ESPAINIAKO ERLIEBEA - Geografiamungia's Weblog · PDF filealde batera makurtua piano-tekla...

22

ESPAINIAKO

ERLIEBEA

23

ERLIEBEARI BURUZKO TALDE LANA Klasea 3 taldetan banatuta izango da. Talde bakoitzak lan bat prestatu beharko du gero, klasearen aurrean, aurkezteko: gogoratu koadernoaren sarreran zehazten dena. Horretarako segidan zehazten den gidoia jarrai daiteke.

1. Taldea: Goi-lautadako erliebearen unitate morfoestrukturalak

1. Mesetaren testuingurua eta ezaugarri orokororak. 2. Mesetaren eraketa geologikoa. 3. Mesetan dauden erliebeko unitate guztien deskribapena.

a. Eraketa b. Geologia (harri motak) c. Altitude nagusiak, mendizerrak, sakonuneak,…. d. Erliebearen ezaugarriak, e.a.

4. Mesetaren ebaketa bat azaldu. ( 40. orrialdearen 1. Ariketakoa) 5. Gai hau ondo ezagutzen dela adierazteko azterketa bat diseinatu.

2. Taldea

Goi-lautadaren inguruko mendiak 1. Goi-lautadaren inguruko testuingurua eta ezaugarri orokororak. 2. Goi-lautadaren inguruko eraketa geologikoa. 3. Goi-lautadaren inguruko dauden erliebeko unitate guztien deskribapena.

a. Eraketa b. Geologia (harri motak) c. Altitude nagusiak, mendizerrak d. Erliebearen ezaugarriak, e.a.

4. Erliebeko unitate baten ebaketa bat azaldu. ( 40. orrialdearen 2. Ariketakoaren dagokiona))

5. Gai hau ondo ezagutzen dela adierazteko azterketa bat diseinatu.

3. Taldea

Goi-lautadaren kanpoko sakonune eta mendikateak 1. Goi-lautadaren kanpoko testuingurua eta ezaugarri orokororak. 2. Goi-lautadaren kanpoko eraketa geologikoa. 3. Goi-lautadaren kanpoan dauden erliebeko unitate guztien deskribapena.

a. Eraketa b. Geologia (harri motak) c. Altitude nagusiak, mendizerrak, sakonuneak,…. d. Erliebearen ezaugarriak, e.a.

4. Erliebeko unitate baten ebaketa bat azaldu. (Begiratu blogean) 5. Gai hau ondo ezagutzen dela adierazteko azterketa bat diseinatu.

Hurrengo egunetan, talde txikietan, taldekide bakoitzak besteei azaldu beharko die gaia, galderak egin (adibidez, prestatutako azterketakoak) edota zalantzak argitu. Ikasle guztiek beste taldeen lanari buruzko galderak edota zalantzak eduki beharko dituzte prestatuta.

Eginda emateko data: Irailaren 26an

24

EGIN GAIAREN ESKEMA

26

AURRETIKO GALDETEGIA

(Nahi baduzu erantzuteko begira dezakezu entziklopedia batean edota Internetean)

1- Zer dakizu lurraren eraketaz? Azaldu.

2- Zergatik izaten dira lurrikarak?

3- Plaka tektonikoa hitza entzun duzu? Zer da?

4- Posiblea da harriak tolestea? Izatekotan, nola gerta daiteke?

5- Nola eratu dira mendikateak?

6- Konturatu zara harriek geruzetan jarrita daudela? Nola gerta daiteke fenomeno hori?

27

HIZTEGIA

SINKLINAL: Tolestura ahur bakun bateko sakonunea, bi antiklinalen artean dagoena.

SINKLINORIO: Eskualdea erliebe uhindunarekin, antiklinal eta sinklinalekin,

baina osotasunean hartuta sinklinal forma dauka.

ANTIKLINAL: Goranzko tolestura ganbila.

MONOKLINAL: Geruza guztiak norabide berdina duten egitura. Forma

topografiko asimetrikoa da. Alde oso aldapatsua eta beste bat aldapa motelagoa

dauzkan erliebea. Higadurarekiko erresistentzia ezberdineko materialez

alternantzia dagoenean agertzen da. Aldapa gradu gutxikoa denean (30º baino

gutxiago) aldapa erliebea deitzen zaio, aldapa bertikalaren hurbila bada, gandor

(cresta o crestón) deitzen zaio.

GEOSINKLINAL: Kontinente-ertzetako lurrazaleko sakonunea, luzaroan sedimentazio eta hondoratzea jasan duena.

Honela metatutako materialak beste orogenesi batean zehar tolestu egingo dira, mendilerro berriak eratuz.

JALKITZE-ARRO edo SAKONUNEA. Hirugarren Aroan (Alpetar toleskuntza) hondoratu eta sedimentatu batez ere kare-

harriz, buztinez, harearriz edo tuparriz bete ziren guneak dirá. Era bitakoak dirá: Hirugarren Aroko presio orogeniakoengatik

zokalo batean hondoratu ziren blokeetan sortutakoak (Tajo, Duero, Guadianako sakonune goi ordoki erakoak) edo

aipaturiko orogenesiaren ondoren osatu ziren sakonunetan daudenak (Guadalquivir eta Ebroko sakonuneak). Gaur egun

erliebe horizontalak dirá edo malda apur bat dute.

FAILA: Faila haustura-lerro bat da. Lerro horretan zehar, lurrazalaren sektore bat desplazatu egiten da beste

batekiko. Dislokazioa eragin duen mugimenduak norabide bertikala, horizontala edo bietarikoa izan dezake..

Mugimendu bat jasan duen ganazalari faila-gainazala edo faila-planoa deritza. Failaren bi aldeetara ageri diren

bi ebakiei faila-blokeak edo ezpainak deritze. Alderik altuena, gainaldea, bloke goratua da, eta behekoa bloke

hondoratu edo etzana.

Hainbat faila-mota daude:

a) Faila Normala, distentsioz sortua. Horretan, faila-planoaren inklinazioa bat dator

hondoratutako ezpainaren norabidearekin.

b) Faila alderantzikatua, konpresioz sortua. Faila normalean ezpain hondoratu

deritzan blokea faila-planoaren gainetik goratzen da; hartara, geruza

zaharrenetako harriak geruza modernoaren gainean ipintzen dira. Halaxe

gertatzen da zamalkaduretan. Adibidez, Kantabriar mendikateko material

sekundarioak Ebroko sakonuneko material tertziarioen gainean daude.

c) Urratze-faila, indar tangentzialek eraginda; blokeen arteko mugimendu

horizontalak sorrarazten dituzte.

Material oso erresistenteen alde bat indar tektonikoen mende geratzen denean,

haietan faila-sare bat agertu ohi da. Blokeek multzoarekiko duten posizioa

kontuan hartuz, honako hauek bereiz ditzakegu:

- Horst: bi failaren artean eraikitako blokea.

- Fosa edo grabe:, bi failaren artean hondoratutako aldea.

- Bloke baskulatua:. alde batera makurtua piano-tekla baten gisan

Denboraren joanean, higadurak lautu egin ditzake bi hormak, eta gainazalean failaren edozein arrasto desegin.

TEKTONIKA : Lurraren barne-indarrek eragindako deformazioak (tolesturak, failak, etab.) aztertzen dituen geologiaren

adarra. • Plaken tektonika. Lurrazala astenosferaren gainean mantuaren konbekzio-korronteen eraginez desplazatzen

diren plaka arinez osatua dagoela dioen teoria. Plaken higiduraren (edo kontinenteen jitoaren) eta haien arteko ukipen edo

talken bidez, kontinenteen gaur egungo forma eta kokaera, mendikateen eraketa, kokaera eta lurrikara- eta sumendi-

eskualdeen banaketa azaltzen ditu.

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=kontinente

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=sedimentazio

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=jasan

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=honela

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=beste

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=orogenesi

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=tolestu

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=mendilerro

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=barne

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=konbekzio

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=plaka

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=teoria

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=edo1

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=arteko

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=ukipen

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=gaur

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=forma

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=eraketa

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=lurrikara

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=sumendi

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=banaketa

28

PLAKA TEKTONIKOA: Litosfera osatzen duen zati

bakoitza.

FOSA TEKTONIKOA. Lurrazaleko egitura geologikoa,

inguruko blokeekiko sakonki hondoratua dagoen zona

batek eratua (bi failen artean) Graben bat da..

OROGENESIS Hitz hau grekoa da: "oro" (erliebe,

mendiak) eta "genesis" (sortzaile) hitzetatik dator. Plaka

tektonikoen ertzetan sortzen diren fenomeno geologiko

multzoa orogeno (mendikate bat) sortuz. Orogeniaren

bitartez prozesu bolkanikoak eta azaleratze magmatikoak

gerta daitezke.

OROGENIA: Orogenesis-ek irauten duen aldia.

OROGENIA ALPETARRA. Hirugarren aroan gertatutako

mugimendu orogenikoa da, munduko mendikate

handienak, altuenak, berrienak eta gazteenak sortu zituen

orogenesia, Eozenoan (orain déla 40-50 milioi urte) hasita

eta Miozenoan amaituta (orain déla 4 milioi urte).

LERRADURA-MANTUAK: Edo zamaldura mantuak, tolestura multzo askori eragiten diotenak eta jatorrizko lekutik Km

dozena batzuk lekualdatzen dutenak. Tolesturaren makurdura (flexioa) eta presioak oso handiak direnean gertatzen dira.

TOLESTURA ALOKTONOA: presio tektonikoak direla eta toleste bat etzanda eta apurtua denean eta gero eratu den

lekutik oso urrun eramanda denean aurkitzen da tolestura aloktonoa. Fenomeno hau oso nabaria da Sistema Betikoan.

GLAZIAR ERLIEBE. Glaziarismoak (orain déla 40.000 urte) mendikaterik garaienetan sortutako erliebe formak: Haraneko

glaziarrak: Zirkuan metatu den izotz piloak oso lodiak direnean erazten dira. beheko geruzetako izotza zirkutik kanporantz

irristatzen da izotz mihia forman, mendi magalatik beherantz joaten. Glaziar mihiak garraiatzen dituen harriek U itxurako

harana induskatzen du. Glaziarrak desagertzean zirkua eta aintzira geratzen dira

MORRENA: Glaziar batek garraiatutako materialen metaketa glaziarraren mihiaren amaieran pilatzen direnak.

IBAI-DELTA. Itsasertzeko irtenuneak (triangelu-formakoak) dira. Ibaiek ekarri dituzten baina itsasoak, korronte ahuleko eta

olatu gutxiko ur lasaiak edukitzeagatik, barreiatu ezin dituen sedimentuek eratzen dituzte. Penintsulako adibiderik

nagusiena Ebrokoa da.

IBAI-TERRAZA. Ibaietako ubideetan alubioiak metatzen dirá eta ibaietako ur emaria eta higatze indarra handitzen

direnean erretena (ubidea) sakontzen dute eta lehenik jalkitako alubioiak ertzetako geratzen dirá goiko forma lauak

osatuz. Normalean, forma hauek, terrazak, glaziar osteko aldietan eratu ziren. Glaziaraldietan ura izoztuta denez ibaiek

higatzeko indar gutxi dutenez alubioiak joaten dira jailkitzen, glaziar osteko aldietan, ura urtzean, higadura berpizten da eta

erretena sakontzen denean terrazak ertzetan eratzen dirá esekita geratuz.

ZOKALO EDO EZKUTUA. Lehen aroan sortutako mazizo granitikoetatik higadurak utzitako gainazala. Iberiar penintsula

zokaloa agerian dago mendebaldean Zamoratik Extremaduraraino.

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=egitura

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=sakonki

29

http://es.wikipedia.org/wiki/Roca

PENILAUTADA: Hedadura handiko higadurako gainazala. Espazio laua edo uhindura txikikoa. Higadurak luzaro

eragitearen ondoriozkoa da. Penintsulan adibide egokiak ditugu Mesetako mendebaldean: Zamora, Salamanca,

Extremadura.

KARST: Erliebe karstikoa duen eskualdea.

MODELATU KARSTIKOA. Disolba daitezkeen arroka sedimentarioz, bereziki kararriz, osatutako eskualdeetan eratzen

diren forma berezien multzoa, urek kaltzio karbonatoa disolbatzean sortua. Modelatu karstikoan hurrengo formak aurki

daitezke: Lenarrak, arroila edo zintzurrak, poljeak, dolina edo torkak, haitzuloak eta leizeak.

DOLINA. (torka) Modelatu karstikoaren erliebe forma bat, leize itxiak dirá, ura gelditzen den lekuetan eratuak. CO2-z

betetako euri urak kareharriaren arrailduretatik sartzcn da eta disolbatzen du, goiko geruza hondoratuz eta leize itxi

horiek, dolinak edo torkak, osatzen dituzte.

LENARRA edo LAPIAZ.. Modelatu karstikoaren erliebe forma bat, gailur zorrotzez bereizitako ildo edo erreten luzeak dirá

eta latsen eraginez kareharria disolbatzen denean eratzen direnak, zuloak ere eduki ditzake;

beste kasu batzutan harri-itsaso izenekoak sortzen dira, kasu hauetan harria laua, pixka uhinduna eta biluzik geratzen da

PARAMO: Material bigunean (hare-harrian,buztinan, margak) higadurak luzaro eragitearen ondorioz sortutako erliebe laua

edo ia laua, sarritan altuera handian kokatutakoa eta landaredi txiroa duena. Paramoen azpian geratzen den eremuari

kanpina deitzen zaio.

KARKABA: Ertz zorrotzez bereizitako sakanak, higadurak material biguneko isurialdeetan sortzen dituenak.

MUINO LEKUKOA: Higatutako goi-lautada batetik geratzen dena.

ITSASADAR. Itsasertza menditsuetan, mendien tartean dauden haranak, itsasoak harrapatu dituenak. Ondorioz

itsasadarrak sortu dirá, 25-35 kilometrotakoak, barrualdean zehar. Penintsulan Galiziako adibiderik dirá ezagunenak.

ALBUFERA: Itsasotik lur-zerrenda batez banandurik dagoen ur gaziaren azalera. Hasieran pitsasoaren ertzean padura bat

izaten zen eta pixkanaka itsas korronteek hare-barra joan zen eratzen uraren azalera itxita geratu arte.

TOMBOLOA: Antzina irla izandako lur-zatia eta kontinentea elkartzen dituen hareazko istmoa

Ikerketa lana:

Bila ezazu informazioa hurrengo harri motari buruz eta egin lan txiki bat adierazten harriien formakuntza, ezaugarriak, mota bakoitzeko adibideren bat argazkiekin. Adierazi nondik aurkitzen dira, penintsulan, harri plutonikoak, sedimentarioak eta detritikoak. HARRI PLUTONIKOAK edo IGNEAK HARRI METAMORFIKO: HARRI SEDIMENTARIOA HARRI DETRITIKOA

http://157.92.29.203/aula-gea/rocas.html http://www.geocities.com/geocienciasmx/rocas1.htm

http://es.wikipedia.org/wiki/Roca

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=erliebe

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=altuera

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=landaredi

http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=material

http://157.92.29.203/aula-gea/rocas.html

http://www.geocities.com/geocienciasmx/rocas1.htm

30

TOLESTURAK ETA FAILAK

Harriak indarretara meneratuta daaude. Batzutan modu plastikoan jokatzen dute eta orduan tolesturak eratzen dira, beste kasu

batzutan modu zurrunean jokatzen dute eta orduan hausturak eratzen dira. Tolesturak sailkatzen ikasten dugu hiru irizpide

kontuan hartzen:

Txanga goian badago, antiklinala deitzen da. Behean badago sinklinala.

Plano axialaren aldaparen arabera esaten da: tolestura zuzena, inklinatuta ala etxanda.

Alboen urrunketaren arabera izan daitezke: irekiak, itxiak edo isoklinalak..

Faila mota: zuzena, alderantzikatua

ADIERAZI HURRENGO TOLESTUREN IZENA

31

JARDUERAK MAPEKIN, TESTUEKIN, GRAFIKOEKIN, ....

Erantzun hurrengo galderak,

horretarako erabili ezazu mapak

ematen duen informazioa eta

hiztegi geografiko egokia.

a. Zein ezaugarri ditu Iberiar Penintsularen kokapenak?

b. Zeintzuk dira Penintsularen erliebeak dituen ezaugarriak?

Mapa hipsometrikoa:

hipsometria altitudeak adierazten

duena. Mapa hipsometrikoak kolorez eta eskala batez bidez altitudeak

adierazten ditu.

32

Autofrogako ariketak - Unitate morfoestrukturalen eboluzioa

Ezkerreko kontzeptuak eskumako zutabeekin erlazionatu dagokien zenbakia jarriz. Posiblea da erlazio

bat baino gehiago sortzea kontzeptu bakoitzarekin.

1.

ZOKALO

Mendikate alpetarrak sortzerakoan

deskonpresioagatik sortutakoak

Sistema Zentrala

2.

AINTZINAKO

MENDIGUNEAK

Tertziarioan sortuak

Orogenia Alpetarraren ondorioz

zokaloaren bloke batzuen altxamendua

dela eta sortuak

Zokaloaren ertzetan jalkitako

materialak tolestean sortutako

mendikateak (zokaloarekin

kontaktuan daudenak)

Pirinioak

3.

TOLESTURA MENDIKATE

ALPETARRAK

Penintsulako mendebaldean 1. Aroan

higadurak eratutako erliebe lauak

Galiziako mendigunea

Kantabriar ekialdeko mendikatea

Aro tertziarioan, orogenia alpetar

ostean, deskonpresio dela eta

hondoratutako guneak

4.

TOLESTURAKO

BITARTEKO

MENDIKATEAK

Aro Tertziarioan zokaloren bloke

batzuk hondoratzean sortutako

sakonuneak.

Iberiar Sistema

Harri silizeoek eratutako erliebe ia

laua

5. ARRO SEDIMENTARIOAK Itsasoan jalkitako materialak tolesten

sortu diren mendikateak eta

zokalotik bereiztuta daudenak

Duero, Tajo eta Guadianako sakonuneak

6. MESETAZ KANPOKO

SAKONUNEAK

Sistema Betikoa

33

UNITATE MORFOESTRUKTURALEEN EBOLUZIOA

Ezkerreko kontzeptuak eskumako zutabeekin erlazionatu dagokien zenbakia jarriz. Posiblea da erlazio bat baino gehiago

sortzea kontzeptu bakoitzarekin.

1. ARO ARKAIKOA edo AURREKANBRIARRA (4000 – 600 milioi urte)

Mazizo Hesperikoaren ekialdeko ertzean sedimentazioak utzi zituzten.

2. OROGENIA HERTZINIARRA

Galiziako mendigunea eta mesetaren barrualdeko mendilerroak eratu ziren bloke altxatuen bitartez

3. MAZIZO HESPERIKOA Akitaniako eta Ebroko mendiguneen arteko itsas fosatik sortuak

4. ARO PRIMARIOA edo PALEOZOIKOA

Ipar ekialdean Akitaniako, Katalunia-Balearretako eta Ebroko mendigunean agertu ziren. Hego-ekialdean mendigune Betiko-Riftarra agertu zen.

5. ARO SEKUNDARIOA edo MESOZOIKOA

Mesetaren zokaloa arrakalatu zen eta failen bitartez erliebe germaniarrak sortu ziren

Itsasoak ordura arte okupatuta ez zuen inguru batean sartzea, kostaldea hondoratu delako edo itsasoaren maila gora egin duelako.

6. ARO TERTZIARIOA edo CENOZOIKOA

Plaka tektonikoen ertzetan, orogeno edo mendikate bat sortzeko gertatzen diren prozezu geologiko multzoa.

7. PIRINIOAK ETA SISTEMA BETIKOA

Orogenia Alpetarrak Cenozoikoan sortu zituen

8. PIRINIOAK Mediterranearantz inklinatutako mendigunea Orogenia Hertziniarrak sortua. Higadurak suntsitu eta zokalo bihurtu zuen .

9. OROGENIA ALPETARRA . Aintzinako mendiguneak higaduraren eraginez suntsituta eta ia lautada bat bihurtuta.

Mendigune hertziniarraren higadura prozesua.

Erliebeak barrualdean hartzen duen forma eta eraketa

Aro Paleozoikoan Mazizo Hesperikoa sortu zuena

10. OROGENIA Lurrazalean, lehorrean zein itsasoan, harriak apurtzean sortutako materialak jalkitzea

11. ITSAS TRANSGRESIOAK Arbelak eta neisak eratutako lur banda makurra sortu zen ipar-mendebaldetik hego-ekialderantz zihoana

12. SEDIMENTAZIOA Orogenia Alpetarra gertatu zen

13. UNITATE MORFOESTRUKTURALA

Kantabriar mendikatea eta Iberiar mendikatea sortu ziren

14. ZOKALO Pirinioetako eta Betikako fosetan pilatutako materialaz Pirinioak eta Sistema Betikoa sortu zituen

34

a) Jarri legendari bere esanahiak

b) Koka itzazu unitate morfoestruktural bakoitzari dagozkion Erliebe unitateak

LAS UNIDADES MORFOESTRUCTURALES

UNITATE MORFOESTRUKTURALAK

1.

2.

3.

4.

5.

6

36

Osa ezazu hurrengo koadroa

Aroak Urteak Harri nagusiak OROGENIAK Erliebe unitateak

Lehena edo Paleozoikoa

Bigarrena edo Mesozoikoa

Hirugarrena edo Cenozoikoa

Laugarrena edo Antropozoikioa

37

1- Iberiar Penintsularen litologia

LITOLOGIA: Harriak aztertzen eta azaltzen dituen zientzia

Erantzun hurrengo galderak, horretarako

mapak ematen duen informazioa eta hiztegi

egokia erabili. Erabiltzen dituzun kontzeptuak

azpimarratu.

a.- Azter ezazu Espaniako eremu buztintsua.

Zein eskualdeetatik hedatzen da?.

c.- Espainia buztintsuan aurkitu ahal ditugu lenarrak edota autopisteetarako tunel handiak.

Zergatik?

d.- Espainia buztintsuan zeintzuk dira erliebe forma nagusiak? Deskribatu.

38

e.- Kareharrizko Espainiak dituen materialak aro geologiko batean eratuak dira eta beste batean

tolestuak. Azal ezazu zabalki informazio hau.

h.- Zein ezaugarri dute silizezko erliebe unitateek? Azaldu zabalki.

j- Zeri deritzo higadura diferentziala?

k- Azal itzazu higadura diferentziala dela eta sortzen diren erliebe forma ezberdinak. Zeinek? Nola?

Ezaugarriak.

39

Jarduera

Alboko mapan jarri unitate litologikoak eta

iruzkindu.

40

4.- Penintsulako erliebea

4.1 Mesetaren erliebea

1- Ondoko grafikoa ondo behatu ostean esan, zer adierazten du? Komenta ezazu grafikoa

(adierazten duena eta dituen ezaugarriak, nola eratu zen, materialak, gaurko erliebe unitateak eta

beren nolakotasunak,...)

2- Hurrengo grafiko ondo behatu ostean erantzun galderak:

2.1- Zer adierazten du?

2.2 Jarri zenbakiei dagozkien erliebeko unitateen izenak

2.3 Deskriba itzazu grafikoan agertzen diren erliebe unitateak (sorburua, eraketa, litologia, erliebearen ezaugarriak,…)

1 2 3 5 7 9

I 4 6 8 H

42

3- Espainiako mapa mutu batean (baina probintzien mugekin) seinala itzazu erliebe unitate nagusiak

eta koadroan dauden mendizerrak eta gainerako akzidente fisikoak beren altitude nagusiarekin .

Koadroan akzidenteen alboan jarri dagoen probintnziaren izena.

- Los Ancares - Teleno mendizerra - Segundera mendizerra - Fosa del Bierzo - Arribes del Duero

- Montes Obarenses - Demanda mendizerra - Picos de Urbión - Moncayo mendia - Albarracín mendizerra - Montes Universales - Javalambre mendizerra - Gudar mendizerra - Mts. del Maestrazgo

- Ayllón mendizerra - Somosierra - Guadarrama mendizerra - Gredos mendizerra (Moro

Almanzor) - Peña de Francia - Guadalupe mendizerra - Las Villuercas

- Peñas de Aya (Aiako Harria)

- Macizo Cinco Villas

(Bortziriko mazizoa) -

- Guara mendizerra

- Aneto mendia

- Monte Perdido

- Puigmal

- Segura mendizerra

- Cazorla mendizerra

- Nevada mendizerra

- Ronda mendizerra

- Grazalema mendizerra

- Mulhacen mendia

- Veleta mendia

- Teide mendia

- Campos de Calatrava

- Andujar mendizerra

- Madrona mendizerra

- Aracena mendizerra

- Los Pedroches mendizerra

- Tramontana mendizerra

- El Pla

- Puig Major

43

4.- Espainiako mapan, atal honen hasiera daukazuna, adierari marra baten bidez nondik nora doan

behean duzun penintsularen ebaketa.

i.- Profil honen arabera, zeintzuk dira penintsulak dituen ezaugarri garrantzitsuenetakoak?

j.- Profil honek adierazten duen arabera, zein ezaugarri izango dituzte Mediterraneora eta Atlantikora

doazen ibaiek?

4.2.- Ertz menditsuak

Erantzun hurrengo galderak, horretarako argazkiek ematen duten informazioa eta hiztegi egokia

erabili. Erabiltzen dituzun kontzeptuak azpimarratu.

44

I

III

IV

a.- I Argazkia deskribatu eta analizatu. Kontuan hartu deskribatzea ikusten dena kontatzea dela

eta analizatzea zergatiak , ondorioak, erlazioak eta abar bilatzea dela; hori dela eta azalpenean argitu

eta azaldu beharko duzu nola hain altuera gutxiko mazizoa, azken finean mesetaren I-M muturra dena,

indibidualiza daiteken horrela. Argazkia beste argazkiekin alderatu beharko duzu.

b.- II argazkia mesetaren hegoaldeko ertzeari dagokio. Azal ezazu zergatik horrela denez lautaden

ordez mendiak aurkitzen direla eta kuartzitak eta ez buztina Mantxa alboan dagoenean.

c.- III argazkia Picos de Eruopakoa da. Azal ezazu zergatik mesetaren ertzeetan erliebe karstikoa

izan daiteken. Zer dira lenarrak eta dolinak?. Nola eratzen dira?. Kantabriar Mendikatearen zein

aldetari dagozkio Picos de Europa? Zein erliebe formar aurki daitezke mendikate honetan?

II

45

d.- IV argazkia Iberiar Sistemari dagokio. Horretan tolesturak ikusten dira. Erliebe horrek

erlazioren bat du III argakiarenarekin? Egin Iberiar Sistemari buruzko eskema bat. Egon daiteke

sistema karstikoa Iberiar Sisteman?

e.- Espainiako Erliebearen mapa batean ertzeko erliebe sistema bakoitzean koka itzazu gutxienez

mendi bat bere altuerarekin.

4.3 - Mesetatik kanpoko erliebe unitateak

1- Argazkiek adierazten duten fenomeno geografikoen izenak jarri eta koka itzazu hurrengo

mapan. Deskriba itzazu fenomeno horien sorburua, eraketa, ezaugarri litologikoak,

erliebekoak, e.a. hiztegi egokia erabiliz. Erabiltzen dituzun kontzeptuak azpimarratu.

a

b

c

46

d

e

f

g

48

5.- Espainiako erliebeko unitate morfoestrukturalak. (indartzeko ariketak)

a.- Bilbotik Sevillaraino joateko zein erliebe unitate, mendate, eremu litologiko, ibaiak eta bestelako

akzidente geografikoak zeharkatu behar dira? Beren ezaugarriak xumeki deskribatu.

49

b.- Sevilla eta Granadak zein ezaugarri izango dituzte erliebearen aldetik? Kliman, zein eragin izango

duten ezaugarri horiek, antzema ditzakezu?

d.- Coruñatik Almeriaraino joateko esan zein erliebe, mendi, mendate, eremu litologiko, ibai eta

bestelako akzidente geografikoak zeharkatu behar dira?

50

6.- Kostaldeak eta artxipielagoen erliebea

a.- Konpara itzazu kosta mediterranearrak eta atlantiarrak.

b.- Aldera itzazu Kanarietako eta Balearretako erliebeak.

51

Euskal Herriko Erliebea: mendien eta haranen lurraldea. Eukal Herriko mendiak Pirinioekin batera Aro Tertziarioan Pirinioetako geosinklinalean pilatutako sendimentoaz

eratu ziren. Material nagusia kareharria da. Pirinioen ardatzean material paleozoikoak agertzen dira eta

Euskadin Aiako Harria, batolito granitikoa, material aintzinena da.

Euskal Mendien ipar isurialdean flysch (kareharria eta tuparriak) da harri nagusia.

Morfologikoki Euskal Herriko erliebea Pirinioetatik jarraipena da. Ekialdetik Mendebalderantzako joaten diren

mendilerroak gero eta altitude baxuagokoak dira. Erliebe forma nagusiak sinklinal sintzilikatuak, erliebe

monhoklinalak edo antiklinal hustuak dira..

1- Pirinioak

1- Ardatzeko Pirinioa

2- Pirinioen hego isurialdea

3- Pirinioen Ipar isurialdea

a) Barrualdeko mendikateak

b) Barrualdeko sakonunea

c) Kanpoaldeko mendikateak

2- Euskal Mendiak

1) Euskal Mendiak, banalerroaren

iparraldean

2) Hegoaldeko mendikateak eta

Arroak, banalerroaren hegoaldean

a) Kostako mendikate tertziarioa

b) Kostako ipar antiklinorioa

c) Bizkaiko sinklinorioa

d) Bizkaiko antiklinorioa

a) Arabako Lautada

b) Mendebaldeko mendikateak

c) Erdialdeko mendikateak

d) hegoaldeko mendikateak

3-Ebroko

Sakonunea

-Erdialdeko Nafarroa

- Bardeak

1. Pirinioak

Mendilerro alpino tipikoa, itxura latzekoa; tankera basati hau bere bilakaeraren berritasunetik eta Kuaternarioan

jasando higaduratik eratortzen da. Euskal Herriko Pirinioak ekialdeko muturrean Hiru Errege Mahaian (2.428 m)

hasi, eta mendebalderantz, Larruneraino (900 m) hedatzen dira. Parte hauek bereiz daitezke:

1.1 Ardatzeko Pirinioa

Pirinioetako erdiko lerrokatzea da. Bortziriak, Larrun, Aldundeak-Kintoa, Oroz-Betelu, Irati-Mendibeltza, besteak

besteko mazizok eratzen dute eta elkarretarik sakonuneak bereizten dituzte.

Ekialdeko euskal Pirinio alde honetan ezberdintasun geologiko nabariak agertzen dira zeren eta azaleratze

paleozoikoak oso gutxitan agertzen dira eta alderantziz mendebaldeko aldean, Bortziriko Mazizoan eta Aiako

Harrian agertzen dira.

Bere materialak Eskistoak, kuartzitak, granitoak, kareharriak eta hareharriak dira nagusi, eta azaleratze

magmatikoren bat, hala nola Aiako Harria.

52

Pirinioetako alde honetan aurkitzen dira Euskal Herriko gailurrik altuenak, material kretazikoen gain lekututa

(Auñamendi, 2.507 m; Hiru Erregeen Mahaia,2428 m; Orhi, 2021 m;). Hiru Errege Mahaitik abiatuta,

garaiera gutxitzen doa mendebaldera joan ehinean.

1.2 Pirinioen hego isurialdea

Iparraldetik hegoaldera barrualdeko mendikateak, barrualdeko sakonunea eta kanpoaldeko mendikateak

ditugu.

a) Barrualdeko mendikateak. Ardatzari erantsita barrukaldeko mendilerro handiak agertzen dira. Nafarroako

mendilerro hauek mendebaldetik uren banalerroa eratzen duen mendikateetatik jarraitzen dute (Aralar,

Aitzgorri, Gorbea eta Salbada mendizerraraino) . Multzo guzti honek dispositibo tektoniko eta geomorfologiko

berberari erantzuten dio, hau da hegoalderako makurdura duen aldapa monoklinala ikusgarri bat. Alde guzti

hau kareharriz eratuta dago.

b) Barrualdeko sakonunea. Lunbierretik Iruñeraino luzatzen da, eta Arakil ibaiak induskatutako korridoretik

segitzen du, hemendik Arakil igarobidetik Gasteizko Lautadarekin lotzen da. Material tertziarioek eratzen dute

eta, litologiaren eta higaduraren arabera bi barruti desberdin ageri dira: flysch-aren sektorea eta marga-

sakonuneak. Horrek guztiak eman duen erliebeak E-M norabideko lerrokatzez eta sakonunez osatua da. Sare

hidrografikoak perpendikularki ebakitzen ditu arroilak eratzen.

c) Kanpoaldeko mendikateak edo aurrepirinioa eratzen duten mendizerra batzuek barruko sakonunea ixten

dute hegoaldetik . Ekialdetik hasita lehena Leyreko mendizerra da, bere altitude nagusia Arangoiti garaia (1355

m) da. Mendebalderantz Alaitz mendizerrak jarraitzen du 1100 m baino gehiagoarekin, gero Izko (860 m) eta

Erreniega aurkitzen dira. Horiek denak orogenia alpetarrean tolestu ziren, eta Mesozoiko eta Tertziarioko

materialek eratzen dituzte.

2. Euskal Herriko Mendiak

Euskal Mendiak, egituraren

ikuspuntutik, Pirinioen jarraipena

konsideratzen dira. Mendi hauek,

Mesozoikoan zehar euskal fosan eta

Pirinioar geosinklinalean jaulkitutako

materialaz eratu ziren orogenia

Alpetarraren garaian, Aro Tertziarioan

(Zenozoikoa). Harri nagusia

kareharria da, baina leku batzutan,

Gipuzkoako ekialdean material

paleozoikoen azaleratze batzuk

aurkitzen dira (Aiako Harria Bidasoa

eta Oiartzunen artean dagoen batolito

granitikoa) eta Gipuzkoan Bergara eta

Elgoibarren artean basaltoko

azaleratzeak ere aurkitzen dira, Fruniz-en bezala. Uren banalerrotik iparraldean flysch harria da nagusi. Gehien

bat ematen diren erliebe formak monoklinalak, aldapakoak, sinklinal zintzilikatuak eta erliebe karstikoak dira.

Euskal Mendiak kostatik lerrokatze ia paraleloetan hiru lurraldeetatik hedatzen dira. Mendi hauen altitudeak ez

53

dira oso handiak (Aitxuri, Aizkorri mendizerran, 1551 metrorekin mendi garaiena da) eta zenbat eta

mendebalderantzago hainbat eta altitude baxuagoak aurkitzen dira.

2.1 Euskal Herriko Mendiak, banalerroaren iparraldean

Kostaren paraleloan, Errobi ibaiaren arrotik Barbadun (Somorrostro) ibairaino hedatzen dira. Glaziarrak, ez dute

garapen handirik, ez direlako oso tontor garaiak. Modelatu karstikoa aitzitik, garapen handienetakoa du:

Gorbeia eta Aralar, bi adibide nabarmen.

Uren banalerroaren iparraldean, eta kostatik barrukalderantz, lau unitate bereiz daitezke:

1. Kostako mendikate tertziarioa

2. Kostako iparraldeko antiklinorioa

3. Bizkaiko sinklinorioa

4. Bizkaiko antiklinorioa

1.1.1 Kostako mendikate tertziarioa

Getariatik Gipuzkoako ekialdeko muturreraino iristen da. Erliebe forma garrantzitsuena itsas bazterreko

monoklinala da, hor sartzen da Jaizkibel-Ulia (543 m) lerrokadura. Litologia nagusia harearri eta Eozenoko

flysch-a da.

2.1.2 Kostako Ipar antiklinorioa

Bortzirietako mendikatearen eta

Matxitxako lurmuturraren artean dago,

eta lerrokadura horretan: Ernio(1 072

m), Arno (602m); eta Sollube (684

m) nabarmentzen dira.

Egiturari dagokionez antiklinorioa

forma hartzen du eta litologiari

dagokionez kareharriak eta modelatu karstikoak dira nagusi. Mundakako ibaiak formazio diapiriko batetik

eratutako itsasadarra nabarmentzen da.

2.1.3 Bizkaiko sinklinorioa

Punta Galeatik Bortzirietako eta Aldundeak-Kinto mazizo paleozoikoetaraino doa, mendebaldetik ekialdera gero

eta altuagoak diren totorrekin: Unbe (301), Bizkargi (563 m), Oiz (1.026 m), Urko (700 m), Elosua (700 m) eta

Murumendi (864 m).

Litologia nagusia flysch (kareharria eta tuparriak) da eta Frunizen

basaltoko azaleratzeak aurkitzen dira. Erliebe forma leunak dira. Ibai-

haranak estuak dira Ibaizabal eta Butroikoak izan ezik.

2.1.4 Bizkaiko antiklinorioa

Hegoaldean eta aurreko lerrokatzei paraleloki, Pirinioen barrukaldeko

mendizerren jarraipena, Bizkaiko Antiklinorio, aurkitzen da, Aralar

mendizerran hasiz eta Ordunteko mendietaraino joaten. Sector

54

honetan, gutxi gorabehera uren banalerrotik doana, ekialdetik mendebalderantz Aralar mendizerra (Txindoki

1427 m), Gorbeiako mendizerra (1475 m), Ganekogorta (998 m), eta Ordunteko mendiak aurkitzen dira.

Hemen erliebeko forma nagusiak monoklinalak dira, aldapako erliebeek hegoalderantz dute buzamentoa.

Sinklinal zintzilikatuak ere agertzen dira (Urbiako landa Aizkorri mendizerran, adibidez). Kareharrizko erliebea

gailur bizkor eta malkartsuz eratuta dago. Sistema karstikoa (lenarrak, dolinak,...) nonahi aurkitzen dira sektor

honetan

2.2 Hegoaldeko mendikatea eta arroak

Mediterraneoko isurialdean Araba eta Nafarroaren artean aurkitzen dira. Material ugarienak Goi-Kretazikokoak

eta Tertziarioak dira. Sinklinal zintzilikatuak eta erliebe monoklinalak izaten dira egitura-formakoak. Sare

hidrografikoak Ebron du oin-maila, Ibai-terrazak eta haran irekiagoak eratuz.

2.2.1 Arabako Lautada

Pirineo aurreko sakonune jarraipena da eta Arakil ibaiaren korridorearen bidez bat egiten du Iruña eta

Irunberrirekin. Sinklinorio forma erliebe hondoratuta egiten du eta batez besteko 500-600 m-ko altitudea

dauka.

2.2.2 Mendebaldeko mendikateak

Salvada, Arkamo, Badaiak (Urduña hegoaldean) mendikateek mendebaldetik Arabako lautada ixten dute.

Material nagusiak kareharri eta margak dira.

Malda-erliebeak eta kluse izeneko formazioak aurkitzen dira. (Baia ibaiak eginikoa adibidez)

2.2.3 Erdialdeko mendikateak

Araba eta Nafarroako lurraldeetan zehar. Pirinioetako koanpoaldeko mendikateen mendebaldeko jarraipena eta

Andia, Urbasa, eta Gasteizko mendiak (E-M) lerrokatzen dira.

Andia eta Urbasa sinklinan zintzilikatuaren egitura, Lizarragoko failak erdibanatuta, dute.

Gasteizko mendiek Lautada eta Trebiñoko sakonunea bereizten dituzte

Trebiñoko arroa, Gasteizko mendiek eta Toloño (1400 m) mendikateen artean aurkitzen da eta sinklinak esekia

da bere erliebe forma.

55

2.2.4 Hegoaldeko mendikateak

Trebiñoko hegoaldean Kantauriko mendilerroa (Toloño), eta Kodes daude (M-E). Toloño mendikateak

Trebiñoko arroa eta Errioxa bereizten ditu.

3. Ebroren sakonunea

Iparraldean Kantauriar, Andia, Urbasa eta Izko Mendizerrek eta. hegoaldean Ebro Ibaiak mugatzen dute

sakonunea. Aro Tertziarioko kubeta sedimentarioa da. Sakonune endorreikoa izan zen, hasieran itsas

sedimentazioa jaso zuen eta gero kontinentala. Tertziarioaren amaneran penintsula goratu eta Mediterraneoa

hondoratzean, Ebro ibaia itsasora iritsi zen

Gaur egungo erliebea eratu zen: glazis- eta terraza mailarekin

Erdialdeko Nafarroa aintzira endorreiko tertziarioaren ertzean egon zen. Hareharriak, kareharriak eta

konglomeratuak dira matmerial nagusiak. Kuaternarioko higadurak aldapa eta gandor-erliebea sortu ditu

material bigunenak azaleratzen: tuparriak, buztinak eta igeltsuak.

Bardeak hegoaldeago aurkitzen dira, Karkastillo eta Tuteraren artean. Bardea zuria eta Bardea beltza

bereizten dira. Lehenengoa erresistentzia ezberdineko materialez tartekaturik eratuta dago: igeltsuak, igeltsu-

tuparriak, buztin gorriak, hareharriak eta kareharriak. Higadura trinkoak paramo-, muino lekuko- eta karkaben

paisajea utzi du. Bardea beltza geruza bigunagoak babesten duen kareharrizko plataforma da, paisaje idor eta

bakartia eratuz.

Bardea zuria Bardea beltza

57

EUSKAL HERRIKO ERLIEBEA

1. ERLIEBEAREN EZAUGARRIAK

2. ERLIEBE

UNITATEAK

2.1 Pirinioak

1) ARDATZA

2) BARRUALDEKO

MENDIKATEAK

3) BARRUALDEKO SAKONUNEA

4) KANPOALDEKO MENDIKATEAK

58

2. ERLIEBE UNITATEAK

2.2 Euskal Mendiak

Ezaugarriak

a) Kostako mendikatea

b)Kostako Ipar Antiklinorioa

c) Bizkaiko sinklinorioa

d) Bizkaiko antiklinorioa

59

2. ERLIEVE UNITATEAK

2.2 Euskal Mendiak

a) Arabako Lautada

b) Mendebaldeko mendikateak

c) Erdialdeko mendikateak

d) Hegoaldeko mendikateak

3. Ebroren sakonunea

- Bardea Zuria

- Bardea Beltza

60

JARDUERAK

1- Azal itzazu Euskal Herriko Erliebeak dituen ezaugarriak

2- Zeintzuk dira Euskal erliebeak dituen erliebe forma nagusiak?

3- Zeintzuk dira Euskal Erliebea osatzen duten harri nagusiak? Nondik aurkitzen da

bakoitzaren eremu nagusia?

61

4- Bizkaiko Erliebea azaldu eta mapan jarri erliebe unitate nagusiak

5- Azal ezazu Gipuazko erliebea eta mapan jarri.

62

6- Arabako erliebea eta adierazi mapan

º

64

ESPAINIAKO

KLIMA

65

Egin gaiaren kontzeptu eskema

66

KLIMARI BURUZKO TALDE LANA

Klasea 3 taldetan banatuta izango da. Talde bakoitzak lan bat prestatu beharko du gero, klasearen aurrean, aurkezteko: gogoratu koadernoaren sarreran zehazten dena. Horretarako segidan zehazten den gidoia jarrai daiteke.

1. Taldea: Klima ozeanikoa eta mendiko klima. Klima hauetako ibaien ezaugarriak - Klimaren ezaugarriak: Nondik, tenperaturak, bitarte tenperatura, prezipitazioak,

prezipitazioen erregimena, gainerako ezaugarriak. - Klima horri dagozkio ibai motak. - Klimogramen azalpena (osagaiak eta sortzen dituzten faktoreak)

o Vigo (blogean) eta Gijon (testu liburuko 70. orrialdean) o Candanchú (testu liburuko 75. Orrialdean) eta Sierra Nevada (16. Klimograma

Koadernoarena)

2. Taldea:

Klima mediterranear itsasokoa eta kanarietako klima. Klima hauetako ibien ezaugarriak eta kontrasteak (Ebro-Segura) - Klimaren ezaugarriak: Nondik, tenperaturak, bitarte tenperatura, prezipitazioak,


o Castelló de la Plana eta Cadiz (liburuko 73. orrialdea)

3. Taldea: Klima mediterranear kontinentalizatua. Klima honen ibaien arteko aldeak eta zergatiak (Duero-Guadiana) - Klimaren ezaugarriak: Nondik, tenperaturak, bitarte tenperatura, prezipitazioak,


o Cuenca eta Extremadura (blogean)

Eginda emateko data: Urriaren 28a

67

KLIMA GAIA HASI BAINO LEHEN, AURRETIKO KONTZEPTUAK

1- Zer dakizu klima eta eguraldiaz? Azal itzazu

2- Badakizu atmosferak zirkulazio mota batzuk dituela? Zeintzuk? Zer dela eta sortzen da hori?

3- Zein aire motak izango du pisu gehiago beroa ala hotza? Zergatik? Zer gerta daiteke mota ezberdineko aire masak elkartzen direnean?

4- Zergatik eratzen dira Borraskak? Zer da borraska bat?

5- Zein eragin egin dezake itsasoak leku baten kliman? Nola eragin dezake? Azaldu.

6- Erliebea zein eragin egin dezake kliman? Azal itzazu ikus ditzakezu ondorio guztiak

68

HIZTEGIA

KLIMA. Atmosferaren batez besteko egoera da, leku bateko tenperaturari, prezipitazioei, presio atmosferikoari dagokienez, eta gutxienez.

hogeita hamar urteko denboraldi batetan neurtua

(Atlantikoa, mendikoa...)- Beste aldetik leku bateko eta une zehatz bateko egoera atmosferikoa eguraldia da, eta Meteorologiak aztertzen du.

MIKROKLIMA. Lur azaleko eskualde zehatz batean gauzatzen diren baldintza meteorologikoek sortzen duten klima berezi bat, aldameneko

beste klima raotatik bereiztuta (Hirietan, adibidez, tenperatura beroagoa izaten da eta honek klima mota berezi bat eragiten du. Iruñean mikroklima bat

bereiz daiteke Iruñerriko klimatik bereiztuta)

EGURALDI.- Lur azaleko leku zehatz bateko eta une bateko (egun batekoa) atmosleraren batezbesteko egoera da. (tenperatura,

hezetasuna, presioa, haizea, eguzkitzapena, hodeiak...)

EKLIPTIKA: Lurrak eguzkiaren inguruko benetako mugimenduan egiten duen zeru-esferaren zirkulu maximoa. Zirkulu honek zehazten duen planoa.

Ekliptikak ekuadorekin eratzen duen angeluak 23º26¨ ditu eta lurraren ardatzaren inklinazioak ekliptikarekiko perpendikularrarekin egiten duen

angeluada.

ANTIZIKLOI. (goi presioa). Presio txikiko guneek inguratuta dagoen presio handiko gunea da. Normalean 1.013 milibaretik gora jotzen duen

presio gunea eta haizea erlojuaren orratza balitz legez biraka dabil inguruan Atmosieraren beheko geruzetarantz jotzen. Giro egonkorra ekarri ohi du,

eguzkitsua, lehorra, berotsua udan eta hotza neguan. (Azores-eko Antizikloia)

BORRASKA .(behe presioa). Depresión edo zikloia presio handiko guneek inguratuta dagoen presio txikiko gunea da. Normalean 1.013 milibaretik

beberá jotzen duen presio gunea da eta haizea beroren inguruan biraka dabil, erlojuaren orratzen kontrako norantzan. Atmosferaren goiko geruzetarantz

jotzen. Giro ezegonkorra ekarri ohi du, hodeitsua eta euritsua sarri askotan. Fronte Polarrarekin datozenak

ISOBARAK. Lur azalean edo Goiko Atmosferan presio berdina duten puntuak lotzen dituzten marrak dirá. Normalean 4 milibaretik 4 milibaretara

marrazten dirá eta Eguraldi mapak egiteko erabiltzen dirá goi presioak eta behe presioak mugatzen baitituzte.

ISOTERMAK. Lur azaleko tenperatura berdina duten tokiak lotzen dituzten marrak dirá. Eguraldi mapak eta mapa klimatikoak egiteko erabiltzen dirá

eskualde hotzak eta beroak mugatzen baitituzte.

ISOHIETAK. Lur azalean prezipitazio berdinak (euri kantitatea) jasotzen dituztcn tokiak lotzen dituztcn marrak dirá. Eguraldi mapak eta klimatikoak

egiteko erabiltzen dirá eskualde hezeak (euritsuak) eta lehorrak mugatzen baitituzte.

FRONTE (Meteorología). Ezaugarri desberdineko bi aire-masa banatzen dituen planoa da. Beraz, fronte bateko alde bietan airearen

ezaugarriak erabat aldatzen dirá (presioa, hezetasuna eta tenperatura). Penintsulan Fronte Polarra da garrantzitsuena, aire masa

tropikala eta polarra bereizten dituena. (adibideak beti definizioa egin ostean sar daitezke, baina ez definizoaren lekua hartu)

TANTA HOTZ. Depresio txikia, eskualde txiki bati mugatuta, Atmosferako goiko geruzetan osatuta (5000 metro inguruan) eta batzutan lurrazaleraino

heltzen dena, eta beheko geruzetako aire masa beroa bat batean gora bidaltzean gertatzen den depresioa da. Adibide politak Penintsulako Ekialdean

eta Hegoaldean udazkenetan gertatzen diren depresioak dirá (korronte hotza horrek Mediterranioko aire masa beroa gora bidaltzen du). Sortutako

eurite gogorrek hondamendiak ekartzen dituzte uholdeak izaten baitira.

TENPERATURA BITARTEA: Leku bateko klimaren hilabeterik hotzeneko eta beroeneko tenperaturetan dagoen aldea. Baita eguneko anplitude

termikoa neur daiteke tenperatura altuena eta baxuenaren arteko dagoen aldeari dagokionez.

ADBEKZIOA: Neguan, lehenago aire hotzen masek hoztutako kontinentean ozeanoko haizea sartzen denean, esaten da itsas-aire

epelen adbekzioa dagoela. Itsas-aireaeta kontinentearenarteko kontrasteak lainoak edo sirimiria sortzen ditu. FOEHN ERAGINA: Masa aire batek akzidente orografikoa zeharkatzerakoan prezipitazioak haizaldean (barlovento) botatzen ditu eta

haizea haizebera-ra (sotaventora) pasatzsen denean sikua joaten da. IDORTASUNA: Lautesanch-en arabera hilabete sikua da hilabetean 30 mm euri baino gutxiago denean. Irizpide horren arabera, Ipar

penintsulan (klima ozeanikoa) ez dago hilabete idorrik, Ipar Mesetan, Ebroko haranean eta Katalunian 1 edo 2; hego mesetaa eta levantean 3 edo 4 eta Andaluzian eta hego-ekialdeko Murtzia eta Alicanteren kostaldean 5-6.

Badago idortasuna neurtzeko metodo asko, baino lurruntze neurtzearen zailtasunak hainbat direnez, guztiek oinarritzen dira tenperaturetan eta prezipitazioetan.

PRESIO ATMOSFERIKOA Aireak lurazalaren gainean egiten duen presioa. Lurraren gaineko presio atmosferikoa bertako gainazal-unitatearen gainean den aire-zutabearen pisua da. Presio hori zilarbizi-milimetrotan neur daiteke. Batez besteko presioa, itsas mailan 1013 mm zilarbizikoa da. Eguraldi mapetan isobaren bitartez adierazten da.

Atmosferan, zutabearen pisua gero eta txikiagoa baita, altueran gora egin ahala presio atmosférico lokala gutxituz joaten da. Ikasleek egingo dituzten definizioak

-Faktoreak, Fronte Polarra, Meteorologia, Jet Stream ,

69

Gaia lantzen: ARIKETAK

1- Kliman faktoreek eta osagaiek parte hartzen dute. Osa ezazu taula dagokiona gurutz batekin

seinalatuz.

FAKTOREAK/OSAGAIAK F O

Latitudea

Tenperatura

Hodeiak

Altitudea

Antizikloa

Itsasoaren hurbiltasuna

KontinentaltasunA

Intsolazioa

Orientazioa

Prezipitazioa

Lurrunketa

Txorrotada korrontea

Presioa

Aire masak

Hezetasun

Idortasun

Itsas korronteak

2- Azal ezazu zergatik Espainiak duen hainbeste klima barietatea.

3- Azal ezazu itsasoaren eraginak duen garrantzia Espainiako kliman, nondik eta zergatik.

70

4- Zergatik Ebroko sakonunean gutxiago euria egiten du Guadalquivirrekoan baino?

5- Negu hotzak eta uda beroak, Espainiako zein eskualdetan izango dira? Zergatik? Azal ezazu

6- Zer dira prezipitazio orografikoak? Nola sortzen dira?

7- Zeintzuk dira klimaren faktore termodinamikoak? Izenda itzazu

8- Zer da zorrotada-korrontea? Zein ezaugarri ditu eta zein da bere eragina zirkulazio

atmosferikoan eta kliman?

9- Lurra udan asko berotzen denean, zer sortzen da gainazaleko atmosferan?

10- Nola eratzen dira ekintza gune dinamikoak?

11- Neguan zein ekintza gune eratzen dira Europa eta penintsularen erdian? Nola edo zergatik eratzen

dira?

71

12- Zer dira aire masak?

13- Itsasoko artikoa-aire masak (Ia) zein ezaugarri ditu eta zein eragin duen penintsulako eguraldian?

14- Bero-boladak zein aire masak eta nongoak sortzen ditu?

15- Zein aire-masak sortzen du eguraldi eguskitsua eta hotza?

16- Udan ekaitz handiak eragiten dituen aire-masak

17- Siberiar aireak zein eguraldi mota dakar?

18- Itsasoko aire tropikala non sortzen da? Zein ezaugarri ditu? Zein eguraldi mota sortzen du?

19- Zer da Fronte bat?

20- Begiratu 59. orrialdean datorren Fronte Polarraren perturbazio baten eraketari buruzko irudiak

(frontogenesia) eta esan zergatik fronte hotza beroa baina arinago mugitzen da?

21- Zein faktore geografikoek eragin duten Euskadiko kostaldean eta Gasteizko lautadan? Aipa itzazu

bat baino gehiago.

72

22- Laburtu eta azaldu Espainiako

klima

73

INDARTZE ARIKETAK

1- Define itzazu hurrengo kontzeptuak

- Borraska

- Antizikloia

- Frontea

- Isobara

2- Hurrengo diagraman koka itzazu dagokien lekuan:

a. Aire Hotza

b. Aire Beroa

c. Fronte Hotza

d. Fronte Beroa

e. Zer adierazten dute marra hauek?

3- Zer adierazten du hurrengo isobara-mapek? Azal ezazu

74

4- Azal ezazu zein erlazio dagoen bi hurrengo eskemen artean. Jar ietzaiezu izenak.

5- Ordena itzazu hurrengo diagramak: Goikoei beheko dagokionarekin erlazionatu eta azaldu

A B

75

EUSKAL HERRIKO KLIMA

Jarduera

Egin gaiari buruzko giltzetako eskema:

76

KLIMOGRAMAK

1- Klima datuen interpretazioa

URT OTS MARTX AP M EK UZ ABU IR URRIA AZA ABEN

TºC 9,4 9,7 11,1 12,2 14,2 17 19, 4 19,5 18,1 15,2 11,9 10

Pmm 110,4 89,4 77,1 80,3 86,4 56,3 39,1 58,7 77,3 101,3 112 117,7

a) Marraztu klimograma (egin paper milimitratuan eta gero itsatsi hemen)

b) Kalkulatu:

Urteko bataz besteko tenperatura

Urteko bataz besteko prezipitazioak

Gaussen indizea

Tenperatura bitartea

c) Klimograma komentatu eta sailkatu hurrengo koadroa betez

Adierazleak Azalpena, justifikazioa, komentaketa

Tenperatura erregimena

Zergatiak

Prezipitazioen erregimena

Zergatiak

Klima sailkapena arrazoitua

Dagokion landaretza mota

Ibai erregimen mota

Hedapen geografikoa

Klimograma hemen

78

KLIMA MOTA EZBERDINEI DAGOZKIEN LANDAREDIA,

LURZORUAK ETA IBAIAK

KLIMA LANDAREDIA LURZORUAK IBAIAK

Atlantiarra edo

ozeanikoa

Landaredi eurosiberiarra.

Baso hosto erorkorra:

pagoak, haritza, gaztaionondo, lizarra, ezkia,

astigarra, urkia .

Otalurra: sastrakadiz osatua,

besteak beste: txilarra, otea,

isatsa.

Belardi ugari

- Harri silizeoetan: lurzoru

arrea, lurzoru garatua humus

ugarirekin eta azidotasun apur batekin. Ranker ez da

oso garatua. Basoak eta

larreak izateko egokia.

- Kareharrian:

Kareharrizko lurzoru arrea: lekak, artoa eta larreak

- Terra fusca, mendi

inguruetan basogintzarako.

- Laburrak eta emaritsuak.

- Erregimen erregularra

prezipitazioak ondo banatzen direlako urte osoan zehar.

- Oso aldapatsua direnez

aprobetxamendu ona

elektrizitatea produzitzeko.

Mediterranear

kontinentalizatua

Baso hosto iraunkorra: artea, artelatza..

Makia: lurzoru silizeotan:

sastrakadi trinko eta garaia: estrepa eta legeltxorra.

- Harri silizeoetan:

hegoaldeko lurzoru arrea:

txiroa, bazkalekurako soilik.

- Kareharrizkoan: lurzoru

gorriak,

Terra rossa,

- Bustinaren eta margaren gainean, vertisolak: oso

emankorrak laborantza mota

guztietarako.

Ibai luze eta emaritsuak, nahiz

eta zenbat eta hegoalderago

hainbat eta emari eskasagoa izan (Duero 675 m³/sg; Guadiana 100

m³/sg ) . Erregimen

irregularrekoak, euren

irregulartasun indize 7 baino

altuagoa da eta.

Mediterranear

kostadekoa

Baso hosto iraunkorra eta

esklerofiloa : artea,

artelatza, pinu

mediterranearra.

Garriga: kareharrizko

lurzoruetan: sastrakadi

irekiak eta txikiak: ezkaia, erromeroa

Ibaia laburrak, aldapatsuak eta

emari gutxikoak. Euren emaria

zenbat eta hegoalderago hainbat

eta emari eskasagoa dute.

Ramblak, rierak. Agorraldi eta ur

goraldi oso markatuak..

Mediterranear

esteparioa

Estepa: landaredi etenarekin;

sasi xerofitoa zuhaixka

arantzatsuak (palmondo

nanoa, espartzua)

- Lurzoru gris subdesertikoa:

kareharri ugari eta humus

gutxi. Lehorreko laborantzan

ezinda aprobetxatu, eta,

ureztatuz gero, erraz gazitzen

da.

Emari eskaseko ibaiak, hobe

izango zen esatea uharrak direla.

Urtean hilabete askotan lehorrik

mantentzen dira eta. Wadi

motatakoak.

Mendikoa Pririnioetan: Pagoa, haritza,

artea subalpetarra:

koniferoak, pinu beltza, izeia.

Alpetarra: otalurra.

Elurrarena: landare harkaiztarrak, likenak, edo

harri biluzia

Gutxi garatuta, malden

eraginez, higadura oso handia

da eta.

Ranker hegoaldeko lurzoru

arrea (harri silizeoetan) Rendzinak eta kareharrizko

arreak (kareharrien gainean)

Emari handiko ibaiak,

aldapatsuak eta erregimen

anitzekoak. Euren iturburuaren

altitudearen arabera elur

erregimena, elur-euri, euri-elu, edo euri erregimena izango dute.

Lehenengo kasuetan ur goraldia

udaren hasieran edo udaberriaren

amaieran (elurtearekin) izango

da.

Kanariar - Bolkanikoak, askotan

“malpaisak” eratuz. Lurzoru

gutxi garatuta daude eta asko

ez dira emankorrak.

- Ez du ibairik uharrak baizik euria egiten duenean eratzen

direnak.

79

KLIMOGRAMA AZTERTZEKO

Lehortasuna

Hilabeteko lehortasuna

(Gaussen-en indizea)

Lehortasun orokorra

(Lautensach-Meyer-en

indizea)

Hezea

Erdi hezea

Erdi-Lehorra

Muturreko erdi-

lehorra

Tenperaturak

Bataz bestekoa

Tenperatura

bitartea

Baxua

Ertaina

Altua

Oso altua

Neguko

tenperatura

Leuna

Moderatua

Hotza

Udako tenperatura Beroa

Freskoa

Klima sailkapena eta kokapen geografikoa

Faktore

Geografikoak

Erliebea

Altitudea

Kontinentaltasuna

Faktore Atmosferikoak

Haizeak

Borraskak

Antizikloiak

Fronteak

Prezipitazioak

Totala

Oso ugariak

Banaketa

Erregularrak

Ugariak

Nahiko Erregularrak

Urria

Irregularrak

Oso urriak

80

ESPAINIAKO KLIMOGRAMAK

1

Klima mota/tipo de clima:

Barietatea/subtipo

Kokapena/localización

Prezipitazio guztira / total precipitaciones:

Prezipitazioen banaketa / reparto precipitaciones

Tenperatura Bitartea/ Amplitud térmica

Tenperaturak máx/minimoa

Zergatiak:


Barietatea/subtipo



Prezipitazioen banaketa / reparto precipitaciones_



Zergatiak:


Brietatea/subtipo






Zergatiak:


Brietatea/subtipo






Zergatiak:

2

3

4

81


Barietatea/subtipo






Zergatiak:


Barietatea/subtipo






Zergatiak:


Brietatea/subtipo






Zergatiak:

8


Brietatea/subtipo






Zergatiak:

5

6

7

82

9


Barietatea/subtipo






Zergatiak:

10


Barietatea/subtipo






Zergatiak:

11


Brietatea/subtipo






Zergatiak:

12


Brietatea/subtipo






Zergatiak:

83

13


Barietatea/subtipo






Zergatiak:

14


Barietatea/subtipo






Zergatiak:

15


Brietatea/subtipo






Zergatiak:

16


Brietatea/subtipo






Zergatiak:

84

KLIMOGRAMA IRUZKINA EGITEKO GIDOIA

1- KLIMOGRAMAREN ANALISIA

a. Prezipitazioen analisia

i. Guztira (nolakoak dira?)

ii. Banaketa (maximoa-ak, minimoa-k eta noiz)

iii. Lehortea. Badago hilabeteren bat lehorrik? Zenbat? (argudiatu

Gaussen –hileko lehortasuna- eta Lautensach Meyer-en indizeen

arabera –lehortasun orokorra-)

iv. Zergatiak. Faktoreak antzematu eta egiten duten eragina azaldu:

kokapena, erliebea, kontinentalidadea, altitudea, faktor

termodinamikoak (Fronte Polarra, Azoreetako antizikloia,

borraska edo antizikloi termikoak,...)

b. Tenperaturen analisia

i. Minimoa (nolakoa, horretarako indizeak daude)

ii. Maximoa (nolakoa)

iii. Temperatura bitartea (nolakoa). Hemen kontinentalidadea

ikusten da.

iv. Bataz besteko tenperaturak ere laguntzen du.

v. Zergatiak.

c. Klimaren sailkapena

i. Prezipitazioak, tenperaturak eta lehortasuna aztertu ondoren,

klima mota zehaztu (ozeanikoa; mediterranearra eta bere

modalitateak; mendikoa eta abar.) ahal izango dugu eta

argudiatu zergatiak.

ii. Klima mota zehaztu ostean, geografikoki kokatu behar dugu.

Horretarako tenperatura-bitartea (kostaldekoa ala barrualdekoa

den adierazten du) eta udako eta neguko tenperaturak hartu behar

dira kontuan.

d. Klimak inguru naturaleko beste osagai batzuekin duen lotura.

Ondorioak

i. Landaredia, Lurzoru eta ibai motak esan behar dira.

85

JARDUERAK

1- Testu liburuko 73. Orrialdean agertzen diren datuekin egin dagokion klimograma eta gero

iruzkindu.

86

2- Aldera itzazu 72. Orrialdean agertzen diren klimogramak eta azaldu prezipitazioetan agertzen

diren ezberdintasunen zergatiak..

3- Liburuko 73. Orrialdean agertzen den Burgosen klimograma eta Zaragorena (74. Orr) konpara

itzazu eta azaldu haien klimen ezberdintasunen zergatiak (faktoreak) .

ESPAINIAKO ERLIEBEA - Geografiamungia's Weblog · PDF filealde batera makurtua piano-tekla...

Documents

Transcript of ESPAINIAKO ERLIEBEA - Geografiamungia's Weblog · PDF filealde batera makurtua piano-tekla...