ASTEKO ASMAKIZUNA

GAZTETXOEN ASTEKARIA 893. ZENBAKIA ASTEAZKENA, 2020KO EKAINAREN 3A

Zain eta zain zuria, plater zuriaren erdian;

zurian zain eta zain,igar dezazun

orain.

m a n t a n g o r r iErantzuna: zainzuriak.

Asmakizunaren jatorria: ‘Nik papaita, zuk papaita (Igarkizunak, olerkizunak eta igarkilimak) Xabier Olaso (Pamiela).

berria

EIDER EIBA

R

m a n t a n g o r r i2 ASTEAZKENA, 2020KO EKAINAREN 3A berria

ZU ERE ARTiSTA

Kaixo, MANTANGORRIkolagunok!Nola ari zarete pasatzen berrogeialdia?

Zer moduz zabiltzate etxeko lanak

egiteko? Horrez gain, zer egiten duzue

etxean? Liburuak irakurri, kirola egin,

mozorrotu, kozinatu? Bidali zuen

argazkiak MANTANGORRIn

argitaratzeko!

Bidali zure gutunak helbide hauetara Helbide elektronikoa: mantangorri@berria.eus Egoitza nagusia: BERRIA. MANTANGORRI. Gudarien etorbidea, z/g. 20140 Andoain.

Argitaratzailea: Euskal Editorea SM Lege Gordailua: SS-616/05 Zuzendaria: Martxelo Otamendi Koordinatzailea: Uxue Gutierrez Lorenzo

Egoitza: Martin Ugalde kultur parkea. Gudarien etorbidea, z/g. 20140 Andoain ISSN: 1699-728x

Kaixo! Sara Fuciños naiz,gasteiztarra, eta MANTANGORRIn

argitaratu zen «gero eta planeta

beroagoa» erreportajea oinarri

hartuta, aldaketa klimatikoari

buruzko lan hau egin dut. Zer

iruditzen zaizue?

Kaixo, MANTANGORRIko

lagunok! Mattinek bihar eta

ekainaren 11n Belardoren

inguruko komiki tailerrak

eskainiko ditu, online.

Animatu eta parte hartu!

Aupa, MANTANGORRI!

Malen Iparragirrenaiz, Elizondokoa, eta gaur

arront ongi ibili naiz. Oihanek

bere etxera gonbidatu nau,

eta pisuan aunitz egun egon

ondotik, «berehalaxe, bai!»

erran diot. Hantxe egon gara

Aritz, Oihan eta hirurok. Muxu

bat denei. Urruneko muxua,

dudarik gabe.

Kaixo MANTANGORRI!

Eki Romero naiz, eta marrazkihau egin dut MANTANGORRIn

argitaratzeko.

Anari Romeo naiz,Ondarroakoa. Zer iruditzen

zaizue nire marrazkia?

MUNDUARI ADI! ELIKADURA OSASUNTSUA

m a n t a n g o r r i 3berria ASTEAZKENA, 2020KO EKAINAREN 3A

Gorputzaren erregaiak1. ELIKADURAOSASUNTSUA,ZER DA?

Barazki eta fruta asko janbehar da. Litxarreriak txarrakdira. Ez da komeni haragiasko jatea. Egunean bostotordu egin behar dira.Nonahi entzuten direnaholkuak dira, elikaduraosasuntsuaren izenean behineta berriz errepikatzen direnesaldiak. Baina, zer daelikadura osasuntsua?Elikaduraren bidezeskuratzen du gorputzakeguneroko funtzio nagusiakegoki betetzeko beharrezkoaduen energia. Elikaduraosasungarria daorganismoarenfuntzionamenduegokia lortu etabermatu, etagaixotasunakedukitzeko arriskuagutxitzen duenean.Horrela, gorputzaren garapeneta hazkuntza onabermatzen ditu. Elikadura osasuntsuakaskotarikoa, orekatua,egokia, segurua, jasangarria,osoa eta eskuragarria izanbehar du, gorputzak ondofuntziona dezan.

( Hurrengo orrialdean jarraitzen du )EIDER EIBAR

m a n t a n g o r r i4 ASTEAZKENA, 2020KO EKAINAREN 3A berria

MUNDUARI ADI! ELIKADURA OSASUNTSUA

(Aurreko orrialdetik dator) 3. ELIKAGAIAK,

MULTZOKA

Piramidean multzokatzen diren elikagaiak bost talde-tan banatu daitezke, dituzten ezaugarrien arabera.Era horretan, errazagoa izan daiteke elikadura oreka-tua bezain askotarikoa edukitzea. Dituzten mantenu-

gaien arabera banatzen dira: ura, proteinak,karbohidratoak, lipidoak, bitaminak…

konposatu guztiak dira gorputzaren funtziona-mendurako beharrezkoak, eta haien artekoorekan oinarritu behar da elikadura.

Karbohidratoak daude piramidearen oi-narrian: arroza, zerealak eta pasta dira kar-bohidrato ugari dituzte elikagaiak; giharrenfuntzionamenduan laguntzen dute. Gibele-an pilatzen dira karbohidratoak, eta gorpu-

tzak behar dituenean odolera pasatzen dira.Bigarren eta hirugarren taldea osatzen dute ba-

razkiek eta frutek. Piperrak, tipula, letxuga, ilarrak...barazki horiek guztiek ur kantitate handia dute. Ur ho-

rretan bitamina, gatz mineral eta zuntz kopuru handia dago. Fru-tak, berriz, zitrikoak, tropikalak edo lehorrak izan daitezke, eta guztiakdira oinarrizko elikagaiak. Gatz mineral eta bitamina ugari dituzte fru-tek. Ariketa fisikoa egin aurretik jateko oso egokiak izan daitezke, baitaegarria kentzeko ere. Laugarren multzoan daude arrautzak, okela,arraina eta lekaleak. Proteinak, bitaminak eta gatz mineralak dituzte.Proteinak oso garrantzitsuak dira orga-nismoarentzat; oxigenoa garraia-tzen dute, eta infekzioetatik ba-besten dute gorputza. Bosga-rren taldean daude esnekiak.Jogurtak eta gaztak, beste-ak beste, hezurrak sendomantentzeko ezinbeste-koa den kaltzioa dute.

Elikagaien piramidearen bidezantolatzen dira elikagaiak, dituz-ten ezaugarrien arabera mul-tzokatuta. Bada, elikagai guz-tiek ematen dute energia, bai-na ez denek maila berean;horregatik, ez dira denak neu-rri berean kontsumitu behar.Jangaiak bost taldetan bana-tzen dira, eta piramideak azal-tzen du multzo bakoitzeko elika-gaiak zein neurritan jan behar di-ren. Dituzten ezaugarrienarabera multzokatzen dira eli-kagaiak, taldeen arteko konbi-nazioa eta elikadura osasunga-rria errazteko. Behetik gora az-tertu behar da piramidea.Piramidearen oinarrian ageri diramaiztasun handienarekin jan be-harreko elikagaiak, egunean mai-zago. Ondoren ageri dira egunerobai, baina maila txikiagon ja-tea komeni den elikagaienmultzoa. Azkenik, piramide-aren gailurrean ageri dirennoizbehinka hartu be-harreko jakiak; gantzugari duten jakiekosatzen dute piramidearen erpina.

4.ELIKADURA

ARAZOAK

2. ELIKADURA

OSASUNGARRIAREN

PIRAMIDEA, ZER DA?

PASTA

OGIAGEREZIAK

ILLARRAK

m a n t a n g o r r i 5berria ASTEAZKENA, 2020KO EKAINAREN 3A

4. BIZI OHITURA

OSASUNTSUAK

Elikadura egokia ez da, ordea, bizimodu osasun-tsu bat bermatzeko bete beharreko gomendiobakarra. Otorduak zaintzearekin batera, ariketafisikoa eta gorputza aktibo mantentzea ezinbes-tekoak dira. Garrantzitsua da osasuntsu haztekozenbait aholku gogoan izatea: kirola egin, litxarre-rien kontsumoa ondo neurtu, egunean bost otor-du egin, ondo gosaldu, ura maiz edan eta oinarriz-ko higienea zaindu. Esaterako, gosarian komenida fruta zati bat, esnekiak eta zerealak hartzea.

Eguneko lehen otordua denez, komenida ondo zaintzea, gorputzak

egun osorako energia es-kuratzen baitu.

Haurtzaroan eta ne-rabezaroan izaten ditugorputzak aldaketa na-barmenenak, eta ohi-tura osasuntsuak ezin-besteko tresna diragaixotasunak saihestu

eta jolasteko beharrez-koa den energia eskura-

tzeko.

5. EUSKAL HERRIKO

PRODUKTUAK

Elikadura osasungarriarenoinarrietako bat bertakoproduktuak kontsumitzeada, hots, inguruan ekoiztu-tako produktuak kontsumi-

tzea. Euskal Herrian barrenabadira tokian toki ekoiztutako

produktu andana: Arabakolautadan patatak ereitendira; Bizkaian, Gernikako pi-perrak nabarmentzen dira;Gipuzkoan, Tolosako indaba

beltzak eta Idiazabalgo gaz-ta dira produktu izarrak; Nafa-

rroako Erriberan, berriz, zainzu-riak dira nagusi, eta Erronka-

riko ibarrean, ostera, bertanekoiztutako gazta bereziadute. Lapurdin, Ezpeletakopiper gorria da preziatua.

Adi datuari!

OsasunarenMundukoErakundearen(OME) arabera,osasunari kalterikhandiena eragitendioten hamararriskuetatik seizuzeneanelikatzearekinlotuta daude, eta heriotzen %40 eragiten dute.

Elikadurarekin zerikusia duten gaitz asko daude:gizentasuna, anorexia, bulimia eta anemia diraohikoenetariko batzuk. Gizentasuna: Gorputzean gantz gehiegi

metatzearen ondorioz sortzen da gaixotasunhau. Gizentasuna gehiegizko pisuagatik defini-tzen da gehienetan, eta pisua sexua, adina eta gi-zakiaren neurriaren araberako arauen eredurazehazten da. Pertsona bat gizena dagoela esatenda duen pisua normaltzat hartzen dena baino%20 gehiago denean. Azukre gehiegi jatearen on-dorioz, eta maiz ariketa fisiko urriarekin lotutadagoen gaitza da. Anorexia: Norberaren gorputzaren pertzep-

zio okerra dela medio, loditzeari zaion beldurra-

gatik sortzen den gaitza da. Beldur horrek bultza-tuta, jateari uzten diote anorexia duten pertso-nek. Kasu gehienak emakumeen artean eta nera-bezaroan izaten dira. Pertsona horien helburuagorputz argala edukitzea izaten da. Bulimia: Anorexiaren eran, gizentzeari izuak

bultzatutako gaitza da, baina gaixoaren jokamol-dea ezberdina da. Bulimia pairatzen duten per-tsonek muturreko betekadak izaten dituzte, eta,ondoren, erruak jota, oka egitera behartzen duteeuren gorputza. Barauak ere egin ohi dituzte be-tekadak orekatzeko. Anemia: Anemia mota ugari daude, baina

burdina faltagatik sortzen dena da gaur egungogizartean ohikoena. Odolean dauden globulu go-rrietako oxigeno-garraiatzaileek behar adina bur-dina jasotzen ez dutenean sortzen da arazoa.Anemiaren sintomarik ohikoenak ahuldura etanekea dira, eta baita zorabioak edo konortea gal-tzeko arriskua ere. Lekek, esparragoek, dilisteketa intxaurrek burdina asko dute.

UR

A M

AIZ

ED

AN

6. EGUN BAT

OSASUNTSU JATEN

Komeni da elikadura askotarikoa eta osasun-tsua izatea, eta hau proposamen bat beste-rik ez da. Oinarrizkoa da egunean bost otor-du egitea, eta elikagai multzoen arteko kon-binazio orekatuak egitea. Gosari posible bat da jogurt bat, laranja

zukua eta ogi txigortuarekin. Ondoren, ha-maiketakoan fruta jatea komeni da; esa-terako, sagar bat. Bazkalordurako auke-ra bat bat dilista erregosiak barazkiekin, oi-lasko bularkia entsaladarekin eta marrubiakjatea. Askarian, indioilar urdaiazpiko ogi-tarteko bat eta madari bat jan litezke, eta,bukatzeko, afari posible bat da barazki pis-toa arrautzekin eta jogurt bat. Bestelako zer konbinazio eta

otordu posible bururatzenzaizkizu?

GOSARIA. Eguneko lehen otordua

TOLOSAKO BABARRUNAK

PIPER GORRIA

GAZTA

m a n t a n g o r r i6 LARUNBATA, 2020KO EKAINAREN 3A berria

1. Lotu puntuak. Helenek bere frutarikgogokoena marraztu du. Zer fruta denjakiteko, lotu puntuak.

2.Itzalak. Lauelikagai goxo etaosasuntsu ezkutatzendira lau itzal hauenatzean. Ba aldakizu zeintzukdiren?

DENBORA-PASAK

m a n t a n g o r r i 7berria LARUNBATA, 2020KO EKAINAREN 3A

Erantzunak: 1.-Platanoa. 2.-Platanoa, udarea, sagarra eta anana.3.-1-A, 2-B, 3-D, 4-H, 5-C, 6-E, 7-G eta 8-F.

1

2

3 4

5 6

7 8

A

E F G H

B C D

3. Puzzlea. Martini beretxikitako argazki bateanoinarritutako puzzle bat oparitudiote, baina oraindik bukatu gabe dauka. Jar itzazu pieza guztiak dagokientokian; zer fruta ari da jatenMartin?

‘100 kontu ondoezagutzeko janaria’ Liburu interesgarri eta entretenigarri ho-nek 100 gauza biltzen ditu janariari buruzjakiteko: 40.000 erle behar dira sagasti batsagarrez betetzeko; gizakiek marrazogehiago jaten dituzte, marrazoek gizakiakbaino; %50eko probabilitatea duzu broko-lia gorrotatzeko; fruitu gorriak jateak biho-tzaren osasunari laguntzen dio…

Batzuen artean

Argitaletxea: Ttarttalo

‘Mahaira’ Txikienek lehenengoz egin behar dieteaurre ulertzen ez dituzten eta beldur-tzen edo urduri jartzen dituzten egoerabatzuei. Eguneroko ikaskuntzan, ohitu-ra berriak berenganatu behar dituzte.Liburu honetako protagonistek mahai-

ko ohitura egokiak eta elikadura osasungarria eta askotarikoaikasiko dituzte.

Alice Le Henand eta Thierry Bedouet

Argitaletxea: Ibaizabal

‘Kattalin katagorria jannahi ez duen umegorria’ Kattalin katagorri zoragarria da, beste

inor baino bizkorragoa. Baina, nahiz eta gu-rasoek otordu goxo-goxoak prestatu, in-txaurrak besterik ez du jan nahi. Mokozabalahatea izango da, bere araoaz, denetik jatenirakatsiko diona. Eta horrela anai-arrebakbezain osasuntsu eta indartsu haziko da!

Carmen Villanueva eta Paul Caballero

Argitaletxea: Ediciones Fortuna

AZOKA

Etxe-eulia

Iturria: ‘Irria’ aldizkaria

Testua: Oñatiko Natur Eskola

Tenperaturak berotzeneta uda hurbiltzen ari zai-gun honetan, bor-bordago natura. Etxeko

leihoak ere zabalik izaten ditugumaiz, eta, beraz, bisitari txikiakizaten ditugu gure etxeetan; tar-tean, etxe-euliak.

Oso intsektu ezaguna da etxe-eulia guz-tiontzat, baina zer dakigu hari buruz? Gurebizikide den intsektu hau pixka bat hobetoezagutu nahi?

Non bizi da?

Usteltzen ari den materia organikoaren ingu-ruan bizi da, zaborretan eta gorotza dagoen

lekuetan. Animaliak hil ondoren, ordu gutxiragerturatzen da. Sarraskia eta hondakinakdesagerrarazten ditu, eta, hala, ekosisteme-tan lan garrantzitsua egiten du.

Nola moldatzen da sentitzeko?

Gorputza iletxo ugariz estalia du, horiekindastatu, usaindu eta sentitzeko. Ahoko eta

hanketako ileak zaporea har-tzeko erabiltzen ditu: zapaltzenduena dastatzen du. Gustukozerbait zapalduz gero, ahoahurbildu eta zurrupatzen du.

Nola ugaltzen da?

Emeak 8.000 arrautza ingurujartzen ditu, eta egun baten bu-ruan jaiotzen dira harrak. Horiekjaten dituzte hondakin organi-koak. Metamorfosiaren ondo-ren heldu bihurtzen direnean,

bikote bila hasten dira ugaltzeko. Euli heldubat hilabete erdi inguru bizi da.

Zer harreman du gizakiokin?

Gizakiarekin bizi da. Sarraskia eta hondaki-nak desagerraraziz ekosistemetan lan ga-rrantzitsua betetzen duen arren, gaixotasunkutsakorren garraiatzaile izan daiteke.

m a n t a n g o r r iberria

GAZTETXOEN ASTEKARIA ASTEAZKENA, 2020KO EKAINAREN 3A

IRRIEN LAGUNAK