EH historia-(AA).indd 1 23/11/14 15:35 orriak historia ilustrada.pdf · turik: Historiaurrea eta...

EH historia-(AA).indd 1EH historia-(AA).indd 1 23/11/14 15:3523/11/14 15:35

5

123 recetas

Joseba AsironMartin Altzueta

HistoriaurretikErromanizaziora

EUSKALHERRIKOHISTORIA ILUSTRATUA1


txalaparta

lehenengo edizioaTafalla, 2014ko abendua

© Txalapartak edizio honena © Joseba Asironek testuarena © Martin Altzuetak marrazkiena© Martin Altuetak itzulpenarena editorial txalaparta s.l.l.San Isidro, 35-1AApartado 7831300 Tafalla NafarroaTel. 948 703 [email protected]

isbn978-84-16350-00-1lege gordailuana. 1985-2014

maketazioa eta diseinuaMonti

inprimaketaGráfi cas AlzatePoligono comarca 2, Calle A, Nave 4931191 Esparza de Galar - Navarra


7

Ikerketa on asko egin dituzte azken urteetan Euskal Herriaren historiaz, oro har; oso be-reziki, Nafarroaren antzinako Pirinioetako

erresumaz. Historialari belaunaldi berri oso batek harrika bota ditu historiografi a ofi zialak urte askoz atxiki dituen iruzurrak, eta bere le-kuan ipini Pirinioetako erresuma zaharra; esan nahi baita erakutsi duela hura izan dela Euskal Herrian sekula izan den proiekturik arrakasta-tsuena eta haren medioz iraun nahi izan zutela euskaldunek herri gisa.

Hala ere, arriskua dago oraindik argia ikusi duten datu eta gertaera historiko horiek denak artxiboetan eta liburutegietan ahaz-tuta gelditzekoa edo gutxiengo baten onda-re esklusibo bihurtzekoa, adituen jakintza hutsean gelditzekoa, alegia. Izan ere, jakin beharra dago historiaren eremuan —eremu zientifi koan, nahiago bada— eztabaidarik ez badago ere, zabalkundera begirako argital-penetan eta ikasmaterialetan lehengo topiko zaharrak ageri direla oraindik, intentzio poli-tiko nabarmena dela bide.

Esate baterako, euskal Historiaurre bizi-ki interesgarria eta horren ondoko Erroma-tartzea zeltiberiar delako zaku handiaren barnean sartzen dituzte, eta, hain nortasun indartsukoa izanik ere, ukatu egiten dute euskaldunen herria bera, non eta geografo eta idazle klasikoek ere hartaz idatzi zute-

nean —Tito Livio, Estrabon, Plinio Zaharra, Klaudio Ptolomeo eta Silio Italiko—. Ikusi besterik ez dago zer gertatzen den Nafarroa Garaiko museo eta aztarnategi arkeologikoe-tan, baskoi hitza agertu ere ez baita egiten. Hala eginez, beraz, isildu egiten da aztarna-tegi eta prozesu historiko horien sorburu eta garapen kulturala.

Berdintsu gertatzen da Erdi Aroarekin ere. Loturarik eta haririk gabeko gertaera mul-tzo bat azaltzen dituzte, eta ez ikusiarena egiten diote Nafarroako Erresumari, zeina herri oso baten gogoa egituratzeko sortu bai-tzen. Ohikoa da, adibidez, testuliburuetan eta zabalkunderako eginak izan diren zenbait liburutan horrelako eta bestelako aldi histori-koetako lurraldeak gaur egungo administrazio banaketen arabera zatitzea, garaian garaiko agintari akademikoen berniz geruza politi-koz distiraraziak, gainera. Eta ez hankarik ez bururik ez duen kontua da erresuma puskaka eta pixkanaka konkistatua izan zela azaltzeko nola aipatzen dituzten alegiazko hitzarme-nak; “elkartze zoriontsuak” eta borondatezko anexioak bailiran. Non eta mundu guztiak dakienean ez dagoela itun horien lekukota-sun zientifi ko bat bera ere. Nola azaldu modu naturalean, logikoan eta, noski, baketsuan eta erresistentziarik gabean gertatu zirela 1060ko, 1200eko, 1463ko, 1512ko eta 1610eko

Aitzinsolasa

Euskaldunon historia, irudietan


8

urteak? Zer esanik ez dago Aro Modernoaren eta Aro Garaikidearen manipulazioez; izan ere, atzaparra ezartzen zaie dinastia eta nor-tasun gatazkei, foruen deuseztapenari eta kontzientzia nazionalaren susperraldiari. Pro-zesu historiko horiei denei orainaldiko ikus-pegi hutsetik begiratzen zaie, asmo txarrez eta garrantzia kenduz, non eta ez duten, bes-terik gabe, gertatu ez balira bezala jokatzen.

Hori dela eta, uste dugu gaur egungo his-toriografi ak azalarazi eta aurreratu dituenak hedatzeko eta eskoletan eta etxean txerta-tzeko saiakera historikoez gainera argitalpen bereziak egin behar direla, irudiz beteak, ulerterrazak eta eraginkorrak. Asmo hori dela medio, 2011. urtean, lan honetako egi-leek 1512. Nafarroa, amets urratua komikia atera zuten Elkarrekin, eta handik bi urtera, 50 fechas clave de la conquista de Nava-rra, Txalapartarekin. Azken lan horretan, berrogeita hamar irudi bildu ziren; historiako berrogeita hamar koadro, beren iruzkinekin.

Lerro beretik, lan honekin jauzi kuali-tatibo bat eman nahi izan dugu, eta Euskal Herriaren historia orokorrari heldu diogu, hasi jatorritik eta gaur egun arteraino, Histo-riaurretik eta erromatartzetik honaino, ale-gia, irudiei garrantzia emanez. Lehen aldiz ageri dira euskaldunen arbasoak Paleolito

garaiko bizilekuetan leize hartzaren kon-tra eta errinozero eta mamut ehizan. Euskal Herriko lehendabiziko herrixkak marraztu dira. Longarko trikuharriko hilkintza (Via-nan) eta La Hoyako herri beroiaren txikizioa, eta erromatarrek euskaldunekin lehen aldiz topo egin zutenekoa. Hala berean, Ledea-ko herrixka azaltzen da, Erromatar garaian, mahats biltzen, eta erromatarrak etorri aurrean zer jaten zen. Pompaeloko termak eta foroa nolakoak izanen ziren ere ikus daiteke. Arellanoko herria Erromatar garaian. Irungo Oiassoko, Iruña-Veleiako eta Mendigorriko Andelosko eguneroko gauzak. Bestalde, aur-pegia marraztu zaie Paleolitoko emakume eta gizasemeei, labar margolariei, Soalarko gerlariari —euskal soldadurik antzinakoe-na, egundaino— eta erromatar munduan garrantzia izan zuten baskoiei —esaterako, Gaio Kornelio Valente Iruñeko politikaria eta Marko Fabio Kintiliano Calahorrako erreto-rika irakaslea—. Horietaz landa, Erroma-ko legioetan aritu ziren euskaldunak ikus daitezke; esaterako, II Cohors Vasconume-koak; Germanian, Britainian eta Afrikan ibili ziren, eta aipatuak daude haietako zenbaiten armazko egintzak.

Bibliografi a hautua egin ondoren, eta testu berariaz laburren bidez, ahanzturatik


9

atera nahi ditugu Euskal Herriko egiazko protagonistak. Gertaera eta urte handiak ere ez ditugu bazterrera utzi nahi izan, baina bizimoduan jarri dugu arreta, bizieran, janz-keran, emakumearen zereginean, aisian, haurtzaroan eta etxeko egunerokoan. Irudi bakoitzaren atzean ikerketa lan eskerga dago; aztarna arkeologikoetako froga eta analisi ziurrak erabili dira, eta historialariaren eta marrazkilariaren lankidetza estuz gauzatu, ez baitago gure iraganeko giza paisaia irudi-katzeko beste biderik.

Lan osoak lau liburuki ditu, honela bana-turik: Historiaurrea eta Erromatartzea, Erdi Aroa, Aro Modernoa eta Aro Garaikidea. Liburuki bakoitzean, xehe-xehe daude irudi-katuta bizierak eta gertaerak. Aro bakoitza-ren akaberan, testu bat dator, kazetari hizke-ran emana. Launa albiste dira, aro bakoitzeko gertaerarik esanguratsuenak azaltzen dituz-tenak; bi, naziora begirakoak, eta beste bi, mundura begirakoak. Liburuki bakoitzaren hondarrean, berriz, making of bat, presta-kizunetako marrazkiekin eta arkatzez egin ziren zirrimarrekin, sorkuntzaren nondik norakoak esplikatzeko, irudiak zein oinarri zientifi koren gainean eraiki ziren erakuste-ko eta akaberan nola bateratu, muntatu eta koloreztatu ziren azaltzeko.

Laburbilduz, obra honekin, Euskal Herri-ko historia atera nahi dugu ahanzturatik, kolorea eman, agertokiak eta egoerak azaldu eta protagonistei aurpegiak marraztu. Asmo bizia eta ilusioz betea hasten dugu gaur, oroz gain merezi duen proiektua baita.

joseba asiron saez


HistoriaurreaEH historia-(AA).indd 11EH historia-(AA).indd 11 23/11/14 15:3623/11/14 15:36

12

Hutsune eta ilun handikoa da oraindik gizakiaren sorrera eta eboluzioa, eta ez dago askoz argitasun gehiago Euskal Herriaz ari garela. Oraindik ez dakigu noiz, nondik eta nola etorri ziren lehen giza taldeak Pirinio inguru honetara; ez dakiguna gehiago da dakiguna baino, baina badakigu prozesu luzea eta gogorra izan zela eta milaka urte iraun zuela.

Lurra eta lehen giza aztarnak

Inondik ere, Euskal Herriko etapa geologiko gehienak urpean ira-gan ziren, lurralde osoa baitze-goen itsaso zabalaren azpian. Gaur egungo Lapurdin hasi iza-nen ziren azaleratzen lehenengo arrokak. Diote orain hamabost milioi urte inguru atera zela Eus-kal Herria bere osoan uretatik.


13

Horregatik, dauden bizi aztarna-rik antzinakoenak itsaspekoak dira. Esate batera, oso ugariak dira numuliteen maskor fosilduak (latinezko nummulustik dator hitz hori, eta txanpon txikia esan nahi du). Irudian ageri diren hauek Irunberriko arroilakoak dira, Eozenokoak, alderdi hura itsasoa-ren hondoan zegoenekoak, orain 50 bat milioi urte.


14

Gaur egungo paisaia eratze-ko, denbora eta gorabehe-ra asko iragan zen. Tarteka

aldi epelak eta beroak eta tarte-ka izotzaldiak izan ziren. Izo-tzaldietan, izozpean gelditzen zen Euskal Herri ia dena. Azken izotzaldiak, Würm glaziazioak orain dela 20.000 urte izan zi-tuen urterik hotzenak, eta orain 10.000 inguru amaitu zen, hala-ko batean. Orduan, klima epeldu

egin zen, eta herrialdeko elur egonkorrak desagertu egin zi-ren. Itsasoak, berriz, gora egin zuen. Aldi honetan hartu zuen Euskal Herriak gaur egun duen itxura, gaur egungo landaredia eta orain berriro arte izan duen fauna.Ordurako, aspaldi zebilen giza-kia lur hauetan, klima landare eta animalia aldaketetara ego-kitzen. Hasieran, talde banaka

batzuk, han-hemenka hedatuak eta ibiltariak; beharbada, doze-na bat pertsona. Ehizatik eta basafruituak biltzetik bizi ziren. Seguru asko, ehizako animalia taldeen atzetik iritsi ziren, ehiza barrutia zabaldu zutenean edo ehizakia hemen bereziki ugaritu zenean. Gauza segurua da eska-sia eta arrisku handiko bizia eduki zutela.


15

Oinatz fosil hau orain dela milaka urte utzi zuen Paleolitoko pertsona batek, haitzuloko buztin lur bigu-netan zebilela, Nafarroako Pirinioe-tan. Ezin hobeki erakusten du antzi-natik bizi izan zela gizakia Euskal Herrian.


16

Irudi hau orduko ohiko egun bat izan daiteke. Glaziazioaren azken aldera, bazterrak izoztuak eta elurtuak, orein handi bat ehizatu berri du gizaki talde batek. Ehiztarietako bat animalia larru-tzen ari da, eta lehen planoko emaku-meak lanari utzi dio, silex tresna bat zorrozteko; hor ari da kolpe trebe eta ongi neurtuak emanez. Horrelako tres-nak erabiltzen zituzten egunerokoan.

Euskal Herriko lehen giza-ki haiek Neandertal-aurre-koak ziren. Zutik ibiltzen ziren, baina aurpegierak eta burezurrak nahiko pri-mitiboak zituzten orain-dik. Talde ibiltarietan joa-ten ziren, eta ehiza barruti zabalak hartzen zituzten. Orduko klima baldintza gogorrak zirela medio, herrialdearen hegoaldean bizi ziren batez ere, ibaie-tako terrazetan, baina iparralderago ere sartzen ziren; hala erakusten dute aire zabalean aurkitu diren tresnek. Ehiza taldean ate-ratzen zirenean, belarja-leen atzetik joaten ziren, gehienbat, eta, elikadura osatzeko, baiak eta sus-traiak janen zituzten.

Behe Paleolitoko fase aurreratuetan, dagoene-ko bizi zen gizakia Euskal Herrian; hala erakutsi dute, ustekabeko aurki-kuntza bakan batzuek. Aztarna gehiago daude aroaren hondarrera, Acheulaldiko kulturare-kin bat. Duela 150.000 eta 70.000 urte artekoak dira.

Behe eta Erdi Paleolitoa


17

Behe Paleolitoko gizakiak zurezko eta hezu-rrezko tresnak erabiliko zituen gehienbat, baina egun arte iraun duten ia denak harriz-koak dira. Irudian, Aranzaduiko aldebiko bat, Urbasan atzemana (Nafarroa). Harrizko aizkora hori egiteko, silex nukleo bat puskatu zuten, eta, bi aldeetatik trebeki joz, ohiko itxura trinko eta gotorra baina aho mehe-zorrotzekoa eman zioten.


18

EErdi Paleolito aldia, duela 35.000 urtekoa, Würm gla-ziazioko aldirik gogorrena

izan zen. Muturreraino hoztu zen klima. Garai hartan, gizaki gutxi ibiliko zen Euskal Herrian; seguru asko ere, ez ziren izanen ehun bat pertsona baino gehia-go. Bizi-baldintza izugarri gogo-

rrak ziren, dena izoztua izanik zaila izanen baitzen fruituak bil-tzea, eta, ehizatzeko ere, anima-lia gutxiago eta espezie gutxiago.Orduko gizaki mota Neandertal-goa zen, hau da, Homo sapiens. Gaur egungoak baino txikia-goak ziren, baina bizkorrak eta gogorrak, ingurunera egokitze-

ko gaitasun handia zutenak. Haiek izan ziren Euskal Herri-ko jende bakarrak, beste giza talde garatuago eta inteligentea-go batzuk sartu artean. Sartu berriek, ordean, bertako nagusi-tasuna kendu, eta, seguru asko, desagerrarazi egin zituzten.


19


20

Etsai erraldoi horietako bat izanen zen errinozero iletsua (Coelodonta antiqui-tatis), izugarri handia. Bi metro gora izan zitekeen eta lau luze. Gorputz azkarra zuen, muturreko hotzera ego-kitua, hanka labur-gotorrak, belarri txi-kiak eta larruazal iletsu-iletsua, gaz-taina kolorekoa. Ezaugarririk bereziena adarra zuen, metro bete ere egin zeza-keena; sexu bereizgarria ere bazen, eta defentsarako erabiliko zuten; gainera, bikaina izanen zen belar bila ibiltzen zirenean elurra harrotzeko ere.

Esan dugu antzinako gizakiak batez ere ehiza-kia jaten zuela. Latitudea eta momentuko klima zein ziren, elikadura halakoa edo bestelakoa izanen zen, baina ez ziren faltako orein, sarrio, adarzabal eta elur orein, bisonte, behor eta beste-lako espezie txikiago zen-bait. Kontuan izan behar da etsai basatiak ere bazituztela, baita arrisku handikoak izan zitezkeen animalia belarjale han-diak ere.

Ehiza: erraldoiekin lehian


21

Iberiar penintsulatik Siberia-raino zegoen hedatua erri-nozero iletsua. Hedadurarik handiena, berriz, k.a. 30000. urte aldera izan zuen. Euskal Herrian, agertu dira anima-lia honen aztarnak Paleoli-toko jendea bizi zen haitzu-loetan; adibidez, Arrikrutzen (Oñati), Lezetxikin (Arrasate), Koskobilon (Olatzagutia) eta Izturitzen. Horrek esan nahi du gure arbasoek hura harra-patu eta ehizatzen zutela.


22

Mamut ospetsua ere ika-ratzeko modukoa zen. Europa guztian bizi izan

zen, eta hamabi tonelada egin zi-tzakeen. Bost metro gora izan zi-tekeen, eta ile ilun korapilatsuz estalirik zegoen, beroari euste-ko eta hotzari aurre egiteko. 2,5 metro ere egin zitzaketen haren letaginek; jo 50 bat kilo horre-lako bakoitza. Belarriak, berriz,

oraingo elefanteek baino txikia-goak zituen, eta bizkarrean, ha-lako konkor gihartsu bat. Belarra jaten zuen batez ere, baita 180 ki-logramo ere egunean. Mamutak klima aldatu zelako desagertu izanen ziren. Berotu ahala, iparraldera joanen ziren, baina beste faktore batzuk ere kontuan hartzekoak dira; esate-rako, giza ehiztarien presioa, eta

izurriteren bat. Nolanahi dela ere, orain 11.000 urte inguru, gutxitzen hasi ziren, pixkanaka, eta badakigu azken mamutak Siberian egon zirela k.a. 3600. urte aldera arte.


EH historia-(AA).indd 1 23/11/14 15:35 orriak historia ilustrada.pdf · turik: Historiaurrea eta...

Documents

Transcript of EH historia-(AA).indd 1 23/11/14 15:35 orriak historia ilustrada.pdf · turik: Historiaurrea eta...