FILOSOFIA - Amazon Web...

FILOSOFIABATXILERGOA 1

Moisés Lozano Paz

J. Luis Martínez Costas

Modesto López Bouzas

Patricia Figueroa Rodríguez

Berrikusketa teknikoa:

Gloria Seoane

MADRIL – BARTZELONA – BOGOTA – BUENOS AIRES – CARACAS – GUATEMALA

MEXIKO – NEW YORK – PANAMA – SAN JUAN – SANTIAGO – SAO PAULO

AUCKLAND – HAMBURG – LONDRES – MILAN – MONTREAL – NEW DELHI – PARIS

SAN FRANCISCO – SYDNEY – SINGAPUR – SAINT LOUIS – TOKIO – TORONTO

1

www.mcg

raw-h

ill.es

Aurkezpena

«Prestatua eta erabakia duzuna baino ez da etorriko, zure itxaropenaren isla triste hori, mahai baten gainean hazka

ari den eta hotzak dardarka dagoen tximino hori. Hautsi iezaiozu burua tximino horri, egizu lasterka paretaren erditik eta bide egizu».

JULIO CORTÁZAR

«Eureka, eureka!». Arkimedes, pozaren pozez, biluzik eta presaka zihoan Sirakusako kaleetan barrena. Izan ere, bainuontzian sartzean, igotako uraren bolumena eta uretan murgildutako gorputzarena berberak zirela ikusi zuen eta, horrela, Hieron erregeak proposatutako problema nola ebatzi jakin zuen; hau da, nola jakin erregearen koroa urrez bakarrik eginda ote zegoen. Arkimedesek, hain zuzen ere, gorputz irregularren bolumena neurtzeko formula aurkitu zuen, gorputz horien dentsitatea kalkula baitzezakeen aurrez neurtutako masatik abiatuta.

Berdin dio kontakizun horretan azaldutakoa benetan gertatu ote zen, haren esanahia baita azpimarratu nahi duguna. Eureka horri erreparatu nahi diogu; aurkitu dut! horren sorburua enigma edo misterio bat argitzeko gakoak aurkitzean izandako kontzientzia-kolpea dela ikusi nahi dugu. Kezkatzen gaituen eta izaten uzten ez digun arazo baten irtenbidea aurkitzean barne-barnean sentitzen dugun poza erakusten du bozkario horrek. Kontzientziaren argiaren emozioa da. Berezkoa dugu gizakiok, berezkoena: gure jakiteko nahia baretzea, bai eta gure gogoa lasaitzea ere, ez baitago seguru ezezagun zaionaren aurrean. Horretarako, zalantzak argitzeko, hausnartu egiten dugu, hainbat irtenbide pentsatzen ditugu. Zalantzaren eta ziurga-betasunaren basamortuan zehar egindako ibilbidearen osteko sariak ematen duen plazerra; horixe esan nahi du Arkimedesen bozkarioak.

Ez dago poz intelektual hori alde batera uzten duen giza diziplina, materia edo zereginik. Hala ere, filosofian du bere funtsik errotuena, jakinduriarekiko maitasuna baita filosofia. Baina, maitasun hori dela eta, jakin nahi duguna ziurtasunez jakin nahi dugu, ez gutxi gorabehera. Ahalik eta seguruen egon nahi dugu dakigunaz; ahal dela, guztiz seguru egon nahi dugu. Ez digu balio edozein erantzunek, egon litekeen erantzun bakarra jakin nahi dugu; egia jakin nahi dugu. Alde horretatik, filosofia jarrera bat da: jarduera intelektual oro gidatzen duen grina, ezarritako jakintzaren inguruko ezjakintasunetik edo zalantzatik abiatuta, ziurgabetasunarekin behin betiko amaitu nahi duena, errealitatearen alderdi bati buruzko jakintza segurua eta pi-tzadurarik gabea eskuratzeko. Ikertzen ari garenari buruz egia absolutua jakiteko saiakera da.

Susmo batek, ordea, etengabe eztenkatzen du errealitatearen behin betiko jakintza eskura-tzeko saiakera hori: agian, azken urrats horretara iritsi ez garenaren susmoak, hain zuzen ere. «Dakidan bakarra da ez dakidala ezer», esan zuen, paradoxikoki, Sokratesek. Horrela, jakintza filosofikoak betiereko eta etengabeko kezka gisa erakusten du bere burua; emandako eran-tzun batekin berarekin ere gogobetetzen ez den jakin-min aseezin gisa. Jakintzaren azken mugara iritsi nahian egiten dugun nabigazio errebeldearen gauzatzea da.

Hona hemen gure gonbidapena zalantzara, hausnarketara, galdera eta erantzunetara, zerbait aurkitu izanak ematen duen bat-bateko poz iragankorrera, etengabeko zalantzaren eta ikerke-taren zeharkaldi latzera. Baina, orrialde hauetan zehar egingo duzuen bidaia intelektualaren edozein unetan, Cortázarren Jarraibideen eskuliburua baliatzea gomendatzen dizuegu: «Atea ireki eta eskailerara ateratzen naizenean, jakingo dut behean hasten dela kalea; ez jada onar-turiko moldea, ez etxe jada ezagunak, ez aurreko hotela; kalea, oihantxo bizia non une bakoi-tza magnolia baten gisa oldar baitaiteke nire gainera, non aurpegiak jaioko baitira begiratzen diedanean, apur bat gehiago aurreratzen naizenean, ukondo eta betile eta azazkalekin krista-lezko adreiluaren orearen kontra xehetasunez hausten naizenean, eta kale kantoira egunkaria erostera joateko nire bizia jokatzen dudanean, pausoz pauso aurrera egiten dudan bitartean».

Egileak

www.mcg

raw-h

ill.es

AURKIBIDEA 3

I. MULTZOA. FILOSOFIA: JAKINTZA TEORETIKOA

1. Jakintza filosofikoa: jatorria, zentzua, beharra eta historia ................................... 8

1. Filosofiaren jatorria ............................................ 102. Jakintza filosofikoa, eta zer bereizgarri dituen ..... 143. Jakintza filosofikoa historian zehar ..................... 184. Filosofiaren funtzioa eta egungo balioa ................ 22Filosofia sakonki ................................................... 24Gomendioak .......................................................... 26Berrikusteko .......................................................... 28

2. Ezagutza, zientzia eta teknologia. Egiaren auzia ............................................. 30

1. Giza ezagutza .................................................... 322. Ezagutzaren teoria filosofikoak

eta ezagutzaren mugak ...................................... 363. Egiaren auzia ...................................................... 404. Ezagutza zientifikoa ............................................ 44Filosofia sakonki .................................................... 48Gomendioak .......................................................... 50Berrikusteko .......................................................... 52

3. Metafisika eta errealitateari buruzko ikuskera filosofiko eta zientifikoak ............. 54

1. Errealitatearen azalpen metafisikoa .................... 562. Metafisika, Jainkoa aztertzeko bide .................... 623. Metafisika, gauzen izatea aztertzeko bide .............. 644. Errealitateari buruzko mundu-ikuskera

filosofiko-zientifikoak ......................................... 66Filosofia sakonki ................................................... 70Gomendioak .......................................................... 72Berrikusteko .......................................................... 74

II. MULTZOA. FILOSOFIA: JAKINTZA ANTROPOLOGIKOA

4. Gizakiari buruzko ikuskera filosofikoak ................................. 78

1. Eboluzioaren teoria: zer den eta nola aplikatzen zaion gizakiari .................................... 80

2. Naturaren eta kulturaren arteko dialektika prozesu antropogenikoan ................................... 84

3. Gorputzari buruzko hausnarketa filosofiaren historian zehar ................................................... 86

4. Gizakiari buruzko hausnarketa filosofikoa historian zehar ................................................... 88

5. Giza existentziaren zentzua: gakoak ...................... 94Filosofia sakonki ................................................... 96Gomendioak .......................................................... 98Berrikusteko .......................................................... 100

5. Etika: oinarri antropologikoak, egungo erronkak eta teoria nagusiak ......... 102

1. Etika ekintza moralaren hausnarketatzat hartuta . 1042. Teoria etikoak .................................................... 108

3. Etika politikoa eta etika laborala: justizia bertutetzat hartuta ................................. 114

4. Etikaren egungo erronkak .................................. 116

Filosofia sakonki ................................................... 118

Gomendioak .......................................................... 120

Berrikusteko .......................................................... 122

6. Politika: gizartea, boterea, legitimitatea, estatu demokratikoa eta herritartasun globala 124

1. Filosofia politikoa .............................................. 126

2. Estatuaren oinarri filosofikoak ............................ 128

3. Teoria politiko nagusiak ..................................... 134

4. Pentsaera utopikoa ............................................ 138


Gomendioak .......................................................... 142

Berrikusteko .......................................................... 144

III. MULTZOA. FILOSOFIA: JAKINTZA APLIKATUA

7. Gizakiaren alderdi sinbolikoa eta estetikoa ............................................ 148

1. Gizakiaren alderdi sinbolikoa .............................. 150

2. Sormena ........................................................... 152

3. Estetika: edertasunari eta arteari buruzko hausnarketa filosofikoa ...................................... 156

4. Filosofia eta arteak ............................................ 162


Gomendioak .......................................................... 168

Berrikusteko .......................................................... 170

8. Gizakiaren alderdi linguistikoa eta hizkuntzaren filosofia. proposizioen logika ... 172

1. Komunikazioa eta hizkuntza ............................... 174

2. Logika informala. Argudiatzea, erregelak etabaliabideak. Argudioak frogatzea ........................ 176

3. Proposizioen logika ............................................ 180

4. Gizakiaren alderdi linguistikoa ............................ 185


Gomendioak .......................................................... 190

Berrikusteko .......................................................... 192

9. Filosofiak enpresaren munduari egindako ekarpena .................................... 194

1. Enpresa, proiektu arrazionala ............................. 196

2. Estetika, pentsamendu sortzailearen eta berritzailearen oinarria ................................. 200

3. Ekonomia mugiarazten duten balioak .................. 202

4. Pertsona ekintzaileei esker, kulturak eta errealitateak izandako eraldaketa eta aurrerabidea .................. 206


Gomendioak .......................................................... 212

Berrikusteko .......................................................... 214

www.mcg

raw-h

ill.es

4 LIBURUAREN EGITURA

Epígrafes de primer nivel como listado para portadilla.

Epígrafes de primer nivel.










Texto introductorio.

Trabajar con las propiedades del orden de los números rea-les, el concepto y representación de intervalos y el cálculo y significado de expresiones con valor absoluto.

Trabajar con las propiedades del orden de los números rea-les, el concepto y representación de intervalos y el cálculo y significado de expresiones con valor absoluto.

Usar la notación científica.

2EZAGUTZA, ZIENTZIA ETA TEKNOLOGIA. EGIAREN AUZIA

31

1. Giza ezagutza 1.1. Zentzumenen bidezko ezagutza 1.2. Ezagutza arrazionala edo adigarria 1.3. Pentsamendu abstraktua

2. Ezagutzaren teoria filosofikoak eta ezagutzaren mugak 2.1. Ezagutza Greziako filosofian (K.a. IV. mendea) 2.2. Ezagutza filosofia modernoan

(XVII.-XVIII. mendeak) 2.3. Ezagutza filosofia garaikidean

(XIX.-XX. mendeak)

3. Egiaren auzia 3.1. Egiaren interpretazio filosofikoak 3.2. Egiaren balioa

4. Ezagutza zientifikoa 4.1. Zientziaren ezaugarriak 4.2. Zientzia motak 4.3. Zientziaren metodoak 4.4. Zientziaren eta filosofiaren arteko lotura 4.5. Zientzia, teknologia eta teknozientzia

«Aurrera jo aurretik, merezi du orain arte lortu duguna une batez aztertzea. Zentzumenen bitartez ezagutzen omen dugun motako objektu arrunt bat aintzat hartzen baldin badugu, badirudi zentzumenek zuzen-zuzenean ez digutela esaten guregandik harantzago dagoen ob-jektuari buruzko egiarik, zenbait zentzumen-daturi buruzko egia baizik; eta horiek, guk uler dezakegun heinean, gure eta objektuaren arteko erlazioen mende daude. Hortaz, guk zuzen-zuzenean ikusten eta senti-tzen duguna agerikoa dena baino ez da, eta hori azpian dagoen errealitate baten zeinua dela uste dugu. Baina errealitatea agerikoa dena ez bada, errealitateren bat ote dagoen jakiteko biderik ba al dago? Eta baldin ba-dago, errealitatea nolakoa den jakiteko biderik ba al dago?».

RUSSELL, B.: Filosofiaren arazoak, Klasikoak, Bilbo, 1991

AdiEzagutzaren inguruko ikuspegiak

1> Eszeptizismoa zer da bere buruarekiko, koherentea ala kon-traesankorra? Hausnartu eta erantzun zure koadernoan.

2> Ezagut al dezakegu errealitatea, bere horretan, modu absolutu batean?

3> Lor al daiteke ezagutza objektibo, unibertsal eta arrazional bat, gizaki guztientzat baliagarria?

Fernando Savater Donostian jaio zen 1947an. Etika irakasle izan zen UPV-EHUn 14 urtez, eta, gaur egun, Madrilgo Complutense Uniber-tsitateko Filosofia katedraduna da. 40tik gora saiakera-, narrazio- eta antzerki-liburu idatzi ditu; horien artean esanguratsuenak dira: Etika Amadorrentzat (1991) eta Politika Amadorrentzat (1992); 20 hizkun-

tzatara baino gehiagora itzuli dituzte. Hezkuntzaren balioa (1997) lanak ere arrakasta aipagarria izan zuen eta zenbait hizkuntzatara itzuli dute. Filosofiari lotuta interes handia duten beste liburu batzuk: Gogo askea (1996), Bizitzari buruzko galderak (1999), Pentsamendu arriskutsuak (2002), Heroiaren ataza (1981) eta Zalantzen lorategia (1993) eleberria.

Datu gehiago

Sarrera Bigarren unitate honetan hiru gai filosofiko nagusi planteatzen dira: ezagutza, zientzia eta egia. Arrazoimenaren bidez errealita-tea ezagutzea izan zen Greziako lehenengo filosofoen xede nagu-sia, eta, oraindik ere, gizaki guztien helburu izaten jarraitzen du, arrazoimena delako gainerako animalietatik bereizten gaituen

ezaugarria. Ezagutza da egiara garamatzan bidea. Eta erabateko egia lortu ezin dugun arren, zientziaren eta hausnarketa filoso-fikoaren laguntzarekin, sinesgarritasun handiagoz gerturatu gai-tezke harengana. Zientziak, errealitatearen eremuak azaltzeko eginahalarekin, hobeto bizitzen laguntzen diguten eta benetako errealitatera gehiago gerturatzen gaituzten ezagutzak eskaintzen dizkigu.

«Giza ezagutza guzti-guztiak zalantzan jartzen dituen eszepti-zismotik has gaitezen. Are gehiago, eszeptizismoak zalantzan jartzen du gizakia gai ote den ezagutza izena merezi duen nola-baiteko ezagutzarik lortzeko ere. (…) Eszeptikoarentzat edo-zein ustezko giza ezagutza, gutxienez, zalantzazkoa da eta jakin nahi dugun horri buruz gutxi edo ezer ere ez digu argitzen. Az-terketa sakon bat eginez gero, ez dago ezagutza erabat ziurrik, ezta fidagarririk ere. (...)

Beharbada, ezagutzaren auziari gaur arte emandako erantzu-nik zorrotzena Immanuel Kantek eskaini zuen XVIII. mendea-ren bukaeran, Arrazoimen hutsaren kritika lanean. Kanten irudikoz, ezagutza deritzoguna hau da: errealitatearen ekar-pena, gure zentzumenek hautemandako formekin eta gure adi-menaren kategoriekin konbinatuta. Ezin ditugu gauzak bere horretan ezagutu, baizik eta hautematen ditugun bezala: gure zentzumenen bidez eta zentzumenek emandako datuak antola-tzen dituen adimenaren bidez. Alegia, ez dugu errealitate hu-tsa ezagutzen, guretzat zer den erreala baizik. Gure ezagutza egiaz koa da, baina gure gaitasunek uzten dioten tokiraino soi-lik iristen da. Gure zentzumenen bidez –gure ezagutza lehen-gaiez horni tzeko arduradunak– nahikoa informazio jasotzen ez dugun gauzei buruz, ezin dugu deus ere jakin. Eta arrazoime-na, hutsean oinarrituta, espekulatzen hasten denean Jainkoari, arimari, Unibertsoari eta abarri buruz, kontraesan gaindiezi-netan korapilatzen da. Pentsamendua abstraktua da; gure zentzumenen datuetatik abiatuta bata bestearen atzetik egin-

dako sintesietatik dator: ezagutzen ditugun hiri guztiak sinte-tizatzen ditugu hiria kontzeptua eskuratzeko, edo sufritzeko pentsa ditzakegun mila moduetatik min nozioa lortzen dugu, askotariko elementuen ezaugarri intelektualki esanguratsuak multzokatuz. Pentsatzea da berriro ere urrutiko sintesitik datu zehatzetara eta kasu indibidualetara jaistea, eta alderantziz; bizi izandakoarekin lotura inoiz galdu gabe eta anekdotek dakarten sakabanatze izugarrira mugatu gabe. Azalpen hori, nola edo hala, Aristotelesen eta, batez ere, Lockeren lanetan azaltzen da. Zalantzarik gabe, Kanten erantzuna hemen zirri-borratutakoa baino konplexuagoa da, baina haren eginahal bikainak alderdi azpimarragarri bat dauka: aldi berean saia-tzen da gainditzen eszeptizismoaren errezeloak eta zientzia modernoaren araberako gure ezagutzen errealitate efektiboa –Kanten ustez, Newton handiak ordezkatzen zuen azken hori–. Erlatibismoak ere ezbaian jartzen du arrazoibidearekin inoiz egiara iristeko gai izango garenik. Arestian esan bezala, ar-gudiatze arrazionalean uztartu egin behar dira ikuspuntu subjek tiboa eta pertsonala, eta objektiboa edo unibertsala (alegia, arrazoitzen ari naizen bitartean, nolabait esateko, goitik begiratzen didan edozein gizakiren ikuspuntua). Bada, erlatibistek diote hori ezinezkoa dela eta nire baldintza sub-jektiboak beti nagusituko zaizkiola edozein objektibotasun unibertsal asmori».

SAVATER, F.: Bizitzari buruzko galderak, Ariel, Bartzelona, 1999 (moldatua)

2. UNITATEA. EZAGUTZA, ZIENTZIA ETA TEKNOLOGIA. EGIAREN ARAZOA 2. UNITATEA. EZAGUTZA, ZIENTZIA ETA TEKNOLOGIA. EGIAREN ARAZOA32 33333232

1. Giza ezagutza Giza ezagutzak berekin dakar harreman adierazgarri bat: ezagutzen duen subjektu baten eta ezagutua den objektu baten arteko harremana. Subjektua da bere baitako esperientziez edo bere inguruko fenomenoez jabetzeko gai den pertsona oro. Objektua da errepara diezaiokegun edozein gauza: hala esperientzia pertsonal gertukoenak eta haiek eragiten dituzten fenome-noak, nola ideiak, iritziak eta arrazoiketak ulertzea. Ezagutzak giza arrazoimenean du sor-burua. Giza arrazoimena da, hain zuzen, gizakiok dugun gaitasuna ezagutza zehatza eta abs-traktua jasotzeko, antolatzeko, eta auzi teoriko eta praktikoak ebazteko moduan erabiltzeko.

Zentzumenak eta arrazoimena dira ezagutzaren organoak. Zentzumenei esker hauteman di-tzakegu gure sentikortasunari eragiten dioten inguruko objektu zehatzak. Arrazoimena, berriz, zera da: batetik, ingurunera egokitzeko arazo konplexuak gainditzeko ahalmena; eta, bestetik, sinboloak sortzekoa, errealitateko objektuak modu unibertsal eta abstraktuan ezagutzeko. Zentzumenen bidez zuzenean jasotzen dugun ezagutzari zentzumenen bidezko ezagutza esa-ten zaio; aldiz, zentzumenen eremua gainditzen duenari ezagutza arrazional edo adigarria deritzo.

1.1. Zentzumenen bidezko ezagutza

Zentzumenen bidezko ezagutza zentzumenen bidez lortzen da. Zentzumenak izan daitezke barnekoak (zentzumen zinestesikoa, zentzumen zenestesikoa eta orekaren zentzumena), edo kanpokoak (ikusmena, entzumena, dastamena, usaimena, mekanikoa, azalekoa, termikoa eta algesikoa).

Modu horretan jasotako informazioa erabiltzen da gauzak esanahiz hornitzeko eta bizitza ga-ratzen den ingurura hobeto egokitzeko. Ondoren, oroimenean gordetzen dira, beharrezkoa de-nean berriro erabiltzeko, edo ezagutza berrietan eraldatzeko, imajinazioaren jolas- eta sormen-indarraren bidez.

A. Sentsazioak

Sentsazioak fenomeno psikofisikoak dira. Kanpoko zein barneko estimuluek gure zentzumen-organoei eragitean sortzen dira.

Zentzumen bakoitzak bere sentsazioak sortzen ditu. Sentsazio horiek dira zentzumenen bi-dezko ezagutzaren lehengaia eta gauzen ezaugarri sentigarriei buruzko informazioa ematen dute. Hauek dira sentsazioen ezaugarri nagusiak:

• Kualitatiboak dira. Zentzumen bakoitzak modu berean erreakzionatzen du beti, dena de-lakoa dela eragiten dien estimuluen izaera (Muller-en legea).

• Hautakorrak dira. Inguratzen gaituzten estimuluetatik gutxi batzuek bakarrik sortzen di-tuzte sentsazioak: zentzumen-organo bakoitzaren goi- eta behe-atarien barruan sartzen direnek.

• Ez dira estimuluen kopia zehatza. Sentsazioetan eragin handia dute pertsona bakoitzaren hautemateko berezitasunak, inguruneak, itxaropenek eta kulturak.

• Ez dute ezagutzaren lehen maila adierazten. Ez dira hautematen lehendabizi objektuen ezaugarriak eta ondoren objektuak. Hasieratik objektuak osotasunean hautematen dira, zehaztasun-maila handiagoaz edo txikiagoaz. Geroago erreparatzen zaie hauteman-dakoaren ezaugarriei.

Sentsazioak hiru fasetan sortzen dira:

• Lehendabiziko fasea: kitzikapena. Estimuluek zentzumen-organoen nerbio-bukaeretan era-gitean sortzen da. Estimuluak errealitate fisikokimikoak dira: uhin elektromagnetikoak edo soinu-uhinak, substantzia kimikoak, presioa, tenperatura eta abar.

• Bigarren fasea: eroapena. Zentzumen-organoen kitzikapena informaziodun nerbio-korronte bihurtzen da eta neuronek garunera garraiatzen dute korronte hori. Han informazioa des-kodetu eta gero, sistemak berak aginduak bidaltzen dizkie organo eragileei: guruinei eta giharrei.

• Hirugarren fasea: erantzuna. Zentzumen-errezeptoreetatik datozen bulkadak garun-azalera iristen dira, eta, han, deskodetu eta interpretatu egiten dira. Handik, beste bulkada ba-tzuk ateratzen dira: organismo osoko organo eragileentzako aginduak; hau da, guruin eta giharrentzako aginduak.

B. Pertzepzioak

Pertzepzioa da gure mundua osatzen duten eta gure zentzumenak kitzikatzen dituzten ob-jektu hautemangarriak geureganatzea. Ezagutza jasotzeko modurik oinarrizkoena da. Ez da sentsazioen batura hutsa; emaitza osoago bat da, konplexuagoa edo soilagoa izan daiteke, eta sentsazioek eta beste elementu subjektibo batzuek osatzen dute –motibazioek, itxaro-penek, emozioek, esperientziek eta ezagutza jasotzen duen subjektuaren kulturak–.

Pertzepzioen funtzioa informatiboa da nagusiki, eta haien helburua da subjektua bizi den ingurura ahalik eta ondoen egokitzea.

Hautemate-esperientzia bat antolatzeko jatorrizko modua da atzealde baten gainean nabar-mentzen den irudia hautematea. Irudiak forma zehatza du, ongi definitua, eta subjektuaren-gandik gertuago dagoela dirudi. Atzealdea uniformea da eta ez du berezitasunik, irudiaren atzean azaltzen da eta ez da nabarmentzen.

Irudian eta atzealdean hautemandakoa, printzipio hauen arabera antolatzen da:

• Tamaina. Azalera txikiena duena irudi bilakatzen da, eta handiena atzealde.

• Soiltasuna. Irudiaren eta atzealdearen egitura ahalik eta modu soilenean egiten da.

• Inguratzailea eta inguratua. Azalera inguratzailea atzealde gisa hautematen dugu, eta inguratua irudi gisa.

• Itzulgarritasuna. Batzuetan irudia-atzealdea egitura itzulgarria da, egitura zehazten duten faktoreak ez daudelako behar bezain argi bereizita, edo beste arrazoi subjektibo batzuen-gatik.

1.2. Ezagutza arrazionala edo adigarria

Arrazoimenaren bidez ezagutzeko gaitasuna da adimena. Arrazoimena gaitasun bat da eta, gaita-sun horri esker, ingurunera egokitzeko arazo konplexuei irtenbide bat aurkitu diezaiekegu, sinbolo abstraktuak sor ditzakegu eta haien artean loturak egin ditzakegu, errealitateko objektuak zer diren ezagutzeko.

Ezagutza arrazional edo adigarrirako nolabaiteko kontzientzia-maila bat behar da eta maila hori izan daiteke:

• Kontzientzia zuzena. Ohartzeko gai izate hutsa da. («Eskolan nagoela ohartzen naiz»).

• Kontzientzia erreflexua. Ohartzen garela ohartzeko gaitasuna da («Kontziente naiz eskolan nagoela ohartzen naizela»). Gizakiaren berariazko gaitasuna da eta askatasunean oinarri-tzen da. Max Scheler-en esanetan, «gizakia da ezagutzen duen eta ezagutzen duela dakien animalia bakarra».

A. Adimen arrazionala

Adimena da ezagutza arrazionalaren ahalmena. Berari esker, gizakia egoera berrietara boron-datez egokitzen da, eta gai da sinbolo abstraktuak eta sinbolo horien arteko loturak sortzeko. Kontzeptu horren barruan giza adimenaren bi oinarrizko funtzioak nabarmentzen dira.

• Funtzio praktikoa. Ingurunera egokitzea helburu hartuta arazoei konponbidea aurkitzeko gaitasuna da.

• Funtzio teorikoa. Zeinu abstraktuak sortzeko gaitasuna da eta zeinu horien artean loturak egitekoa.

Filosofiaren dimentsio teorikoa eta praktikoa

Filosofia bi dimentsioko jakintza da: batetik, dimentsio teorikoa dauka (arrazoimen teorikoa), errealitatea-ren interpretazio oso bat egitea bi-latzen duelako; eta, bestetik, dimen-tsio praktikoa dauka (arrazoimen praktikoa), giza ekintza indibidualak zein kolektiboak baloratzen eta inter-pretatzen saiatzen delako.

Filosofiaren arrazoimen teorikoaren dimentsioak errealitatearen ezagutza-ri buruz hausnartzen du. Horretarako, bi giza ezagutza motaz baliatzen da: zentzumenen bidezko ezagutzaz eta ezagutza arrazionalaz edo adigarriaz.

Datu gehiago

Platonek eta Aristotelesek, Greziako pentsalari klasikoek, zentzumenen bidezko ezagutzaz eta ezagutza adi-garriaz ziotenari buruz gehiago jakin nahi izanez gero, ikus web-orri hau: http://juango.es/platonarisoteles.pdf.

Hor konparatzen dira bi autoreen epistemologia, metafisika, etika eta politika. Platonekin eta Aristotelese-kin pentsamenduaren bi korronte hasi ziren, historian zehar beste pentsalari batzuen ñabardurekin osatu direnak.

Interneten

2.1. irudia. Pertzepzioa. Ezagutzeko modu oinarrizkoena da, baina ez da sentsazioen batura hutsa. Sentsazioek eta beste elementu subjektibo batzuek osatzen dute (motibazioek, itxaropenek, emozioek, esperientziek eta ezagutzen duen subjektuaren kulturak).

4. UNITATEA. GIZAKIARI BURUZKO IKUSKERA FILOSOFIKOAK4. UNITATEA. GIZAKIARI BURUZKO IKUSKERA FILOSOFIKOAK96 97

Eztabaidatu

A. Espezie hautatua al gara?

Egun, gizakiari buruzko bi ikuspegi nagusi daude eta oso desber-dinak dira elkarren artean:

• Ikuspegi antropozentrikoa. Aspaldi sortutako ikuspegia da, kreazionismoaren hurbilekoa. Gizakia da kreazioaren errege. Gizakiak, bere gaitasunak direla eta, ez du inolako zerikusirik animaliekin. Izaki berezia da: gai da pen tsatzeko, hitz egiteko, bai eta, genetikari eta teknikari esker, bere burua eta gaine-rako animaliak aldatzeko eta hobetzeko ere.

• Ikuspegi misantropoa. Antropozentrismoaren gehiegikerien ondorioz sortutako ikuspegia da. Ikuspegi honen arabera, gizakia da ingurumena kutsatzen eta landare zein animaliak akabatzen dituen espezie bakarra. Azkar batean hil ditzake izaki bizidun guztiak, eta, gizakiak berak sortutako industria belikoari esker, giza espeziea guztiz ezaba dezake. Gure es-peziak pertsonak tortura tzen eta esklabo bihurtzen ditu, kon-tzentrazio-eremuak eraiki tzen ditu… Horixe da ikuspegi misan-tropoa: gure espeziea lotsagarria da, denetan harrapakariena eta beldurgarriena baita.

1> Gizakiak gainerako animalietatik bereizteko, muturreko ikus-pegiak bakarrik har al daitezke? Beste modu batean esanda: jainko ahalguztiduntzat edo deabru suntsitzailetzat soilik har al dezakegu geure burua?

2> Zure iritziz, beste animaliaren batek gizakion adimena izango balu, guk haiek tratatzen ditugun bezala tratatuko al gintuzkete haiek gu? Gu baino zintzoagoak liratekeela uste al duzu?

3> Gure espezie osoaren ezaugarrietako bat sun tsitzaile izatea dela esango zenuke? Ikuspegi misantropoa esentzialistegia da?

Osatu bost talde: haietako bik goian azaldutako bi ikuspegiak defendatuko dituzte; beste bi talde kontrako arrazoiak ematen saiatuko dira; eta azken taldeak beste biek proposatutako ideia-rik onenak aukeratuko ditu, kontuan hartu gabe bi ikuspegietako zeinen alde dagoen.

Taldeek beren azalpenak eman ostean, gizakiok kosmosean dugun lekuari buruz hausnartuko dugu. Baina gai horren inguruko zenbait ideiak ez digute uzten ulertzen zein den gure lekua, eta, denon artean, ideia horiek zein diren pentsatuko dugu.

B. Zeri egiten diogu erreferentzia, zehatz-mehatz, ni hitzarekin?

Desadostasun handiak egon dira gizakia errealitate indibidual gisa definitzeko orduan. Interesgarrienetako bat Descartesen eta Humeren ikuspegien artekoa da. Irakurri zer esaten zuen haietako bakoitzak eta eztabaidatu denon artean. Gero, atera ondorioak.

Disertazioa

1> Homo sapiens, homo ludens, homo rationalis, zôon politikon, homo loquans, lumagabe hankabikoa, imago dei, homo faber, homo symbolicus… Bururatzen al zaizu gizakiaren beste defi-nizio laburren bat?

2> Aukeratu definizio bat edo batzuk eta egin disertazio bat haiek abiapuntu hartuta.

Filosofo-eskola

Aforismoa

Esaldi laburrak dira, bat-batekoak, eta mundu fisiko moralaren inguruko ideia edo irudipen bat azkar adierazten dute.

Gakoak

• Zenbaitetan, bakarrik ageri badira, ulergaitzak izaten dira.

• Batzuetan, testu luzeetan ageri direnean, ondorio modukoak izaten dira.

• Beti ez dira ulertzen errazak izaten; beraz, behar-beharrezkoa da irakurlea edo entzulea intelektualki bat etortzea.

• Nolabait, errealitatea ulertzeko modu bat adierazten dute, eta esanahi poetikoa eta sinbolikoa izaten dute.

Aforismoak idazteko

1> Bilatu bizitzari eta haren zentzuari buruzko aforismoak.

2> Kopiatu zure koadernoan eta, ondoren, taldeka jarrita, egin bateratze-lana.

3> Utzi aske irudimena eta egin kasu zure sentsibilitate intelek-tualari, intuizioaren bidez, gai hauetako bati buruzko seinaleak bilatzeko:

• Bizitzak zentzua du ala ez?

• Zeren emaitza da gizakia: bere sortzetiko izaerarena edo gizartean eskuratutako bizipenena?

4> Gai horiek ez badizute ezer iradokitzen, beste gai bat aukeratu dezakezu aforismoak egiteko.

Ikertu

Giza kultura errepresiboa al da, ezinbestean?

1> Irakurri artikulu hau, animalia-komunitateetan gatazkak kon-pontzeko erabiltzen dituzten estrategiei buruzkoa, eta bilatu gizakiari aplika dakizkiokeen argudioak.

1. testua. Bonoboen eta txinpantzeen portaera

«Bonoboek eta txinpantzeek gizakion antz handia dutenez, Frans de Waal primatologoak animalia horien jokabidea aztertu zuen, boterea eskuratzeko borrokak, bake tze-estrategiak eta enpatia hobeto ulertu ahal izateko. [...]

Azken urteotan oihanean nahiz zooetan egindako ikerke-tek erakutsi dutenez, txinpantzeek eta bonoboek gaitasun handia dute bakean egoteko eta, gatazka bat piztuz gero, bakea berrezartzeko. […]

“Bonoboek eta txinpantzeek estrategia desberdinak era-biltzen dituzte eta oso datu interesgarria da hori”, dio De Waalek. Bonoboak gizarte matriarkaletan antolatzen dira. Haietan, emeek enpatia- eta lankidetza-erregimen bat dute ezarrita; arrak, berriz, edozein emerekin ugaldu daitezke, baina ez dute bat bera ere mendean. […] Erregimen horre-tan, arrak ez dira emeengatik lehiatzen, janaria banatzen

Filosofia sakonki

dute eta arazoak harreman sexualen bidez konpontzen dituzte, gatazkak piztu aurretik. Beraz, oso gizarte bake-tsuak dira.

Txinpantzeak, aitzitik, gerrazaleak dira. Bonoboekiko desberdintasun handiena da, txinpantze-komunitateetan, arrak direla jaun eta jabe. Horren ondorioz, borrokak izaten dituzte maiz, nork nor menderatzen duen ikusteko […]. Baina, aldi berean, txinpantzeek ere gaitasun handia dute, borrokaren ostean, haietako bakoitzak hierarkian zer leku duen erabaki eta gero, emaitza onartzeko eta egoera berrira moldatzeko.

Nolanahi ere, “bonoboek sexuarekin konpontzen dituzte botereagatiko gatazkak, eta txinpantzeek boterearekin konpontzen dituzte sexuagatiko gatazkak”, laburbil-tzen du De Waalek. Eta gizakiok? “Guk bonoboen nahiz txinpantzeen gauza asko ditugu”, erantzuten du. “Eskuza-balak eta altruistak garenean, bonoboak baino gehiago izan gaitezke; baina, ankerrak eta menderatzaileak gare-nean, txinpantzeak baino gehiago izan gaitezke. Gatazkei dagokienez, gertatu aurretik konpon ditzakegu, bonoboek bezala, bai eta gertatu ostean ere, txinpantzeen antzera. Baina gauza batek haiengandik bereizten gaitu, eta bakar egiten gaitu.” Garunak, beharbada? “Familiak! Horixe da desberdintasun handiena!”

“Gizakion kasuan, edozein tximinoren kasuan ez bezala, familia nuklearrean oinarritzen dira gizarte guztiak”, azal-tzen du De Waalek. Gizarte-antolaketa horretan, gizon- emakumeak konprometitu egiten dira, eta seme-alabak zain tzen dituzte. Horri esker, haurrek haurtzaro luzea izaten dute. Adin horretan, garuna handituz joaten zaie (beste edozein primateri baino gehiago). Horren ondo-rioz, giza jokabidea gehiago oinarritzen da ikaskun tzan instintuan baino. Gainera, familia nuklearra dela eta, gure gizarteak lankidetza- eta elkartasun-printzipioetan daude oinarrituta».

CORBELLA, J.: «Txinpantzeak gizakiaren azalpen direnean», in Magazine, 2006-06-25 (moldatua)

2> Testuaren arabera, elkarbizitzarik eta bakerik egon al daiteke inolako araurik ez duen gizarte-talde batean? Aukeratu artiku-luan idazlearen tesia defendatzen duten paragrafoak.

3> Zer estrategia erabiltzen dituzte bonoboek eta txinpantzeek, gatazkak konpontzeko? Zertan dira desberdinak? Ikas al deza-kegu zerbait haiengandik?

Zer esaten den

2. testua. Giza duintasuna

«Artisau gorenak […] honela esan zion: “Ez genizun eman ez leku finkorik, ez berezko aurpegirik, ez lanbide berezirik, o Adam!, zuretzat nahi dituzun lekua, aurpegia eta lanbidea

izan ditzazun, zuk zeuk hala erabaki eta aukeratu duzulako. […] Munduaren erdi-erdian jarri zintudan, inguruari hobe-to eta erosoago begiratu diezaiozun eta mundu horretan dagoen guztia ikus dezazun. Ez zintugun egin ez zeruko ez lurreko, ez hilkor ez hilezkor, zuk zeuk, zeure burua-ren modelatzaile eta eskultore zaren aldetik, zure gustura eta ohorera, zuretzat gogokoen duzun forma sor dezazun. Okerrera egin dezakezu, eta basati bilakatu; edo hobera egin dezakezu, eta jainkozko gauzen pareko bihurtu, hala nahi baduzu”».

MIRANDOLA, Pico de la: Gizakiaren duintasunaz, Editorial Nacional, Madril, 1984 (moldatua)

1> Adierazi gizakiarenak bakarrik diren hiru ezaugarri. Alderatu zure zerrenda ikaskideenarekin.

2> Zure ustez, gizakiak funtzio jakin bat betetzen du unibertsoan? Zentzua ematen dio kosmosari?

3. testua. Norbanakoaren garrantzia

«Eguneroko bizitzan, modu esentzialistan (tipologikoan) jokatzen dugu hein handi batean, eta gizabanakoak alde-ratzean bakarrik ohartzen gara bariazioaz. Juduak, pru-siarrak edota intelektualak aipatzen dituenak pentsamen-du esentzialista erakusten du. Hizkuntza mota horrek ez du aintzat hartzen gizabanako bakoitza bakarra dela eta ez dagoela haren berdin-berdina den beste gizabanakorik.

Darwin jenioak ikusi zuen norbanako bakoitzaren bakar-tasun hori ez dagoela mugatuta giza espeziera, baizik eta sexu bidez ugaltzen diren animalia- eta landare-espezie guztietan gertatzen dela. Hain zuzen ere, norbanakoa zein garrantzitsua den ohartzea giltzarria izan zen Darwinen hautespen naturalaren teorian. Azkenean, horren ondo-rioz, populazioan oinarritutako pentsaerak ordezkatu zuen esentzialismoa. Pentsaera horrek bi ideia azpimarra-tzen ditu: norbanakoaren bakartasuna, eta banakota-sunak eboluzioan izandako garrantzia».

MAYR, E.: Eztabaida luzea: Darwin eta darwinismoa, Crítica,

Bartzelona, 1992 (moldatua)

1> Norbaitek esaten duenean emakumeak gidari txarrak direla edo gizonek ez dakitela etxeko lanak egiten, zergatik egiten du hori? Oker al dago?

2> Saiatu esentzialismoa zer den azaltzen eta jarri zure egune-roko bizitzako adibide bat.

3> Posible izango al litzateke inoiz gehiago orokorrean ez hitz egi-tea? Positiboa izango al litzateke? Eztabaidatu talde txikitan jarrita eta, gero, labur-labur, egin bateratze-lana denen artean.

egin dezakezu, eta jainkozko gauzen pareko bihurtu, hala egin dezakezu, eta jainkozko gauzen pareko bihurtu, hala egin dezakezu, eta jainkozko gauzen pareko bihurtu, hala egin dezakezu, eta jainkozko gauzen pareko bihurtu, hala egin dezakezu, eta jainkozko gauzen pareko bihurtu, hala egin dezakezu, eta jainkozko gauzen pareko bihurtu, hala egin dezakezu, eta jainkozko gauzen pareko bihurtu, hala

Gizakiaren duintasunaz,Gizakiaren duintasunaz,Gizakiaren duintasunaz,Gizakiaren duintasunaz,Gizakiaren duintasunaz,Gizakiaren duintasunaz,Gizakiaren duintasunaz,Editorial Nacional, Madril, 1984 (moldatua)Editorial Nacional, Madril, 1984 (moldatua)Editorial Nacional, Madril, 1984 (moldatua)Editorial Nacional, Madril, 1984 (moldatua)Editorial Nacional, Madril, 1984 (moldatua)Editorial Nacional, Madril, 1984 (moldatua)Editorial Nacional, Madril, 1984 (moldatua)Editorial Nacional, Madril, 1984 (moldatua)Editorial Nacional, Madril, 1984 (moldatua)Editorial Nacional, Madril, 1984 (moldatua)Editorial Nacional, Madril, 1984 (moldatua)

Adierazi gizakiarenak bakarrik diren hiru ezaugarri. Alderatu

Zure ustez, gizakiak funtzio jakin bat betetzen du unibertsoan?

«Eguneroko bizitzan, modu esentzialistan (tipologikoan) «Eguneroko bizitzan, modu esentzialistan (tipologikoan) jokatzen dugu hein handi batean, eta gizabanakoak aldejokatzen dugu hein handi batean, eta gizabanakoak alde

Juduak, pru aipatzen dituenak pentsamen

du esentzialista erakusten du. Hizkuntza mota horrek ez du esentzialista erakusten du. Hizkuntza mota horrek ez du aintzat hartzen gizabanako bakoitza bakarra dela eta du aintzat hartzen gizabanako bakoitza bakarra dela eta du aintzat hartzen gizabanako bakoitza bakarra dela eta ez dagoela haren berdin-berdina den beste gizabanakorik.

Darwin jenioak ikusi zuen norbanako bakoitzaren bakarDarwin jenioak ikusi zuen norbanako bakoitzaren bakartasun hori ez dagoela mugatuta giza espeziera, baizik eta tasun hori ez dagoela mugatuta giza espeziera, baizik eta tasun hori ez dagoela mugatuta giza espeziera, baizik eta tasun hori ez dagoela mugatuta giza espeziera, baizik eta sexu bidez ugaltzen diren animalia- eta landare-espezie sexu bidez ugaltzen diren animalia- eta landare-espezie guztietan gertatzen dela. Hain zuzen ere, norbanakoa zein guztietan gertatzen dela. Hain zuzen ere, norbanakoa zein garrantzitsua den ohartzea giltzarria izan zen Darwinen hautespen naturalaren teorian. Azkenean, horren ondohautespen naturalaren teorian. Azkenean, horren ondorioz, populazioan oinarritutako pentsaerak ordezkatu rioz, populazioan oinarritutako pentsaerak ordezkatu zuen esentzialismoa. Pentsaera horrek bi ideia azpimarrazuen esentzialismoa. Pentsaera horrek bi ideia azpimarratzen ditu: norbanakoaren bakartasuna, eta banakota

Eztabaida luzea: Eztabaida luzea: Darwin eta darwinismoa, Darwin eta darwinismoa, Crítica,

Bartzelona, 1992 (moldatua)

Norbaitek esaten duenean emakumeak gidari txarrak direla edo gizonek ez dakitela etxeko lanak egiten, zergatik egiten du

Saiatu esentzialismoa zer den azaltzen eta jarri zure egune

Posible izango al litzateke inoiz gehiago orokorrean ez hitz egitea? Positiboa izango al litzateke? Eztabaidatu talde txikitan

lana denen artean.


El color de la amistad. Zuzendaria: Kevin Hooks, 2000, 79 minutu.

Sinopsia

Film honetan, bi neskato elkar ezagutzeko prestakizunak egiten ari dira. Bata Estatu Batuetako biltzarkide beltz baten alaba da eta Hegoafrikako neska bat hartuko du etxean; handik datorrenez, beltza izango dela uste du. Hala ere, neska hegoafrikarra zuria da, apartheidaren alde lan egiten duen polizia baten alaba, eta ziur dago aireportura bila etorri zaizkionak biltzarkidearen zerbitzari beltzak direla. Bi neskatoen arteko gaizki-ulertu hori izango da filmaren abiapuntua.

Aurresuposizio hutsak aurreiritzi nola bilakatzen diren ikusten da filmean. Aurreiritzi horiek jarrera arrazistak ekar ditzakete eta era-gin handia izan dezakete kaltetuen bizitzan.

Jarduerak

1> Filma ikusi eta gero, deskribatu nolakoak diren eta nola pen-tsatzen duten bi protagonistek, lehenbiziko aldiz elkar ikusten dutenean.

2> Nolakoa espero du neskato bakoitzak bestea? Deskribatu. Saiatu azaltzen zergatik uste duten besteak ezaugarri jakin batzuk izango dituela.

3> Zure ustez, arrazoiak al dituzte pentsatzeko bestea irudikatu duten bezalakoa izango dela? Eszena hori ikusi gabe ere, ziur asma dezakezula zer espero duen neska bakoitzak. Zergatik? Zerk sortzen ditu uste horiek?

Blade Runner. Zuzendaria: Ridley Scott, 1982, 112 minutu.

Sinopsia

XXI. mendearen hasieran, Tyrrell Corporation-ek erreplikante izene-ko robotak sortu ditu. Robot horiek gizakien berdin-berdinak dira birtualki. Nexus 6 motakoak, ordea, gizakiak baino indar tsuagoak eta arinagoak dira, eta haiek bezain bizkorrak. Gizakiek esklabo gisa erabiltzen dituzte, beste planeta batzuk esplora tzeko eta ikuska tzeko misioetan. Kolonizazio batean gertatutako matxina-da baten ondorioz, erreplikanteak legez kanpokotzat joko dituzte Lurrean. Agindua betearazteko, polizia-brigada berezi bat sortuko dute: Blade Runner unitateak. Filma Philip K. Dick-en eleberri batean dago oinarrituta, eta zientzia fikziozko filmik ospetsuene-takoa da. Zinemetan diru gutxi lortu bazuen ere, filmaren balioa handituz joan da denborarekin.

Webquest-a

Jarraian, naturaren eta kulturaren arteko bereizketa landuko dugu eta eguneroko bizitzan termino horiek nola erabiltzen ditugun az-tertuko dugu. Gaur egun, puri-purian dago gai hori, eta, beraz, egungo zientzialariek horren inguruan hausnartzen jarraitzen dute.

Sarrera moduan, orri honetara jo dezakezu:

http://www.lainsignia.org/2005/mayo/dial_004.htm

Aurrerago, bi termino horiek aztertuko ditugu eta zer esan nahi duten ikusiko dugu. Horretarako, bi talde osatuko ditugu: batek, natura landuko du; eta besteak, kultura. Talde bakoitzak azalpen bat egingo du, dagokion gaiaren inguruan:

1. taldea. Natura: Zer da natura? Zer-nolako eragina du gizakia-rengan?

• http://www.boulesis.com/didactica/apuntes/?a=171

• http://publicpr.pangea.org/zaguan/infona.html

• http://dolphin.blogia.com/2006/101003-neotenia-y-plasti-cidad-biologica.php

2. taldea. Kultura: Zer da kultura? Gizakiarentzat positiboa ala negatiboa da?

• http://www.boulesis.com/boule/entre-la-cultura-y-la-tortura/

• http://www.fgbueno.es/hem/1997a24.htm

• http://es.wikipedia.org/wiki/Cultura

• http://elpais.com/diario/2005/12/05/catalun-ya/1133748444_850215.html

Beharrezko informazio guztia jaso eta gero, bi taldeek collage bat egingo dute. Horretan, bi errealitateen inguruko ikuspegiak adieraziko dituzte, argazki eta testuen bidez. Aurkezpena egiteko orduan, irudien esanahia azalduko dute, bai eta zer zentzu duten ere, egokitutako gaiarekin lotuta.

Web-orriak

• Descartesetik aurrera, garunaren azterketa fisiologikoa izan da gogoaren inguruko eztabaiden abiapuntua. Organo zoragarri horri buruz gehiago jakin nahi izanez gero, web-orri honetara jo dezakezue:

http://www.ferato.com/wiki/index.php/Cerebro

• Ez da ahaztu behar sentsazioen, emozioen eta fisiologiaren arteko interakzio harrigarria. Horretarako, oso lagungarria izan daiteke Redes programaren Música, emociones y neurociencia atala:

http://www.rtve.es/alacarta/videos/redes/redes-20-musica-emociones-neurociencia/1219053/

• Berdinak ala desberdinak gara? Hemen dituzun web-orrietan, hominizazio-prozesuan gertatutako aldaketei buruzko informa-zio gehiago aurkituko duzu, beste primateetatik zerk bereizi gintuen jakin dezazun.

http://es.wikipedia.org/wiki/Ser_humano

http://es.wikipedia.org/wiki/Hominizaci%C3%B3n

• Web-orri hauetan, historiaurreko zenbait aurkikuntzari buruzko informazioa dago. Aurkikuntza horiek duela denbora gutxi egin zituztenez, zenbait urtez ez dute ziur jakin egiazkoak ziren ala ez:

http://lacienciadivulgativa.blogspot.com.es/2012/05/los-retratos-humanos-paleoliticos-de-la.html

http://www.lagranepoca.com/30105-inventos-modernos-que-existieron-hace-millones-anos

Jarduerak

1> Lehen sapiensak eta gu oso desberdinak garela uste al duzu?

2> Zein da bien arteko desberdintasunik handiena?

9898 99

Natura: Zer da natura? Zer-nolako eragina du gizakiaLiburuak

LEAKEY, R. E.: Gizateriaren eraketa, Gaiak, Donostia, 1996.

Gizateriaren eraketa liburuan, gizakiaren jatorria zein den azaltzen saiatzen da Leakey. Azalpenak, oso arinak diren arren, her tsiki zientifikoak dira. Gainera, ezagutza hori oinarritzat hartuta, gaur egun gizaki izatea zer den eta zertan datzan hausnartzen du. Aldi berean, Afrika, natura eta bere lanbidea zenbat maite dituen ere helarazten du Leakey paleontologo gogotsuak, eta fosilen bilake-ta gizateriarentzat zeinen garrantzitsua den erakusten du, argazki askoren bidez.

Jarduerak

1> Esan al daiteke gure espezieari buruz asko dakigula?

2> Lamarcken arabera, zein dira eboluzioaren mekanismoak? Bat al datoz Darwinek defendatu zituenekin?

3> Zer antzekotasun ditugu gizakiok eta primateek?

4> Zure ustez, ba al dago loturarik labar-pinturen eta glaziazio-garaiaren artean?

5> Glaziazioa amaitu ostean, batailak marrazten hasi ziren. Zure iritziz, zergatik gertatu zen hori?

6> Artistak iruditzen al zaizkizu haitzuloetan marrazkiak egiten zituztenak? Arrazoitu zure erantzuna. Kontuan hartu erabiltzen dituzun arrazoiek unitatean zehar ikasitako edukietan egon behar dutela oinarrituta.

GOLDING, W.: Eulien ugazaba, Elkar, Donostia, 2009.

Haur talde bat galduta dago inor bizi ez den uharte batean, eta be-ren kasa moldatzen saiatu behar dute. Aginduko dien heldurik ez dagoenez, bi taldetan banatzen dira: batetik, uste dutenak morala-ri eta irakatsi zizkieten arauei jarraitu behar dietela; eta, bestetik, animalia-instintuei jarraitu nahi dietenak.

Jarduerak

1> Zure ustez, uharte batean galdutako haurren esperientziari buruz bakarrik hitz egiten al du liburuak? Zeri buruz hitz egiten du, benetan?

2> Zer uste duzu egingo zenukeela horrelako egoera batean egongo bazina?

3> Zure iritziz, eleberri honetan, zein da piztiaren eta eulien uga-zabaren benetako esanahia?

4> Saiatu imajinatzen zeren ikur diren betaurrekoak, plataforma, itsas kurkuilua eta kea.

Filmak

Cosmos. 2. atala: Una voz en la fuga cósmica. Zuzendaria: Carl Sagan, 1980, 55 minutu.

Sinopsia

Kapitulu honetan, unibertsoaren, Lurraren eta biziaren jatorria zein den azaltzen du Carl Saganek. Bizi mikroskopikotik hasi eta

giza bizitzara arte, bien arteko prozesu ebolutiboa erakusten du. Gainera, bere egutegi kosmologikoa ere azaltzen du; hari esker, ulergarri egiten ditu Big Bang leherketa gertatu zenetik igarotako 15.000 milioi urteak.

Jarduerak

1> Lurreko izaki guztiek ezaugarri bat berdina dute. Zein?

2> Nola iritsi gara etxeetan animaliak izatera?

3> Zerez dago osatuta DNA?

4> Beharrezkoak al dira mutazioak? Onuragarriak al dira?

5> Izaki bizidun hauek guztiak aldi kanbriarrean sortu ziren. Idatzi izenak zerrenda batean, zer ordenatan agertu ziren kontuan hartuta.

hegaztia – ugaztuna – dinosauroa – ornoduna – zuhaitza – anfibioa – narrastia – landarea – intsektua – trilobitea

6> Azaldu zer kidetasun dituzten gizakiek eta zuhaitzek. Elkarren premia al dute?

Garai modernoak. Zuzendaria: Charles Chaplin, 1936, 89 minutu.

Sinopsia

Altzairuaren industriako langile bat erotu egiten da, leher eginda baitago lantegiko muntaketa-katearen lan-erritmo frenetiko eta monotonoaren ondorioz. Hori dela eta, ospitale psikiatriko batean sartzen dute, baina, medikuaren alta jaso ostean, bizitza aldatuko dion etengabeko gorabehera segida batean nahasita ikusiko du bere burua.

Gaiak

1> Mutur-muturreko arrazionaltasun instrumentalak zer ondorio dituen.

2> Kritika soziala ekoizpen-sistemari eta haren ondoriozko gizaba-nakoen alienazioari.

3> Bi bizitza motaren arteko bereizketa: soziala eta laborala, batetik, eta afektiboa, bestetik.

4> Zoriaren eragina bizitzan, gizarte-sistemaren kontrolari kontra-jarrita.

Jarduerak

1> Zure ustez, filmeko egoera barregarri guztien artetik, zein dira hiru onenak?

2> Zer eszenatan ikus daiteke argi eta garbi alienazio kolektiboa eta pertsonala?

3> Zer erakunde ageri dira filmean? Zer funtzio du erakunde horrek? Betetzen al du funtzio hori, protagonistaren kasuan?

4> Lanaren antolaketa zientifikoari kontrajarrita, zoriak fun tzio esanguratsua du gu guztion bizitzan. Hautematen al da zoria-ren presentzia, film honetako protagonistaren pasadizoetan?

5> Imajinatu zer gertatzen den filma amaitu ostean.

Gomendioak

beltzak direla. Bi neskatoen arteko gaizki-ulertu hori izango da filmaren abiapuntua.

negatiboa da?

• http://www.boulesis.com/boule/entre-la-cultura-y-la-tortura/


3> Aukeratu erantzun zuzenak (bat baino gehiago izan daitezke).

a) Natura eta kultura: a) Kontrakoak dira, b) Gainjarri egiten dira, c) Ez dute zerikusirik.

b) Gizakiak hau du: a) Instintua, b) Kultura, c) Instintua eta kultura.

c) Prozesu honen bidez eskuratzen da kultura: a) Hominizazioa, b) Humanizazioa, c) Sozializazioa.

4> Jarri ordena kronologikoan gizakiari buruzko ikuskera hauek eta esan zein autorerena den bakoitza.

berez da soziala – arima lehendik dago – ez da kontziente bere ekintzen arrazoiez – gauza guztien neurria da –

bere baldintza ekonomikoek eta sozialek eratzen dute – pentsatzen duen substantzia bat da

5> Adierazi esaldi hauek zuzenak ala okerrak diren.

a) Gizakiari buruzko ezagutzan, ez dago inolako jarraitutasunik filosofiaren historian zehar.

b) Gizakiari buruzko ezagutza teorikoa eta praktikoa beti doaz bereizita.

c) Filosofia platonikoak gizatasunaren izaera konbentzionala defendatzen du.

d) Errenazimentuarekin, giza gorputzaren irudi negatibo bat sortu zen.

e) Humek errealitatearen ikuspegi antropozentrikoa zuen.

f) Darwin iritsi arte, ez zegoen teoria eboluzionistarik.

Kontzeptu-mapa

Kopiatu kontzeptu-mapa hau zure koadernoan.

100100100 101

1> Aukeratu erantzun zuzenak (bat baino gehiago izan daitezke).

a) Hominizazioan gertatutako hiru aldaketa motak: a) Ez daude erlazionatuta, b) Erlazionatuta daude, c) Independen-teak dira, baina erlazionatuta daude.

b) Zer-nolako aldaketa da entzefalizazioa? a) Anatomikoa da, b) Fisiologikoa da, c) Soziala da.

c) Hatz lodiak aukako posizioa hartu zuenez: a) Eskua laburtu egin zitzaigun, b) Gauzei tinko hel diezaiekegu, c) Gauzak leuntasunez har ditzakegu.

d) Goiko gorputz-adarrak libre geratzea: a) Hankabiko bilaka-tzearekin lotuta dago, b) Entzefalizazioarekin lotuta dago, c) Lanabesak egitearekin lotuta dago.

2> Zer faktorek eragiten dute humanizazio-prozesuan? Idatzi labur-pen txiki bat eta, hor, eman faktore bakoitzaren ezaugarri bat, gutxienez.

3> Definitu instintu eta kultura terminoak, eta azaldu zein den bien arteko desberdintasuna.

4> Zergatik behar du gizakiak kultura, eta animaliek ez?

5> Elementu hauen artetik, adierazi zein diren sozializazioaren eragileak.

familia – sektak – lagunak – maskotak – natura – eskola – telefono mugikorra – alderdi politikoak – musika – arrisku-kirolak – zabor-jana – erlijioa –

moda – komunikabideak

6> Aukeratu erantzun zuzena.

a) Descartesen arabera: a) Arima kontzientzia da, b) Arima higidura da, c) Arima grina da.

b) Descartesek dio res extensa: a) Betierekoa dela, b) Anima-liei bakarrik dagokiela, c) Mekanikoki higitzen dela.

c) David Hume filosofoak: a) Arimaren ideia defendatzen du, b) Uste du ez dagoela gizatasunik, c) Arrazoimenaren ikus-kera platonikoa kritikatzen du.

d) Marxek dio: a) Gizakiak arima duela, b) Jainkoak sortu zuela gizakia, c) Gizakiaren ezaugarri nagusia lanerako gaitasuna dela.

7> Zure koadernoan, egin bizitzaren zentzuaren inguruko jarreren eskema bat. Eskema horretan, jaso zein izan ziren jarrera bakoitzaren ideia eta ordezkari nagusiak.

Giltzarriak

• Kultura eta natura gizakiaren bi dimentsio dira, eta elkarren osagarri dira.

• Kultura, instintuaren aurkakoa, gizakiaren bereizgarri bat da; izan ere, gizakiak etengabe du jakin-mina, eta gauza berriak ikasten ditu bizitza osoan zehar.

• Sozializazio izeneko prozesuaren bidez eskuratzen dugu kultu-ra. Prozesu horrek eredu batzuk ezartzen dizkio norbanakoari.

• Gizakiaren auzi deritzo gizakia definitzen duten ezaugarriak aurkitzeari eta gizakiak kosmosean duen esanahia azal tzeari. Greziar filosofian planteatu zuten, K.a. V. mendetik aurrera.

• Gizakiaren auziari bost tradizio kultural desberdinetatik heldu zaio: Ekialdekoa, judu-kristaua, greziarra, humanistikoa eta positibista.

• Antzinako eta Erdi Aroko filosofian, zatitutako izakitzat hartzen zuten gizakia, bai eta jainko-jainkosen eta piztien bitarteko iza-kitzat ere.

• Aristotelismoan, arimaren gorpuztasuna onartzen bazen ere, nolabaiteko dualismoa defendatzen zuten; izan ere, gizakiak berez koak dituen arrazoimena eta soziabilitatea direla eta, erabat bereizten zuten animalietatik.

• XIV. mendetik aurrera, gizatasuna gehiago baloratzeko prozesu bat hasi zen, eta XVIII. mendeko filosofian iritsi zen gorenera.

• Errenazimentuko kultura-iraultzaren ostean, filosofia moder-noaren ikerketa beste kontu batean ardaztu zen: gizakia, ezagutzaren eragile gisa. Descartesen filosofian dualismoa hautematen bada ere, ikuspegi mekanizista bat sortu zen.

• Metafisikari egindako kritika eta aurrerapen zientifikoak izan ziren Humeren filosofiaren sorburu. Ideia bat da paradigma antropozentrikoaren funtsa: gizakia berez dela grinatsua eta soziala.

• Karl Marxen pentsamenduaren arabera, gizakia alienatuta bizi da gizartean.

• Nietzschek, gizakiaren eboluzioan oinarrituta, hari buruzko ikuskera berri bat proposatu zuen: supergizakia. Hiru irudi erabili zituen eboluzio hori adierazteko: gamelua, lehoia eta haurra.

• Bizitzaren zentzua bilatzeari dagokionez, hiru aukera ditugu: onartzea, ukatzea, edo gizakiaren kreazio gisa ikustea.

Autoebaluazioa

1> Zure koadernoan, adierazi zein teoriari dagokion baieztapen hauetako bakoitza:

a) Espezieak aldaezinak dira.

b) Hautespen naturalaren teoria osatzen du.

c) Espezie guztiek sorburu beretik eboluzionatu dute.

2> Adierazi esaldi hauek zuzenak ala okerrak diren.

a) Hominizazioa aldaketa anatomikoetan dago oinarrituta.

b) Hominizazioaren aurretik gertatu zen humanizazioa.

c) Humanizazioan esku hartzen duten faktoreak anatomikoak, fisiologikoak eta sozialak dira.

d) Hizkuntza izan zen hominizazio-prozesuko faktore nagusia.

e) Hauek dira hominizazioaren prozesuko faktore nagusiak: sua aurkitzea, lanabesak egitea, nekazaritza eta abeltzaintza, eta gizarte-antolaketa.

Berrikusteko

Sozializazio-prozesua

Bere burua

Gizakia

Hominizazioa

Aldaketak

Anatomikoak:

• Hankabiko bilakatzea

• Entzefalizazioa• Eskua

laburtzea

Fisiologikoak:

• Eskuak libre geratzea

• Tresnak egitea• Plastikotasun

biologikoa

Sozialak:

• Bizitza soziala areagotzea

• Hizkuntza

Humanizazioa

Gizarte- antolakuntza

Sua aurkitzeaLanabesak

egiteaNekazaritza eta

abeltzaintza

Gorputza

Dualismoa

Platon Aristoteles Eskolastika

Hilemorfismoa

Modernitatea

Errenazimentua

Filosofia

Zentzua

Ez du zentzurik

Zentzua du

Guk ematen diogu zentzua

Ezaugarriak:• Eredu kulturalak

ikastea• Ikasitakoa

barneratzea• Oreka

psikologikoa

Eboluzioa

Natura

Hausnarketa-gaiak

Kultura

Bizitza

2. UNITATEA. EZAGUTZA, ZIENTZIA ETA TEKNOLOGIA. EGIAREN ARAZOA 2. UNITATEA. EZAGUTZA, ZIENTZIA ETA TEKNOLOGIA. EGIAREN ARAZOA34 353434

• Judizio faltsuak. Predikatua subjektuari ez dagokionean. Adibideak: «Arga ibaia Kantauri itsasoan itsasoratzen da», «Arranoak ez dira hegazti harrapariak».

• Judizio analitikoak. Judizio horiek egiazkoak ala faltsuak diren esperientziari kasu egin gabe zehaztu daiteke. Predikatuak subjektuak adierazitakoari modu koherentean eusten badio, judizioa egiazkoa izango da; aldiz, predikatua subjektuarekin kontraesanean bada-go, faltsua izango da. Judizio analitikoetan, predikatuak esplizitatu egiten du subjektuan modu inplizituan azaltzen dena. Adibideak: «Triangeluak hiru angelu ditu» judizio analitikoa eta egiazkoa da, «Triangeluak ez ditu hiru angelu» judizio faltsua da.

• Judizio sintetikoak. Esperientziaren esparruko edukiak adierazten dituzte. Egiazkoak ala faltsuak diren jakiteko, judizioa errealitatean gertatzen den ala ez begiratu behar da. Sub-jektuaren eta predikatuaren arteko lotura ez da derrigorrezkoa, kontingentziazko harreman bat da. Egiazkoa edo faltsua den jakiteko, enpirikoki aztertu behar da. Adibidea: «EAEko biztanleak europarrak dira» judizioa egiazkoa ala gezurrezkoa den jakiteko, egiaztapenaren emaitzaren zain egon beharko dugu.

C. Arrazoiketak

Arrazoiketak prozesu mentalak dira; haien bidez, ezagunak zaizkigun judizioetatik abiatuta beste judizio batzuk ondorioztatzen dira. Erabiltzen den prozesuaren arabera, arrazoiketak bi motatakoak izan daitezke:

• Arrazoiketa deduktiboak. Premisa deituriko judizio batetik edo batzuetatik abiatuta, nahi-taez ondorio deritzon beste judizio bat ondorioztatzea. Dedukzioa oinarri arrazionaletatik abiatzen da eta ondorioak, nahitaez, premisetatik ondorioztatua izan behar du. Adibidea: «Gizakiak hilkorrak dira» eta «Idoia gizakia da» premisetatik abiatuta, «Idoia hilkorra da» ondoriozta dezakegu.

• Arrazoiketa induktiboak. Fenomeno zehatz batzuen analisitik abiatuta, mota bereko feno-menoentzat azalpen orokor batera iristean datza. Indukzioa prozedura esperimentala da: gertakari edo fenomeno zehatz batzuen behaketatik abiatuta, judizio orokor batera iristean datza. Adibidea: Iratxeren zakurrak zaunka egiten duela ikusi dugu, baita Mariarenak eta Andonirenak ere. Gauza bera gertatzen dela ikusten dugu beste hiri eta beste herrialde batzuetan ere. Hortaz, «zakur guztiek zaunka egiten dutela» ondorioztatzen dugu. Proze-dura horrek egia probableetara garamatza, indukzio osatugabean ez direlako kasu posible guztiak behatzen.

2. UNITATEA. EZAGUTZA, ZIENTZIA ETA TEKNOLOGIA. EGIAREN ARAZOA 35

• Judizio faltsuak. Predikatua subjektuari ez dagokionean. Adibideak: «Arga ibaia Kantauri itsasoan itsasoratzen da», «Arranoak ez dira hegazti harrapariak».

• Judizio analitikoak. Judizio horiek egiazkoak ala faltsuak diren esperientziari kasu egin gabe zehaztu daiteke. Predikatuak subjektuak adierazitakoari modu koherentean eusten badio, judizioa egiazkoa izango da; aldiz, predikatua subjektuarekin kontraesanean bada-go, faltsua izango da. Judizio analitikoetan, predikatuak esplizitatu egiten du subjektuan modu inplizituan azaltzen dena. Adibideak: «Triangeluak hiru angelu ditu» judizio analitikoa eta egiazkoa da, «Triangeluak ez ditu hiru angelu» judizio faltsua da.

• Judizio sintetikoak. Esperientziaren esparruko edukiak adierazten dituzte. Egiazkoak ala faltsuak diren jakiteko, judizioa errealitatean gertatzen den ala ez begiratu behar da. Sub-jektuaren eta predikatuaren arteko lotura ez da derrigorrezkoa, kontingentziazko harreman bat da. Egiazkoa edo faltsua den jakiteko, enpirikoki aztertu behar da. Adibidea: «EAEko biztanleak europarrak dira» judizioa egiazkoa ala gezurrezkoa den jakiteko, egiaztapenaren emaitzaren zain egon beharko dugu.

C. Arrazoiketak

Arrazoiketak prozesu mentalak dira; haien bidez, ezagunak zaizkigun judizioetatik abiatuta beste judizio batzuk ondorioztatzen dira. Erabiltzen den prozesuaren arabera, arrazoiketak bi motatakoak izan daitezke:

• Arrazoiketa deduktiboak. Premisa deituriko judizio batetik edo batzuetatik abiatuta, nahi-taez ondorio deritzon beste judizio bat ondorioztatzea. Dedukzioa oinarri arrazionaletatik abiatzen da eta ondorioak, nahitaez, premisetatik ondorioztatua izan behar du. Adibidea: «Gizakiak hilkorrak dira» eta «Idoia gizakia da» premisetatik abiatuta, «Idoia hilkorra da» ondoriozta dezakegu.

• Arrazoiketa induktiboak. Fenomeno zehatz batzuen analisitik abiatuta, mota bereko feno-menoentzat azalpen orokor batera iristean datza. Indukzioa prozedura esperimentala da: gertakari edo fenomeno zehatz batzuen behaketatik abiatuta, judizio orokor batera iristean datza. Adibidea: Iratxeren zakurrak zaunka egiten duela ikusi dugu, baita Mariarenak eta Andonirenak ere. Gauza bera gertatzen dela ikusten dugu beste hiri eta beste herrialde batzuetan ere. Hortaz, «zakur guztiek zaunka egiten dutela» ondorioztatzen dugu. Proze-dura horrek egia probableetara garamatza, indukzio osatugabean ez direlako kasu posible guztiak behatzen.

1. testua. Ezagutzea eta ezagutza

«Baina, bere horretan hartuz gero, ezagutza jarduera erreal bat da, ekintzen segida baten bidez gauzatzen dena, denbora jakin batean. Horri ezagutzea esan diezaiokegu, ezagutzatik bereizte-ko; ezagutza izango da hainbat ezagutze-ekintzetatik lortutako objektibotasun-maila. Intersubjektiboki eskura dugun jakintza da, baliozkoa, eta, esanahi eskuragarrien multzo tzat hartuz gero, ezagutze-ekintza guztien bitartez lortu dugun estadioa da. Ho-rregatik, beste hitz batzuetan esanda, posible da ezagu tzea eta ezagutza bereiztea: lehenengoak egiaren bilaketarekin izango du zerikusia, eta, bigarrenak, aurkitutako egiarekin. Horrela, ezagutzari buruz jardun gaitezke hiru alderdi hauetatik: onto-logikotik, psikologikotik eta antropologikotik. Hain zuzen ere, hiru horiek aintzat hartzea beharrezko oinarria izango da, eza-gutzaren ikusmolde zuzen bat aurkezteko ezinbestean lagungarri izango diren datu fenomenologikoen multzoa lantzeko orduan.(…) Lehenengo eta behin, ikuspegi ontologikoa hartzen badugu, ezagutzari, existitzen den beste edozein fenomenori bezala, errea-litatean baliokide bat egokitu behar zaio. Esan dezakegu erreali-tate akzidentala duela, ezagutza horri lotuta dagoen subjektu bati

gertatzen zaion zerbait delako eta subjektu hori mugatzen due-lako. Bigarrenez, ezagutza, ikuspegi psikologikoa hartuz gero, ekintza bat da –edo ekintza batzuk izan daitezke–, ezaugarri pro-pioak eta bereiziak dituztenak, gagozkion maila edo formaren arabera. Azkenik, ezagutza dimentsio antropologikotik hartzeak ez du esan nahi beste izakiek, maila handiagoan edo txikiagoan, ezagutzarik ez dutenik edo ezagu tzeko gaitasunik ez dutenik. Ho-rrekin bila tzen den bakarra da lanketa filosofiko bat ematea auzi zehatz honi: ezagutza nola gertatzen den gizakiarena bezalako subjek tibotasun finitu eta mugatu baten baitan».

ARCE CARRASCOSO, J. L.: Ezagutzaren teoria, Sintesis, Madril, 1999 (moldatua)

1> Zer alde dago, autorearen arabera, ezagutzearen eta ezagu-tzaren artean?

2> Azaldu esamolde hau: «intersubjektiboki eskuragarri dugun jakintza».

3> Zein hiru alderditatik landu nahi du autoreak ezagutzaren auzia?

Kontzientzia

Ezagutzaren esparruan, zerbaitez ohar tzeko gaitasuna da. Etikaren esparruan, ongi eta gaizki moralaz ohartzeko gaitasuna da.

Sinboloa

Norbaitentzat zerbait adierazten duen adierazpen konbentzional bat da.

Sinbolo abstraktua

Zerbaiten adierazpen mentala.

Pentsamendu sinboliko zehatza

Ekintzak edo objektuak sinbolo sen-tigarriekin ordezkatzeko gaitasuna.

Pentsamendu sinboliko abstraktua

Ekintzak edo objektuak kontzeptuekin ordezkatzen ditu.

Dedukzio analogikoa

Ondorio zehatz bat ondorioztatzea antzekoa den beste kasu zehatz ba-tetik, edo antzekoak diren beste kasu zehatz batzuetatik.

HiztegiaLehen haurtzaroa (0tik 3 urtera)

– Adimen praktikoa eratzen hasten da.– Interes hauek nagusitzen dira, hurrenez hurren: zentzumenezkoak, motoreak eta

hizkuntzari lotutakoak.

Bigarren haurtzaroa

(3tik 6-7 urtera)

– Adimen intuitiboa garatzen da.– Jolasari lotutako interesak eta interes zehatzak nagusitzen dira. – Hizkuntza bereganatzen duenean, haurra pentsamendu sinboliko zehatzera

igarotzen da. Gai da ekintza bat edo objektu bat zeinu batekin ordezkatzeko eta gai da dedukzio analogikoak baliatuta arrazoitzeko.

Hirugarren haurtzaroa

(6-7tik 12 urtera)

– Interes abstraktuak azaltzen dira.– Adimen logiko-zehatza garatzen da: eragiketa logiko-zehatzak egiteko gaitasuna,

hala nola objektuen segidak egitea, ordenatzea eta sailkatzea.

Nerabezaroa (12 tik

16-18 urtera)

– Adimen logiko-formala finkatzen da. – Pentsamendu abstraktu eta formalera igarotzean gai bihurtzen da heldutasuneko

pentsamenduari dagozkion eragiketa konplexuenak egiteko. – Nerabeak hipotesiak egin eta egiazta ditzake, teoriak eraiki ditzake, eta eragiketa

matematiko konplexuak ebatz ditzake. – Horrez gain, arrazoimen kritikoa garatzeko aukera hasten da.

2.1. taula. Adimenaren garapenaren lau aroak, Piageten arabera.

1.3. Pentsamendu abstraktua

Zentzu zabalean hartuta, pentsamendu hitza anbiguoa da. Besteak beste, prozesu mental hauek izendatzeko erabiltzen da: zalantza egin, problemak ebatzi, iritzia eman, baloratu, arrazoitu, imajinatu, gogoratu eta abar. Ikuspuntu zehatz batetik aztertuta, pentsamendu abstraktua da gizakiak duen gaitasun bat, kontzeptuak sortzeko eta kontzeptu horien artean loturak egiteko, horrela iritziak eta arrazoiketak eratzeko.

A. Kontzeptuak

Aristotelesek esan zuen lehen aldiz kontzeptu bat zer den: gauza baten adierazpen mentala, zentzumenek ematen diguten informaziotik abiatuta eratzen dena. Kontzeptuak dira gauzen funtsa, halabeharrezko berezitasunak kontuan izan gabe. Haien hitzezko adierazpena izenen bidez egiten da, edo hitz baliokideen bidez: katu, justizia, txori eta abar. Kontzeptuak dira:

• Unibertsalak. Multzo bereko elementu guztiei aplika dakizkieke.

• Abstraktuak. Gauzak ordezkatzen dituzte, haien ezaugarri indibidualak alde batera utzita.

Auto, tren edo hegazkin kontzeptuak erabiltzen ditugunean, edozein auto, tren edo hegazkin zehaztu edo defini dezaketen ezaugarri komunei buruz ari gara. Gainera, kontzeptuek aldi berean adierazten dituzte bi alderdi: batetik, izateko modu jakin bat (edukiera; hau da, kontzeptuan adierazitako ezaugarrien bilduma edo multzoa); bestetik, izateko modu jakin hori duten elementuen multzoa (hedadura; hau da, kontzeptu hori zenbat elementuri aplika dakiekeen).

B. Judizioak

Judizioak eragiketa mentalak dira. Subjektu bati buruzko baieztapenak edo ezeztapenak dira. Edozein judiziok hiru elementu ditu: subjektua, predikatua eta aditza. «Mahaia zuria da» judi-zioak honako hauek ditu: subjektua («mahaia»), predikatua («zuria») eta aditza («da»).

Ikuspuntu logiko batetik aztertuta, judizioek adierazten dute kontzeptuen arteko lotura egoki-tzapenekoa edo ez-egokitzapenekoa den. «Gizakia arrazionala da» judizioan adierazten da arrazional izatea badagokiola gizakiari. «Gizakia ez da hilezkorra» judizioak adierazten du hilezkor izatea ez dagokiola gizakiari. Judizioak hitzez adierazteko, adierazpen-perpausak era-biltzen dira. Adierazitakoaren arabera, judizioak egiazkoak izan daitezke, edo faltsuak; eta edukiaren arabera, analitikoak edo sintetikoak izan daitezke.

• Egiazko judizioak. Predikatua subjektuari badagokionean. Adibideak: «Bilbo da Bizkaiko hiriburua», «Artelatzek ez dute sagarrik ematen».

Kontingentziazko harremana

Bi gauzen arteko lotura –judizioetan predikatuaren eta subjektuaren arte-koa– ez dator, derrigorrean, erlaziona-tutako elementuen esentziatik.

Datu gehiago

Jean Piaget(1896-1980)

Psikologo suitzarra, epistemologia genetikoaren sortzailea. Hezkuntzari, hizkuntzari eta adimenaren garapena-ri buruzko lan ugari argitaratu zituen. Aipagarrienak dira Hizkuntza eta pen-tsamendua umearengan (1931), Sa-rrera epistemologia genetikora (1950) eta Biologia eta ezagutza (1967).

Biografia

2.2. irudia. Kontzeptuak. Gauza baten adierazpen mentala da kontzeptua. Adierazpen hori zentzumenek ematen diguten informaziotik abiatuta sortzen da.

Edukien garapena

Amaierako atalak

Unitateei ekiteko, testu bat eta horretan oinarri-tutako hasierako jarduera bat proposatzen dira. Aipu batzuk ere badaude, edukia zentratzen la-guntzeko eta hasieratik hausnartzen hasteko.

Unitateak zehaztasunez eta arintasunez daude garatuta. Epigrafe bakoitza-ren amaieran, testu filosofikoak daude, testu iruzkinak egiten trebatzeko eta hobeto hausnartzen, ulertzen eta aztertzen ikasteko.

Filosofia sakonki. Zeharkako edukiak aplikatzen dira ulertuz irakurtzeko, argudiatzeko, arra-zoitzeko eta aztertzeko. Gomendioak. Liburuak, web-orriak,

filmak eta abar proposa tzen dira, hainbat iturritako informazioa aukeratzen eta sistematizatzen ikasteko.

Berrikusteko. Hainbat jarduera daude, edukiak finkatzeko, berrikusteko eta es-kemak eta kontzeptu-mapak egiteko.

www.mcg

raw-h

ill.es

5LIBURUAREN EGITURA

7

1. MULTZOA Filosofia: jakintza teoretikoa1. MULTZOAFilosofia: jakintza teoretikoa

Jesus Mosterin filosofoa, egungo pentsalari gutxi bezala, zorrotz eta aise mugitzen da filosofia, logika matematikoa eta zientzia enpi-rikoaren arteko mugan. Ekarpen handiak egin dizkio zientziaren fi-losofiari, antropologiari, kulturaren filosofiari eta arrazionaltasunaren teoriari. Bilbon jaio eta Espainia, Alemania eta Estatu Batuetan ika-si ondoren, ikerkuntza-irakaslea da CSICeko Filosofia Institutuan, Londresko Academia Europaea-ko kidea da, Parisko Institut Interna-tional de Philosophie-ko kidea, International Academy of Philo-sophy of Science-ko kidea, eta Pit tsburgheko Uniber tsitateko Center for Philosophy of Scien-ce-ko kidea. Logika eta Zientzia Filosofiako katedratikoa izan da Bartzelonako Unibertsitatean, eta irakasle gonbidatua Europa, Asia eta Amerikako hainbat unibertsita-tetan. Bere azken liburuen artean daude La naturaleza humana (Es-pasa, 2006), Los lógicos (Espasa, 2007), Lo mejor posible: Raciona-lidad y acción humana (Alianza, 2008), La cultura humana (Espa-sa, 2009), Diccionario de Lógica y Filosofía de la Ciencia (2010, Roberto Torrettirekin idatzia), eta Historia del Pensamiento-ko hamar liburuak (Alianza, 2006-2012).

Arrazionaltasun teorikoa eta praktikoaJesus Mosterin

Arrazionaltasunak optimizatu egiten du gure helburuak lortzeko bidea.

«Arrazionaltasunaren» zentzu moderno, ekonomiko edo indartsu horrek hizkuntzarako gai-tasuna eta arrazoizkotasuna aurresuposatzen ditu, baina haratago doa, eta ebaluazio- eta optimizazio-prozesuak ere txertatzen ditu. Arrazionaltasunaren nozio hori erabiltzen dute erabakiaren teoriak, jokoen teoriak, teoria ekonomikoak eta ekintzaren filosofiak.

Arrazionaltasuneko (edo erabaki arrazionaleko) problemak soilik planteatzen dira in-determinazioren bat duten egoeretan, non agenteak maniobratzeko tarte bat daukan eta ordezko ekintza-bideak hauta ditzakeen. Zer erabakirik edo hautaturik ez dagoen testuinguru deterministetan ez dago arrazionaltasun-problemarik. Arrazionaltasunaz hitz egiteak zentzua izan dezan, dena berdin ez iruditzeaz gain, agenteak lehentasunak edo helburuak eduki behar ditu. Indiferentzia edo fribolitatea dagoenean –ez helbururik ez lehentasunik–, ez dago arrazionaltasun-problemarik. Nora ezean paseatzera irteten banaiz, hartzen dudan edozein bide beste edozein bezain on da, eta ez dago arrazional-tasunez erabaki beharreko ezer. Nolanahi ere, helburu bat (katedralera joan nahi dut) edo lehentasun bat (nahiago dut kale lasaietan paseatu) egon bezain laster, arazo arra-zional bat planteatzen da: nola heldu katedralera edo nola saihestu kale zaratatsuak.

Zer ideia hartu erabakitzen dugunean, arrazionaltasun teorikoaz hitz egiten dugu. Zer egin erabakitzen dugunean, arrazionaltasun praktikoaz hitz egiten dugu. Arrazionalta-sun teorikoaren nahiz praktikoaren gainean garatu da teoria formal bat (gehienbat ma-tematikoa eta aski onartua) eta teoria material bat (teoria formaleko ideien eta ekint-zen infradeterminazioa murrizten saiatzen da, nola edo hala errealitatean sustraituz eta gure izaerarekin konektatuz, baina ez dago hain onartua).

Arrazionaltasun teorikoaren helburua da gure sinesteen irismena eta egiatasuna maxi-mizatzea. Bere teoria formalaren eskakizun nagusia da gure sinesteen multzoa sendoa izatea. Gure sinesteetan kontraesanen bat aurkitzen dugun bakoitzean, haiek berrikus-teko prest egon behar dugu. Horrek eskatzen du koherentzia bilatzea, ondorioak ixtea (arrazionala denak bere sinesteen ondorioak onartu behar ditu) eta sinesteei probabi-litate subjektiboak ematea, probabilitate-teoriaren ildoan. Adibidez, 1/3 probabilitatea ematen badiogu p-ri, 2/3 eman behar diogu ez p denari.

Arrazionaltasun teorikoaren nozio formala sendotasun logikora mugatzen da, eta ba-teragarria da edozein sinesterekin, inoizko zoroena izanda ere. (Napoleon naizela eta Napoleon Korsikan jaio zela sinesten badut, sinetsi beharra daukat –arrazionaltasun formalez– ni Korsikan jaio nintzela; baina ni ez naiz Napoleon eta ez nintzen Korsikan jaio). Mugatze horiek ahulegiak dira, berez, arrazionaltasun teorikoa guztiz karakteri-zatzeko. Nolabait ere ukitu behar dugu lurra, nolabait ere errealitateari lotu behar diogu sinesteen globo sendo hori. Agente arrazional baten sineste-multzoari bi lotura material eskatu ahal dizkiogu: pertzepzio indibidualarekiko lotura eta zientziarekiko lotura (hau da, arrazionaltasun teoriko kolektiboarekin uztartzea).

Arrazionaltasun praktikoaren bidez maximizatzen dugu gure helburuen lorpena. Bere teoria formala erabaki arrazionalaren teoria da, eta hiru erabaki motak aztertzen ditu:

ziurtasunean hartuak, arriskuan hartuak eta ziurgabetasunean hartuak. Arriskuan har-tutako erabakiak dira garrantzizkoenak: agenteak hainbat ekintzaren artean hautatu be-har du, ez dago ziur ondorioei buruz, baina probabilitate subjektiboak ematen ausartzen da; ustez, erabilgarritasunak (hau da, desiragarritasunak) ere eman ahal dizkie ondorio posibleei. Bayes-en arauak ematen du soluzioa: «espero duzun erabilgarritasuna maxi-mizatuz joka ezazu». Ekintza posible batetik espero den erabilgarritasuna da ondorio posibleen erabilgarritasunen probabilitateen batura haztatua. Arrazionaltasun praktiko bayestarra edo formala sendotasunera mugatzen da, eta bateragarria da koherentea den edozein jarrera eta helburu-sistemarekin, erabat zoroa izan arren. Gure helburu-sistema zentzu materialean arrazionala izan dadin, formala ez den zerbaiti lotu behar zaio. Biologikoki emandako eta genetikoki heredatutako gure helburuen eta premien sistemari lotzen diona da loturarik sendoena. Izan ere, gure entzefaloa, eboluzioaren poderioz, batez ere gure premia biologikoak asetzeko moldatu den tresna bihurtu da.

1> Zure ustez, zer da arrazionalta-suna?

2> Idazlearen ustez, zer da arrazio-naltasuna?

3> Noiz sortzen dira arrazionaltasun-problemak? Jar ezazu adibide bat, eguneroko bizitzan proble-ma horiek agertzen direnekoa.

4> Eskema bat egin eta ber tan erakuts ezazu zer alde dagoen arrazionaltasun teorikoaren eta arrazionaltasun praktikoaren ar-tean, bai eta bakoitzaren ezau-garri nagusiak ere.

5> Bila ezazu informazioa erabaki arrazionalaren teoriari buruz.

Jarduerak

mizatuz joka ezazu». Ekintza posible batetik espero den erabilgarritasuna da ondorio posibleen erabilgarritasunen probabilitateen batura haztatua. Arrazionaltasun praktiko bayestarra edo formala sendotasunera mugatzen da, eta bateragarria da koherentea den edozein jarrera eta helburu-sistemarekin, erabat zoroa izan arren. Gure helburu-sistema zentzu materialean arrazionala izan dadin, formala ez den zerbaiti lotu behar zaio. Biologikoki emandako eta genetikoki heredatutako gure helburuen eta premien sistemari lotzen diona da loturarik sendoena. Izan ere, gure entzefaloa, eboluzioaren poderioz, batez ere gure premia biologikoak asetzeko moldatu den tresna bihurtu da.

naltasuna?

3> Noiz sortzen dira arrazionaltasun-posibleen erabilgarritasunen probabilitateen batura haztatua. Arrazionaltasun praktiko posibleen erabilgarritasunen probabilitateen batura haztatua. Arrazionaltasun praktiko

77

Victoria Camps (Bar tzelona, 1941) Filosofia Moral eta Poli-tikoaren katedratikoa da Bar t-zelonako Uniber tsitate Autono-moan. 1993 eta 1996 ar tean PSC-PSOEko senataria izan zen. Consell de l’Audiovisual de Cata-lunyako aholkularia izan da. Fun-dació Víctor Grífols i Lucas eta Espainiako Bioetika Batzordeko lehendakaria da. Bere liburuan ar-tean daude La imaginación ética, Virtudes públicas (Saiakerako Es-pasa Saria), Paradojas del indivi-dualismo, El siglo de las mujeres, La voluntad de vivir, Creer en la educación, El declive de la ciuda-danía, El gobierno de las emocio-nes (Saiakerako Sari Nazionala). 2008an Nazioarteko Menéndez Pelayo Saria jaso zuen. 2014an honoris causa doktorea izendatu zuten Huelvako Unibertsitatean. Bere azken liburua Breve Historia de la Ética da, 2013koa.

Demokraziarako herritarrakVictoria Camps

Politika eta morala derrigorrez lotzen dituzten bi kontzeptu daude. Bata, «demokrazia» da; bestea, «giza eskubideak». Bizi garen demokrazia, aldi berean, zuzenbide-estatua da, hau da, justizia eta askatasunaren moduko printzipio edo balio nagusi batzuk dituen demokrazia. Balio horietan oinarriturik, hainbat eskubide aitortzen ditugu: adierazpen-askatasunerako eskubidea, hezkuntzarako eta osasuna babesteko eskubidea edo poli-tikan parte hartzeko eskubidea. Demokraziak zer esan nahi duen eta giza eskubideek zer esan nahi duten aztertzen badugu, herritartasunaren ideiarekin egingo dugu topo. Estatu demokratiko batean bizi diren pertsonak ez dira botere absolutua daukan norbaiten men-deko; herritar dira, subiranotasunaren jabe den demos edo herriko kide. Demokraziak, hitzez hitz, «herriaren gobernua» esan nahi du. Egungo demokrazia ordezkatzaileetan Konstituziotik datorren ordenamendu juridikoak edo legeak agintzen du, hura da arau gorena, gure ordezkariek Parlamentuan adostu dutena. Era horretan, herritarrek, beren ordezkariak hautatuz, gobernatzen dituen prozesuan parte hartzen dute.

Badakigu demokraziak urruti daudela perfektu izatetik. Teorian, bere erakundeetan he-rria dago ordezkaturik, baina herritarrek ez dute sentitzen hautatuak izan direnek ongi ordezkatzen dituztenik. Konstituzioak funtsezko eskubideak aitortzen ditu, lege askoren bidez bermatzen dira hezkuntzarako, osasun-sistemarako, etxebizitzarako edo lanerako eskubidea. Berme horiek, baina, ez dira aski, adibidez lanerako eta etxebizitza duin baterako eskubideen kasuetan. Demokraziak eraldatu eta perfekzionatu egin behar du, bere baitako idealak gehiago islatu daitezen errealitatean. Hor sartzen da morala jokoan. Politika demokratikoak bere helburuak irits ditzan, bultzada etiko bat eman be-har zaio: bere kide guztiek sentitu behar dute bai ardura bai beren aldetik ahal dutena jarri beharra, demokraziak hobeto funtziona dezan.

Demokraziak berez dena baino hobea izateko behar duen bultzada etiko horri «zibis-moa» deitzen diogu. Zibismoa cives-tik dator, ‘herria’, eta herriaren interesei lotuta sentitzea esan nahi du edo, gaur esango genukeen moduan, bizi garen gizarteari lotuta sentitzea. Ikuspuntu horretatik, herritar izatea ez da soilik Estatuak bermatu behar di-zkigun eskubide batzuen subjektu izatea, baizik eta, aldi berean, betebehar batzuekin konprometitzea, balio etikoak izan daitezen azkenean ekintza kolektiboa sustatzen du-tenak. Hala, zibismoa edo herritar-jarduna dira herritar guztiek partekatu behar duten minimo komun etikoa. Denok ditugu betebehar zibikoak, edozein izanik ere bakoitzaren jatorrizko kulturak. Konpromiso minimo hori eskatzen du demokraziak, bertan bizitzeko eta bermatzen dizkigun ondasunak jaso ahal izateko. Konstituzio politiko bat onartzeak, horrek dakarren guztiarekin, ezin ditu herritarrak axolagabe utzi, edo soilik beren intere-sik partikularrenei begira. Interes orokorra edo guztien ona deitu ahal zaion horren alde egiteko betebehar minimoa dago.

Konpromiso zibikoa hainbat eratan agertzen da. Lehenbizikoa, gizartearekin edo Esta-tuarekin daukagun kontratu moduko horri gorputza ematen dion legeria aitortzea eta betetzea da. Kontratu horren bidez, uko egiten diogu erabateko eta kontrolik gabe-ko askatasun bat izateari, eta, trukean, babes pertsonala eta oinarrizko eskubideen

bermea jasotzen dugu Estatutik. Zuzenbide-estatu baten berezko betebeharra zergak ordaintzea da, era horretan bakarrik lortu baitaiteke desberdintasunak gutxitzen joatea eta aberastasuna zuzenago birbanatzea, beti bakar batzuen eskuetan geratu gabe. Herritarraren bigarren betebeharra politikan parte hartzea da, bozka-eskubidea erabi-liz. Eskubide hori lortzeak ahalegin eta zailtasun handiak eskatu ditu, baina, aitortua izan denetik aurrera, gutxiesteko joera dago. Duela mende bat, emakumeak salbuetsi-ta zeuden eskubide horretatik, Giza Eskubideen Adierazpenak aldarrikatu arren gizaki guztiak libre eta berdin direla. Demokrazia ahuleko edo jaio berriko herrialde asko dau-de oraindik, eskubide hori beren herritar guztiei behar bezala bermatzen ez dietenak. Hauteskundeak garbiak diren lekuetan, ordea, abstentzioak gora egiten du, herritarrak mesfidantza eta desilusioa sentitzen duelako erakundeen eta agintarien jardunarekiko. Parte-hartze politikoa makaldu egiten da, politikariak hura suspertzeko gai ez direlako, eta harekin zerikusirik izan nahi ez duten herritarren apatiarengatik. Batzuen eta bes-teen zibismoak huts egiten du horretan.

Herritarraren konpromisoa, baina, ez da mugatzen zergak ordaintzera eta hauteskun-deetan parte hartzera. Guztien onarekin konprometitzeak esan nahi du norberaren onarengatik soilik ez aritzea. Gure munduko indibidualismoak atomizatu egin ditu gi-zarteak: gizabanakoak atomoen antzekoak dira, beren interesa bilatzen dute, dirua gurtu eta ez zaizkie axola besteen eta gizarte osoaren problemak. Zuzenbide-estatuak oinarrizko zerbitzu batzuk ematen badizkigu –adibidez, hezkuntza, osasun-sistema eta gizarte-segurantza–, zerbitzu horiek zaintzea eta erabiltzea da zibismoa. Zibikoa da norberaren bikaintasuna lortzen saiatzea lanean ere, edozein eremutan. Hots, guztion mundu bateko parte sentitzea zibikoa da, baina denok jarri behar dugu zerbait geure aldetik, guztion mundu horrek hobera egin dezan. Erromatar Errepublikan libertas est civitas maxima sortu zen, askatasunak zibilizatua izan behar du. Ideia hori guztiz bere egiten duena soilik izan daiteke herritar.

1> Azaldu politika eta morala lotzen dituzten bi kontzeptuak. Eman lotura horren adibide zehatz bat.

2> Herritarrak zergatik ez dira or-dezkatuak sentitzen? Problema hori funtsezkoa dela iruditzen zaizu egungo demokrazietan?

3> Azaldu zer diren zibismoa eta betebehar zibikoak.

4> Egin eskema bat testuan aipat-zen diren konpromiso zibikoaren formekin.

5> Azaldu Erromatar Errepublikako liber tas est civitas maxima..

Jarduerak

II. MULTZOA Filosofia: jakintza antropologikoa

izan denetik aurrera, gutxiesteko joera dago. Duela mende bat, emakumeak salbuetsi-ta zeuden eskubide horretatik, Giza Eskubideen Adierazpenak aldarrikatu arren gizaki

2> Herritarrak zergatik ez dira ordezkatuak sentitzen? Problema hori funtsezkoa dela iruditzen

147

Jose Luis Pardo filosofia-katedra-tikoa da Madrilgo Unibertsitate Konplutentsean. Kolaboratzailea izan da Revista de Occidente, Archipiélago edo Claves de razón práctica aldizkarietan eta El País egunkarian. Gaztelaniara itzuli ditu filosofia garaikideko idazleak –adibidez, F. Jameson, G. Debord, G. Agamben edo G. Deleuze–, eta ikastaroak eta hitzaldiak eman ditu hainbat uniber tsitate eta erakundetan. Besteak beste, ho-nako liburu hauek argitaratu ditu: Transversales. Texto sobre los tex-tos; La Metafísica. Preguntas sin respuesta y problemas sin solu-ción; La Banalidad; Deleuze. Vio-lentar el pensamiento; Sobre los Espacios. Pintar, escribir, pensar; Las formas de la Exterioridad; La intimidad; Estructuralismo y cien-cias humanas; Fragmentos de un libro anterior; La regla del juego. Sobre la dificultad de aprender filo-sofía (Saiakerako Sari Nazionala); Esto no es música. Introducción al malestar en la cultura de masas; Nunca fue tan hermosa la basura; Estética de lo peor. De las ventajas e inconvenientes del arte para la vida; El cuerpo sin órganos. Pre-sentación de Gilles Deleuze; Políti-cas de la intimidad. Ensayo sobre la falta de excepciones, eta A pro-pósito de Deleuze.

Filosofia eta erabilgarritasunaJose Luis Pardo

Filosofiari jaio zenetik leporatu zaio «ez duela ezertarako balio», edo gizartearentzat edo gizabanakoarentzat kaltegarria dela ere bai. «Teorikoegia» izateagatik dela pentsa liteke, baina alderantziz da. Proposamen teorikoen doktrina edo gorputz bat balitz, argi dago filosofiak praktikan «gauzatu» edo errealitatearen aurrean jarri beharko luke-ela, balio duela frogatzeko. Filosofia, baina, ez da doktrina ez teoria. Filosofia ez da «praktikoa», hain zuzen ere, «teorikoa» ez delako, eta halakotzat hartzea ez da soi-lik sailkatze- edo izendatze-akatsa, zerbait okerreko fitxategi batean artxibatzea; hori egiten duenak ez dauka hura artxibatzeko beste fitxategirik, beste apal mentalik, ez badira doktrinaren gorputzak edo emaitza praktiko-enpirikoak; filosofia «zertaz den» ulertzea, baina, gure sailkapen-eskemak aldatzea da, tiradera bat irekitzea sailkatu ezin denarentzat, taxonomia horretan sartzen ez denarentzat, argitara ateratzen baiti-tu gure praktiken eta hizkuntzen azpian dauden aurresuposizioak, gure eskemak eta sailkapenak elikatzen dituzten sustraiak.

Filosofia alferrikakoa dela dioen salaketaren aurrean bizitzarako dituen onura ugariak aipatu izan dira, eta ahalegin horiek hiru kategoriatan sailkatu daitezke: (1) bizimodu arautuko jarraitzaileen erkidego bat defendatzen dutenak, adibidez Antzinateko pitago-rikoen edo zinikoen artean; (2) oinarri filosofikoak dituen erregimen politiko bat nahi dutenak eta, beraz, hori betearazteko «aparatu» askoz konplexuago bat behar dutenak, hein batean derrigortzailea; eta (3) eduki teorikoak gizartean aplikatzen dituztenak (ad-ministrazio publikoaren edo kudeaketa eta erabaki korporatiboaren teknikak, zientzia formalen edo naturalen garapen teknologikoak, komunikazio-estrategiak, marketina, etab.), eremu horiek eraginkorrago bihurtzeko asmoz. Ildo horretan joanda, filosofia nahasi egiten da doktrina erlijioso batekin (lehen kasuan), ideologia politiko batekin (bigarrenean) edo teoria zientifiko batekin (hirugarrenean). Eta nahasmen horretatik pseudoerlijio bat, pseudoideologia bat edo pseudozientzia bat sortu, eta, luzera, fi-losofiaren deskreditua areagotu eta filosofoaren irudi publikoa barregarri bihurtzen da: eraginkortasunik ez duela-eta zalantzan egoteaz gain, groteskoagoa da azkenean iruzurra dela ikusten den erabilgarritasun bat frogatu nahi duenean.

Hasieratik onar dezagun: filosofia ez da erabilgarria, errentagarria edo baliagarria gizartearentzat, baldin eta «erabilgarri izatea» esaten badiogu zenbatu daitezkeen onu-rak sortzeari edo gizarteak zakarkeria gutxiagoz funtzionatzeko baltsamoa izateari. Ez du egokitzea edo konformatzea eragiten, alderantziz baizik: gatazka eta desadostasu-na bultzatzen du, eztabaida eta moldatu ezina eta, gainera, ez du dirurik ematen. Eta horregatixe jarraitzen du beharrezkoa izaten gaur egun, irabaziak ematen ez dituen guztia poesia zaharra bezala zahartuta eta baztertuta geratzen dela ematen baitu. Walter Benjaminek gizartearen fenomeno nagusietako baten bidez deskribatzen zuen egungo bizimodua: esperientzia pobretzea. Antzinakoek ezagutu gabeko miseria mota berri horrek belaunaldien arteko jarraipena eteten du, hala nola erloju mekanikoaren orratzek mozten duten denbora loturarik gabeko une moteletan, egungo gizakien biografiak birrinduz, aberatsago eta pobreago. Biziera honek beste edozeinek baino zabor gehiago sortzen du, eta hondakinez egindako mendien zakar guztien artean

daude gizakiaren piltzarren azken hondarrak, errentagarriak ez direlako bazterturik. Antzinakoak bezala, egungo pentsalariak gogoeta egin behar du jakiteko eta jardu-teko aukerei buruz, bere lanbidea da zabor artean aztarrika ibiltzea gizarteak bazter-tu dituen sentiberatasun- eta ulermen-hondar horiek aurkitu arte, gizarteak hobeto funtziona dezan eta oparotasun teknologiko horren erdian hain pobre ez bizitzeko. Horiek bere kideen eskura jarriz, filosofoa ez da ari gizarteak hobeto funtziona dezan laguntzen; aitzitik, bizia ematen die makinaren joana oztopatzen duten harri koskor ho-riei. Baina aurkikuntza horiek dira aberasbide bakarrak (politikarako, gizarterako edo ekonomiarako baliaezinak), ugaritasunaren adar anakroniko baten moduan egungo bizimodu pobretua konpentsatzeko eta muga gaindiezin bat ezartzeko eraginkortasu-naren eta errentagarritasunaren logikari.

1> Zergatik esan izan da filosofiak ez duela ezertarako balio?

2> Azaldu filosofia zergatik ez den teoria bat ez doktrina bat.

3> Egilearen ustez, zer da filosofia?

4> Azaldu, adibide bat emanez, fi-losofiaren defentsan aipatutako arrazoi bakoitza.

5> Filosofia zergatik ez da erabilga-rria gizartearentzat?

6> Zure ustez ere, filosofia beha-rrezkoa al da gaur egun? Eman arrazoia.

Jarduerak

III. MULTZOA Filosofia: jakintza aplikatua

Metodologia-eredu berritzailea eta helburu zabalekoa da. Haren oinarria da ikaskuntza-gaiak zehaztea, gelako be-har pedagogikoei erantzun ahal izateko. Hainbat baliabide didaktiko daude, askotarikoak, irakaskuntza-ikaskuntza prozesua errazteko.

Ikasgai guztiek baliabide digitalen banku bat dute. McGraw-Hill Education On-line irakaskuntza-zentrotik esku-ratu daiteke, eta material osagarriak ditu, bai irakaslea-rentzat, bai ikasleentzat ere.

On-line irakaskuntza-zentroa (CEO) Liburu digitala

Blokeen azalak

Liburu honetako edukiak hiru bloketan daude banatuta. Hiru pentsalari espainiarrek berariaz idatzitako testuak proposatzen dira sarrera gisa, eta hainbat jarduera daude testu horiek lantzeko.

I. blokea. Filosofia, jakintza teoretikoa; Jesús Mosterín-en artikulua.

II. blokea. Filosofia, jakintza antropologikoa; Victoria Camps-en artikulua.

III. blokea. Filosofia, jakintza aplikatua; José Luis Pardo-ren artikulua.

www.mcg

raw-h

ill.es

1JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA

1. Filosofiaren jatorria

1.1. Azalpen aurrearrazionala: mitoa eta magia1.2. Azalpen arrazionala: arrazoimena eta zentzu-

menak1.3. Jakintza filosofikoaren diziplina teoriko-praktikoak

2. Jakintza filosofikoa, eta zer bereizgarri dituen

2.1. Jakintza motak2.2. Jakintza filosofikoaren ezaugarriak2.3. Filosofia ez da zientzia bat, jakintza bat baizik

3. Jakintza filosofikoa historian zehar

3.1. Filosofia Antzinaroan3.2. Filosofia Erdi Aroan3.3. Filosofia Aro Modernoan3.4. Filosofia Aro Garaikidean

4. Filosofiaren funtzioa eta egungo balioa

4.1. Filosofiaren funtzioa, Unescoren arabera4.2. Filosofiaren funtzio nagusiak

«Filosofiaren benetako funtzio soziala honetan datza: ezarrita dagoenari kritika egitean […]. Kritika horren hel-buru nagusia da, hain zuzen, gizarteak gaur egun duen antolamenduaren arabera agintzen dituen ideien eta jokabideen mende ez uztea gizakiak bere burua. Giza-kiek ikasi egin behar dute bereizten zer erlazio dagoen beren ekintza indibidualen eta ekintzekin lortzen dena-ren artean, norberaren existentziaren eta gizarte-bizitza orokorraren artean, beren eguneroko proiektuen eta berek onartutako ideia handien artean».

HORKHEIMER, M.: «Filosofiaren funtzio soziala» (1940),

in Teoria kritikoa, Buenos Aires, Amorrortu, 1974 (moldatua)

www.mcg

raw-h

ill.es

9

AdiArrazionaltasuna eta pentsamendu kritikoa

1> Zergatik ikasi behar dugu kritikoki pentsatzen? Idatzi eran-tzuna koadernoan. Ondoren, eztabaidatu ikaskide guztien artean.

2> Irakurri arretaz Tomás de Mirandaren artikulu hau. Pentsa-mendu kritikoa eta autonomoa izatea zein garrantzitsua den adierazten da bertan.

3> Zer da, egilearen ustez, herritar kritiko, arduratsu, autonomo eta solidarioa izatea? Bat al dator zuk koadernoan idatzitakoarekin?

4> Irakurri berriz artikulua eta erantzun galdera hauei:

a) Zer adierazi nahi du egileak, «arrazionaltasunaren labora-tegi» esatean?

b) Zer ahalmen ikusten dio egileak gizakiaren arrazoimenari?

c) Zer esan nahi du egileak, «pentsamendu kritikoaren labora-tegien» alde egiten duenean?

d) Irakurri Datu gehiago atala eta adierazi zer esan nahi duen pentsamendu kritikoa erabiltzeak.

Pentsamendu kritikoa erabiltzeko gai bazara, esan nahi du zeure kabuz pentsatzen duzula, ez dituzula besteen ideiak eta iritziak bes-terik gabe onartzen; hau da, onartzen dituzula, ez haiek edo gehien-goak edo gizarteak esan dituelako, baizik eta horretan pentsatu duzu-lako, aldeko eta aurkako argudioen berri izan duzulako, eta zuk zeuk erabaki duzulako zer iruditzen zaizun egia eta zer gezurra, zer den onargarria eta zer onartezina, zer den desiragarria eta zer ez.

Adibidez, albiste bat irakurtzean, pentsalari kritikoa denak galdera mota hauen erantzuna bilatu behar du:

1. Ba al du informazio-iturriak gaiari buruzko trebakuntza, ulermen-maila edo gaitasun egokirik, ondorio bat emateko?

2. Ba al du informazio-iturriak zehatza eta egiatia izatearen ospea?

3. Ba al du informazio-iturriak arrazoirik, zehatza ez izateko edo infor-mazio osoa ez emateko?

4. Ba al da arrazoirik, informazio-iturria zintzoa eta zuzena den zalan-tzan jartzeko?

Datu gehiago

Sarrera Lehen unitate honetan, jakintza filosofikoaren jatorria azaltzen saiatuko gara, jakintza horren berezitasunak eta funtzionalitatea zehazten, eta mugimendu filosofiko nagusiak eta haien egileak aipatzen; eta hori guztia ingurunearekin lotuta egingo dugu. Horrela, jakintza tolerante eta kritiko baterako bidea zabalduko dugu. Filosofiak berekin ekarri zuen errealitatea gertutik ezagu-tzeko beste jarrera bat; hain zuen, espezie biologiko guztien ar-

tean gizakiak baino ez du jarrera hori. Gizakiak bere ingurunea uler tzeko eta azaltzeko beharra du eta, horregatik, etengabe egiten dizkio galderak bere buruari. Bestalde, gizakia, beste animalia batzuk ez bezala, jaiotzean oso babesgabea eta hel-dugabea den arren, gai izan da bizirik irauteko, hainbat jakin tza mota garatu izanari esker. Azken batean, gizakiak duen oinarri materialean, oinarri biologikoan, arrazoimenak garrantzi handia du. Horrexegatik ematen diogu zentzua munduari; horrexegatik da mundua gizatiarragoa eta animaliatasun hutsetik haragokoa.

«Hezkuntzaren egungo teorialariak bat datoz honetan: hezkun-tzaren helburu nagusietako bat da ikasleek kritikoki pentsa-tzen ikastea eta, arrazionaltasuna landuz, herritar autonomo, ardura tsu eta solidario bihur daitezen lortzea. Helburu hori bera proposatzen dute herrialde askotan hezkuntza-antolamen-durako legeen oinarrian dauden adierazpen programatikoek ere. Horrenbestez, esan daiteke hezkuntza-komunitateek [...] arrazionaltasunaren laborategi izan beharko luketela.Bestalde, edozein hezkuntza-eredu eta -praxitan ematen da, askotan inplizituki, arrazionaltasunaren ikusmolde jakin bat. Hezkuntzarekin gizaki zentzudunak lortu nahi badira, jakin beharra dago zer den arrazoiaren arabera zentzuz jokatzea. Eta ikuspegi kritikoz pentsatzen duten gizakiak lortu nahi ba-dira, lehenik eta behin aztertu beharko litzateke egun nagusi den arrazionaltasun kon tzeptuak berak zer esan nahi duen; izan ere, gerta daiteke uste izatea kontzeptu horren bidez ja-kintzen, sinesmenen eta ekintzen sistema bat adierazten dela, talde gutxi batzuen interesak aintzat hartzen dituen gizarte-

antolamendua iraunaraztea beste helbururik ez duena, eta gi-zaki guztien garapen osoa ahalbidetzeko gai ez dena.

[...] Eskolak, edo beste edozein hezkuntza-erakundek, pentsa-mendu kritikoaren laborategi izan nahi baldin badu, elkarrizke-ta-komunitate bihurtu behar du; hau da, aukera eman behar du kide guztien iritzi eta sinesmenak zalantzan jartzeko, hala norberak nola besteek. Elkarrizketa-prozesu batean parte har-tzen duten kideek aurreiritzi batzuk (aurrez egindako iritziak) izaten dituzte abiapuntu, bai eta zenbait premisa ere, ez beti esplizituak, eta horiek baldintzatu egiten dute hitzez adiera-zitakoaren interpretazioa. Partekatutako jakintza mota hori haurtzarotik barneratu du gizakiak, bere gizarte-taldeetako berezko ikuskerekin, sinesmenekin, balioekin, helburuekin eta asmoekin batera».

MIRANDA, T.: «Arrazionaltasuna eta pentsamendu kritikoa» (2004), in http://www.edicionessimbioticas.info/Racionalidad-y-

pensamiento-critico (moldatua)

www.mcg

raw-h

ill.es

1. UNITATEA. JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA10

1. Filosofiaren jatorriaFilosofia Grezian sortu zen, K.a. VI. mendean, fenomeno naturalen azalpen mitikoen ordez azalpen arrazionalak emateko asmoz. Hori dela eta, esan ohi da mitotik logosera igaro izana dagoela filosofiaren jatorrian, pentsaera mitikoa pentsaera arrazionalak ordeztu baitzuen.

Merkataritza garatzearekin batera, ohartu ziren hainbat herriren kontakizun eta azalpen mi-tikoak ez zetozela bat, eta horrek ekarri zuen lehen filosofoak mundu mitikoaz ez fidatzea; alegia, ez fidatzea mundu kaotiko eta arbitrario hartaz, natura jainko-jainkosen nahien esku zegoen hartaz. Horren ordez, munduaren ikuspegi arrazionala sortu zen: mundua kosmos ordenatua da, lege finkoen mende dago, eta lege horiek zein diren jakin daiteke.

1.1. Azalpen aurrearrazionala: mitoa eta magia

Giza ezagutza, ikuspegi historiko eta kulturaletik begiratuta, esan daiteke denborarekin ager-tuz joandako jakintzen multzoa dela. Jakintza horiek, gainera, aldi berean egon daitezke bata bestearen ondoan; hau da, bat sortzeak ez du esan nahi aurrekoak desagertzen direnik.

Ezagutzaren hasierako etapetan, jakintzatzat hartzen ziren mitoa, magia, teknika, erlijioa eta artea.

Mitoa jakintza mota bat da, beraz, eta ezaugarri hauek ditu:

• Antropomorfikoa da. Fenomeno naturalak, gaixotasunak, sumindura... jainkotzat hartu eta pertsonifikatu egiten dira; hau da, giza jokabide emozionala aitortzen zaie indar horiei.

• Animista da. Naturan espiritu ugari bizi da, eta adimena, sentimenduak eta asmoak dituzte.

• Indeterminista da. Naturan gertatzen dena arbitrarioki gertatzen da, kosmosa gobernatzen duten indar apetatsuek une bakoitzean nahi dutena egiten baitute eta ez baitago jakiterik zer nahi izango duten. Alegia, gauzak ez dira gertatzen kausen eta legeen sistema erregu-lar eta inpertsonal baten arabera.

• Bideratzailea da. Mitoak jarraibideak ematen dizkigu gizakioi, nola jokatu behar dugun jaki-teko. Besteak beste, errituak, eskakizunak, debekuak eta tabuak ezartzen dizkigu.

• Pentsaera akritikoa da. Mitoa jainko-jainkosek agertu digutela uste da eta, beraz, gizakiok onartu beste aukerarik ez dugu.

Magia hasiera-hasieratik existitu izan da mitoarekin batera. Hauek dira jakintza horren ezau-garriak:

• Menderakuntzakoa eta errituala da. Gizartean pribilegioduna den kasta batek –aztiek, xamanek eta apaizek osatua– fenomeno naturalen eta espiritualen gaineko jakintza duela uste da; hots, badituztela fenomeno horiek iragartzeko eta mendean hartzeko prozedurak. Hainbat erritu daude, espero diren gertaerak gainditzeko.

• Pribatua eta dogmatikoa da. Kasta horren jakintza sekretua da, ez da publikoa. Taldea osatzen dutenen artean bakarrik transmititzen da. Gainera, ezin da zalantzan jarri.

Jakintza mitikoa Jakintza arrazionala (logosa)

Kontakizun asmatua Kontakizun landua: argudioduna

Irudimena Arrazoimena, kritika

Jainko-jainkosak eta halabeharra Natura eta beharra

Kosmos kaotiko eta apetatsua Kosmos ordenatua, lege egonkorren bidez

Ezarritakoari itsu-itsuan jarraitzea Etengabe bila ibiltzea

Errituak, otoitzak Elkarrizketa, errealitatearen azterketa, eta sintesia arauetan

1.1. taula. Jakintza mitikoaren eta jakintza arrazionalaren (logos) arteko desberdintasunak.

Mitoa

Hitz hau Greziako kulturatik dator. Grezierazko mythos hitzak ‘kontaki-zun’ edo ‘ipuin’ esan nahi du.

Mitoak kontakizun tradizionalak dira, naturaz gaindiko edo aparteko izakien gertaera harrigarri edo miresgarriei buruzkoak. Jainko-jainkosak, erdijain-ko-erdijainkosak, heroiak, munstroak eta pertsonaia fantastikoak izaten dira protagonistak.

Logosa

Hitz hau ere Greziako kulturatik dator eta ‘hitz’ edo ‘arrazoi’ esan nahi du. Arrazoimenaren bidez eskuratzen den ezagutza dela esan daiteke.

Hiztegia

1.1. irudia. Arrazoimena. Gizakiok bakarrik dugu ahalmen hau eta askatasunari zor diogu, askatasunari esker aukeratu baititzakegu jakinduriarako bidea eta jakinduria lortzeko baliabideak.

www.mcg

raw-h

ill.es

1. UNITATEA. JAKINTZA FILOSOFIKOA: JATORRIA, ZENTZUA, BEHARRA ETA HISTORIA 11

1.2. Azalpen arrazionala: arrazoimena eta zentzumenak

Arrazoimena gizakion berezko ahalmena da, gizakiona bakarrik, eta bi alderdi ditu:

• Arrazoimena erabiliz errealitatea ezagutzeko aukera ematen digu. Horri arrazoimen teorikoa esaten zaio.

• Arrazoibiderako eskemak erabiliz jokatzeko aukera ematen digu. Horri arrazoimen praktikoa deritzo.

Arrazoimena dela eta, gizakiak ez gaude animalien maila berean, eta hori askatasunari esker gertatzen da. Askatasunik gabe, ezingo ginateke arrazionalak izan, arrazoimena erabil tzeko ezinbestekoa baita jakinaren gainean aukeratzea bai jakinduriarako bidea bai jakinduria lor-tzeko baliabideak.

Gure ekintzetan, zenbait arrazoimen-maila bereizten dira:

• Asmoa; hau da, geure buruari helburuak eta jomugak ezartzeko ahalmena, eta helburu zein jomuga horiek lortzeko prozedurak pentsatzekoa.

• Egokitzeko ahalmena; hots, inguruneak ezarritako baldintzetan bizitzeko ahalmena, eta, aldi berean, gure beharren eta gaitasunen arabera ingurune hori egokitzekoa edo eraldatzekoa.

• Arrazoitzeko ahalmena; alegia, errealitatea sinbolikoki adierazteko ahalmena. Horreta-rako, kontzeptuak erabiltzen ditugu. Kontzeptu horiek dira gure judizioen oinarri, eta judizio horietatik abiatuta egiten ditugu hipotesiak, gero teoria bihurtzen ditugunak.

• Etorkizuna aurreikusteko ahalmena edo aurreikuspen zientifikoa; hau da, baldintza batzuk betez gero zenbait gertaera nola eta noiz gertatuko diren aurreikustekoa.

Jakintza arrazional edo filosofikoak zentzumenezko ezagutza eta arrazoimena erabiltzen ditu:

• Zentzumenezko ezagutza zentzumenen bidez eskuratzen da eta berehalako informazioa ematen du errealitateari buruz. Zentzumenek ematen diguten informazioa aldakorra eta era askotakoa da.

• Arrazoimena, berriz, zentzumenen bidez jasotako informazioa ulertzen eta interpretatzen saiatzen da, hartara iraunkorra dena eta esentzia bilatzeko.

Filosofia, Grezian K.a. VI. mendean sortua, giza ezagutzaren lehen etapa aurreratua dela esan daiteke. Garai hartan oraindik ez zen filosofiaren eta zientziaren artean bereizketarik egiten. Filosofiak berezko ezaugarria du, hasiera-hasieratik gainera, mito eta erlijioek –ordura arte jakin tza modu nagusi izandakoek– emandako azalpenetatik ihes egin eta bestelako azalpenak bilatzea.

Alde batetik, mitoa edo irudimena zegoen, itsu-itsuan sinestean oinarritutako tradizioari lotua, eta bestetik, logosa edo arrazoia, gaitasun kritikoan, beharrean, elkarrizketan, analisian eta sintesian oinarritua.

Mitoak printzipio irrazionaletatik (naturaz gaindiko indarrak, espirituak eta jainko-jainkosak) abiatuta azaltzen zuena arrazoiaren arabera azaltzen saiatu zen filosofia. Hona hemen filo-sofiaren ezaugarriak:

• Arrazionala da. Mitoak bezala, filosofiak ere fenomenoen kausak bilatzen ditu, baina kau-sa horiek printzipio arrazionaletan oinarrituta egon behar dute, ez naturaz gaindikoetan. Fi-losofiarentzat, kosmosa osotasun ordenatua da, zenbait printzipio eta legeren menpekoa: printzipio eta lege erregular eta beharrezkoak, eta gizakiak bere arrazoimenarekin ezagut ditzakeenak.

• Errealista da. Printzipio eta lege naturalak beren baitan diren horretantxe pentsa eta adieraz daitezke, hizkuntzaren bidez, kondaira edo kontakizun sinbolikoetara jo beharrik izan gabe.

• Argudioetan oinarritua da. Azalpen arrazionala emateko ez da jo behar kanpoko justifika-zioetara (tradizioa, autoritatea edo naturaz gaindikoa), baizik eta fenomenoen eta haien kausen ikerketan ager daitezkeen arrazoi eta argudioetara.

1.2. irudia. Arrazoimena eta zentzumenak. Batzuetan, ezagutza arrazionala ez dator bat zentzumenen bidezko ezagutzarekin. Adibidez, zentzumenen arabera eguzkia dabil gure inguruan biraka, baina arrazoimenari esker badakigu alderantziz gertatzen dela.

www.mcg

raw-h

ill.es


• Indibiduala da. Azalpen mitikoak anonimoak dira; filosofiak, berriz, egile baten azalpena ematen du, eta filosofo bakoitzak bere teoria du.

• Kritikoa da. Lortutako ondorio guztiak kritikatu daitezke, baloratu eta zalantzan jarri.

• Praktikoa da. Filosofiak, munduaren ikuskera teorikoa emateaz gain, nola bizi behar dugun ere hausnartu nahi du. Gizarteak eta gizakiek askatasuna, justizia eta zoriona lortzeko zer ezaugarri izan behar dituzten hausnartzen du.

Filosofiak, jakintza arrazionala den aldetik, bi ezagutza-iturriak erabiltzen ditu:

• Zentzumenak; hain zuzen ere, zentzumen-organoen bidez objektuak hautematen ditugu, eta jasotako estimuluen bidez, kontzeptu edo ideiak sortzen ditugu.

• Arrazoimena; gure ahalmen horren bidez, hautematen duguna antolatu eta egituratu egiten dugu, ulertzeko edo ideia gisa adierazi ahal izateko.

Julián Marías-ek dioen bezala, filosofiak 25 mende baino gehiago eman ditu Mendebaldeko gizartean, baina ez etenik gabe. Lehenbiziko presokratikoetatik, beti izan da filosofia, baina ez toki guztietan, eta hainbat etenaldi ere izan dira; gainera, beti izan da gutxiengo batena.

Filosofiaren jatorri historikoa

Mendebaldeko filosofia

Mendebaldeko filosofiaren jatorria Greziako zibilizazioari loturik dago; zehazki, lehen pentsalariari, Tales Miletokoari (K.a. VII.-VI. mendeak). Mitoek eta eta erlijioek ez bezala, filosofo horrek arrazoian oinarrituta eman zuen errealitateari buruzko azalpena, lehen aldiz.

Zergatik azaldu zen filosofia Grezian:

• Pentsaera mitikotik pentsaera arrazionalerako bilakaera. Filosofiak mitoaren zenbait kontzeptu bereganatu zituen, baina beste esanahi bat eman zien. Hala, ikusiko dugu mitoetako hainbat termino gero pentsalariek beren teorietan erabiliko dituztela, hala nola justizia, legea, natura, jainkoa, arima eta gorputza.

• Garaiko testuinguru soziokultural, politiko eta ekonomikotik eratorritako elementu garrantzitsuak. Hainbat elementuk erraztu zuten pentsamendu arrazionala agertzea; besteak beste, hauek: polisa (hiria) egoteak, itsas merkataritza loratzeak, jakintsuaren figurak, askatasun indibidualeko giroak eta eztabaida publikoak.

Ekialdeko filosofia

Txinan, Udaberrien eta Udazkenen garaian agertu zen (K.a. 722tik 481era). Konfuzio hartzen da lehen filosofotzat; hirurehun jarraitzaile baino gehiago izan zituen eta letratuen eskola sortu zuen.

Indian, upanishad izeneko testuak izan ziren lehen obra filosofikoak. Sanskritoz idatzi ziren, K.a. 500. urtean. Tratatu horien izena irakasteko modutik dator: ikaslea maisuaren aurrez aurre esertzen zen (upa-ni-shad), begirunez eta sekretu-giroan ikasteko.

Filosofiaren jatorri psikologikoa

Gizakiok berezko gaitasuna daukagu ezezagunaren aurrean harritzeko, nahasmena eragiten baitigu, eta hortxe dago, hain zuzen ere, filosofiaren jatorri psikologikoa.

Bai Platonek (K.a 428-348) Teeteto izeneko lanean, bai Aristotelesek (K.a. 384-322) Metafisika lanean,garrantzi handia ematen diote harridurari. Harridura hitza klasiko bihurtu da; denek erabiltzen dute filosofiaren jatorria azaltzeko.

Gogo bizia izateak gugan kontzientzia esnatu dela esan nahi du, nork bere burua ezagutzen saiatu nahi duela. Gizakia, kulturaren hastapenetan, ipuin, fabula eta mitoetako protagonista da eta, haietan, liluratzeko gaitasuna erakusten du.

1.2. taula. Filosofiaren jatorri historikoa eta psikologikoa.

Konfuzio(K.a. 531-479)

Kung-tse, Mendebaldean Konfuzio deitua, filosofoa, gizarte-teorialaria eta sistema etiko baten sortzailea izan zen, erlijiosoa baino gehiago. Konfuzianismoa mistikatik eta erlijio-sinesmenetatik urrun dago; filosofia praktikoa da: pentsaera-sistema bat, nola bizi erakusteko eta nork bere burua nola hobetu jakiteko. Azken helburua ez da salbamena, baizik eta jakinduria eta nork bere burua ezagutzea.

Biografia

www.mcg

raw-h

ill.es


1.3. Jakintza filosofikoaren diziplinateoriko-praktikoak

Filosofiaren historiak, giza bizitzaren historia erakusteaz gain, denboran zehar gizabanakoak nola pentsatu izan duen ere erakusten du. Hainbat egilek, hainbat garaitan, beren pentsa-menduekin errealitate bat erakusten digute, igaro den arren gure oraina ulertzeko lagungarri zaiguna.

Filosofiarekin, giza espirituak unibertsoa arrazionalki ulertu nahi du. Helburu hori lortzeko baliabidea nork bere buruari galderak egitea eta hausnartzea da.

Aztergaia oso zabala denez, honako adar hauetan banatzen da, bereziki, filosofia:

• Metafisika. Den ororen errealitatea eta propietateak aztertzen ditu.

• Logika. Hitzez adierazitako arrazoibideez arduratzen da. Haien egitura, forma eta zuzenta-suna aztertzen ditu, baliozkoak diren ikusteko.

• Epistemologia. Ezagutzaren jatorriaz, baliozkotasunaz eta mugez hausnartzen du.

• Antropologia. Gizakia du aztergai, zenbait ikuspegitatik: biologia, gizartea, humanismoa eta kultura.

• Etika. Kode moralak ditu aztergai, eta arauen oinarria, baliozkotasuna eta unibertsalta-suna aztertzen ditu.

• Estetika. Edertasuna eta artea zer diren aztertzen du.

• Politika. Komunitatearekin lotutako giza alderdiez arduratzen da, hala nola gizakiaren jato-rri sozialaz, gobernatzeko moduez, botereaz…

Filosofiaren adar nagusi horiez gain, badira beste filosofia batzuk ere: kulturaren filosofia, hizkuntzaren filosofia, zientziaren filosofia, filosofia soziala, zuzenbidearen filosofia, historia-ren filosofia, erlijioaren filosofia, etab.

1. testua. Arrazoimena eta zentzumenak

«[...] argi dago ez garela adimena, baizik eta adimenaren arabera jokatzen dugula, arrazoimenaren goreneko aldeak bultzatuta. Zentzumenen bidez, zalantzarik gabe, sentitzen dugu, bai, eta, egiaz, sentitzen duguna gara, baina gauza bera gertatzen al da arrazoitzen dugunean? Egiaz, geuk arrazoitzen dugu eta geuk ditugu buruan arrazoibidearen berezko nozioak, nozio horiek geu garenarekin nahasten baitira. [...] Onartzen dugu sentsazioak geureak direla beti, horretan bat gatoz, beti ari baikara sentitzen; baina zalantza sortzen zaigu hori bera adimenari buruz esan nahi dugunean, ez baitugu beti erabiltzen, eta adimena, gainera, bereiz dago. Bereiz da-goela adieraztean, esan nahi dugu berak ez duela gugana jotzen, baizik eta geuk jotzen dugula harengana, gorantz begiratzen dugunean».

PLOTINO: V. Eneada, Madril, Gredos, 1988 (moldatua)

1> Zer ezaugarri ditu arrazoimenak, egilearen ustez?

2> Zer alde dago, egilearen arabera, arrazoitzen dugunaren eta sentitzen dugunaren artean?

3> Adierazi ezagutza arrazionalaren eta ezagutza mitikoaren arteko alderen bat.

Platon

Grezia klasikoko pentsalari garrantzi-tsua izan zen. K.a 427. urte inguruan jaio zen, eta K.a. 347. urte inguruan hil, Atenasen. Haren familia noblea zenez, hezkuntza zabala jaso zuen ezagutzaren arlo guztietan. Bai bere familia-harremanengatik bai bere bokazioagatik, bizitza politikoan sartzeko asmoa izan zuen. Siraku-san, bere ideia politikoak gauzatzen saiatu zen, baina porrot egin zuen, zenbait aldiz. Sokratesen jarrai-tzaile izan zen, eta Akademian lan egin zuen, irakasle. Hauek ditu lan nagusiak: Sokratesen apologia, Erre-publika, Fedon, Parmenides, etab.

Biografia

www.mcg

raw-h

ill.es


2. Jakintza filosofikoa, eta zer bereizgarri dituenEtimologiaren arabera, filosofia hitza grezierazko bi hitzez osatuta dago: philo (adiskidetasuna, maitasuna) eta sophia (jakinduria); beraz, ‘jakinduria maitatzea’ esan nahi du filosofiak. Bere buruari filosofo deitu zion lehenbizikoa Pitagoras izan omen zen; hark esan zuenez, bera ez zen jakintsua, baizik eta filosofoa edo jakinduria maite zuena.

Jakintza filosofikoa bigarren mailako jakintza bat da, ezinbestekoa duena bizitza poli-tikoaren, sozioekonomikoaren eta kulturalaren garapen-maila jakin bat. Gainera, ezinbes-tekoak ditu lehen mailako beste jakintza batzuk ere, aurretikoak; besteak beste, jakintza teknikoak, politikoak, matematikoak eta fisikoak.

Filosofia da jakintza guztien artean zaharrena, eta hartatik eratorri ziren gero jakintza par-tikularrak. Hastapenetan, zenbait zientzia ez zeuden ondo bereizita, hala nola matematika eta fisika. Hala, Platonek beti esaten zuen matematika ez zekienak ez zuela sartu behar Akademian. Antzinako greziarrentzat, matematika ikasgai hutsa zen, ikas eta irakats daite-keena; diziplina ulerterraza zen, ez oso zaila.

2.1. Jakintza motak

Jakintza mota asko daude, baina hiru behintzat aipagarriak dira: jakintza arrunta (sen ona edo zentzu komuna), jakintza zientifikoa eta jakintza filosofikoa. Hiru jakintza horiek edonoren esku daude, giza adimenaren berezko gaitasunak baitira. Batak ez du bestea baztertzen, eta elkarren osagarri ere izan daitezke.

• Jakintza arrunta edo sen ona. Gauzak nola agertzen zaizkigun erakusten digu jakin tza mota honek; hau da, suak erre egiten duela, urak busti egiten duela... Gizaki orok dugu jakin tza arrunta, ez-gogoetatsua, arrazoimena naturalki erabiltzearen ondorioa; alegia, gizaki guztiok dugu sen ona edo zentzu komuna. Denontzat agerikoak edo ziurrak diren gauza horietaz osa tzen da; inork ere ez ditu falta eta inork ere ezin ditu alde batera utzi arrazoi tzean. Jakintza mota honetan aurreiritziak ere badira; konformista da, eta akritikoa ere bai, baina herrien kulturen alderdi esanguratsuak ulertzeko aukera ematen du. Alderdi horiek zorroztasun handiagoko beste jakintza batzuen oinarri dira. Hori dela eta, jakintza mota hau garrantzitsua da, baina ez da behin betiko jakintzatzat edo jakintza osotzat hartu behar.

• Jakintza zientifikoa. Gure behaketa- eta esperimentazio-eremuan dauden gauzen bereha-lako kausak zein diren ikertzen eta erakusten du jakintza honek. Jakintza sakonagoa da; esate baterako, ur molekula bat bi atomo hidrogenoz eta atomo bat oxigenoz osatuta da-goela dela dio. Zientzia jakintza deskribatzailea da, gauzak nolakoak diren esaten baitigu; eta zer eduki eta fenomeno aztertzen dituen, zientzia mota bat edo beste izango da. Adibi-dez, gorputz-osasunaz arduratzen dena medikuntza da; burua eta gizakiaren jokabidean buruak dituen ondorioak aztertzen dituena, psikologia; izaki bizidunen eta ingurumenaren artean dagoen edo egon behar duen erlazioa aztergai duena, geologia; Lurraren egituraz diharduena, geologia, etab.

Azken batean, jakintza mota partziala da, errealitatearen arloak aztertzeaz arduratzen bai-ta; aurrera egiten du eta informazioa ematen digu, esperimentala da, subjektuartekoa, kritikoa eta giza garapenerako ezinbesteko zenbait alderditan baliagarria.

Jakintza zientifikoa Jakintza filosofikoa

• Auzien jakintza da.

• Errealitatea osotasuntzat hartzen du.

• Metodo teoriko-kritikoa darabil.

• Ezagutza-maila batetik abiatzen da, jakinduria eskuratzeko.

1.3. taula. Jakintza zientifikoaren eta filosofikoaren arteko aldeak.

1.3. irudia. Hiru jakintzak. Jakintza arruntak esaten digu euria egiten duenean busti egiten garela. Jakintza zientifikoak esaten digu ura, ur molekula bat, bi atomo hidrogenoz eta atomo bat oxigenoz osatuta dagoela. Jakintza filosofikoak esaten digu ura mundu fisikoko elementu bat dela, oinarrizko izate edo esentzia iraunkorra eta aldaezina duena (substantzia) eta ezaugarri aldakorrak dituena (akzidentea).

• Emaitzen jakintza da.

• Errealitatea arlotan banatzen du.

• Metodo praktiko-esperimentala darabil.

• Informaziotik abiatzen da, ezagutza eskuratzeko.

www.mcg

raw-h

ill.es


• Jakintza filosofikoa. Errealitatearen azken kausen ezagutza ematen digu. Adibidez, esaten digu ura eta sua mundu fisikoko elementuak direla, oinarrizko izate edo esentzia iraunko-rra eta aldaezina dutenak (substantzia) eta ezaugarri aldakorrak dituztenak (akzidentea). Filosofiaren helburua ez da errealitate jakin edo espezifiko bat aztertzea, baizik eta, errea-litate jakin edo espezifikoetatik abiatuta, errealitatearen lehen printzipioetara edo azken kausetara iristea.

Horrenbestez, ezin da esan jakintza jakin edo espezifiko bat denik, ez eta jakintza es-pezifiko guztien batasuna denik ere, errealitateari buruz sakon pentsatzea baitakarkigu filosofiak.

Platonek zioen betiereko edo aldaezina den hori aztertu nahi dutenak direla filosofoak. Gauzak azaltzean, behatutako errealitatearen azken erroetara iritsi behar du filosofiak, zientzia espezifikoek ez bezala.

2.2. Jakintza filosofikoaren ezaugarriak

Aurreko atalean, jakintza arrazionala zer den azaltzean, adierazi da zer den jakintza filoso-fikoa. Baina zer ezaugarri ditu? Hona hemen, bada, zein diren jakintza filosofikoaren ezau-garriak:

• Jakintza gogoetatsua da, errealitatea eta egia ezagutzea bilatzen baitu, arrazoitzeko du-gun ahalmenaren bidez, gizakiari ardura zaizkion auziei konponbidea aurkitzeko.

• Jakintza irekia da, zeren eta uste baitu, filosofiaren helburua gauzen azken egia aurkitzea den arren, bere proposamen asko prozesu irekiak direla, ez behin betiko egiak.

• Jakintza arrazionala da, gizakiaren ezagumenera egokitzen diren erantzunak bilatzen baiti-tu. Ezaugarri hau dela eta, beste planteamendu batzuetatik bereizten da, hala nola mitotik eta erlijiotik.

• Jakintza global, bateratzailea eta bateratua da, zientzia ez bezala, zientzia jakintza par-tzial, sektorial eta espezializatua baita. Izan ere, filosofiak izaki guztiak diren aldetik azaldu behar ditu, haien printzipio sakon eta funtsezkoenetan oinarrituta, eta zientziak, berriz, helburu jakin batzuetara iristeko bitarteko egokienak bilatzen ditu.

• Errotiko jakintza da, auzi zailen funtsa aurkitu nahi baitu, hala nola askatasunaren eta giza existentziaren zentzuarena, eta ongiaren eta gaizkiaren auziarena. Auzi horiek errotiko auziak dakarzkigute eta, gainera, ezin zaie erantzun absoluturik eman.

• Jakintza praktikoa da, gizakiaren ekintzak bideratzen saiatzen delako, nolabait, zenbait printzipioren arabera. Maila indibidualean aplikatuta, filosofia etikoa dugu, eta maila kole-ktiboan aplikatuta, filosofia politikoa.

• Jakintza sistematikoa da, errealitatearen eta giza esperientziaren eremuak ordenatzen saiatzen delako.

• Jakintza kritikoa da, garai bateko pentsamoldea islatzen eta aztertzen duelako. Hala, baztertu egiten ditu, nolabait, dogmatismoak, bai eta gizarteak ezarritako eta automatikoki nahiz inkontzienteki onartutako egiak eta sinesmenak ere.

Filosofiak, bere hastapenetatik, kontra egin die mitoei eta tradizioz denek onartutako egiei. Sen onaren edo zentzu komunaren gainetik ezartzen da, zentzu komunak mundua bere horre-tan uzten baitu, haren jatorria edo zilegitasuna zalantzan jarri gabe. Filosofiak, berriz, harago ikertzen du: ezarrita dagoenaz, emanda dagoenaz, ondoan dagoenaz eta iragankorra denaz harago.

Filosofiaren oinarrian dagoen gaitasun kritiko horren bidez, teoria zientifikoen mugak eraku tsi dira; teknologiak naturan eta gizakiengan sortzen dituen desorekak eta deserrotzeak erakutsi dira; boterea gaitzetsi da, bai eta botereak gizartea mendean hartzeko edo kontrolatzeko duen gehiegizko grina ere; eta filosofiaren beraren akatsak eta gabeziak ere aipatu dira, autokri-tikaren bidez.

1.4. irudia. Jakintza filosofikoaren ezaugarri nagusiak. Jakintza filosofikoa gogoetatsua da, arrazionala, sistematikoa, analitikoa eta kritikoa, bai eta unibertsala, arauemailea eta historikoa ere.

www.mcg

raw-h

ill.es


Jakintza filosofikoa oso lotuta dago bere bilakaera historikoarekin. Horrenbestez, filosofia, aldi berean:

• Jakintza analitikoa da, aztergai duen ororen funtsa aztertzen duelako, eta ez delako inoiz mugatzen funts hori besterik gabe onartzera.

• Jakintza unibertsala da, gizaki guztiak irits daitezkeelako arrazoimen hutsez filosofia uler-tzera.

• Jakintza arauemailea da, proposamenak egiten saiatzen delako, betiere kritikaren bitartez eratuak, errealitatearen eraldaketa indibidual eta kolektiboa bideratzeko; hau da, proposa-men horiek bide eta arautzat har ditzaten gizabanakoek (bai eta gizarteek ere), nork bere arrazoiak emanez denak elkarrekin bizitzeko (demokrazia).

• Jakintza historikoa da, bere buruaren etengabeko berrikuspen kritikoa eginez bilakatzen baita, autokritika historikoa eginez. Beti berrikus daiteke jakintza hau; ez da inoiz jakin-tza bukatua. Gainera, garai eta leku bakoitzeko faktore soziokulturalek ere eragiten diote filosofiari.

1.5. irudia. Jakintza filosofikoaren ezaugarriak.

gogoetatsua unibertsala

arauemailea

arrazionala

sistematikoa historikoa

irekia

kritikoa

Zer da filosofia?

JAKINTZA BAT

globala, bateratzailea eta bateratua

praktikoa analitikoaerrotikoa

Horrenbestez, laburbilduz, esan daiteke jakintza filosofikoaren bereizgarria –edo filosofiak lortu nahi duen jakintzaren bereizgarria– dela giza esperientzia oro aztertzea. Alegia, filosofia jakintza bateratzailea da, giza esperientzia orori zentzua aurkitzen saia tzen dena. Argitu be-harra dago giza esperientziaren barruan sartzen dela bai gizakiak senti dezakeen guztia (ko-loreak, objektuak, sentsazio psikikoak…), bai pentsa dezakeen guztia, bai irudika dezakeen guztia, bai eta egin dezakeen guztia ere (zientzia, artea, etika, politika...). Horrez gainera, gi-zakiari agertzen zaion guztia modu jakin batera zergatik agertzen zaion azaltzen duten legeak ere (lege fisiko-kimikoak, biologikoak, sozialak...) sartzen dira giza esperientziaren barruan.

Baina filosofia, batez ere, jakintza arrazionala da. Arrazoimena erabiliz sortzen den jakin-tza da, eta arrazoimena berezkoa dugu gizakiok, gizaki guztiok, denok baitugu argudiatzeko edo arrazoitzeko ahalmena. Alde horretatik, esaten da filosofia jakintza kritikoa dela. Izan ere, guztion arrazoien bidez doa osatzen, eta pentsalari nabarmenen bidez doa agertzen historian zehar.

www.mcg

raw-h

ill.es


2.3. Filosofia ez da zientzia bat, jakintza bat baizik

Filosofia, zentzu hertsian, ez da zientzia bat, ez baitu gauza jakin bat aztertzen. Filosofia ja-kintza bat da, zientzia egiteko baliabide kontzeptualak dituena. Esan daiteke zientziak mundua duela aztergai, bai, baina behin erabaki dugunean badela mundu bat eta badirela, bertan, azter daitezkeen gauzak. Horrenbestez, zientziaren oinarrizko kontzeptuetan, haren sorreran eta haren definizioan, beti egongo da filosofia.

Gilles Deleuze pentsalari frantziarrak, 1991. urtean Félix Guattari-rekin batera idatzitako Zer da filosofia? lanean, honela esan zuen: «Filosofiak ez du ezer berezirik ematen aditzera. To-paketak egiten eta zenbait gauza ikusten baino ez du uzten. Spinozaren leiarrak bezalakoa da. Zerbait ikusten baduzu, aurrera, eta bestela, bota itzazu eta hartu beste batzuk. Filosofian, ez dago ulertu beharreko ezer. Filosofia ez da aurrez existitzen eta ez du inolako agindurik ematen. Besteekiko harreman fisikoa da, eta bizimodu baten asmaketa».

Aristoteles pentsalari greziarraren ustez, filosofia jakintza bat da. Honela esan zuen Metafi-sika lanean [I, 1, 981b28-982a5]: «Jakituria deitzen dugun hori, denen iritziz, lehen kausak eta printzipioak ezagutzean datza. Hala, lehen esan genuenez, aditua jakintsuagoa iruditzen zaigu edozein sentipen duena baino; eta artea duena jakintsuagoa adituak baino; eta obra baten burua are jakintsuagoa langile xume bat baino; eta ezagutza teorikoak are gehiago ezagutza praktikoak baino. Agerikoa da, beraz, zenbait printzipio eta kausei buruzko zientzia bat dela jakinduria. Eta, zientzia horren bila gabiltzanez, aztertu beharko genuke zer kausa eta prin-tzipiori buruzkoa den jakinduriaren zientzia. Jakintsutzat zer hartzen dugun kontuan hartuta, baliteke bidea argiago egotea».

Filosofiak, zientziak ez bezala, ezin die eman giza pentsamendutik kanpoko errealitate batekin alderatuta egiazta daitekeen erantzunik bere auzi filosofikoei. Izan ere, auzi filosofikoek giza jarrerak adierazten dituzte: gizakiak bizikidetzari eta errealitateari buruz dituen jarrerak.

Auzi filosofikoak gizakion kezketatik sortzen dira eta gure irudimenaren nahiz gure arrazoime-naren ahaleginaren bitartez gauzatzen dira.

2. testua. Filosofiaren sorrera eta funtzioa.

«Agerian dago, filosofatu zuten lehenengoetatik ere, [filosofia] ez dela zientzia ekoizle bat, gizakiak, orain eta hasieran, lilurarengatik hasi baitziren filosofatzen: hasiera batean, gauza arruntek sortzen duten harriduraren aurrean liluraturik; ondoren, pixkanaka-pixkanaka aurrera egin ahala, gauza konplexuagoen aurrean zalantzan egonik; esaterako ilargiaren, eguzkiaren eta izarren eta unibertsoaren genesiaren fenomenoen aurrean. Baina zalantzan eta liluraturik dagoenak onartzen du ez dakiela (hortik mitozalea ere, nolabait, filosofo izatea, mitoa liluraz josita baitago). Beraz, ez-jakitetik ihes egiteagatik filosofatu bazuten, agerian dago jakiteagatik eta ez inongo baliagarritasunarengatik ekin ziotela ezagutzeari. Eta horren lekuko da gertatutakoa: beharrezko gauza gehientsuak eta dibertsioaren eta bizitzaren atseginerako ezagutzak lortuak zirenean ekin baitzitzaion halako diziplina bat bilatzeari. Argi dago, bada, hau ez dugula beste inolako baliagarritasunarengatik bilatzen; gizaki askea, bere baitarako eta ez besteren baitarako dela diogun bezala, hau da zientzien artean askea den bakarra, zientzia hau bakarrik baita bere baitarako dena».

ARISTOTELES: Metafisika, Klasikoak, Bilbo, 1997, I, 2, 982b.

1> Zer kontzeptutan oinarritzen da Aristoteles, filosofiaren sorrera azaltzeko?

2> Aristotelesen arabera, gizakiak beti fenomeno berberengatik harritzen dira ala feno-meno horiek aldatu egiten dira? Arrazoitu erantzuna eta eman adibideak.

3> Aipatu zein diren zure ustez gizakia filosofatzera bultzatzen duten kausak.

Gilles Deleuze

(1925-1995)

Gilles Deleuze (Paris) frantziar filoso-foa XX. mendeko filosoforik garrantzi-tsuenetako bat izan zen, bai eta eragin handikoa ere. Hainbat lan filo-sofiko idatzi zituen, filosofiaren his-toriari, politikari, literaturari, zinemari eta pinturari buruzkoak.

Haren lanen artean, hauek nabar-mentzen dira: Kapitalismoa eta es-kizofrenia (bi liburuz osatua: Anti-Edipoa, 1972koa, eta Mila goi-ordoki, 1980koa, biak ere Félix Guattarire-kin batera idatziak); Diferentzia eta errepikapena (1968); Zentzuaren lo-gika (1969); zinemari buruzko Irudia-mugimendua (1983) eta Irudia-denbora (1985); eta Zer da filosofia? (1991), Guattarirekin batera idatzia.

Biografia

www.mcg

raw-h

ill.es


3. Jakintza filosofikoa historian zeharFilosofiaren historiak, giza bizitzaren historia erakusteaz gain, denboran zehar gizabanakoak nola pentsatu izan duen ere erakusten du. Hainbat egilek, hainbat garaitan, beren pentsa-menduekin errealitate bat erakusten digute, igaro den arren gure oraina ulertzeko lagungarri zaiguna.

3.1. Filosofia Antzinaroan

Antzinaroko filosofia K.a. VI. mendearen eta K.o. I. mendearen artekoa da, eta Sokrates, Platon eta Aristoteles ditu ordezkari nagusiak. Zenbait etapatan bereizten da, aztergai zer izan zuen. Hain zuzen ere, bost aldi bereizten dira:

• Aldi kosmologikoa (naturaren filosofia). Aldi honetan, naturaren jatorria azalduko zuen printzipio osagarria aurkitu nahi zuten (edo naturaren jatorria azalduko zuten printzipio osagarriak). Horretan aritu ziren Tales, Anaximandro, Anaximenes, Heraklito, Parmenides, Pitagoras, Enpedokles, Anaxagoras, Leuzipo eta Demokrito. Aldi honetako pentsalariei presokratikoak deritze.

• Aldi antropologikoa (gizakiaren filosofia). Aldi honetan, gizakia bere buruaz hausnar tzen hasi zen, kanpoko errealitateari behatzeari utzita. Sokrates izan zen zentzu hertsian gi-zakiari buruzko hausnarketa filosofikoak egiten hasi zena. Baina Sokrates baino lehen sofistak (K.a. IV. mendea) aritu ziren horretan; besteak beste, Protagoras eta Gorgias. Pentsalari haiek izugarrizko garrantzia ematen zioten erretorikari, hitzaren bitartez konben-tzitzeko eta hunkitzeko artea baitzen haientzat.

• Sistema handien aldia (aldi epistemiko-ontologikoa). Aldi honetakoak dira Platon eta Aristoteles (K.a. V.-IV. mendeak). Filosofo horiekin, Greziako filosofiak heldutasun bete-betea lortu zuen, eta handik aurrera pentsamendu filosofiko guztian ageriko da, nola edo hala, haien eragina. Bi pentsalari horiek diziplina honetako gai handi guztiak izan zituzten aztergai: izatea, ezagutza, kosmologia edo fisika, etika, politika eta logika (azken hori, Aris-totelesek). Gainera, bi sistema handi sortu zituzten: idealista (Platon), ideiak egiazkotzat hartzen zituena, eta errealista (Aristoteles), zentzumenen bidezko esperientzian oinarritzen zena. Bi filosofo horien pentsamendua halako moduz dago egituratuta, haien tesi filosofiko asko ondorengo egileengan ere ageri baitira.

• Aldi helenistikoa (filosofia etikoa). Aldi honetan, bi korronte filosofiko izan ziren: epiku-reismoa eta estoizismoa (K.a IV.-III. mendeak). Filosofoek auzi etikoak zituzten aztergai, berriz ere gizakia hartu baitzuten ardatz: gizakiaren barne-barneko aldea, haren salbamena eta zoriontasuna. Aldi honetan, gainera, filosofiaren zentzua aldatu egin zen, bizitzeko modu bat bihurtu baitzen, zoriontasuna ekar dezakeen jarduera bat.

1.6. irudia. Antzinaroko pentsalarien kronologia. Kronologia horretan, Platonen aurreko pentsalariak ageri dira, nor bere eskolaren barruan, Sokrates izan ezik.

Aristoteles

(K.a 384.-322. urteak)

Platonen ikasle izan zen, Akademian. Gero, bere eskola sortu zuen Atena-sen ber tan: Lizeoa. Han, hainbat arlori buruz ikertu eta irakatsi zuen: logika, fisika, metafisika, psikologia, ezagutzaren teoria, biologia, etika eta politika. Unibertsoaren ikuspegi geo-zentrikoa zuen, eta ikuspegi horrek xv. mendera arte iraun zuen.

Biografia

www.mcg

raw-h

ill.es


• Erlijiozko aldia (neoplatonismoa). Antzinaroko filosofiaren azken aldia da. Aldi honetako filosofoek sentipen mistiko handia eta salbaziorako irrika erakutsi zuten; horixe zuten be-reizgarri. Pen tsalarien artean, Plotino nabarmentzen da.

3.2. Filosofia Erdi Aroan

Historiako aro honetan, kristautasuna izan zen protagonista, eta, aldi batzuetan, islamismoa (nagusiki, averroismoa) eta judaismoa. Kristautasuna, funtsean, bizimodu-sistema bat izan zen: eredutzat Jesu Kristo eta helburutzat salbamena zuen bizimodu-sistema. Kristautasunak lehen mendeetan Greziako filosofiarekin izandako harremanen ondorioz, filosofiaren eta kris-tautasunaren arteko sintesi bat eratu zen: Erdi Aroko filosofia. Arrazoia eta fedea uztar tzea izan zen filosofia horren gai nagusia; alegia, filosofia eta teologia uztartzea.

Erdi Aroko filosofian bi korronte handi bereizi ziren:

• Patristikoa (I.-V. mendeak). Kristautasunaren lehen mendeetan Elizako gurasoek egindako gogoetak zituzten oinarri; izan ere, garai hartan Elizako gurasoek Greziako filosofiaren kontzep-tuak erabili behar izan zituzten errebelatutako egia ulertzeko, beren dogmak arrazoiaren arabera adierazteko eta beren doktrina defendatzeko. Agustin Hiponakoa filosofoa nabarmentzen da.

• Eskolastikoa (XI.-XIV. mendeak). Latinezko scholasticus hitzetik dator izen hori, eta monje-eskoletako irakasleei esaten zitzaien horrela. Sistema filosofiko gisa, XX. mendera arte iraun zuen. Hiru aldi izan zituen:

– Lehen eskolastika (XI.-XII. mendeak). Lehen aldi honetan, fedearen eta arrazoiaren ar-teko oinarriek bat egin zuten erabat. Platonen eta San Agustinen eragin nabarmena izan zuten. Filosofo aipagarrienak Antselmo Canterburykoa eta Petri Abelardo izan ziren.

– Goi-eskolastika (XIII.-XIV. mendeak). Bigarren aldi honetan, sistema filosofiko-teologiko handiak eratu ziren. Aristotelesen eragin handia izan zuten. Fedearen eta arrazoiaren arteko erlazioa jada ez zen erabatekotzat hartzen. Filosofo garrantzitsuenak Alberto Handia eta Tomas Akinokoa izan ziren.

– Eskolastikaren krisialdia (XIV. mendea). Azken aldi honetan, eskolastika desagertu egin zen, fedearen eta arrazoiaren arteko banaketa egiten hasi baitziren. Filosofoen artean, Gilen Ockham nabarmendu zen.

3.3. Filosofia Aro Modernoan

Errenazimentuak Aro Modernoaren hastapenak ekarri zituen berekin. Hain zuzen, mugimendu kultural hori XIV. eta XVI. mendeen artean gertatu zen. Erdi Aroko filosofiatik filosofia modernorako urratsa egin zen, humanismorako bidea hartu baitzen. Errenazimentuak Erdi Aroko teozentrismoa alde batera utzi, eta antropozentrismoa eta naturalismoa ekarri zituen, gizakiarengandik hurbil.

Errenazimentuaren ondoren, Aro Modernoa hasi zen. Matematika eta fisika izan ziren kanpoko eragile nagusiak, bai eta Errenazimentuko aurkikuntza geografiko handiak ere. Giza ezagutza izan zen protagonista nagusia. Lau sistema filosofiko handi izan ziren:

• Arrazionalismoa. Giza ezagutzari buruzko auziei erantzuten saiatu zen. Filosofo arrazionalis-tek iraultza zientifikoa edo zientzia berria bizi izan zuten. Uste zuten matematika oinarrizko printzipio agerikoetatik –axiometatik– abiatzen den jakintza bat dela eta printzipio horietatik ondorioztatzen direla sistemaren egia guztiak; gainera, egia horiek uniber tsalak eta beha-rrezkoak dira. Arrazionalistentzat, agerikoak diren ideia edo printzipioetatik –jaio tzetikoak dira– eratorri behar du errealitatearen ezagutzak. Pentsalari nagusiak René Descartes, Baruch Spinoza eta Gottfried W. Leibniz izan ziren.

• Enpirismoa. Korronte honetako pentsalarien ustez, filosofiak alde batera utzi behar du ezagutza unibertsala eta beharrezkoa lortu nahia, bai eta espekulazioa ere, eta zentzu-menen esperientzia hartu behar du ezagutzaren oinarritzat; hau da, gizabanakoak kanpo- eta barne-pertzepzioen bidez dituen sentipenen multzoan oinarritu behar du. John Locke, Thomas Hobbes, Francis Bacon, George Berkeley eta David Hume nabarmendu ziren.

Errenazimentuan zazpi korronte filo-sofiko nabarmen izan ziren:

• Platonismoa: Pico della Mirandola (1463-1494).

• Aristotelismo: Pietro Pomponazzi (1462-1525).

• Humanismoa: Erasmo Rotterdam-goa (1469-1536).

• Pentsamendu utopikoa: Tommaso Campanella (1568-1639).

• Errealismo politikoa: Nikolas Ma-kiavelo (1469-1527).

• Naturaren ikuspegi berria: Roger Bacon (1214-1294).

• Iraultza zientifikoa: Nikolas Koper-niko (1473-1543).

Datu gehiago

www.mcg

raw-h

ill.es


• Kanten kritizismoa. Egile honek arrazoimenaren dogmatismoa eta eszeptizismoa alde ba-tera utzi zituen, arrazionalismoaren eta enpirismoaren edukiak bilduta. Horrela, bi korron-teek bat egitea lortu zuen, eta aldi berean bi korronte horien sintesitik harago ere joan zen, kritizismoari esker. Kanten kezka nagusia natura eta giza ezagutzaren mugak aztertzea izan zen, bai eta jakitea ere ea metafisika jakintza zientifikoa den ala ez (Arrazoimen hutsa-ren kritika). Geroago, moralari ere aplikatu zion bere metodo kritikoa; horren arabera, on-dorioztatu zuen morala autonomoa eta formala dela, bai eta eginbeharrean, askatasunean eta agindu kategorikoan oinarritua ere (Arrazoimen praktikoaren kritika).

• Alemaniar idealismoa. Korronte honen pentsalari nagusia Hegel izan zen. Hegelek, histo-riaren filosofia egitean, balio handiagoa eman zion Estatuari gizarte zibilari baino. Horrek eragin handia izan zuen garai hartako mugimendu iraultzaileetan. Hegelen teoria diale-ktikoa ere oso garrantzitsua izan zen, gero materialismo historikoak berrikusi eta bere egin zuena. Alemaniar idealismoaren beste pentsalari batzuk Fichte eta Schelling izan ziren.

3.4. Filosofia Aro Garaikidean

Aro Garaikidean, XIX., XX. eta XXI. mendeetan, bai Europan bai Amerikan jarduera filosofiko konplexua izan zen. Aldi horretan, zenbait ekarpen egin ziren:

• Auguste Comte-ren positibismoa. Korronte hau Hegelen aurkako lehen jarrera izan zen. Comtek baztertu egin zuen bai metafisika bai jakintza absolutua lortu nahia; horren ordez jakintza positiboa, zientifikoa, ezarri nahi izan zuen, antolamendu politiko-sozial berri bat oinarritzeko.

• Marxismoa. Hegelen dialektikaren oinarri logikoak bildu zituen, baina, aldi berean, bere filosofia materialistarekin erabat egin zion aurka Hegelen idealismo absolutuari. Mugi-mendu honen bi ordezkari nagusiak Karl Marx eta Friedrich Engels izan ziren, eta haien lanak oso garrantzitsuak izan ziren, ez bakarrik alderdi kritiko-filosofikorako, baizik eta politikaren, ekonomiaren eta gizarte-antolamenduen alorrerako ere bai, hala nola sindika-tuetarako. Helburua ez zen errealitatea interpretatze hutsa (teoria), baizik eta, batez ere, errealitatea eraldatzea (praxia).

• Bitalismoa. Pentsalari garrantzitsuena Friedrich Nietzsche izan zen. Hark berrikuntza han-dia ekarri zuen filosofiara: bizitzaren eta irrazionalaren defentsa, zientziaren eta fenomeno fisiko-kimikoen arrazionaltasunaren aurka. Espainian, geroago, Ortega y Gasset filoso-foaren teoria arrazional-bitalista nabarmendu zen.

• Existentzialismoa. Gizabanakoaren existentziaren originaltasuna eta berezitasuna alda-rrikatu zituen. Korronte filosofiko honek, beraz, existentziari eman zion lehentasuna, ez esentziari; eta bizi tzari, ez arrazoiari; praxiari, ez teoriari; askatasunari, ez determinazioari. Filosofoen artean, Søren Kierkegaard, Martin Heidegger, Jean-Paul Sartre eta Albert Camus nagusitu ziren.

• Filosofia analitikoa. Korronte filosofiko honen arabera, pentsamenduaren akatsak hizkun-tza-akatsak dira nagusiki, eta, beraz, gai logiko eta epistemologikoak aztertzeari ekin zion, bai eta hizkuntzaren analisiaren testuingurua aztertzeari ere. Ludwig Wittgenstein, Ber-trand Russell eta George Edward Moore dira korronte honetako pentsalari garrantzitsuenak.

• Neopositibismoa. Korronte honek ez du metafisika onartzen, uste baitu zientzia enpiriko edo esperimentalen bidez bakarrik lor daitekeela benetako ezagutza. Pentsalari nagusia Rudolf Carnap izan zen.

• Frankfurteko eskola. Korronte honek industriaosteko gizartearen gogoeta kritikoa egin zuen, bai eta gizarte hori eratu zuen arrazoimen motaren (arrazoimen instrumentala) kritika ere. Eskola honetako kide izan ziren, besteak beste, Max Horkheimer, Theodor W. Adorno, Herbert Marcuse eta Jürgen Habermas.

• Postmodernismoa. Mugimendu honetako pentsalari batek, Gianni Vattimo filosofo ita-liarrak (1936), esan zuen postmodernismoa pentsamendu paradoxikoa dela, aldi berean eraiki eta desegin egiten baititu kontzeptuak, eta kode ugari nahiz eredu edo paradigma

Hegel

(1770-1831)

Alemaniar idealismoaren ordezkari gorena izan zen. Eragin izugarria izan zuen Karl Marxen materialismo histo-rikoan. Hegelen teoria da filosofiaren historian eratutako sistema handie-tan azkena. Metodo dialektikoa siste-matizatu zuen eta, gero, marxismoak bere egin zuen metodo hori, beste esanahi bat emanda.

Biografia

www.mcg

raw-h

ill.es


mota asko ematen baititu. Gainera, gune kultural anitzetara zabaltzen du filosofia (zientzia-ra, teknologietara, komunikabideetara eta artera). Jean-François Lyotard (1924-1998) izan zen postmodernismoaren beste pentsalari bat, eta, zenbait egileren arabera, baita Gilles Deleuze (1925-1995) eta Jacques Derrida (1930-2004) ere.

Korrontea Bereizgarria Pentsalariak

Hermeneutika Testu filosofikoen interpretazioa. Hans-Georg Gadamer (1900-2002)

Vienako zirkuluaHizkuntza logiko-zientifikoaren bitartez formulatzea.

Karl R. Popper (1902-1994)Alfred J. Ayer (1910-1989)

EstrukturalismoaHizkuntzaren, kulturaren eta gizartearen analisia.

Lévi-Strauss (1908-2008)Michel Foucault (1926-1984)

FenomenologiaSubjektuaren kontzientzian agertutako objektuen analisi intuitiboa.

Edmund Husserl (1859-1938)

PertsonalismoaPertsonari buruzkogogoeta humanista.

Martin Buber (1878-1965)Xabier Zubiri (1898-1983)Emmanuel Lévinas (1905-1995)

Zientziaren filosofiaZientziaren jardunari buruzko ikerketa.

Paul Feyerabend (1924-1994)Thomas S. Kuhn (1922-1996)Imre Lakatos (1922-1974)

Filosofia psikoanalitikoa Inkontzientearen azterketa.Sigmund Freud (1856-1939)Carl G. Jung (1875-1961)Jacques Lacan (1901-1981)

XX. mendeko emakume filosofoak

Pentsalari bitalista eta existentzialisten arteanemakumeak agertzea.

Simone Weil (1909-1943)Edith Stein (1891-1942)Hannah Arendt (1906-1975)Simone de Beauvoir (1908-1986)María Zambrano (1904-1991)

1.4. taula. xx. mendetik gaur egunera arteko korronteak eta pentsalari nagusiak. xx. mendearen erdialdetik gaur egunera arte, joera ugari izan da eta, beraz, baita gai filosofiko ugari ere. Korronte horiek gero eta gai dibertsifikatuagoak dituzte aztergai (hizkuntza natural eta zientifikoa, pertsonarekiko eta haren inkontzientearekiko kezka...).

3. testua. Filosofiaren historia

«Gertatzen dena da filosofia baten balioa ez dela neurtzen egia objektibotik zenbat (quantum) daukan ikusita, baizik eta nork bere burua eta mundua ulertzeko saiakera bakoitzerako erre-ferentzia-puntu (polemikoa bakarrik bada ere) izateko daukan ahalmenaren arabera bakarrik. Kantek aitortu zuenean Humeri zor ziola amets dogmatikotik esnatzearen eta kritizismora bi-deratzearen meritua, modurik zuzen eta agerikoenean adierazi zuen historiako filosofo guztien artean mendekotasun askea dagoela. Filosofia baten balioa ez datza hainbat pertsona teoria jakin batzuei buruz ados jartzean, baizik eta besteengan ikerke-ta piztean eta ikertzera bultzatzean, ikerketa horren bidez nork bere bidea aurki dezan, teoriaren egileak teoria horretan aurki-tu zuen bezala. Horren adibiderik handienak Platon eta Sokra-tes dira oraindik ere: Platon bizitza osoan saiatu zen Sokrate-

sen ereduari jarraitzen eta haren irakaspenak betetzen, betiere irakaspen horien bilgarri doktrinaletik aterata, beharrezkotzat jotzen zuenean; eta horrela sortu zen filosofiarik gorena eta ederrena, fideltasun historikoko ekintza errepikatu batetik».

ABBAGNANO, N.: Filosofiaren historia, Bartzelona, Montaner y Simón, 1973, 1. liburukia, hitzaurrea (moldatua)

1> Zer balio aitortzen dio egileak pentsalari bati edo sistema filosofiko bati?

2> Testu horretan Kant aipatzen da. Zer garai historikotan jardun zuen egile horrek?

3> Ikertu Sokratesen eta Platonen arteko erlazioaz.

www.mcg

raw-h

ill.es


4. Filosofiaren funtzioa eta egungo balioa

Filosofiari buruzko lehen azalpen hauek baliagarri izan behar zaizkigu, historian zehar bilaka-tu den eta gure pentsatzeko eta arrazoitzeko ekintzaren ondorio den jakintza bat ezagutzen hasteko.

Gaitasun horiek are garrantzitsuagoak dira, kontuan hartzen badugu, batetik, zenbaiten ustez izan daitekeen mundurik onenean bizi garela, historia bukatua dela jada eta ez dela erabateko aldaketarik gertatuko, eta, bestetik, beste batzuen iritziz errealitate oro aldakorra dela, eta, beraz, aldagarria eta bukatugabea dela. Arrazoi nork duen eta zer zentzutan duen erabakitzea da filosofiaren funtzioa.

Immanuel Kant (1724-1804) filosofo alemaniarrak bizi dugun orainaldi historikoa aztergaitzat har tzea proposatu zigun. Berak halaxe egin zuen, 1784an Berlinische Monatschrift aldizkarian argitaratutako «Zer da ilustrazioa?» artikuluan. Hor, pentsatzera animatu gintuen: «ausartu zaitez pentsatzera!», idatzi zuen.

Kantek proposatu eta modernitatearen berezkoa den tradizio horri jarraituz, esan beharra dago filosofia oso garrantzitsua dela honelako galderak egiteko:

• Zer ari da gertatzen orain?

• Zein dira gaur egun pentsamenduaren auziak edo aztergaia?

• Gure orainaldiko zeri buruz pentsatu beharko genuke?

4.1. Filosofiaren funtzioa, Unescoren arabera

2005. ur tean, Unesco erakundeak (Hezkuntza, Zientzia eta Kulturarako Nazio Batuen Erakundea), bere 171. bilkuran (171 EX/12), filosofiari buruzko sektorearteko estrategia osatu zuen.

Amaitzean, eta han ateratako ondorioekin, filosofiaren funtzioei buruzko dokumentu bat idatzi zuen:

• Filosofia askatasunerako eskola da, baliabide intelektualak ema-ten baititu oinarrizko kontzeptuak aztertzeko eta ulertzeko, hala nola justizia, duintasuna eta askatasuna. Gainera, independen-tziaz pentsatzeko gaitasunak sortzen ditu; kritikarako ahalmena areagotzen du, mundua ulertzeko eta zalantzan jartzeko; eta balio eta printzipioei buruz gogoeta egitera bultzatzen du.

• Herritarrek gutxieneko nozio filosofiko eta moralak izateko duten beharrari erantzuten dio filosofiak. Nozio horien hel burua da zen-bait balio bultzatzea, hala nola gizakiarekiko errespetua, bakeare-kiko maitasuna, nazionalismo zitalarekiko eta indarkeriaren inpe-rioarekiko gorrotoa, elkartasuna, eta kulturaren ideialaren aldeko jarrera.

• Filosofia, kulturarteko bere eremuaren barruan, giza elkarta-sunerako eskola da, eta gizakiok elkar ulertzeko eta errespeta-tzeko oinarria; hain zuzen ere, elementu horiek funtsezkoak dira zibilizazioen ar teko elkarrizketa sustatzeko. Kulturen ar teko elkarrizketa orok, eta komunitateen arteko adiskidetzeek, bi balio izan behar dituzte oinarrian: bakea eta bizikidetza.

• Filosofia gizakion bizitzaren eta existentziaren auzi unibertsalei erantzuteko modu bat da, eta pertsonoi independentziaz pentsa-tzen erakusteko bidea. Denontzako hezkuntza, kultura-aniztasuna, zientziaren etika, giza eskubideak, kulturen arteko elkarrizketa, demokrazia eta zibilizazioen arteko elkarrizketa lortzeko, ezinbes-tekoa da oinarri filosofiko sakonak izatea eta zehaztasun analitiko eta kontzeptuala edukitzea.

1.7. irudia. Filosofiaren funtzio orokorrak. Filosofia «askatasunerako eskola» da, eta «giza elkartasunerakoeskola». Gizakion bizitzaren eta existentziaren auziunibertsalei erantzuten die, eta beren kabuz pentsatzenduten espiritu aske eta gogoetatsuak sortzen ditu.

Sartu http://www.uca.edu.sv/fa-cultad/chn/c1170/El%20significa-do_de_la_filosofia_de_la_liberacion_hoy.HS.pdf web-orrian, eta azterketa interesgarri bat aurkituko duzu gaur egungo askapenaren filosofiari buruz, bereziki El Salvadorren eta Latinoame-rikako kulturan egiten denari buruz. Web-orri horretan esaten denez, «po-bretutakoen eta baztertutakoen ikus-pegitik etika unibertsalista baten oi-narriak ezartzen saiatzeari ekin behar dio askapenaren filosofiak».

Interneten

www.mcg

raw-h

ill.es


• Jardun filosofikoak, eztabaida askea baztertu gabe, nork bere kabuz pentsatzea ahalbide-tzen du, ahaleginak egin behar baitira erabilitako nozioen definizio doi-doiak zehazten, arra-zoibideak baliozkoak diren egiaztatzen, besteen argudioak arreta handiz aztertzen, etab.

• Filosofiaren hezkuntza lagungarria da bakea lortzeko, eta prestakuntza ematen dio gizakia-ri, egungo galdera handien aurrean nork bere erantzukizunak hartzeko, batez ere etikaren alorrean. Hori hala da, filosofiak espiritu aske eta gogoetatsuak prestatzen dituelako, pro-paganda, fanatismo, bazterkeria eta intolerantzia mota guztiei aurre egiteko gai direnak.

• Gogoeta filosofikoa egitea, bai hezkuntzaren barruan bai bizitza kulturalean, oso lagunga-rria da herritarrak hezteko, haien gaitasun kritikoarekin demokraziaren kalitatea hobe tzen delako.

2008. urtean, azaroaren 20a Filosofiaren Munduko Eguna izatea erabaki zen. Unescoko zu-zendari nagusiak, Kõichirõ Matsuura-k, zabaldutako gutun batean honela zioen amaieran: «Espero dut nazioarteko komunitateari bere bizikidetzaren oinarriei buruzko eta bere baloreei, printzipioei eta idealei buruzko eztabaida ludiko eta argigarri bat izateko aukera ekartzea Filo-sofiaren Munduko Egun honek».

4.2. Filosofiaren funtzio orokorrak

Tradizio historikoaren arabera, badirudi filosofiari dena interesatzen zaiola. Hala, bada, jakin-tza handinahia dela esan daiteke.

Baina, era berean, errotiko jakintza ere bada, gauzen erroa aurkitzen saiatzen baita. Jakintza filosofikoaren ezaugarri hori, errotikoa izate hori, nabarmendu egin zuen José Ortega y Gasset pentsalari espainiarrak (1883-1955).

Hona hemen zein diren filosofiaren funtzio orokor batzuk:

• Logika sustatzea. Adimen logikoaren eta pentsamendu abstraktuaren garapena sustatzen du. Ariketa mentalaren antzeko zerbait da.

• Bideratzaile izatea. Filosofiak, baden mundua pentsatzeaz gain, izan daitezkeen munduak ere pentsatzen ditu; hau da, mundua nolakoa izan litekeen.

• Kritika eta autokritika egitea. Dauden diskurtso motak (politikoak, artistikoak, zienti-fikoak, kulturalak, etab.) aztertzen ditu eta haien baieztapenetan zer aurreiritzi dauden adierazten du.

4. testua. Filosofiaren baliagarritasuna

«Kontziente izanez, gogoeta eginez eta arduraz jokatuz bizitzea da filosofatzea. Horregatik, aurre egin behar diogu filosofiak ezertarako balio ez duelako ideia ergel horri. Alferrikako-tzat jotze hori laudorio pozoitsua izan zen, gure jarduna goratu nahian esana, baliagarritasun baldar bat edukitzetik libratzeko. Baina, zertarako ikasi filosofia, orduan? Filosofiaren ba-liagarritasuna aldarrikatu behar dugu, gizabanakoarentzat eta gizartearentzat komenigarria dela aldarrikatu. Antidoto handia da fanatismoaren aurka, dogmatismoaren aurka, sineskor-tasunaren aurka, superstizioaren aurka eta sinplekeriaren aurka. Era guztietako antigorputz mentalak sortzen ditu: kritikarako gaitasuna, independentzia, gauzak bere osotasunean ikus-teko gaitasuna, auziei aurre egiteko ausardia, auzi horien irtenbideetarako ausardia. Adimen ausart eta ebazlea da; hau da, auziak ebatzi eta erabakitasunez aurrera egiten duena».

MARINA, J. A.: http://prosofia.blogspot.com.es/2008/04/por-qu-es-til-la-filosofa_12.html (moldatua)

1> Zer da, egilearen arabera, filosofatzea?

2> Zer zentzutan da baliagarria filosofia? Arrazoitu erantzuna.

3> Zer funtzio ditu, egilearen ustez, filosofiak? Aipatu.

1.8. irudia. Jardun filosofikoa. Jardun filosofikoarekin, geure kabuz pentsa-tzen ikasten dugu, askeak eta gogoe-tatsuak izaten, eta kritikarako gaita-suna garatzen dugu.

www.mcg

raw-h

ill.es


Eztabaidatu

Pentsatzen ote dute animaliek?

1> Irakurri Interneteko webgune batean agertutako zalantza hau.

«Atzo, lagun batzuekin nengoela, animalien jokaerari buruz hasi ginen hizketan. Badakit animaliek senez jokatzen dutela, eta gauzak ikasten dituztela, baina ezin dituzte gauzak giza-kiek bezala aztertu, arrazoitzeko gaitasunik ez dutelako. Hala ere, nire galdera hau da: “Pentsatzen ote dute animaliek?”. Nik, adibidez, txakur asko izan ditut; guztien jokaerak des-berdinak ziren, eta egiten zituzten zenbait gauzak harrituta uzten ninduten».

2> Zure ustez, pentsatzen al dute animaliek? Idatzi zer arrazoita-noinarritzen zaren baietz edo ezetz uste izateko.

3> Talde txikitan jarrita, aukeratu moderatzaile bat eta eztabai-datu: defendatu zure iritzia, aurretik idatzitako arrazoietan oinarrituta.

4> Moderatzaile bakoitzak bere taldean izandako eztabaida azal-duko die gainerako ikasleei. Gero, ondorioztatu: Zer uste dute ikasgelako ikasle gehienek, animaliek pentsatzen dutela ala ez dutela pentsatzen?

5> Zer gertatuko litzateke baldin eta animaliek gizakiak bezala pentsatzera iritsiko balira?

Filosofo-eskola

Disertazioa

Testu pertsonal bat da, auzi filosofiko bat argi eta zehatz-mehatz azaltzen duena. Auzi horren irtenbidea idatziz aurkitu behar da. Ematen diren arrazoibideen helburu nagusia da irakurlea edo so-laskidea konbentzitzea, gure tesiak onar ditzan.

Gakoak

• Teknika filosofiko honetan, arrazoibideetan oinarritutako elka-rrizketa bat gertatzen da.

• Disertazio-egileak frogatu behar du baduela kritika-espiritua eta baduela nahikoa gaitasun aztergai den gaiarekin lotutako auziak eta nozioak agertzeko.

• Disertazioaren teknika erabiliz gogoeta argia, zehatza eta ko-herentea egitea da kontua. Ez da, inolaz ere, ikasitako zerbait errepikatze hutsa.

Teknikak

• Disertaziorako gaia erabaki behar da. Horri tesi deritzo; hau da, disertaziorako gai nagusia agertzen duen baieztapena edo ezeztapena. Horren inguruan egituratuko da lan guztia.

Tesiaren alde edo kontra egin behar da, konbentzitzeko mo-duko arrazoibideak erabiliz eta gure kritika-espiritua eraku-tsiz.

• Kontu handiz saiatu behar dugu arrazoibidea ordenatua eta koherentea izan dadin. Horretarako, lokailuak zuzen erabili be-har dira (ondoren, horrela, orduan, beraz, etab.), eta une oro adierazi behar da zer egitera goazen: «Orain, ... aurkeztuko dut...»; «Hemen, ... aztertuko dut»; «Hona hemen kontrako arrazoiak...». Ortografia ere zaindu egin behar da, eta, berezi-ki, puntuazio-markak. Horrela, errazago ulertuko da testua.

• Zati bakoitzaren luzerak zer-nolakoa izan behar duen ere hartu behar da kontuan. Sarrerak eta ondorioak luzera bertsua izan behar dute; bakoitzak testu osoaren bostena izan behar du, gutxi gorabehera. Garapenak hartu behar du leku handiena.

• Komeni da adibideak ematea: historiakoak, literaturakoak, fi-losofiakoak..., bai eta geure bizitzako esperientziakoak ere. Baina ez da, inolaz ere, azaleko kasuak aipatzen ibili behar.

• Filosofiako hiztegi teknikoa erabili behar da, baina hitz batek zer esan nahi duen ez badakigu, ez dugu erabili behar.

• Iritziak ematean tonu egokia erabili behar dugu, neurrizkoa, bai zerbaiten alde agertzean bai kritikatzean.

Disertaziorako gaiak

1> Arrazoimena eta sentipenak.

2> Gizonezkoak eta emakumezkoak filosofian.

3> Pentsatzearen baliagarritasuna.

4> Egungo mitologia-kasuak eta arrazoimenak fantasiazko konta-kizun horiekiko duen funtzioa.

Ikertu

Ikertu, esate baterako, Internet bidez, unitate honetan aztergai izandako gai nagusiei buruz. Hona hemen zenbait proposamen.

1. Jakintza filosofikoaren ezaugarriak

Nahi izanez gero, zure ikastetxeko liburutegira joan zaitezke, filosofia-liburu batzuk erabiliz ikasliburu honetako ekarpenak osatzeko. Adibidez, Ortega y Gasseten Qué es filosofía? erabil dezakezu.

Bestalde, Interneten beste hainbat baliabide aurkituko dituzu. Ba-dira filosofiari buruzko web-orri interesgarriak, hala nola Filosofía en español izeneko proiektua (www.filosofia.org).

Filosofia sakonki

www.mcg

raw-h

ill.es


2. Filosofia, kulturarteko jakintza den aldetik

Beste edozein liburutegitan ere bilatu ditzakezu filosofia-liburuak, unitate honetako informazioa zabaltzeko. Esate baterako, Raúl Fornet-Betancour egilearen Transformación intercultural de la filo-sofía: ejercicios teóricos y prácticos de filosofía intercultural desde Latinoamérica en el contexto de la globalización, Bilbo, Desclee de Brouwer, 2001.

Internet bidez ere zabaldu dezakezu unitate honetako informa-zioa. Badira zenbait artikulu interesgarri, kulturarteko filosofiari buruzkoak; adibidez, «Filosofía intercultural, globalización e iden-tidad: reflexiones sobre el desarrollo desde América Latina», hel-bide honetan: http://www.uclouvain.be/cps/ucl/doc/dvlp/documents/Salas.pdf

3. Jakintza filosofikoa eta jakintza zientifikoa

Behin eta berriz esan izan da gizakia berez dela filosofoa. Baina, orduan, zientzia agertu, eta galdetzen du: Gizakiaren baitan, non kokatzen da erantzunak aurkitzeko nahi hori edo behar hori? Giza-kiaren gorputzeko zer lekutan dago? Bihotzean? Buruan? Zientzia-lariak ikertzen aritu dira eta aurkitu dute giza garuna genetikoki dagoela diseinatuta sinesmen espiritualak izateko; alegia, gure garuneko espazio fisiko batean dagoela gure kontzientzia.

Gai horri buruz gehiago jakin nahi baduzu, begiratu web-orri hone-tan: www.revistaesfinge.com/ciencia/item/3-el-saber-científi-co-y-el-saber-filosófico

Jesús Mosterín-en obra honetan ere aurkituko duzu gai horri buruzko informazioa: Ciencia, filosofía y racionalidad, Madril, Gedisa, 2013. Liburu horretan, egileak, Jorge Wagensberg-ekin batera, filosofiak eta zientziak beti izan duten erlazioari buruz hausnartzen du, eta deitoratu egiten du gaur egun lotura horiek galtzen joatea eta filosofiaren historiaren aztertzaileak baino ez egotea.

Zer dioten

1. testua. Filosofia zer den

«Zer da filosofia? Filosofo profesionalentzat ere oso zaila da galdera horri erantzutea, eta zailtasun hori, bere horre-tan, oso adierazgarria da, horri esker ohartzen baitira filo-sofoak beren aztergaia oso berezia dela. Lehenik eta behin, filosofiaren nahia ezagutza ekoiztea da; edo, hori asmo han-diegia dela irudituz gero, gutxienez baditu zenbait proposi-zio, egileek guk egiatzat hartzea nahi dituztenak. Hala eta guztiz ere, badirudi filosofiak ez duela inolako aztergai es-pezifikorik. Nola defini liteke zer aztertzen duen filosofoak, kimikariak gorputzen konposizioa aztertzen duela esaten den modu berean, edo botanikariak landareak aztertzen di-tuela esaten den modu berean?

Erantzunetako bat izan daiteke esatea filosofiaren azter-gaiak adar asko dituela eta, horregatik, ez duela aztergai bakarra, baizik eta asko dituela. Horrela, bada, esan dai-teke metafisikak errealitatearen egitura aztertzen duela; etikak, giza jokabidearen arauak; logikak, ondo arrazoi-tzeko irizpideak; eta ezagutzaren teoriak, berriz, zer eza-gut dezakegun aztertzen duela. Eran tzun hori ez da okerra, baina nahasgarria izan liteke. Hain zuzen ere, egia da, bai, etikak giza jokabideari buruz diharduela, baina ez da giza jokabidearen zientzia deskriptiboa, psikologia eta sozio-logia diren bezala. Etika preskriptiboa izan daiteke, bai-na preskripzioetatik harago dagoenaz ardura tzen da, be-reziki; ez du hainbeste jarduten jokabide-arauak ematen, baizik eta gehiago arau horiek zertan oinarritu daitezkeen hausnar tzen.

Ezagutzaren teoriak aditzera ematen du zer ezagu tzeko gai den gizakia, baina horrek ez du esan nahi entziklopedia ba-tek gure ezagutzaren ikuspegi orokorra eman dezakeenik. Hori baino gehiago, ezagutza lortzeko irizpideak ezar tzea da kontua, irizpide horien bidez mugatu ahal izateko zer ezagut daitekeen. Aurrerago ikusiko dugu ezagutzaren teoria es-zeptizismo-ariketa bat dela, batez ere; argudioak eta ezezta-tzeak, ezagutu uste duguna benetan ez dugula ezagutzen frogatzen saiatzeko. Logika, berriz, kasu berezia da. Zientzia formala den aldetik, matematikaren parekoa da; hain zuzen ere, gaur egun ia ez dira bereizten. Baina, era berean, ma-tematikarekin bat egiten duen heinean, aldendu egiten da filosofiatik».

AYER, A. J.: Filosofiaren auzi nagusiak, Madril, Alianza, 1973, 13.-14. or. (moldatua)

Testua arreta handiz irakurri ondoren, erantzun koadernoan gal-dera hauei:

1> Bilatu Interneten testuaren egileari buruzko datuak.

2> Ezagutzaren zer alderdi aztertzen ditu filosofiak, beste zientzia batzuen aldean –kimika edo biologiaren aldean, esaterako–?

3> Begiratu zer hitz ez dakizkizun, bilatu hiztegian eta idatzi esa-nahia koadernoan.

4> Idatzi egileak aipatutako filosofia-adarren izenak eta laburbildu adar bakoitzaren aztergaia zein den.

5> Filosofiaren zein adar dago matematikarekin lotuta? Nola des-kribatzen du egileak?

6> Sailkatu testuan aipatzen diren filosofia-diziplinak, teorikoak ala praktikoak diren.

www.mcg

raw-h

ill.es


Liburuak

GARCÍA MORENTE, M.: Lecciones preliminares de filosofía, Buenos Aires, Editorial Losada, 1971 (4. edizioa).

Egileak filosofiaren zereginari buruzko planteamendu orokorrak ematen ditu, oso modu erraz eta argian, hiru gai ardatz hartu-ta. Lehenik, metodo filosofikoekin zerikusia duten gaiak lantzen dira; gero, filosofiaren historia moduko bat egiten du, pentsa-mendu filosofikoaren bilakaeran izandako korronte nagusiak ai-patuz; eta azkenik, filosofiaren alderdi doktrinala edo sistema-tikoa aztertzen du.

Jarduerak

1> Bilatu hiztegi batean egileari buruzko datuak eta idatzi koader-noan.

2> Egilearen estiloa oso argia eta atsegina da. Hartu 1. ikasgaia –filosofiaren alderdi nagusiez diharduena– eta egin laburpena.

GOÑI, C.: Buscando a Platón vía Internet, Bartzelona, Eiunsa, 2000.

Nobela atsegin eta laburra da, Adrián izeneko gazte batek ezeza-gun batengandik jasotako e-mail batzuei buruzkoa. Pertsonaia-ren bizi tzan Platonen filosofia eta Greziako mitoak nahasiz joango dira eta, hala, bere burua aurkitzea lortuko du.

Jarduerak

1> Ikertu egileari buruzko datu batzuk eta idatzi koadernoan.

2> Deskribatu Platonen haitzuloaren mitoa, obra horretan irakurri-takoa kontuan hartuta.

GAARDER, J.: Vita brevis, Madril, Ediciones Siruela, 1996.

Filosofiari buruzko fikziozko liburua da, Jostein Gaarderrek –So-fiaren mundua obraren egileak– idatzia. Floria Emilia izeneko emakume batek –Agustin Hiponakoaren maitaleak– gerora san-tu bihurtutakoari bidalitako gutun sorta bat da. Gutun horietan, Floriak bere desadostasun eta atsekabeak adierazten dizkio fi-losofoari, bere aszetismoaren eta kristau-sinesmen berrien on-dorioz abandonatu egin duela-eta. Gainera, aurpegiratzen dio garrantzi handiagoa ematen diola heriotzaren osteko bizitzari egungo bizitza laburrari baino. Hain zuzen ere, bizitza labur hori aipatzen du izenburuak.

Jarduerak

1> Bilatu Interneten obra horri buruzko zenbait datu, eta idatzi koadernoan.

2> Irakurtzen baduzu, hausnartu Floria Emiliak San Agustin Hipo-nakoari esaten dionaz; alegia, hemengoa ahaztu eta harain-dikoari begiratze horretaz.

Filmak

Arrosaren izena. Zuzendaria: Jean-Jacques Annaud, 1986, 130 minutu.

Sinopsia

Bi fraide frantziskotar beneditarren monasterio batera eto-rri dira, bertan gertatutako hilketa bat argitzera. Abadeak ka-sua argitzeko bai, baina liburutegian ez sar tzeko eska tzen dio Guillermo Baskervillekoa anaiari (Sean Connery). Baina hilketa argitzeko giltza liburutegian dago, hain zuzen. Film bikaina benetan, Umberto Eco idazlearen nobelan oinarritua.

Gaiak

1. Erdi Aroko filosofia eta Errenazimentukoa.

2. Elizaren funtzioa Erdi Aroan.

3. Jakintza botereari lotua.

4. Sineskeriak eta zientzia.

5. Metodo induktiboa, deduktiboa, hipotetiko-deduktiboa.

6. Teknologia berriak agertzea.

7. Inkisizioa eta haren jarrera dogmatista.

Jarduerak

1> Behin filma ikusi ondoren, aipatu zuzendariari buruzko datu batzuk, bai eta zer liburutan oinarritu den ere.

2> Hausnartu eta atera ondorioak hor ageri diren bi ideia kontra-jarriei buruz: batetik, deabruaren botereak eta misterioa, eta, bestetik, gertaerei buruzko ikerketa arrazionala.

3> Nabarmendu, batetik, inkisizioaren metodoak, eta, bestetik, pobreziaren eta aberastasunaren arteko kontrajartzea.

El mundo de Sofía. Zuzendaria: Erik Gustavson, 1999, 150 minutu.

Sinopsia

Sofia gazteak, hamabost urte bete baino egun batzuk lehenago, gutun anonimo misteriotsu bat jaso du. Hor, galdera aztoragarri batzuk baino ez daude idatzita: «Nor zara?» eta «Zein da mundua-ren jatorria?». Hortik abiatuta, espedizio zirraragarri bat egingo du Mendebaldeko filosofiaren historian zehar, Alberto Know fi-losofo misteriotsuak gidaturik. Elkarrekin, denboran eta espa-zioan zehar ibiliko dira, historiako 2.400 urte eginez: Antzinaroko Greziatik, Erdi Aroan zehar, Aro Modernoraino. Bidaia berezi ho-rretan, garai bakoitzeko pentsalari ospetsuenak ezagutuko dituz-te. Abentura epiko handi eta harrigarria bizi izango dute, beraz. Film hau Jostein Gaarder idazlearen izen bereko nobelan dago oinarrituta.

Gomendioak

www.mcg

raw-h

ill.es


Gaiak

1. Teoria filosofikoak, modu ulerterrazean azalduta.

2. Filosofiaren historia.

Jarduerak

1> Filma ikusi ondoren, aipatu zuzendariari buruzko zenbait datu, eta esan filma zein liburutan oinarritua dagoen ere.

2> Azaldu zer deritzozun Sofiak Platoni buruz emandako azalpe-nari.

3> Sofiari hamar egileri buruzko azalpenak ematen zaizkio fil-mean. Aipatu zein diren.

Web-orriak

Dianoia. Proyecto de filosofía en español: http://www.webdia noia.com/index.html

Edukia

Batxilergoko ikasleentzako filosofia lantzen du; hain zuzen ere, zenbait filosofo garrantzitsuren biografia, obrak, pentsamendua eta testuak ematen ditu. Jarduera interesgarriak ere baditu.

Filosofía hoy: http://www.filosofiahoy.es/Filosofia_Hoy_Apertura.htm

Edukia

Web-orri modernoa da, Facebook eta Twitterrerako estekak ditue-na. Zazpi atal ditu: dosier handiak, filosofo modernoak, pentsalari klasikoak, erreportajeak, egungo pentsalariei egindako elkarrizke-tak, artea eta liburuak.

El portal de la filosofía en internet: http://www.filosofia.net/

Edukia

Atari bat du (Proyecto de filosofía en español), bi bilatzaile (Lechu-za eta Averiguador), bi hiztegi (Diccionario de filosofía eta Enciclo-pedia filosófica), eztabaidarako foro bat (los foros de nódulo), zen-bait filosofia-elkartetarako estekak, lau aldizkari (El Catoblepas, El Basilisco, Cuadernos de materiales eta Revista Cubana de Filoso-fía), bi kongresu (Congreso de Filósofos Jóvenes eta Congreso de Filosofía Joven), eta Gustavo Bueno fundaziorako eta El portal de la filosofia asturiana atarirako esteka bana.

Gainera, Gustavo Bueno filosofoaren hiru obra jaits daitezke: ¿Qué es la filosofía?, ¿Qué es la ciencia? eta ¿Qué es la bioética?

Filosofía: http://filosofia.idoneos.com/

Edukia

Mendebaldeko historian izandako filosofo nabarmenenek eraiki-tako esparru teorikoen azalpen sistematikoa ematen du. Zehazki, filosofiako online liburutegi bat du, eta eztabaida filosofikorako gune ireki bat, gaika banatuta (Ética, Comunicación, Estética, Filosofía de la Ciencia, Gnoseología, Metafísica, Sociedad eta Psi-cología), bai eta aukeratutako artikulu nabarmenen multzo handi bat ere («¿Qué es un dogma?», «El deseo» eta «El concepto de libertad en el pensamiento griego», besteak beste).

Red Española de Filosofía (REF): http://redfilosofia.es/

Edukia

Erakunde honek Espainiako filosofia-komunitatea egituratu nahi du, eta filosofia-lanbidearen jardunarekin lotutako elkar-te, fundazio, ikastetxe eta ikerketa-zentro guztiak koordinatu. Filosofiaren Espainiako sare hau honako hauek osatzen dute: Conferencia Española de Decanatos de Filosofía, CSICen Insti-tuto de Filosofía delakoa, eta berrogeitik gora filosofia-elkarte, hainbat gai-esparrutakoak, hezkuntza-mailatakoak eta autonomia-erkidegotakoak.

Lechuza://www.lechuza.org

Edukia

Dohainezko baliabide bat da, oso interesgarria, dokumentazio filosofikoa biltzen baitu. Horren bidez, liburuak, aldizkarietako ar tikuluak eta webguneak aurki daitezke. Web-orrian bertan aipatzen da 2001eko irailean ekin zitzaiola datuak sartzeari, eta argitzen da liburu, akta, urtekari, aldizkari eta abarretako dokumentuak hartu eta haien deskribapena Lechuza bilatzailean sartzeko lana zuzenean egiten dela beti, jatorrizkoak aurrean edukita: inprimatutako dokumentuen deskribapen guztiak Le-chuza bilatzailearen kolaboratzaileek eginak direla esaten da.

Gustavo Bueno fundazioaren liburutegiko funts bibliografikoeta-tik abiatuta sortu zen datu-basea. Interes filosofikoko liburu eta aldiz kariak onartzen dituzte, gero haien deskribapena egin eta datu-basean sartzeko.

Aldizkariak

A Parte Rei. Filosofiako aldizkaria. Hemen: http://aparterei.com/

Madrilgo Sociedad de Estudios Filosóficos delakoaren filosofia-aldizkaria da. Bi hilabetetik behin argitaratzen da, eta ikerketa filosofikoak, atal monografikoak, liburuen kritikak, eztabaidarako foro bat eta erreseinak ditu. Artikuluak online edo PDF formatuan kontsultatu daitezke.

www.mcg

raw-h

ill.es


1> Azaldu zer esanahi duten zuretzat filosofiari buruzko esaldi hauek.

• «Gezurtiaren zigorra: inork ez sinestea, ezta egia esaten duenean ere», Aristoteles.

• «Giza espirituaren independentzia; horixe da benetako filo-sofia», Chateaubriand.

• «Filosofatu gabe bizitzea, berez, begiak itxita edukitzea eta irekitzen inoiz ez saiatzea da», René Descartes.

• «Filosofia ezin da ikasi; filosofatzen ikasi baino ezin da egin», Immanuel Kant.

• «Munduaz eta bizitzaz ikuspegi bateratu eta oso bat egi-teko dugun beharrari erantzuten dio filosofiak», Miguel Unamuno.

• «Galdera da gizakia esnatzen duena», María Zambrano.

• Primum vivere, deinde philosophari. Latinezko aipamen hori Thomas Hobbes filosofoarena izan daiteke, baina baliteke lehenagokoa ere izatea. Hau esan nahi du: «Lehenbizi, bizi; gero, filosofatu».

• «Jakintsuak aldatuko du, agian, iritzia. Ergelak inoiz ere ez», Immanuel Kant.

• «Ongia bakarra da: ezagutza. Gaizkia bakarra da: ezjakin-tasuna», Sokrates.

2> Aurreko aipamenetan, hainbat filosofia-gai aipatzen dira. Jarri talde txikitan eta adierazi auzi hauei buruz zer iritzi duzun:

• Zure ustez, filosofiaren bidez izan al gaitezke independen-teagoak?

• Bizi al daiteke filosofatu gabe?

• Ikas al daiteke filosofia?

• Gure beharren artean al dago munduaren eta filosofiaren ikuspegi bat izatea?

• Galderak garrantzitsuak al dira garatzeko?

• Bizi al daiteke gizakia galderarik egin gabe?

• Ergelak zergatik ez dira iritzia aldatzeko gai?

3> Orain, zeure hitzekin definitu behar duzu zer den filosofia. Horretarako, jarraitu urrats hauei.

• Pentsatu zein diren diziplina honetako hitz giltzarriak eta idatzi koadernoan.

• Idatzi definizio bat, hitz giltzarri horietako batzuk erabiliz. Honela has zaitezke: «Filosofia da...», «Filosofiarekin,...», «Filosofoa...», etab.

• Irakurri berriz zure definizioa eta berridatzi argi ez dauden elementuak. Hortxe izango duzu filosofiari buruzko zure definizioa.

• Irakurri zure definizioa gainerako ikasleei eta entzun ikas-kideenak.

• Zein da definiziorik osoena? Bozkatu, onena zein den auke-ratzeko.

4> Osatu esaldi hauek koadernoan:

a) Grezian, . mendetik aurrera, berezko pen-tsamendu filosofikoa sortu zen.

b) Mitoak bezala, filosofiak ere -en kausak bilatzen ditu, baina printzipio -etan oina-rrituta egon behar dute, ez naturaz gaindikoetan.

c) Badirudi Mendebaldeko filosofiaren jatorria Greziako zibi-lizazioari lotuta dagoela; zehazki, lehen pentsalariari,

-ri (K.a. VII.-VI. mendeak).

d) -ko filosofia Mendebaldekoaren garai berean sortu zen, bai -n bai Indian.

e) Gizakiok berezko gaitasuna daukagu ezezagunaren aurrean , eta hortxe dago filosofiaren jatorri , nahasmena eragiten baitigu.

f) -k, giza bizitzaren historia erakusteaz gain, denboran zehar gizabanakoak nola pentsatu izan duen ere erakusten du.

g) Historiako aro honetan, kristautasuna izan zen protagonista, eta, aldi batzuetan, islamismoa (nagusiki, ) eta

.

h) Aro Modernoaren hasieratik giza ezagutza izan zen prota-gonista nagusia. Lau sistema filosofiko handi izan ziren:

, , Kanten kritizismoa eta alemaniar idealismoa.

i) Etimologiaren arabera, filosofia hitza grezierazko bi hi tzez osatuta dago: (adiskidetasuna, maitasuna) eta (jakinduria); beraz,

esan nahi du filosofiak.

j) Jardun filosofikoak, eztabaida askea baztertu gabe, nork bere kabuz ahalbidetzen du, ahaleginak egin behar baitira erabilitako nozioen doi-doiak zehazten, arrazoibideak baliozkoak diren egiaztatzen, besteen argudioak arreta handiz aztertzen, etab.

Berrikusteko

www.mcg

raw-h

ill.es


Giltzarriak

• Mendebaldeko filosofia Grezian sortu zen, K.a VI. mendean, Tales Miletokoarekin. Aurretik, kontakizun mitikoak zeuden; haiek prestatu zuten logosaren edo arrazoiaren etorrera.

• Zenbait jakintza mota daude: arrunta (zentzu komuna nahiz sen ona), konformista eta akritikoa dena; zientifikoa, esperimentala eta kritikoa dena, eta baliagarritasuna bilatzen duena; eta filo-sofikoa, gogoetatsua, kritikoa, praktikoa eta sistematikoa dena.

• Filosofia funtzionala da, askatasunaren esparruan jarduten baitu eta espiritua zabaltzen baitu, bai eta nork bere buruaz hausnartzera bultzatzen ere.

• Gizakiok pentsatzeko eta arrazoitzeko gaitasuna dugunez, eta pen tsamendua modu kritikoan, autonomoan eta aska-tasunez erabili ahal izatekoa, filosofia baliagarria eta beha-rrezkoa da.

• Filosofiak kulturartekoa izan behar du, pentsamolde bakarra-ren ereduaren aurka egin behar du, eta eredu pluralista eta tolerante baten alde, aniztasuneko mundu honetan.

• Filosofiak hainbat adar ditu: arrazoimen teorikoaren baitakoak (adibidez, metafisika eta epistemologia), eta arrazoimen praktikoaren alorrekoak (adibidez, etika, estetika eta politika).

• Historiako lau arotan zehar (Antzinaroa, Erdi Aroa, Aro Moder-noa eta Aro Garaikidea), hainbat pentsalarik (gizonezko nahiz emakumezko) egin dute gogoeta auzi epistemologikoez, me-tafisikoez, antropologikoez, etikoez eta politikoez, nork bere garaiko testuinguruan, eta nor bere pentsamenduari ikuspegi original, sistematiko eta kritikoa ematen saiatuz.

Kontzeptu-mapa

Kopiatu koadernoan kontzeptu-mapa hau eta azaldu zer desber-dintasun dauden jakintza moten artean.

Autoebaluazioa

1> Aukeratu erantzun egokia.

a) Mitoen baitan, hauek daude: a) Arrazoimena, b) Irudimena eta arrazoimena c) Irudimena eta sinesmenak.

b) Filosofiaren baitan, hauek daude: a) Arrazoimena, b) Sines-menak, c) Irudimena.

c) Lehenbiziko filosofoak hauek izan ziren: a) Latindarrak, b) Greziarrak, c) Alexandriakoak.

d) Erdi Aroan, pentsamolde hau izan zen: a) Kristaua, b) Kris-taua eta arabiarra, c) Kristaua, arabiarra eta judua.

e) Aro Modernoan, honetaz egiten zen gogoeta: a) Natura, b) Ezagutza, c) Zoriontasuna.

f) Aro Garaikidean honetaz egiten zen gogoeta, bereziki: a) Jainkoa, b) Gauzak zer diren, c) Bizitza, existentzia, gizar-tea, pertsona.

2> Osatu definizioak koadernoan, hitz hauek erabiliz:

akritikoa – autonomoan – kritiko – giza – jakintza – zentzumenen esperientzia – sistematikoa – arrazoimena – gogoetatsuak – askatasunerako – gizaki – oro – baliagarria

a) Jakintza filosofikoa, batez ere eta nagusiki, jakintza eta autokritikoa da.

b) Jakintza arrunta edo zentzu komuna konformista eta da, eta aurreiritziak ere baditu.

c) Jakintza zientifikoa partziala da, aurrera egiten du eta informazioa ematen digu, esperimentala da, subjektuar-tekoa, kritikoa eta .

d) Unescoren arabera, filosofia « eskola» da, baliabide intelektualak ematen baititu oinarrizko kon-tzeptuak aztertzeko eta ulertzeko, hala nola justizia, duin-tasuna eta askatasuna.

e) Unescoren arabera, filosofiaren hezkuntzaren bidez espi-ritu aske eta prestatu behar ditu, pro-paganda, fanatismo, bazterkeria eta intolerantzia mota guztiei aurre egiteko gai izan daitezen.

f) Filosofiak modu kritikoan, eta askata-sunez pentsatzera bultzatzen gaitu.

g) Enpirismoaren ustez, filosofiak hartu behar du ezagutzaren oinarritzat.

h) filosofikoaren bereizgarria da giza espe-rientzia aztertzea.

i) Filosofia erabiliz sortzen den jakintza da, eta hori berezkoa dugu guztiok.

j) Filosofia jakintza da, errealitatearen eta esperientziaren eremuak ordenatzen

saiatzen delako.

Jakintza filosofikoa

haue

kin

lotu

ta d

ago:

Jakintza zientifikoa

espezifikoa

esperimentala

Jakintza mitikoa

fantasiazkoa

irudimenezkoa

Jakintza arrazionala

kritikoa eta globala

historikoa

www.mcg

raw-h

ill.es

McGraw-Hill EducationTelf. Servicios al educador 902 289 888 / [email protected]

Acceda a nuestra web y podrá ver nuestra oferta de novedades para Bachillerato, así como el aprendizaje adaptativo que proporciona SmartBook ya que no hay dos estudiantes iguales.

LOS MEJORES CONTENIDOS DE BACHILLERATO PARA FORMARSE

www.secundariamhe.es/bachillerato

www.mcg

raw-h

ill.es

SECUNDARIA

PRIMARIA

BACHILLERATO

CICLOSFORMATIVOS

FORMACIÓNPROFESIONALCERTIFICADOS

MEDICINA

UNIVERSIDAD

Para más información: www.mcgraw-hill.es / Teléfono: 902 289 888 E-mail: [email protected]

www.mcgraw-hill.es / www.mhe.es

PROFESIONAL

McGraw-Hill Educationuna editorial global a tu servicio

McGraw-Hill Education, durante las últimas décadas,viene apoyando al mundo educativo con proyectos y servicios editoriales. Queremos agradecer la gran confianza que a lo largo de estos años ha depositado en nosotros y esperamos poder seguir contando con su inestimable colaboración en la difusión de nuestros contenidos editoriales.

Gracias a esta confianza podemos desarrollar nuestra actividad con el claro objetivo de ofrecer un material de calidad a profesores y alumnos que ayude a alcanzar los objetivos marcados en cada uno de los niveles educativos.

Puede consultar nuestros contenidos en las diferentes páginas web que disponemos.

En este catálogo obtendrá información sobre nuestro proyecto editorial para la ESO y el Bachillerato, incluyendo el fondo que disponemos con numerosos recursos complementarios donde el material visual destaca de manera notable.

www.mcgraw-hill.eswww.smartbookmhe.es

www.secundariamhe.es www.secundariamhe.es/eso www.secundariamhe.es/bachillerato

www.mhe.es

www.mcg

raw-h

ill.es

Telf. contacto: 902 656 439 http://mghlibros.distriforma.es/

McGraw-Hill te facilita disponer de tus eBooks y libros

¡No esperes más para tenerlos! Un sistema rápido y cómodo al recibirlo en tu domicilio

Contacta con MGHLibros

www.mcgraw-hill.es / www.mhe.es

Distriforma y MGHLibros: Distribuidor de ebook y venta tradicional

McGraw-Hill y Distriforma colaboran gestionando la librería virtual

En esta página web puedes disponer de nuestro fondo actualmente activo

www.mcg

raw-h

ill.es

FILOSOFIA - Amazon Web...

Documents

Transcript of FILOSOFIA - Amazon Web...