger për ël desuné a bogia-va. Che diane? Tan-me un sismo-graf, ij cit pan a anregistravo levibrassion faite dai pich dij Turch.Lor-sì a l’avìo decidù ëd fé untùnel fin-a le muraje ëd Viena,

për peui campesse a l’assautfinal. Ël panaté a l’ha mandà sòfieul a avertì ij resior ëd la sità, ej’austrian a l’han corù ans ij ram-part giusta a temp për arbrufé lefòrse dël Grand Vizir.

Kulczyski e l’armèja bavarèisa ason ruvà quaich ore apress, por-tand a la derota finala dij musul-man. Apress quìndes ore ëdbataja sanglanta, l’arméja turca al’ha fait artreta, chitand sò campe soe proviande. An mes a sòn a-i ero vaire milen-e ëd sach ëdgran-e nèire e gorëgne, che j’au-strian a l’avìo anandià a brusépër che a pensavo che a servissoa nen d’autr tut.

Ël chërsent e ël croissantAn paga d’avèj salvà la sità, ëlpanaté a l’ha ciamà e otnù ëdpodèj esse ël panaté ëd palassreal. Për fé spatuss con sò neuvclient, e për selebré soa vitòriaan sij musulman, a l’ha inventàna neuva mica për ël desuné. Lastèila e la mesa lun-a a l’ero ëlsìmbol ëd l’Islam, parèj nopà ëdfé ëd ghërse ëd pan normale,longhe, a l’ha fait ëd triàngoj chepeui a l’ha anvërtojà ansima undij canton. Giusta anans a cheus-je, a l’ha torzù le doe ponte për féun chërsent, o mesa lun-a.

Otant-e-sinch agn apress, ant ël1770, Maria Antoniëtta, na prin-sëssa austrian-a, a l’ha mariàLuis XVI ëd Fransa. Për avèj sèm-per soe michëtte faite a chërsenta l’avìa fait ven-e da Viena ijpanaté ëd la cort – na gròssadëspresia për ij panaté reaj fran-sèis. Lor-sì a l’han nen ancalàprotesté, ma a l’han decidù ëd féëd mese lune ancor pì galupé. Al’han goernà la forma, ma a l’handovrà dë sfeuja nopà ëd la pastada pan. Con sòn ël croissant,visadì ël chërsent, la mesa lun-a,a l’era nà.

Torna an 1683Ëdcò Kulczyski, liberà che a l’éstaita la capital austrian-a, a l’haciamà quaicòs: ij sach ëd gran-eche j’austrian a brusavo, e ëdcòna licensa për deurbe un comer-se a Viena. A l’ha dlongh avù une l’autra. An efet, ij turch a l’avìoservi-je a Kulczyski, quand che al’era ancamin che a scapava daViena, na beivanda dossa e nèirache a smijava deje ëd fòrsa. Al’era ël cafè – praticament dësco-nossù an Euròpa antlora, ma nacostuma ëd tuti ij di për ij turch.Con ij sach cheujì a randa ëdViena Kulczyski a l’ha deurbì ëlprim cafè an Euròpa. Den-a tut ëlcontinent a l’é butasse a beivecafè vienèis, e Kulczyski a l’é vnùun rich e rëspetà sitadin ëd sòpais d’adossion.

Gavà da The Biggest EverBathroom Reader dël BathroomReaders' Institute. Copyright © 2003ëd Bathroom Readers’ Press. www.bathroomreader.com. Reproduvùcon soa përmission. I peule trové tuti ijlìber ëd Barba John an anglèis sotawww.amazon.com o www.amazon.co.uk.

CoressionAnt ël nùmer 3 d’“é!” l’artìcol ëd BarbaJohn (“Che la fòrsa a peula esse con ti”)a l’é signà për eror da Silvio Sandrone.Silvio a l’é nen l’autor: tuti ij tòch ëdBarba John a son ëscrit dal BathroomReader’s Institute. I ciamoma scusa.

Sa session d’“é!„ a conten ëd fait ed’informassion vèj e interessant,ma nen indispensabij për la vitaëd tuti ij di. S’artìcol sì a l’é ëd JeffCheek dël BRI. A l’é la preuva dëlròl ëd le idee improvise ant lastòria (e ant ël mangé). Un tòchda lese ëdcò setà con na tassa ëdcafè e un croissant, e nen machant ël bagn.

Dissegn ëd Gianni Soria

é!22 ij letor a scrivo

Noi, le associassion piemontesiste e ël contnùd’“é!„Car Monsù Tosco,[…] i nòto la tendensa a n’as-sortiment d’argoment motobinvari e i la treuvo na selta posì-tiva, bele se, ant l’avnì, a sarìabin che ël periòdich a l’aveissana soa impostassion regolar,ad es. cultura, polìtica, stòria,siensa, literatura, poesìa (nentanta), argoment vari, notissie,spigoladure, pòsta dij letor,sempe ant l’istess ordin. Antël n. 2 i l’hai trovà anteressantsquasi tuti j’artìcoj, ma ij sòëd pag. 2 e 5 a podìa vanseje:a son un pòch goliàrdich e…“tira a ampinì la pàgina.” Ipenso che ël periòdich adovrìa avèj sempe n’artìcol ëdfond che a toca j’argoment pìatuaj e pressant ëd la culturapiemontèisa, a livel regional eeuropengh. […]L’insegnament ëd la lenga pie-montèisa ant le scòle a vaanans a causs e s-ciancon […]Mè idèja a sarìa ëd riservéminca doi mèis doe faciade acoste associassion [piemonte-siste; N.d.R.] - sensa preferen-se - përchè a rotassion a-jdòvro për espon-e soe espe-riense, prospetive, problema,sodisfassion, delusion, previ-sion ant l’insegnament dëlpiemontèis a le scòle elemen-tar e medie e ai grand përvëdde se a fussa possìbilmiljoré l’organisassion e ijrisultà ëd costa inissiativa chemi i considero la pì importan-ta për l’avnì coltural dëlPiemont. Se la còsa as feissa -sensa polémiche, slargà ëdcòa j’ufissi regionaj competent econ l’ùnich but dël bin e dl’in-teresse ëd nòsta lenga, ipenso che sossì a sarìa n’inis-

siativa positiva. Anlora “é!„ apodrìa intré ant le scòle tra ijmagìster e ëdcò an quaichfamija dë scolé. A l’é vergo-gnos e a crija vendeta che antra le associassion piemontèi-se che a ten-o ij cors - e pamach cole - a-i sio sentimentd’arvalsa e ëd concorensagrama, che mincadun a fassasoa stra sensa ten-e cont ëdj’autre, anvece che avèj comaprim e ùnich but nòsta traba-lanta cultura piemontèisa chea bat, sensa savèjlo, la strache a la pòrta al simiteri.Alberto Grosso-Campana(Rivoli)

Car Monsù Grosso-Campana,ant ël n. 3 a l’ha già trovà n’artìcolpròpi an sël piemontèis ant le scòle,soagnà da cola Vera Bertolino che,dij cors organisà da Nòste Rèis, a l’éun pòch l’ànima. I na parleromaancora? A dipend, an prim leu, dale associassion mideme. Nòsta pòrtaa l’é duverta. Ans ël giudissi ansimaa j’artìcoj - mè o d’autri - i vintronen: i lassoma mincadun fesse soaopinion.M. Tosco

Dëspresiand an cola manerala democrassia, anvece che ijsò difet e manipolassiondisoneste, as deurb mach lastra a la ditatura, magarastërmà da eficiensa, con lascusa d’evité le complicas-sion, ij compromes e le man-gerie (ëd j’autri).Un gròss statista a l’ha dit che“La democrasia a l’é ël pessistema che a esista, gavà tutij’autri”.D’autra part, l’impostassionëd coj articoj a fà tòrt primaëd tut a j’òmo e a le fomneche - a saran pochi, ma sicu-rament a esisto - a s’ampegnoonestament e fin-a con com-petenssa ant l’atività polìtica.Fé ëd tute j’erbe un fas, a favnì veuja ai polìtich onest ëddì: “considerà che tant anconsidero làder, tant a val cheim buta a robè ëdcò mi.”Ma a-i é na considerassion pìgeneral che i voria fè.Considerà che, da l’ultimaguera, l’Italia l’é surtia distrut-ta e dissangoà an tute lemanere, sensa esperiensademocratica e, per gionta,pòvra ëd materie prime, a l’énen lontan dal ver chi che adis che, ant j’ultim sinquanta-sinch ani, i soma la nassionche, ant el mond, a l’ha fait pìëd progress ëd tuti. Ancheuj,bele con tuti nòsti difet, vissie mangerie, i soma consideràun-a dle prime nassion dëlmond an fait ëd libertà, eco-nomia e servissi. A vorërà ben dì che nen tuti ij polìticha l’han mach pensà a la grupia!Giovanni Olivero (Salugia)

Car Monsù Olivero,lassoma sté Winston Churchill (a l’échiel ël gròss statista an question):i son un pòch genà a savèj che “isoma considerà un-a dle prime nas-sion dël mond an fait ëd libertà, eco-nomia e servissi”. Chi, “i soma consi-derà” - chi? “Nòsti difet” - ëd chi? Il’hai por che a l’abio contajla bela.M. Tosco

Ah, ij polìtich!Car Diretor,[…] i son restà negativamentimpressionà dal taj che j’arti-colista a l’han dait a j’artìcojche a parlo ëd polìtica angeneral. I l’hai trovaje qualun-quista, se nen adiritura disfati-sta, tendent a fé chërse ancoraëd pì la sfiducia e ël distach,nen tant dai partì, ma vers la“polìtica”, che, për maltratàche a sia, a resta sempe l’es-sensa dla democrassia.

biancheria per la casaVincenzo Quagliotti e Figli S.p.a.Strada Cambiano 58, 10023 Chieri

tel. 011 941 37 20 fax 01 1 947 15 63www.quagliotti.it info@quagliotti.it

Piemontèis an cesaL’oposission ëd la Cesa, gropà a cola dl’ëstat italian, a giuta nen ël piemontèis.

Tutun, mincatant a peul giutene la Madòna: al Santuari dla Madòna dla Fiòca (5 km fòra Bagneul),

dont la festa a l’é ël prim mercol d’Aost, as dis minca ann, la prima dumìnica d’Aost, na S. Mëssa an piemontèis.

Testimoniansa ëd fé - e testimoniansa d’identità. St’ann-sì la S. Mëssa a l’é tnusse l’8 d’Aost.

(fòto ëd Cèser Matta)

VIA PRINCIPE AMEDEO 21,CHIERITEL. 011 9472338

MACELLERIAPIEMONTESE

ERMA