Deklinabideko leku-denbo­ra kasuak (eta iiJ1

Mitxel Kaltzakorta Mentxaka

HIZPTDE52 (2003), 55-87 orr. 55

Bigarren artikulu honetan egileak erakutsi gura luke deklinabideko leku­denbora kasuetan (-n, -ra, -tik, -ko...) erabiliz gero determinatzailetzatzenbatzaile zehaztuak (zenbakiak) eta zenbatzaile zehaztugabeak (zen­bat, zenbait, hainbat, anitz ...), denborazkoak ez beste unita te guztiak(metro, gradu, kilo, euro...), halakotzat erabiltzen badira, a/egia, magnitu­deak neurtzeko, deklinatzen direla mugatu singularrean [Sei(gradu/metro!kilo/euro)AN; hainbat (gradu/metro!kilo/euro)AN] gureAutonomia Erkidegoan (Bizkaia-Gipuzkoa-Araba) behinik behin (behar­bada, baita Nafarroa Erkidegoan ere, parterik mendebalderenean-edo).Esandakoa frogatzeko, erabiltzen ditu Bizkai-Gipuzkoako 50en bat idaz­leren adibideak, guztira 200en bat, eta Nafarroako ahozko batzuk etaidatzizko bat edo beste.

O. Sartaurrea Lehenengo artikuluan astinalditxoa eman nion deklinabideari zelakoibilbidea egin duen, hasi lehenengo aholkuak eman zirenetik eta gaurarte. Nioen arazorik larrienak leku-denbora kasuetan jazotzen direla,bereziki, mugatu singularrean eta mugagabean, baina arazoa ez dagoelazelako formak erabili behar diren, ezpabere, zelako erregelek goberna­tzen dituzten mugagabe eta mugatu singularreko formak. Izan ere,nahaste borraste itzela dago, askok eta askok ez baitakite noiz erabilibehar den, esaterako, "Lau urteAN ez da etorri" eta "Lau urteTAN ez daetorri", edo "Zenbat koloreKO banderak erosi dituzu?" eta "Zenbat kolo­reTAKO banderak erosi dituzu?".

Marapilo hori askatzeko, alegia, aipaturiko deklinabide forma biok(mugagabea eta mugatu singularra) zelan erabiltzen diren Bizkai- eta

giputz-euskaretan eta hegoaldeko nafarrerako parte batean, deklinaturikosintagmak ardatz edo gune duela edozein motatako elementua, honahemen zer proposamen egin nuen, egin ere mugatua inesibo kasuan (-n),nire ustez, leku-denbora kasuetan katramilatsuena:

Determinatzaileak Mugatu singularra Mugagabea

Zenb. zehaztuak 4(urte/etxe/gradu)AN 4(urte/etxe/gradu)TAN

Zenb. zehaztugabeak Hainbat(urte/etxe/gradu)AN Hainbat(urte/etxe/gradu)TAN

Deter. zehaztuagabeak EZ Zer(urte/etxe/gradu)TAN

Baina bigarren artikulu honetan pentsatuta baneukan ere heltzea gaiarizelan deklinatu denbora sintagmak, aldatu bat eman diot norabideari, etaahaleginak egingo ditut erakusten zelan deklinatzen diren unitateak(metroak, graduak, kiloak ... ) leku-denbora kasuetan (izen errazez deitu­ta: non, nora, nango ... ) gure Erkidego honetan (Bizkaia-Gipuzkoa­Araba) eta Nafarroako parte batean-edo, behinik behin. Hona hemen nireproposamen orokorra unitateei buruz, zedarritua non kasura, eta unitate­tzat aukeratuta euroak, metroak eta graduak soilik (baina berdin balioizan dezake beste unitateentzat ere, hala nola, kiloak, metro karratuak,litroak, metro kubikoak, watioak, voltioak...):

Determinatzaileak Mugatu singularra Mugagabea

Zenb. zehaztuak 4(euro/metro/gradu)AN 4(euro/metro/gradu)TAN

Zenb. zehaztugabeak Hainbat(euro/metro/gradu)AN Hainbat(euro/metro/gradu)TAN

Deter. zehaztugabeak EZ Zer(euro/metro/gradu)TAN

Koadro horretatik segitzen da unitateak deklinatzen direla mugatu singu­larrean eta mugagabean, baina artikulu honetan unitateak deklinatukoditut unitateak soilik badira, unitatetzat erabiltzen badira (magnitudeakneurtzen dituztenean). Hona hemen, beraz, zer eskema daukadan helbu­rutzat artikulu honetan, unitateak halakotzat erabiltzen direnean, beti eremuinarrituta gorago aipaturiko eremura:

Determinatzaileak Mugatu singularra Mugagabea

Zenb. zehaztuak 4(euro/metro/gradu)AN EZ

Zenb. zehaztugabeak Hainbattcuro/rnctro/graduj-t V EZ

Deter. zehaztugabeak EZ EZ

Eskemari darionez, unitateak, halakotzat erabiltzen direnean, mugatu sin­gularrean bakarrik deklinatzen dira, baldin eta determinatzailetzat erabilizgero zenbatzaile hutsak-(zehaztuak eta zehaztugabeak). Behin eta berriro

56 Mitxel Kaltzakorta Mentxaka

1. Argibideak

'1(

1.1.Zelako ardatzedo guneak

deklinatuko diren

\

aipatu ditut unitateak, eta baita izendatu batzuk ere, zelan halan, metroak,euroak, graduak, kiloak..., baina ez ditut aipatu denbora-unitateak (urteak,orduak, egunak ...). Izan ere, eurok ez ditut aztergai artikulu honetan, ezpa­bere, hurrengo batean, zeinetan jorratuko baititut unitate direla zein ez.

Azken eskema hori zelan erabili, anabasa handia dago komunikabideetan.Tdatzizko komunikabideetan, lantzean behin baino gehiagotan erabiltzendute, esaterako, euro unitatea, oraintxe mugatu singularrean (Halaka autoa­ren prezioa 40.000 euroAN daga), oraintxe mugagabean tHalako autoarenprezioa 40.000 euroTAN daga), eta ikusentzunezkoetan, gradu unitatea,konparaziorako, batean, mugatu singularrean (Caur tenperatura 20 gra­duAN daga), bestean, mugagabean tGaur tenperatura 20 graduTAN daga).

Azkeneko koadroa egiaztatu guran, lehenengo, argibide batzuk emangoditut hobeto ulertzeko proposamena; bigarren, laburpentxo bat egingodut zelako bilakaera izan duen deklinabideak unitateen arloan; hiruga­rren, ahaleginduko naiz proposamena ematen ahalik argien eta zehatzen;laugarren, ahaleginak egingo ditut proposaturikoa egiaztatzen; eta, azke­nez, konklusioa. Hona hemen aurkibidea:

l. Argibideak2. Historia3. Proposamena zehazten4. Proposamena egiaztatzenS. Konklusioak6. Bibliografía •Aurreko artikuluan esan nuen eta erakutsi, sintagma osoak deklinatzendirela, eta ez sintagmaren ardatz edo guneak soilik:

Bilbotik Donostiara [hainbat kilometro aspergarri]AN obratan ari dira

Alegia, kilometro unitatea ardatz hutsa deklinatu barik, deklinatzen dasintagma osoa -kortxete artean adierazia-. Deklinaturiko sintagmari dei­tuko diot neurri-sintagma edo unitatedun sintagma.

Hitzaurrean esandako moduan, unitateak soilik deklinatuko ditugu, salbudenborazkoak (hauek beste artikulu batean). Hona hemen zeintzuk(batzuk sakonago, beste batzuk arinago, gainkiroki):

Euroak, zentimoak, dolarrak ...Metroak, kilometroak, zentimetroak ...Kiloak, gramoak, tonak...Graduak...Metro koadroak .Metro kubikoak .Kilometro orduko ...( ...)

Deklinabideko leku-denbora kasuak (era ii) 57

1.2. Zeintzukdeklinabide kasu

aztergai

1.3. Determinatzai/emotak

58

Aztergaia leku-denbora kasuak ditudanez, garrantzitsuenak-edo jorratu­ko ditut:

Inesiboa (-n)Adlatiboa (-ra)Ablatiboa (-tik)Leku genitiboa (-ko)

Leku-denbora kasuok (sarreran deitu diet noN, noRA ...) izendatuko ditutbeste izen batzuen bidez nagusiki artikuluan zehar, ustez errazago uler­tzekoak: zenbatean; renbateko, renbatetik, zenbatera ...

Euskaltzaindiak Hiztegi Batuan ez dauka oraingoz onartuta zenbateanberba, eta bai zenbatetan. Bizkai-Gipuzkoa-Arabetan behintzat bereiztendugu zenbatean eta zenbatetan, geroago ikusiko dugunez. Edozeinmodutan ere, Euskaltzaindiak onarturiko arau batean, "Hiru kiloko hau­rra, Jau hankako mahaia" izenekoan, bertako adibide guztiek

Bi urteko umeaHiru kilometro bideaBost liberako egunkaria(...)

zenbateko itaunari erantzuten diote, eta ez zenbatetakori. Hortaz, beha­rrezkoa da renbtueko, eta geroago ikusiko dugunez, baita zenbatean, zen­batetik ... ere.

Arinagoko artikuluan esandako moduan, hiru determinatzaile daudenagusiki (alde batera utzita mugatzaileak):

A. Zenbatzaileak

- Zehaztuak (zenbakiak)

- Zehaztugabeak (zenbat, zenbait, asko, gutxi, hainbat, anitz, hainbeste,horrenbeste, honenbeste, edozenbat, zenbat-gura, zenbat-nahi, makinabat. .. )

B. Determinatzaile zehaztugabeak (zein, zer, edozein, zein-nahi ... )

Sartaurrean esan dut ahaleginduko naizela erakusten unitateak zelandeklinatzen diren unitateak halakotzat erabiltzen badira (magnituteakneurtzen dituztenean). Halaber, esan dut determinatzaile zehaztugabeenbidez unitateak mugagabean deklinatzen direla:

- Edozein kilometroTAN para dezakete lehergailua?

- Zein kilometroTARA zoaz?

Alegia, determinatzaile zehaztugabeen bidez ez dira deklinatzen mugatusingularrean, deklinaturiko sintagmek ez dute unitate kopurua adieraz­ten, ez dute ezelako magnituderik neurtzen. Hortaz, bazter utzita deter­minatzaile zehaztugabeak, determinatzaile mota bi soilik baliatuko ditut

Mitxel Kaltzakorta Mentxaka -

\'.I

\1

2. Historia

unitateen bidez kontzeptuak neurtzeko: zenbatzaile zehaztuak eta zehaz­tugabeak.

Hemen hartuko dut abiapuntutzat oinarrizko proposamena (Txillardegiketa Villasantek emana) zelan deklinatu edozein elementu, unitateakbarru:

Determinatzaileak Mugatu singularra Mugagabea

Zenb. zehaztuak EZ 4(euro/metro/gradu)TA.N

Zenb. zehaztugabeak EZ Hainbat(euro/rneb·o/gradu)TA.N

Deter. zehaztugabeak EZ Zer(euro/metro/ gradu)TAN

eta esplikatuko dut unitateen erabilerak zelako historia, bilakaera, izanduen gaur arte:

Lehenengo, J. Basterrecheak (1989) erakutsi zigun unitateak (orduak,gramoak, metroak, arrobak..) beti deklinatzen direla mugatu singularre­an (eta ez mugagabean), baldin eta determinatzailetzat erabiliz gero zen­batzaile zehazturen (zenbakiren) bat edo zenbat zenbatzaile zehaztugabehutsa (berak zenbati deitzen dio galdetzailea).

Bigarren, Gamindek argi utzi zuen (1987) genitibo kasuan (-ko) unitate­ak mugatu singularrean deklinatu behar direla, determinatzailetzat erabi­liz gero zenbatzaile zehaztuak (zenbakiak) eta renbat zenbatzailezehaztugabea. Geroago (1990) berretsi eta sendotu egin zuen iritzia geni­tibo kasuaren gainean; eta, beste kasuen gainean, osatu bat eman guraizan zion Basterrecheak urtebete aurrerago proposaturikoari. Ondo fro­gatu zuen zenbatzaile zehaztuen bidez unitateak beti deklinatzen direlamugatu singularrean, eta adibide bidez frogatu ere, ahozkoak zein ida­tzizkoak, baina zenbatzaile zehaztugabeen arloan, nik uste, ez zuenaurrera egin Basterrecheak esandakorik. Zergatik? Besteak beste, ezdarabiltzalako erabili zenbatzaile zehaztugabeak (berak hala uste dudirela asko, gutxi, edorein eta edozeri, zehatzago esateko, badarabiltzazenbatzaile zehaztugabe bi (asko, gutxii, eta hauen bidez adibideak ate­ratzen zaizkio batzuk mugatu singularrean eta beste batzuk mugagabean;baina beste determinatzaile biak tedorein; edozer¡ zenbatzaile zehatuga­beak barik determinatzaile zehaztugabeak direnez, euron bidez adibideguztiak ateratzen zaizk.io mugagabean. Datuok horrela, ez du ezertarikokomentariorik egiten, eta azkeneko orrian laburpena egiten du, unitate­dun adibide bi emanda, zenbatzaile zehaztuz jantziak (-hiru eguneanamarenean egon naiz; -bi mita pezetan salteen dute).

Hirugarren, geroago estilo liburu batzuek, hala nola, Euskaldunon Egun­kariarenak (1992) eta EITBrenek (1992, 1993-1994 ), onartzen dute zen­batzaile zehaztu (zenbakiak) hutsentzat unitateak deklinatu behar direlamugatu singularrean. Geroago (1995) Euskaldunon Egunkariak hobesten

Deklinabideko leku-denbora kasuak (eta ii) 59

60

du mugatu singularra erabiltzea leku-denbora kasu guztietan, genitiboazgainera.

Laugarren, P. Petrirenak ( 1992, 1995) onartzen du unitateak zenbakien bidezmugatu singularrean deklinatu behar direla genitibo kasuan (-ko), baina gai­nerako leku-denbora kasuetan uzkur ageri da, esaten baitu "Gasteiztik 10kilometrora" eta "Gasteiztik 10 kilornetrotara", biak direla zuzenak, baita"165 libran" (mendebaldekoa) eta "165 libratan" (ekialdekoa) ere.

Azkenez, Euskaltzaindiak oraintsu (1998) arau bat argitaratu du izenekoa"Hiru kiloko haurra, Jau hankako mahaia", eta berton esaten zaigu sintagmabatzuek, erantzuten diotenak nolako galderari eta funtziotzat izenlagunakdirenak, oinarrian badaroate zenbatzaileren bat, -ko hobesten dela (etaez, -tako). Euskaltzaindiak berak urte bi beranduago (2.000) beste arau bateman du argitara izena duena "Iraupena eta maiztasuna adierazten dutensintagma zenbatzaileetan mugatu singularra noiz erabil daitekeen". Bertonazaltzen du, besteak beste, iraupena adierazteko erabiliz gero determina­tzailetzat zenbatzaile zehaztuak zelan deklinatu behar diren denbora sintag­mak (mugatu singularra hobesten da, nahiz eta ez baztertu mugagabea),batez ere, inesibo (-n) deklinabide kasuan. Maiztasuna zelan adierazi ere arida, baina ez du interesik artikulu honetarako.

Azken-azkenez, oraintsu nioen (M. Kaltzakorta 2002) euroak mugatusingularren deklinatu behar direla, pezetak legez, erabilita bai zenbatzai­le zehaztuak bai zehaztugabeak, baina eginiko teorizazioa datu bidezegiaztatu barik.

Azken-azken-azkenez, Luis Fernandezek (2002) artikulu bat argitaratudu oraintsurengo Sustatu webgunean, "Euroa iritsi da eta ez dakigu eus­karaz nola deklinatu" izenekoa, eta hemen Gramatika batzordearen pro­posamena datar zelan deklinatu euroak (eta zentimoak):

(...). Horra, bada, Euskaltzaindiak jarritako Jagonet rerbitnaik etorritakome:u hau:

Gramatika batrordearen iritria honako hau duzu:

l. lzenaren laguntza duenean, gure ustez, -tan bukaera dutenak erabilikogenituzkegaldera egiteko;alegia, zenbat eurotan erosi duzu? Nolanahiere,euroetanaukeratxartzatemangabe2. Erantzunaematerakoanere, 100 eurotan eta50 zentimotan erabilikogenuke,hemenerebesteaukeraukatugabe,bietarikoadibideakaurkidaitezkeeta.

Iritzi hori Luis Fernandezek disparatetzat jotzen du, eta konkorgarriaderitza iritzi horretan euroa ez dela ageri ere egiten mugatu singularrean.Argia astekariak ere 2002ko urtarrilaren 13an (21 or.) Gramatika batzor­dearen berri eman zuen ~er iritzi zuen:

NOLA DEKLINATU EUROA EUSKARAZ?

Maneta berria kalean da jada, baina sarri ez dakigu nola deklinatu behardugun hitz berria. EuskaltzaindiakoGramatikabatzordearenarabera, "zen­bat eurotan erosi duzu?" esan behar da, denaden, "euroetan" aukera ez dutxartzat ematen. Erantzuterakoanere, "l00 eurotan" edo "50 zentirnotan"aukerahobestendu.•

Mitxel Kaltrakorta Mentxaka

3. Proposamenazehazten

Ez dakit Gramatika batzordearen iritzi hori mugatuta ote dagoen inesibo(-n) kasura soilik, edo balio ote duen deklinabideko beste leku-denboraguztietarako ere. Zenbateko kasurako, behintzat, ez luke balioko, Euskal­tzaindiak (1998) araua emanda dauka-eta kasu horretan, gorago ikusidugunez (mugatu singularrean deklinatu behar <liraeuroak, eta bestelakounitateak ere bai).

lkusiak ikusita, proposamen bi daude nagusiki zelan deklinatu unitateak:

l. Euskaltzaindiaren Grarnatika batzordearena, zelan deklinatu euroak(Euskal Herri osorako): mugagabean zein mugatu pluralean.

2. Besteona (gure Erkidegorako gehienbatean): mugatu singularrean.

Gorago ikusi dugunez, bada hirugarren proposamen bat ere, P. Petrirenakemana, baina ekialderako soilik: mugagabean.

Gauzak horrela (iritzi bi guztiz kontrajarriak), alde batera utzita Grama­tika batzordearen proposamena, beste guztiok bat gatoz puntu batean:unitatedun sintagmak mugatu singularrean deklinatzen direla zenbatzailezehaztuak erabilita. Beste puntuan, zenbatzaile zehaztugabeek zelakojokabide duten horretan, Basterrechea eta Gaminde abiatu egin ziren(zenbatzaile zehaztugabeetan renbat soilik proposatu zuten mugatu sin­gularrean deklinatzeko ), eta nik, artikulu honetan, heldu gura niokeeuren ildoari, aurrera egin, eta ahal izanez gero, errematea eman.

Beraz, zer proposamen egin dudan sartaurrean, horixe frogatu gura nukeartikulu honetan Changoeskeman kenduta deterrninatzaile zehaztugabeak):

Detcrminatzaileak Mugatu singularra MugagabeaZcnbatzaile zehaztuak 4(euro/rnctro/gradu)AN EZZenbatzaile zehaztugabeak Hainbat(euro/metro/gradu)AN EZ

Apartadu honetan, zer proposamen egin dudan sartaurrean eta aurrekoapartaduan, horixe zehaztu gura dut. Apartadu batean zein bestean esandut honela deklinatzen clitugula unitatedun sintagmak gure Erkidegoan,erabiliz gero unitateak magnitudeak neurtzeko:

Determinatzaileak Mugatu singularra

Zenbatzaile zehaztuak 4 (euro/rnetro/gradu)AN

Zenbatzaile zehaztugabeak Hainbat(euro/metro/gradu)AN

Hau da, unitateak halakotzat erabiliko baditugu, ezinbestean deklinatubehar dira mugatu singularrean, baliatuta zenbatzaileak (zehaztuak etazehaztugabeak), eta sekula ere ez determinatzaile zehaztugabeak (horre­xegatik ez ditut paratu eskeman).

Eman cludalarik artikulu honetako helburua koaclro bidez, bestela ereeman nahi dut aclitzen: gura clut esplikatu, gure Erkidegoan gehienbate-

Deklinabideko leku-denbora kasuak (eta ii) 61

62

an, zelan adierazten edo neurtzen den tenperatura graduen (edo bestelakounitateen) bidez; prezioa, euroen (edo bertzelako unitateen) bidez; dis­tantzia metroen (edo osterantzeko unitateen) bidez, eta abar. Beraz, mag­nitudeak (edo dimentsioak) unitatez neurtzen dira, hots, adierazten diraunitate-kopuruz. Hona hemen, magnitudeak eta euron unitateak:

MAGNITUDEAKPrezioaDistantzia, altura ...TenperaturaAzaleraBolumenaAbiadura

UNITATEAKeuroak, zentimoak ...metroak, kilometroak ...graduak ...metro koadoak .metro kubikoak .kilometro orduko ...

(...) (...)Gorengo koadroa (proposamenarena) argitu eta zehaztu guran, hainbat adi­bide emango ditut, euskaraz eta gaztelaniaz eman ere, argi eta garbi geradadin unitateak halakotzat erabilita, perpausek zelako egiturak dituzten hiz­kuntza bietan. Hona hemen, zelako adibide ereduak ditudan aztergai beharhonetan, etsenpluotan magnitudetzat erabilita prezioa, altura eta tenperatu­ra; eta, unitatetzat, hurrenez hurren, euroak, metroak eta graduak:

l. PREZIOA-a. Zenbatzaile zehaztuak b. Zenbatzaile zehaztugabeak

Bazkariaren prezioa 10 euroAN dago ZenbatEAN erosi duzu autoa?El precio de la comida está en 10 euros ¿En cuánto has comprado el coche?

Bazkariaren prezioa 1O euroRA igo da Angulak hainbat euroRA igo diraEl precio de la comida ha subido a JOeuros Las angulas han subido a muchos/has-

tan/es euros

Bazkariaren prezioa 1O euroTIK gora dago Angulak euro askoKO prezioa egin duteEl precio de la comida está por encima de Las angulas han alcanzado un precio deJO euros muchos euros

Bazkariak JO euroKO prezioa daukaLa comida tiene un precio de JOeuros

2. ALTURAa. Zenbatzaile zehaztuak b. Zenbatzaile zehatugabeak

Mexikon batzuk 3.000 metroAN bizi ei dira Everesten metro askoRA igonikoa naizDicen que en Méjico algunos viven a 3.000 Soy una persona que ha subido a muchosmetros de altura metros en el Everest

Hegazkin batzuk 15.000 metroRA igotzen e Everesten metro gutxiAN erabili zuendira . oxigeno aparatuaDicen que algunos aviones suben a 15.000 En el Everest utilizó el oxigeno en pocosmetros de altura metros

Jauskari batzuek 10.000 metroTTK egiten Zenbat metroTIK egin zenuen salto jausdute jauzi gailuan?Algunos paracaidistas saltan desde ¿Desde cuantos metros saltaste en para10.000 metros caídas!.

Mitxel Kaltzakorta Mentxaka

4. Proposamenaegiaztatzen

1.Bide teorikoa

3. TENPERATURA

a. Zenbatzaile zehaztuak b. Zenbatzaile zchatugabeak

Euskal Herrian bataz beste 20 graduAN bizi Zenbat graduAN bizi dira Kanadan?ei garaDicen que en el País Vasco vivimos a 1111 ¿A cuántos grados viven en Canadá?promedio de 20 grados

l:latzuetan tenperatura ez da igorzen 5 graduTIK Tcnperatura hainbat gracluRA igo daAlgunas veces la te111pero/111r1110su/Je de 5 grado La temperatura ha subido a muchos/bas-

tantes grados

Gaur tenperatura 20 gracluRA heldu da Hainbeste graduTIKjaitsi da (tenperatura)?Hoy la temperatura ha llegado a 20 grados La tempera/uro ha bajado de muchos/bas-

tantes grados

Erabili baditut ere unitate jakinak (euroak, metroak eta graduak) badirabeste batzuk ere, zelan halan, zentimoak eta dolarrak prezioa adierazte­ko; kilometroak eta zentimetroak distantzia adierazteko, eta abar.

Goiko adibideak baliagarri dira beste magnitude batzuentzat ere, halanola, pisuarentzat, azalerarentzat, bolumenarentzat, ... erabilita dagoz­kien unitateak, hurrenez hurren, esaterako, kiloak, zentimetro koadroa,litroak, ...

Unitateek badute beste erabilera bat ere unitateak diren aldetik, gauregun ia ezkutatua ahozko euskaran. Erabilera hori ez dut hemen jorratu­ko, ezta unitatcen beste erabilera bat ere, zeinetan ez baitira unitateak.Hortaz, aipaturiko erabilera biok hurrengo baterako utziko ditut.

Proposamena sartaurrean eman dudanez gero, hemen, apartadu honetan,egiaztatzea tokatzen zait. Proposamen hori betetzen dela frogatzeko,bide bi erabiliko ditut:

l. Teorikoa

2. Adibideena (Bizkaiera-gipuzkeraz)

Behin puntu bion bitartez frogatuz gero erabiltzen dela gure Erkidegoan(Bizkaia-Gipuzkoa-Araban), jarraian, ikusiko dut zenbateko eremuan etazenbateraino erabiltzen den Nafarroa Erkidegoan.

Lehenengo bideari dagokionez, oinarrituko naiz Euskaltzaindiaren araubatean. Hona hemen zeinetan (1998):

"Oinarrian zenbatzaileren bat ageri denean eta adina, prezioa, neurria, pisua,adierazten duten izenlagunak osatzen direnean ere, -ko da hobesten dena.Idatz bedi, hortaz, bi urteko umea, bost liberako egunkaria, hiru kilomctrokobidea, hamar metroko garaiera, hiru asteko egonaldia, e.a. Baina -ta- atziz­kia erabili beharrekoa izan daiteke zenbaitetan."

Arau hori, ikus daitekeenez, emanda dago, besteak beste, unitateentzat.Unitate batzuk arauan bertan ageri dira: urte, aste, metro, kilometro etalibera. Baina balio du beste edozein unitaterentzat ere; eta, ondorioz,

Deklinabideko leku-denbora kasuak (eta ii) 63

a. Altura (metrobidez)

64

baita artikulu honetako unitate aztergai guztientzat ere: euro, kilometro,gradu, kilo, metro koadro, litro ... Horregatik, Euskaltzaindiaren arau horiaplikatuz gero gure unitate aztergaiei, bona hemen adibide batzuk:

20 metroKO altura

80 euroKO liburua

40 graduKO tenperatura

160 kiloKO gizona

100 metro koadroKO orubea

2 litroKO zahatoa

Ahaleginak egingo ditut frogatzen Euskaltzaindiaren aipaturiko arauan(bertako deklinabide kasuari zenbateko deitu diot argibideak apartaduan)ez eze, beste leku-denbora kasuetan ere (zenbatean, renbatetik, zenbate­ra...) unitatcak mugatu singularrean deklinatzen direla.

Gauzak horrela daudela (dakigularik zeintzuk deklinabide kasu aztertukoditudan eta dagoeneko zein kasutan dagoen onartuta erabiltzea mugatusingularra -renbateko kasuan baina zenbatzaile zehaztu hutsekin-), honahemen zcin hurrenkeratan aztertuko ditudan magnitudeak eta dagozkienunitateak:

a. Altura (metro bidez)

b. Tenperatura (gradu bidez)

c. Prezioa (euro bidez)

Has gaitczen erakusten altura magnitudea, metro bidez emanez gero,deklinatzen dela mugatu singularrean edozein kasu aztergaitan, deterrni­natzailetzat erabilita zenbatzai le zehaztuak eta zehaztugabeak. Egin'dezagun hurrengo perpausa daukagula:

(l) Txakurra 20 metro[KO altur(a)]AN dago

Hor zenbatean sintagma daukagu mugatu singularrean deklinatuta(20metroKO alturaN), eta beronen barruan izenak (altura) ezkerretaradauka deklinatuta izenlagun bat mugatu singularrean (20 metroKO),Euskaltzaindiak eskatzen duen moduan. Perpaus hori erabiltzen den tes­tuinguruan informazio ezaguna bada altura dimentsioa, kortxete barrukoinformazioa [-KO altura] eman beharrik ez daga, eta horrela pasa gaitez­ke (1) perpausetik (2)ra:

(2) Txakurra 20 metroAN dago

Perpaus horretan zenbatean sintagma, (l)ean legez, mugatu singularreandago deklinatuta, eta (1) perpausean "20 metroKO" sekuentzia ondo bada­go deklinatuta mugatu singularrean, hala adierazi baitu Euskaltzaindiak, eraberean egon behar da ondo (2) perpausean zenbatean sintagma, "20 metro­AN'', deklinatuta mugatu singularrean (hala erabiltzen dugu, eta hala delageroago frogatuko dut, apartadu honetako bigarren zatian, 2.an).

Mitxel Kaltrukorta Mentxaka

Beraz, testuinguruan adierazi behar bada neurtu gura dela altura dirnen­tsio lineala (eta ez sakonera, esaterako), (l) perpausa erabiliko dugu oro­korrean. Testuinguruak, astera, ematen badigu inforrnazio ezaguntzataltura dimentsioa, (2) perpausa erabiliko dugu orokorrean (hiztunak bes­tera ere ebatz dezake, eta redundantea izanda (1) perpausa erabili).

Beraz, mugatu singularrean deklinatzen dugu zenbateko ez eze renbate­an ere (ikus egiaztatuta apartadu honetako bigarren partean).

Erakutsi badut zelan pasatu zenbateko deklinabide kasutik zenbateaneiz;orain gauza bera egingo dut, baina zenbatetikete pasatuta. Jo dezagunondoko perpausa dugula:

(3) Txakurra 20 metro[KO altura]TIKjausi da

Perpaus horretan zenbatetik sintagma daukagu mugatu singularreandeklinatuta (20 rnetroKO alturaTIK), eta beronen barruan izen bat agerida (altura) ezkerretara duela izenlagun bat mugatu singularrean deklina­turik (20 metroKO), Euskaltzaindiak eskatzen duen bezala. Perpaus horisartuta badago testuinguru batean non altura informazioa ezaguna den,orduan ezaba daiteke kortxete arteko informazioa (l-KO altura]), eta (3)perpausa (4)a bihurtzen da:

(4) Txakurra 20 metroTIK jausi da

Perpaus horretan, aurrekoan bezala, segitzen du zenbatetik sintagrnakmugatu singularrean deklinatuta. (3) perpausean "20 metroKO" ondobadago deklinatuta zenbateko deklinabide kasuan mugatu singularrean(Euskaltzaindiak hala dio), halaber egon hehar da ondo deklinatuta zen­batetik kasuan eta mugatu singularrean "20 metroTIK". Eta hala delageroago egiaztatuko dut datu bidez.

Erakutsi badut zelan pasa gaitezkeen zenbateko deklinabide kasutik zen­batean eta zenbatetik kasuetara, era berean pasa gaitezke edozein leku­denbora kasutara, konparazio baterako, zenbatera:

Txakurra 10 metro[KO altura]RA igo da

Txakurra 10 metroRA igo da

Orain arte altura kontzeptua edo magnitudea aritu banaiz neurtzen zen­batzaile zehaztuen bidez, gauza bera egin daiteke zenbatzaile zehaztuga­been bidez ere:

Hainbat metro[KO altur(a)]AN dago txakurra

Hainbat metroAN dago txakurra

Txakurra metro asko[KO altura]TIK jausi da

Txakurra metro askoTIK jausi da

Txakurra metro gutxifKO altura]RA igo da

Txakurra metro gutxiRA igo da

Deklinabideko leku-denbora kasuak (eta ii) 65

b. Tenperatura(gradu bidez)

66

Gaztelaniaz honela emango genituzke perpaus guztiak:Zenbatzaile zehaztuen bidezkoak: Zenbatzaile zehaztugabeen bidezkoak:

El perro está a 20 metros de altura El perro está a muchos metros de altura

El perro ha caído desde 20 metros de altura El perro ha caido desde muchos metrosde altura

El perro ha subido a 20 metros de altura El perro ha subido a pocos metros dealtura

Uste dut edonork onartuko duela metro bidez erakutsitakoak balio duelabeste unitateentzat ere, hala zelan, zentimetro, kilometro, ...

Horiek horrela, erakutsi bide dut altura magnitudea neurtu, zenbatu guraizanez gero metro bidez, edo beste dimentsio-unitate baten bidez, etaerabilita zenbatzaile zehaztu-zehaztugabeak, mugatu singularrean dekli­natzen direla zenbateko deklinabide kasua ez eze, baita beste leku-den­bora kasuak ere: zenbatean, zenbatera ... (Egiaztatuta daude datu bidezapartadu honetako 2. partean).

Puntu honetan tenperatura kontzeptua neurtuko dut gradu bidez. Euskal­tzaindiaren arabera ondo badago (mugatu singularrean deklinatuta)ondorengo perpausa:

(5) Hemen bataz beste 20 gradu[KO tenperatur(a)]AN bizi gara

ez ote da gauza bera hurrengo perpausa, baina deklinatuta zenbateandeldinabide kasuan?:

(6) Hemen bataz beste 20 graduAN bizi gara

Testuinguru horretan badakigu tenperatura ari garela adierazten, neur­tzen. Zergatik errepikatu tenperatura berba? Horra hor zergatik pasatzengaren (5) perpausetik (6)ra elipsi bidez.

Ez naiz lar luzatuko, argi geratu dira-eta, nik uste, prozeduraren nondiknorakoak altura dimentsio lineala aztertzean. Hona hemen beste adibidebatzuk, renbatetik eta renbatera kasuetakoak:

25 gradu[KO tenperatura]TIK 5 gradu[KO tenperatura]RA pasatu gara3 orduan

25 graduTIK 5 graduRA pasatu gara 3 orduan (Kanarietatik EuskalHerrira)

Unitatetzat erabilita graduak, orain arte bezala, baina determinatzailetzat(zenbatzaile zehaztuak barik) zenbatzaile zehaztugabeak, antzerako kon­tuak ateratzen zaizkigu, hots, sintagmek segitzen dutela mugatu singula­rrean deklinatuta. Hona hemen horren adibide batzuk, deklinatutazenbatean; zenbatera eta zenbatetik kasuetan:

Hainbeste gradu[KO tenperatur(a)]AN lehertu egingo da labca

Hainbeste graduAN lehertu egingo da labea

Mitxel Kaltrakona Mentxak«

c. Prezioa (eurobidez)

2. Adibideena(Bizkaiera­gipuzkeraz}

Gradu gutxi[KO tenperatura]RA jaitsi gara denbora gutxian

Gradu gutxiRA jaitsi gara denbora gutxian

Zenbat gradu[KO tenperatura]TIKjaitsi gara?

Zenbat graduTIK jaitsi gara?

Tenperatura neurtzeko, zer esan dudan graduei buruz, gauza bera esandaiteke beste edozein tenperatura-unitateri buruz.

Aurreko puntuan (metroentzat) aterariko konklusioak honako ere baliodu (graduentzat).

Hurrengo tokatzen da aritzea beste magnitude bati buruz (prezioa) etabeste unitate bati buruz (euroa). Baina (a) eta (b)n esandakoek honakoere balio dute, baita beste edozein kontzepturentzat (pisua, abiadura,bolumena, azalera ...) eta edozein unitaterentzat ere (kilo, litro, metrokoadroa ...).

Orain bigarren bideari helduko diot, hots, nire proposamena frogalzearidatu bidez. Adibideak ateratzeko, hona hemen zeintzuk liburu erabiliditudan, bizkaiera-gipuzkerazkoak:a. BIZKAJ EUSKARAZKOAK b. GIPUTZ EUSKARAZKOAK

Ayesta, L. 1997. Ikusiak eta entzunak,Auspoa

Bartolome, F. 1987. Euscal errijetacoolgueeta ta dantzeen ..., DeustukoUnibertsitatea.

Bilbao, .T. B. 1997. Hau mundu arranohau, Susa.

Bilbao, F. 1985. Ipuin barreka, E.FA.

Eguzkitza, J. B. 1990. Girarte-Auria,EEE, K..lasikoak.

Etxaburu, J. M. l989. Neure urtekoibilerak, Auspoa.

Etxaburn, .T.M. 1995. Ondarroakokontuak, Auspoa.

Etxebarria, F. 1996.Nire gaztedenpora, Auspoa.

Gcrrikagoitia, T. 2000. Arantza etalarrosa, Auspoa.

lbiñagabeitia, A. 2000. Erbestetikbarne-miner, Susa.

Muge], J. A. 1981. Peru Abarka,La Gran Enciclopedia Vasca.

67Deklinabideko leku-denbora kasuak (eta ii)

Alzaga, T. 1990. Jostirudiak-Irritra,EEE, Klasikoak.

Arrivabalaga. J. MBaso mutilak, Auspoa.

Atxukarro Irriparrezko printzak, Auspoa.

Ayerbe, B. 1988. Neure mundualdia, Auspoa.

Azpiroz, J. 1989. Gogo; kontrakopausuak, Auspoa.

Azpiroz, J. 1988. Arbol zarrarenkimuak, Auspoa.

Barandiaran, B. 1990Zar/u gabe ezin bizi, Auspoa

Barandiaran, B. 1999. Tratabideak, Auspoa.

Beovide, K.Asisco loria, EEE.

Erauskin, J. R.1975. Aien garaia, Auspoa.

Garmendia, Tx. 1982.Birirzaren arian, Auspoa

Murga Mugartegi, R.1990. Leiendak( 1879-1891), EEE, Klasikoak, 90 or.

Pujana, B. 1991. Deabruak ostutakoorduak, Auspoa.

Rekalde, S. T.1973. Deunor, Kulixka sarta.

Lengus (Antonio Arrizabalaga). 1989.Barre algaraka, Ondarroako Kultur etxea

Lardizabal, A.1957. Tes/amen/u berriko kondaira edohistoria, Euskaltzaindia

Lazkano, P. 1983. Tiro torteanbertsotan, Auspoa.

Lete, J.1990. Orrela riren gaurak, Auspoa.

Iztueta, .T.J. 1990. Gipuzkoako dan/zagogoangarrien kondaira edo historia, EEE.

Ostolaza, M. 2000. Senda-belarrak, Auspoa.

Ostolaiz, M.1985. Oroipen kutxa, Auspoa

Salabcrria, S. 1964. Neronek tirako nirkin,Auspoa.

Salaberria, S. 1997. Sagardotegiak, Auspoa.

Urruzuno, P. M. 1988. lpuinak, EEE.

Uztapide. 1974. Lengo egunak gogoan",Auspoa.

Uztapide. 1975. Lengo egunak gogoan">,Auspoa.

Uztapide. 1976. Sasoai joan da gero, Auspoa.Zapirain, S. (Ataño). 1991 Arkenengo saski­gilea, Auspoa.

Zubillaga, .T. R. 1964. Lardasketa, Auspoa.

Zinkunegi, A. 1995. Bizi naiak /ege zorronak,Auspoa.

Beste liburu batzuk ere rniatu ditut, baina ez dut topatu adibide garaurikunitateak deklinatuta (uler bedi kenduta denbora unitateak). Hona hernenzeintzuk:BIZKAIERAZKOAK GlPUZKERAZKOAK

Bengoa, E. 1995. Txinako berriak, EEE. I Agirre, J. B. 1996. Arpoi baten eran,Alberdania.

Añibarro, P. A. 1978. Escu-Liburua,Hordago.

Buzrarri (J. Ibarvabal). 1998.Nire artarrenak; Bertsozale Elkarlea.

Izurrategi, J. 1990. Jerusalen-goOsteran amari idazkijak. EEE.

Mogel, J. A. 1995. Ipuinak, Labayru.

Agirre, J. B. 1999. Erakusaldiok.Antología. EEE.

Azpiroz, J. 1997.Alkarrentra¡ jaioak,Auspoa

Cardaberaz, B. 1964. Euskararen,berri 011akAuspoa.

Irazusta, J. A. 1991. Joañixio, EEE.

Mogel, J. J. 1991. Baserritarjakirunarenl Iztueta, J. I. 1995. Ez direlako aketsak,etxeko esko/ia, EEE. Albcrdania.

Y. Berrio-otxoa, Amari gutuna.

Barre e/a Irri, Kultur Etxea Ondarroa.

Mogcl, B. A. 1991. lpuin 011ak,EEE.

Mogcl, J. A. 1994. é"/ catequista bascongado.Cristau eracasle euscalduna, Labayru,

Lertxundi, J. M. 1996. Betifestarabegiak, Auspoa.

68 Mitxel Kaltzakorta Mentxaka

a. Dimentsio linealak

1. ZENBATEAN

a. Zenbatzailezehaztuak

Ikusita zeintzuk liburu jorratu ditudan, ager dezadan zeintzuk magnitudejorratuko ditudan liburuetako etsenpluen bidez

a. Dimentsio linealak

b. Prezioa

c. Pisua

d. Beste batzuk

Azter ditzagun banan-banan magnituteok. Has gaitezen dimentsio linea­letatik:

Dimentsio linealetan sartzen dira, Dimentsiook neurtzeko, horrabesteak beste: hemen zeintzuk unitate agertuko

zaizkigun nagusiki idazleen adibi-deetan:

- distantzia - metroa

- altura - kilometroa

- luzera - zentimetroa

- zabalera - (...)- (...)

Bizkai- eta giputz-euskarazko liburuetan hona hemen zeintzuk adibideaurkitu ditudan, paratuak deklinabide kasurik kasu, eta kasu bakoitzeanmultzo bitan bereziak: lehenengoek determinatzailetzat dituzte zenba­tzaile zehaztuak (zenbakiak); bigarrenek zenbatzaile zehaztugabeak:

(... ) Gu frente ti ogeitamar bat kiiometroan, eta araño etorten riran zarcuak. (F.Etxebarria, Nire gaste denpora, Auspoa, 200 01:)

Erroma-ko kristauak artu zutenean San Pablo ureratzen zitraien albista, batzuekemerortri leguan, besteak amaikan bidera irten zitzayozkan (A. Lardizabal, Tes­tamentu berriko kondaira, Euskaltzaindia 221 01:)

(...) Gu, etorri giñanok, trenbidez hamabost bat kilometroan oñez, (F. Etxeba­rria, Nire gaste denpora, Auspoa, 199 01:)

( ... t Sondia amar brasan, hogei, olgeijtamar eta berrol gjixan be bai. (Lengus,Barre algaraka, Ondarroako Kultur etxea, 83 01:)

Abeto aren adar aundi bat puskatu ta aldatu zuan gutxiene; ogei ta amar metro­cm (J. M. Arrizabalaga, Baso mutilak, Auspoa, 135 01:)

Batzuek arri jasotzen, besteak aizkoran, besteak sokatiran, korrika ere bai eunmetroan. (P. Larkano, Tiro tartean bertsotan, Auspoa, 58 01:)

Bidasoako tren ortanjoan ginen Igantriko bentaraño, eta andik gora oiie: zortzibat kilometroan (Urtapide, Lengo egunak gogoan, Auspoa,208 OJ'.)

Etzuten danak neurri igualean aldatzen, baña gutxi gora-bera amar bat metroinguruan ibilrien ziran (J. R. Erauskin, Aien garaia, Auspoa, 99 01:)

Deklinabideko leku-denbora kasuak (eta ii) 69

b. Zenbatzai/ezehaztugabeak

2.ZENBATERAa. Zenbatzai/e

zehaztuak

70

Gañetik e: dakit rer landare-klase, ia tune/a egiten ruena, amar bat metroan (J.Arpiroz; Gogo; kontrako pausoak, Auspoa, 158 01:)

(...) lautada amaigabea Mountain Home erriraiño, irurogei kilometroan. (S. TRekalde, Deunor; Kulixka sarta, 24 01:)

Badira Gipurkoan artraiak, gaurko egunean ere, makillaren gañean korputzaairean dutela, lurrik oñekin ukitu gabe, 80 laurka edo koadroan joango lirakea­nak. Urreta esaten rioten Amezketar bat ikusi izan det, opajuntuan eta eskuutsik, amairu oñean saltatzen.t J. l. Iztueta, Gipurkoako dantza gogoangarrienkondaira edo historia, EEE, 263 01:)

Hamabost librako palanka, ixuririk gabeko toki zelaiean bota ni ruen zurenkaraedo apetxo, irurogei ta bost oñean; jira erdian edo amedia bueltan, irurogei taamar anean, eta zankape berrogei ta amairuan. (J. l. lrtueta, Gipurkoako dantragogoangarrien kondaira edo historia,EEE, 265 01:)

Eta ogei ta hamararpi kilometroan oiñe: etortzen zan ain jatorra eta leiala zannere lagun Antonio gizarajoa; (S. Salaberria, Auspoa, 193 or.]

(...) Oratu eutson esku bategaz kokoteko narrutik, besteagaz, barriz, buztanetik.Eta eragin-eragin egin ondoren, hamabost metroan gora bota eban gitxienez;(290 OI'.)

(...) Bide rabaletik berreun bat metruan, lepuan eruan bihar zan; (T Gerrika­goitia, Arantza eta larrosa, Auspoa, 143 or.)

(...) Gañera, irurogei milla kilometroan eguan [kotxearen kilometrajea] itxi eba­nian. (T Gerrikagoitia, Arantza eta larrosa, Auspoa, 161 or.)

(. ..) Joateko gauza giñanak trenean sartu eta Zaragorara, berreun bat kilome­troan. (Bizi naiak lege zorrotzak; A. Zinkunegi.Auspoa, 107 or.)

Beasaingo Salbadoretik ekin nion aldapa gora, sei kilometro ta erdi inguruan.(Bizi naiak lege zorrotzak, A. Zinkunegi, Auspoa, 158 or.)

(...)Eta toki oso egokian. Tren-geldokitik eta Avd. Rivadavia'tik 45 neurkin edometroan. (Lardasketa, J. R. Zubiilag«, Auspoa, 213 or)

(...) Nic icentau bagaric daqui gentiac onda onetarico ermita asco dagozanavizcaijan. ta urrin errijetati legua ascuan gentiajuan oi dana erromedijara pistaegunian. (Fray Bartolome, Euscal errijetaco olgueeta ta dantzeen neurrizcogatz-ozpinduba, Deustuko Unibertsitatea, 71 01:)

Zenbait ntandok, naiz-eta kilometro askoan joan (J. R. Erauskin, Aien garaia,Auspoa, 205 01:)

Gaue: eratnan giñurten, kamioi zar batean; da, bidean ginjoazela, kilometroaskoan argiak itzalita tiro-bildurrer.t I. Azpiror, Gogo: kontrako pausoak, Aus­poa, 47 or.)

(... ) Andik iru-lau kilometrora mezea emoten ebela jakin genduan, (J. M. Etxa­buru, Lau urteka ibillerak; Auspoa, 61 or.)

(... ) Ta an danok sartu erin giñalako, andik berrogetamar neurkin ingururaegoan ardi txabola txikiago baten irurogei lagun inguru. (.!. M. Etxaburu, Neurelau urteko ibillerak, Auspoa, 139 or.)

Mitxel Kaltrakorta Mentxaka

Eskerrik bost bat metrora gelditu zutela raintrailea. (Tx ..Garmendia, Bizitrareaarian, Auspoa, 86 OJ:)

-Andoni, Joseba ta ni, emendik irurogei kilometrora dagoen Mountain Homeerrian. (S. T. Rekalde, Deunot; Kulixka sarta, 37 OJ'.)

(...) Emendik hogei ogetamar kilometrora! (S. T. Rekalde, Deunot; Kulixka sarta,88 01'.)

/spal-ondoren, (...) eroan ginduzan, Boisetik hogei kilometrora dagoen ur-pozuaundia ikustera. (S. T. Rekalde, Deunor; Kulixka sarta, 61 or.)

(...) Boisetik, irurogetabost kilometrora, sorkalderuntr, eremuaren erdian.jasozan erri au. (S. T Rekalde, Deunor; Kulixka sarta, 170 O!'.)

(...) Beti gengozan ogeitamar bat kiiometrora frenteti. (F Etxebarria, Nire gaztedenpora, Auspoa, 182 01:)

An koartel baten lo egin eta urrengo goizean andi sei bat kilometrora joan,muniriño almaren bat ifiniteka, (F.Etxebarria, Nire gaste denpora, Auspoa, 182O!'.)

Iluntzerako allegatu giñan hamabost kilometro ingurura, (F Etxebarria, Niregazte denpora, Auspoa, 198 O!'.)

(...) burruka besterik e: zen, bada frente biak ogeitamar eta berrogei metroraegon ziren alkarrengandik. (B. Pujana, Deabruak ostutako urteak, Auspoa, R6O!'.)

Ondotik, iru edo lau reniimetrora, zakarrarte bat izaren zuan (J. Atpiroz, Arbolzarraren kimuak, Auspoa, 113 01:)

Andik berrogei metrora, kamiñoak buelta artzen du Urki aldera joateko. (B.Barandiaran, Zartu gabe erin hiri, Auspoa, 70 01:)

Beste baserria andik berreun metrora daga. (B. Barandiaran, Zartu gabe ezinbiri, Auspoa, 69 O!'.)

Etxetik eun metrora zeukaten iturria. (B. Barandiaran, Zartu gabe ezin biri, Aus­poa, 76 01:)

Baiiia irureun metrora, bere ama ilda billatu zuan. (B. Barandiaran, Zartu gabeezin bizi, Auspoa, 128 01:)

Eta gu geunden tokitik berrogei bat metrora, (S. Salaberria, Neronek tirako niz­kin, Auspoa, 97 DI'.)

Etxe ontatik berrogei bat metrora, (S. Salaberria, Neronek tirako nizkin, Auspoa,36 OI'.)

Alanbrada ura, tximxeratik ogei bat metrora edo ogei ta amarrera jartzen ron(P Larkano, Tiro tortean bertsotan, Auspoa, 22 O!'.)

Andik amar bat kilometrora, erri txiki bat, Riosalido. (P Larkano, Tiro tarteanbertsotan, Auspoa, 59 01:)

Errata ortatik berreun metrotara edo, (J. Lete S., Orrela ziren gaurak, Auspoa,254 OI:)

Ontan, bostgarren kilometroan-edo =zortzira amen zan apostua-, Mielen tripakasí amen riran kirrik eta karrak gogor eginez. (J. Lete S., Orrela ziran gaurak,Auspoa, 85 01:)

Deklinabideko leku-denbora kasuak (eta ii) 71

Baiña alabak etxetik oso urre edo berran dauka lantokia, kasikan eun metrora.(B. Ayerbe, Nere mundualdia, Auspoa, 79 01'.)

Eta ogei edo ogei ta amar bat metrora buelianjarri ziran beste gañerako ijitoak(J. R. Erauskin, Aien garaia, Auspoa, 219 01:)

Andik berrogei metro ta mar metrora (S. Zapirain., Maite itraruie etsaiak, 107OJ:)

Baserri artatik berreun bat metrora geratu ziran etsaiak (S. Zapirain., Maiteitzarute etsaiak, 74 01:)

(...) erri artatik iru kilometrora tegoan beste erri balera eraman giñurten.t J./vrpiror., Gogo; kontrako pausoak; 35 01:)

Ni lanean ari nintzen lekutik lau kilometrora zegoen etxe andi ura (S. Zapiarain,Azkenengo saskigilea, Auspoa, 110 01:)

Bart bi metrora eduki aut (S. Zapirain, Arkenengo saskigilea, Auspoa, 118 or.¡

Emendik bost kilometrora ari dek laneani S. Zapirain, Arlcenengo saskigilea,Auspoa, 117 01:)

Eta hogei metrora urreratzen zanean, (J. Arpiror, Gogo; kontrako pausoak, Aus­poa, 48 m:)

Aurreraxeago joan da pare bat kilometrora, (.!. /vrpiror; Gogo; kontrako pauso­ak, Auspoa, 67 01:)

Traste ori kozinan zegoan, andik berrogei ta mar bat metrora (J. Arpiror; Gogo;kontrako pausoak, Auspoa, 130 01:)

Zaragoza'tik hamalau kilometrora daga erri au (J. Arpiror, Gogo; kontrakopausoak, Auspoa, 143 01'.)

Tremp'tik hogei ta hamabost kilometrora daga, gutxi gorabehera (J. Arpiro»,Gogo; kontrako pausoak, Auspoa, 157 01:)

Begira nengoan, izketan ari nintrala; eta, guregana jira ranean, izaba Mariabera ikusi nuan. Sei bat metrora zegoan. (J. Azpiroz, Gogo; kontrako pausoak,Auspoa, 218 01:)

(... )Urrengo arratsaldean iritxi nintran Mondariz-a, vigo-tilc hogei bat kilome­trora. (Bizi naiak lege zorrotzuk; A. Zinkunegi, Auspoa, 107 or.)

(... ) Erri ori Burgostik irurogei bat kilometrora egon behar du. (Biri naiak legerorrotzak; A. Zinkunegi, Auspoa, 110 01:)

Eta orduan, 01; Teruelko ziudadetikan gertu xamar; hamabost kilometrotara-edo,Villel ondean; mendixka hatera igo gindurten txintxeretara. (Bizi naiak legezorrotzak, A. Zinkunegi, Auspoa, 112 OJ'.)

Lañotan igo nintran Mandubi gaineraiio. Amar kilometro ingurura Matxinben­tako gainkaldera. Ekin nion autopistan gora. Bost ordu inguruan iritxi nintzanTxarabettz gainera, (Bizi naiak lege rorrotzak; A. Zinkunegi, Auspoa, 158 or.)

Elorretako aitza eta Kurutzeberriraino iritxi giiian, 1146 metrotara. (Bizi naiaklege zorrotzak, A. Zinkunegi, Auspoa, 166 01:)

Cure etxetik lareun metrora egoan, (T. Gerrikagoitia, /vrantza eta larrosa, Aus­poa, 17 01'.)

72 Mitxel Kaltzakorta Mentxaka

b. Zenbatzailezehaztugabeak

3. ZENBATETIKa. Zenbatzai/e

zehaztuak

4. ZENBATEKOa. Zenbatzaile

zehaztuak

An, bide zabaletik kaminoetik ogetamar bat me/rora eguan telefono poste batenonduan gengozan, (T Gerrikagoitia, Arantza eta larrosa, Auspoa, 42 01'.)

(...) "Gudariak curen bixia edo odola jokatzen dagozanetatik milla metrora, fas­ristarik andiena eta gogorrena zan idazkaria geunkela udalian ", (T. Gerrikagoi­tia, Arantza eta larrosa, Auspoa, 62 01'.)

Goberna onek hogei kilometrora eukan arerioa, (T Gerrikagoitia, Arantza etalarrosa, Auspoa, 63 OJ:)

Etorri zan guregana aren.nagusietako bat eta aserre gogor egin euskun, arerioaandik bi kilometrora egoala eta ez egoala tiro egin beharrik premiña barik. (T.Gerrikagoitia; Arantza eta larrosa, Auspoa, 69 01:)

Guregandik bost bat metrora jausi zan bonba bat, (T. Gerrikagoitia, Arantra etalarrosa, Auspoa, 75 O!:)

Pagasarri partera, gugandik lareun metrora, Italiako ikurriña egoan, (T. Gerri­kagoitia, Arantra eta larrosa, Auspoa, 78 OJ:)

Lenengo ori, Lasarteren Txikierdi auzunean bizi ran, geltokitik eun metrora. (TGerrikagoitia, Arantza eta larrosa, Auspoa, 121 or)

Bera melaren itzaletik eta besteak argitan metro gutxira (S. Zapirain, Maite itra­rute etsaiak, 143 OJ'.)

Gorputzeko lurerea, berrogeitahost zentimetrotik larogetamairura. (L. Ayes/a,Ikusiak eta enizunak, Auspoa, 267 OJ'.)

(... ) Berrogetamar neurkinetik gura luze ziran iru-lau !erro gizon gengozan (J.M. Etxaburu, Neure lau urteko ibilieralc, Auspoa, 131 01:)

(... ) egunero bi edi iru astera egiten genduzan, berreun neurkindik gora rituanbidean. (J. M. Etxaburu, Ondarroako kontuak, Auspoa, 211 01'.)

Garai artan, lautatik bi gutxiene; erriarenak baiziran. Izango riran hogei batmilla metrotik gora. (B. Barandiaran, Zartu gabe erin bizi, Auspoa, 102 01:)

(...)ta ia bosteun metrotik datar ura kanal batean beera (S. Zapirain, Maite itza­rute etsaiak, Auspoa, 7501'.)

Esterri'ra begirajarri ta eskubi aldean, mendi izugarriak ziran. bi milla metro­tik iru milla metroraiñokoak. (J. Arpiroz, Gogo; kontrako pausoak; Auspoa, 176O!:)

Bahia Blanca 'tik Buenos Aires 'a, 600 kilometrotik gora dira, (Lardasketa, J. R.Zubillaga, Auspoa, 193 01:)

Gu bizi geran kalean, JO neurkindik. 10 neurkinera, argi-erdi edo [okoa, argimerkurio emen deitzen diotena, eta argi une/e gaueko "egurkia" ematen digu.(Lardasketa, J. R. Zubillaga, Auspoa, 246 01'.)

(. ..) Estualdietan kapa; dira lau edo bost metroko saltuak egiten (L. Ayes/a, lku­siak eta entzunak, Auspoa, 264 01:)

(...) arrantza miragarria egin ruten tokitik ur-ertzera euneti bat kanako bideazegoan. (A. Lardizabal, Testamentu berriko kondaira, Euskalrzaindia, 152 01:)

Dek/inabideko leku-denbora kasuak (eta ii) 73

Maria auregiteko bete-betea zegoan; ala ere ogeita amar leguako bidea txit andoegin ruten (A. Lardizabal, Testamentu berriko kondaira, Euskaltraindia, 17 ot.)

(. ..), amar zentimetro inguruko ebagia egin eusten (J. M. Etxaburu, Neure lauurteko ibillerak, Auspoa, J 8 or.}

(. ..) eta amar sarek, alkarri lotuta, berreun ta hogei braza inguruko luzeraartren eben itxaso gainean. (J. M. Etxaburu, Ondarroako kontuak, Auspoa, 12801:)

(...) iru bat metroko malda igo bear. (J. Azpiroz, Arbol zurraren kimuak; Auspoa,18()}'.)

Cero eun bat metroko bidea neurtu zuten (S. Salaberria, Neronek tirako nizkin,Auspoa, 102 01:)

Amar zentimetroko opilla (B. Ayerbe, Nere mundualdia, Auspoa, 19 01:)

Malkarretan iru-lau metroko sail luze batzuk egin eskallerak bezala, (J. Arpiroz,Gogoz kontrako pausoak, Auspoa, 46 01:)

Mantxa belt: bat hogei la amar bat rentimetro ingurukoa (J. Arpiroz, Gogo;kontrako pausoak; Auspoa, 158 01:)

Sei-razpi metroko sala berelako bat zan (J. /vzpiror, Gogo: kontrako pausoak,Auspoa, 219 01:)

Ikusita orain arteko adibideak, hona hemen nire gogoeta:

1 Zenbatzaile zehaztuen bidez rnetroak, kilometroak eta abar gehien­gehienetan deklinatzen dira mugatu singularrean leku-denbora dekli­nabide kasu guztietan. Zenbateko deklinabide kasuan 3 adibide ageridira mugagabean eta 45 mugatu singularrean. Argi dago ohiko sal­buespentxoak direla. Beste kasuetan adibide guzti-guztiak daudedeklinatuta mugatu singularrean

2 Zenbatzaile zehaztugabeen bidez, guztira 4 adibide besterik ez diraageri, baina laurak mugatu singularrean (3 zenbatean kasuan eta 1zenbatera kasuan), Baina ez da ageri kontrako adibide garaurik(mugatu pluralean edo mugagabean). Adibideotatik segitzen dutmugatu singularrean deklinatzen direla metroak, kilometroak eta abar(ezin daiteke inolaz ere esan beste deklinabide motaren batean dekli­natzen direnik).

Inori begitantzen bazaio ez dagoela behar beste adibide deklinabide kasuguztietan, beste batzuk proposatuko ditut hutsunearen betegarri, beti ereoinarri hartuta orain arteko idazleen adibideak. Konparazio baterako, hardezagun adibide bat, agertutakoen antzekoa, zenbatean kasukoa:

Donostiako maratoian 5 kilometroAN gornitoka ibili nintzen

Era berean, logika berari jarraituta mugatu singularrean deklinatzen dituthurrengoak:

Donostiako maratoian kilometro askoAN botaka ibili nintzenkilometro gutxiANhainbat kilometroAN

74 Mirxel Kaltrakorta Menrxaka

b. Prezioa

1.ZENBATEANa. Zenbatzaile

zehaztuak

Orain para dezagun beste adibide bat, renbatera kasukoa, superrarnmta:

Arranondo hemendik 30 kilometroRA dago

Nire senak esaten dit hurrengo adibideak ere mugatu singularrean dekli­natu behar direla:

Arranondo hemendik kilometro askora dagokilometro gutxiRAhainbat kilometroRA

Antzeko adibideak eman ditzaket zenbatetik kasuan ere, edo beste edo­zeinetan.

Nik uste, batetik, idazleen adibideekin eta, bestetik, nik bereziki aurkez­turi koekin, argi dago zenbatzaile zehaztu-zehaztugabeen bidez, betideklinatzen dugula mugatu singularrean edozein dimentsio lineal (altu­ra, ...) dagozkien unitateekin (metro,. ..).

Orain ora diezaiogun bigarren magnitudeari, prezioari. Hona hemenmagnitute hori neurtzeko unitate batzuk, liburuetan aurkituak edo gauregun asko erabiltzen direnak:

pezetak, laurlekoakeuroakzentimoakliberakduroak, ogerlekoakerrealakeskudolaukodukat(...)

Hona hemen zeintzuk adibide aurkitu ditudan Bizkai- eta giputz-euska­razko liburuetan:

Milla ta lareun pezrako sarrerak amar milla penan salduak omen ziren, (Tx.Garmendia, Bizitzaren arian, /suspoa, 78 01:)

Metroa zortri peseta ta erdian egin zuten (J. Arpiror, Arbol rarraren kimuak;Auspoa, 59 01:)

Hogel duroan egin zuien tratoa (B. Barandiaran, Zartu gabe ezin biri, Auspoa,42 01:)

Hamazazpi duroan bost ardi (B. Barandiaran, Zartu gabe ezin bizi, Auspoa, 43 OI'.)

Prezio anean jarriko dizkizuet: dozena bi pezetan; eta bi dozena artzera, ama­bost errealean (J. Lete S., Orrela riren gauzak, Auspoa, 250 01:)

Deklinabideko leku-denbora kasuak (eta ii) 75

Astotxo bat erosi genduan razpi duroan (J. Lete S., Orrela ziren gaurak; Auspoa,22 01'.)

Gogoratren naiz (. ..) Loiolara nota eraman genituen, kargako ogei peztan, tola­rera. (B. Ayerbe, Nere mundualdia, Auspoa, 73 or)

Ta errematera eldu ziranetik geien eskeitren ebanari emonjakon, lareun laurle­kotan (J. M. Etxaburu, Ondarroako kontuak, Auspoa, 18 7 01'.)

Eta geroxeago enbotellatua, iru txakur aundian (B. Ayerbe, Nere mundualdia,Auspoa, 21 or.)

-Ara, ori ez da gauza erreza, zeorrek andona dakizun bezela, baño hamabost millaogerlekon utziko genduke. (J. A. Irazusta, Joañixio, EEE, 87 01'.)

Hogei ta bost duroan beia! (J. R. Erauskin, Aien garaia, Auspoa, 59 01'.)

(...) ontako txartelak. amar xentimoan salduko ziran (Atxukarro, J., Irriparrezkoprintzak; Sendoa, 166 01'.)

Edorein errik, bere jostaldi edo festa egun gurietarako, oi zuen danbolin oetakobat, hogei edo hogei ta amar dukatean, eta egun beretan bakatzearekin; (6R OJ:)

(...) Osterantzean, soineko eta beste holako trasteak, hemen txilin bi eta erdiordaindu ohi dena, hor be erosi leike hamairu errealean. (J. B. Bilbao, Haumundu arrano hau, Susa, 34 01:)

(...); baña ugarabak lanaren orde; ogerleko bat enion eta langileak egindakogauzea ogeleko bian (eta behar bada geyagoan) saltzen daki. (J. B. Egurkitra,Gizarte-Auria, EEE, 70 01'.)

(...) Axularren Cero oraintxe ari dira saltren; eta poliki saldu ditute bost boliba­rrean bakoitza. Susa, (190 OJ'.)

(...)Esakera da gazteleraz: "las cosa de palacio van despacio", eta onek be urtebat inguru iraun eban gure eskuetara eldu zanerako. Jakina dan legei, lumazorrotza dabe: hamabost milloian pasa [eskaturiko aurrekontua; dihardu, pasaegin riren-eta renbatekoan]. (T Gerrikagoitia, Arantza eta larrosa, Auspoa, 263or.)

Jo-jo-Ta ando saldu dekala ere bai

Talo.-Nik guzi-guria esan ziuatet

Jo-jo=Onek lau milla duruan esan ziuk(T.Alzaga, Jostirudiak-Irritra.Eliti, 84 01:)

Euskalduna zan saldu ebana, gurtia iru milloi dolarrian.i'T. Gerrikagoitia,Arantra eta larrosa, 289 01:)

-Orrenbeste diru? Etxeberriko Pedrok berrogei la amabina duroan saldu zetik.(Tratabideak; B. Barandiaran, Auspoa, 27 OJ:)

-Zergatik eskatzen dezu justua ?Hamabost durotik asi izan bariña, nik gusturaemango nizun amabi. (Tratabideak, B. Barandiaran, Auspoa, 44 OJ:)

-Bai, bai. Zuretzai. Orain amabas/ egun, amabi duroan saldu nuan bat. (Tratabi­deak, R. Barandiaran, Auspoa, 45 01'.)

Amar milla pereta inguruan rebiltran. (Tratabideak, B. Barandiaran, Auspoa,66 01:)

-Bueno, etxera eraman rak.eta hogei ta amarrean neretzat gelditzen ele/e (Trata­bideak, R. Barandiaran, Auspoa; 92 01'.)

76 Mitre/ Kaitzakorta Mentxaka

-Nik iruroei ta hamabost milla pezetan emateko moduan daukat, (Tratabideak,B. Barandiaran, Auspoa, 99 01:)

-Bai. Eguberri aldean hogei ta lau milla pereta inguruan ibiliko da. (Tratabide­ak; B. Barandiaran, Auspoa, 145 01:)

(...) Garta-erosketa ura, guk ardiak erosi aurretik egin izan zun, ta gure amakerositako arroba garta ura, 16penan erosi amen zuen. (Lardasketa, J. R. Zubi­Llaga,Auspoa, 55 01:)

(...)Zazpi kiloko arkumetxo gizenak, iñoiz etziran saldu JOpezetan. (Lardasketa,J. R. Zubillaga, Auspoa, 55 or.)

Eta, Ovarzabal jaunak, zer merke erosi zuen lau txamailko etxea! 16 milla pezetanerosi amen zuen. (Lardasketa, .l. R. Zubillaga, Auspoa, 55 01:)

(...)ta nik eguneroko artan. irakurri nuen saltzen zeda esne-banaketa 600 pexoan.(Lardasketa, J. R. Zubillaga. Auspoa, 55 or.}

(...) Biritreko ta esne-eros-tokira, 8 km. Egunero bi aldiz egin bearra zeukatenesnero aiek, ta 7 centavo litroko ordaindu bearra reukan, lO centavoan eraslea­ri emateko zorretan illabete baño giagoraño. (Lardasketa, .T.R. Zubillaga, Aus­poa, 147 or.]

A laxe saldu nuen 1.400 pexoan, galdurik sal-erosketan 400 euro. (Lardasketa, J R.Zubillaga, Auspoa, 154m:)

(...) Merke izan arren, asi nintzaion eskatzen 1.000 pexoan utzi zeidala banaketa.Berriro esan nion esne-banaketa txikia zafa ta sal zeidala milla pexoan, (Lardaske­ta, J. R. Zubillaga, Auspoa, 169 or.)

Alaxen eraendu edo alkilatu nuen gelarik egokiena 18 pexoan, la orain 12 pexoanneukan nere ordaingarria. (Lardasketa, J. R. Zubillaga.Auspoa, 172 or:

lrabarpide saltralea, mutil Naparra zan, Dimas, eta iru millan pexoan itxi zan egin­kunde edo tratoa. (Lardasketa, J. R. Zubiliaga; Auspoa, 198 01:)

Nere irabarpidean bi urte neramarlarik, beste irabazpide bai erosi nuen, 6 millapexoan. (Lardasketa, .l.R. Zubillaga, Auspoa, 201 OJ'.)

Lau illabete ezkondu mu/oren hamalau milla pexoan erosin nuen, bi gela, sukaldeeta bearrak egiieko zeurkan etxe koxkor bat. (Lardasketa, J. R. Zubillaga, Auspoa,213 O!'.)

(...) boina gero eskeini riraten 15 centavoan kwh. bakoitra, (Lardasketa, J. R. Zubi­llaga, Auspoa, 224 01:)

Launbaizarekin alaxen irpetu nuen 5 edo urterako argiaren balioa 15 centavoankwl: bakaoitra. (Lardasketa, J. R. Zubillaga, Auspoa, 224 01:)

(...) Alako lana egiteko, irpetu nuen ormagin edo alabañil batekin amar milla pexo­cmgutxi gora-bera. (Lardasketa, J. R. Zubillaga, Auspoa, 226 ar.)

(140 pexp illeko eskatzen genuen, eta azkenean 100pexoan alogeratu genun. (Lar­dasketa, J. R. Zubillaga, Auspoa, 226 OJ:)

(...) gizon gazte bati saldu nion geron negozioa. Oso merke gañera; hamaseimilla pexoan, izepetu zan, paperik egin gabe. (Lardasketa, J. R. Zubillaga, Aus­poa, 228 or.)

(...) Oni saldu nion gure irabazpidea, 16 milla pexoan (Lardasketa, J. R. Zubillaga,Auspoa, 228 or)

Deklinabideko leku-denbora kasuak (eta ii) 77

2.ZENBATERA

a. Zenbatzailezehaztuak

3. ZENBATETIKa. Zenbatzaile

zehaztuak

4.ZENBATEKOa. Zenbatzai/e

zehaztuak

78

(...)Auek ere, ongi aspertuta, laster saldu ruten 45 milla pexoan. erdia eskuan etagañerakoa ordainbider. (Lardasketa, J. R. Zubillaga, Auspoa, 230 01:)

(...) nik ezagutu nai e; nitun mairterrak saldu zuten bere irabarpidea 65 milla peso­an. (Lardasketa, J. R. Zubillaga, Auspoa, 232 01:)

Bostgarren erostunak ere laister saldu zuen, 75 milla pexoan. (Lardasketa, J. R.Zubillaga, Auspoa, 232 01:)

(...) Seireun dolarrera altzauko deuste alogera. (S. T Rekalde, Deunoi; Kulixkasarta, 101 01:)

Inpreñuko atsoak sei errealera elduten e: daben kontuari, igon eragingo deutsa­la eskudo biraino? (J. A. Mogel, Peru Abarka, La Gran Enciclopedia Vasca, 4301:)

(...) gurtira, hogei ta iru milla pezetatik laura bitartean kosta zan. (J. Azpiroz,Arbol zarraren kimuak, Auspoa, 204 01:)

Iru duro kargako iraten zen prezioa; gero, zazpi durora iritsi zen (M. Ostolaiz,Oroipen kutxa, Auspoa, 45 or.)

(...)anea arto hamasei pezetara igo zan (J. R. Erauskin, Aien garaia, Auspoa, 9401:)

(...) Lau pezetara igota zegoan; (Tratabideak, B. Barandiaran, Auspoa, 87 or.)

(...) Bañon, erosotunak itunpen edo kontrato luzeagoa nai zuelako, etxe-sariagoratu nion seireundik milla ta berreun pexora (Lardasketa, J. R. Zubillaga,Auspoa, 232 01:)

(...) Alaxen, bei bakoitzak garai artan l O'ctik 20 pexora e; omen riran salteen.(Lardasketa, J. R. Zubillaga, Auspoa, 235 01:)

(. ..) E; na: onda gomutaten, baiña eguneko 30 iiberatik aleleandirik e: zen izan­go. (J. M. Etxaburu, Neure lau urteko ibillerak, Auspoa, 61 01:)

rematea eun laurlekotik asiko zan (J. M. Etxaburu, Ondarroako kontuak, Aus­poa, 181 01:)

(... ) Californian zatia geiago irabazten dabela entzun joat; seireunetik gura,edozelan bere. (S. T Rekalde, Deu1101;Kulixka sarta, 45 01:)

Gaur amabost durotik gora balio duala uste det. (B. Barandiaran, Zar/u gabeezin bizi, Auspoa, 154 01'.)

Sal/zen diote etxea trabenariari sei mita eta bost ehun errealean, (P.M. Urruiu­no, Ipuinak; Auspoa, 45 01:)

(...) baña amar milla pexotik ogeira igo zan etxe-aundiketaren balioa. (Lardas­keta, J. R. Zubillaga, Auspoa, 226 01:)

Milla ta lareun peztako sarrerak amar milla peztan salduak omen ziren, (Tx.Garmendia, Bizitzaren arian, Auspoa, 78 01:)

Gitxienez hamasei laukoko bana edo errealbiko bat bion artean (J. A. Mogel,Peru Abarka, La Can Enciclopedia Vasca, 88 01:)

Mitxel Kultrakona Mentxaka

5. ZENBATERAINO

a. Zenbatzailezehaztuak

Inpreñuko atsoak sei errealera elduten ez daben kontuari, igon eragingo deutsa­la eskudo biraino? (J. A. Mogei, Peru Abarka, La Can Enciclopedia Vasca, 43or)

lkusita prezioaren inguruko datuok, esan dezakegu:

l. Zenbatzaile zehaztu bidez, adibide guzti-guztiak (45) ageri dira muga­tu singularrean, salbu bat, zeina agertzen baita zenbatean deklinabidekasuan, mugagabean:

Ta errematera eldu ziranetik geien eskeiñi ebanari emon jakon, lareunlaurlekotan (J. M. Etxaburu, Ondarroako kontuak, Auspoa, 181 or.)

Baina egile berak baditu beste adibide bi prezioa adierazten dutenak,renbatean kasuan barik renbatetiketi, eta hemen adibideak ageri <liramugatu singularrean:

(... ) E; na: onda gomutaten, baiña eguneko 30 liberatik alde andirik e:zen izango. (J. M. Etxaburu, Neure lau urteko ibillerak, Auspoa, 61 01'.)

Errematea eun laurlekotik asiko zan (J. M. Etxaburu, Ondarroako kon­tuak, Auspoa, 181 or.)

Beraz, agerturiko adibide bakarra deklinatuta mugagabean -idazlearenberaren erabilera orokorraren kontra (beraren adibide guztiak unitateeki.nmugatu singularrean daude), baita beste idazle guztien kontra (adibide guz­tiak unitateteki.nmugatu singularrearn-, uste dut ohiko salbuespentxoa dela(kurioski darabil berba ustez asrnatua edo ahoz ez erabilia (laurleko), eta ezherriak berak mintzo duena (pezeta)). Gainera, zenbcuean kasu berezia da;izan ere, hurrengo adibideak guztiz diferenteak <lira:

ZenbateTAN saldu duzu autoa? (= zenbat bider)

ZenbateAN saldu duzu autoa?

Era berean, diferenteak dira:

(a) BiTAN/askoTAN/hainbesteTAN saldu dut

(b) BiAN/askoAN/hainbesteAN saldu dut

Alegia, (a)"Bi/asko/hainbeste bider saldu dut" eta (b) "Bi (euro,. ..)AN /askoAN / hainbeste euroAN saldu dut".

2. Zenbatzaile zehaztugabe bidez, ez da ageri adibide tantarik. Bainaidazleotan ageri dira adibide batzuk, zenbatzaile zehaztugabe hutsez­koak, prezio unitatea elipsituta dutela:

(...) Zenbatean saldu zituan galdetu ziotela; hende egia esan riela. Berakere salduko lukeela orrenbestean. (Tratabideak, B. Barandiaran, 67 01'.)

Zenbatean ebakiko didazu neri meta bat helar? (J. R. Erauskin, Aiengaraia, Auspoa, 47 or.)

Olakok sagarraren tratua egin amen dul Alakok oinbestean saldu omendu (J. R. Erauskin, Aien garaia, Auspoa, 101 01'.)

Emakumea, esan zadazu ¿soroa onenbestean saldu dezute ?(A. Lardiza­bal, Testamentu berriko kondaira.l lti 01'.)

Deklinobideko leku-denbora kasuak (eta ii} 79

c. Pisua

1. ZENBATEANa. Zenbatzai!e

zehaztuak

80

Adibideok argi lagatzen dute zenbatzaile zehaztugabez ere prezio unita­teak mugatu singularrean deklinatzen direla.

Inori begitantzen bazaio ez dagoela behar beste adibide zenbatzailezehaztugabekorik, zer egin dudan dimentsio linealekin, huraxe egingodut hemen prezioarekin: neuk. sortu adibide batzuk, beti ere oinarritutazabal dabiltzan beste batzuetan.

Adibide bat jartzen badut idazleek erabilirikoen antzekoa, zenbateankasukoa eta zenbatzaile zehaztu bidezkoa:

Autoa 4.000 euroAN saldu dut

Era berean, mugatu singularrean, dek.lina ditzaket beste batzuk, zenba­tzaile zehaztugabekoak. Honetara.

Autoa hainbat euroAN saldu duteuro gutxiANeuroa askoAN

Zenbatean kasuan eginikoa egin dezaket zenbatera kasuan ere. Badaukathurrengo adibidea, zenbatzaile zehaztu bidezkoa, zeina arrunt erabiltzenbaita:

Halako mark.ako autoa 6.000 euroRA igo da

Halaber, erabil ditzak.et ondok.o adibideak, zenbatzaile zehaztugabebidezkoak:

Halako autoa euro askoRA igo daeuro gutxiRA jaitsi da

hainbeste euroRA igo da

Zenbatetik deklinabide kasurako ere aurki daitezke beste adibide batzuk,eta emaitzak berdinak dira: mugatu singularrean dek.linatzen dira.

Uste dut argi dagoela zenbatzaile zehaztu-zehaztugabeen bidez prezio­unitateak beti deklinatzen direla mugatu singularrean.

He! diezaiogun hirugarren magnitudeari, alegia, pisuari. Berton, besteakbeste, honako unitateak erabiltzen dira gehienbatean:

gramoakkilogramoaktonakk.intalak

Hona hemen zeintzuk adibide aurkitu ditudan Bizkai- eta giputz-euska­razko liburuetan:

(. ..) Etorri zitzaidan don Inazio Markuleta, gironjatorra benetan. Eun da berro­gei kilo inguruan ibilrzen zan. (Tratabideak; B. Barandiaran, Auspoa, 53 01:)

Mitxel Kaltrakotta Mentxaka

2.ZENBATERA

a Zenbatzailezehaztuak

3. ZENBATETIKa. Zenbatzai/e

zehaztuak

4. ZENBATEKOa. Zenbatzai/e

zehaztuak

Ni garai arfan lodi xamar nintzen: larogei ta mar kilotik eunera bitanean (J.Azpiroz, Arbol zarraren kimuak; Auspoa, 205 01:)

(...)Bai batak eta bai besteak, arinak, seitilc zazpi erraldera irango dira. (J. A.lrazusta, Joañixio, EEE, 74 01:)

-Ogeira iritxiko al da?

-Hogei la bastera ere bai, nere ustez: [Ari dira zenbat pisu den urruxa jaioberria] (Tratabideak, B. Barandiaran, Auspoa, 87 or.)

(...) pisua, segun zer tamaña, ogeiiamat kilotik eun ta berrogetamarrera. (L.Ayesta, lkusiak eta entrunak, Auspoa, 259 01:)

(... ), larogei kilotik gorako ganea zen, (J. M. Etxaburu, Neure lau urteko ibille­rak, Auspoa, 55 01:)

(. ..). Oneik, itxasontziok, txikiak ziren; len esan dodan ler, ogei toneladatik aldeandi bakoak eta berrotamar raldiko motorrak eukezan. (J. M. Etxaburu, Neurelau urteko ibillerak, Auspoa, 105 01:)

(. ..) 115 libratik gora, bate: beste pisatu ziuien beti, berak aritako bildotsak. (S.T. Rekalde, Deunoi; Kulixka sarta, 181 01:)

(... ) Mutil andia, altua ta indartsua, larogei ta amar kilotilc gorakoa, (B. Pujana,Deabruak ostutako orduak, Auspoa, 115 or.¡

(...) eun da berrogei kilotik gora ibiltren zan. (B. Barandiaran, Zar/u gabe ezinbizi, Auspoa, 8 01:)

Guk ezaguiu genduanean, eun da bost kilotik eun da amarrera izaten zan. (Uzta­pide, Sasoiajoan da gero, Auspoa, 335 or)

Katarroaren asiera badu, ta biriketara sartzen bazaio, infusio au egin bear du:amar gramotik ogeira loreak litro bat uretan egosi ta gozatu eztiarekin. (Senda­belarrak, M. Ostolaiz, Auspoa, 62 01:)

(...)Len esan bezela, gizon galanta, eun da berrogei ta mar kilotik gora ibiltzenzana. (Tratabideak, B. Barandiaran, Auspoa, 110 or.)

Baila gogoan det, erdiko rubitik gora, Malladi aldapa artan, berrogei ta amar kilo­ko zaku parlan nula igotzen nuan, neronek irurogeitik gora gutxi izango nitualarik.(Bizi naiak lege rarrotrak, A. Zinkunegi, Auspoa, 49 01:)

(...) Orretarako, (...) Jesus Maria izenekoa, geiene; be eun toncladakoa, aukera­tu zan (J. M. Etxaburu, Ondarroako kontuak, Auspoa, 156 01:)

(...) Astean berrogei kiloko bildots bat [aten najoan (S. T. Rekalde, Deunor,Kulixka sarta, 72 01:)

Bederatzi arruako arri bat zuk bizkarrera jaso ez! (J. M. Arrizabalaga, Basoniutilak, Auspoa, 47 01:)

Zortzi librako palankarekin (J. M. Arrirabalaga, Baso mutilak, Auspoa, 142 01:)

Iru Iibrako ogia ematen zuan. (J. /vzpiro¿ Arbol zarraren kirnuak,Auspoa, 150 01:)

Laukoa lau librako ogiari deitzen ritraion. (J. Lete S., Orrela riran gauzak; Aus­poa, 227 01:)

Deklinobideko leku-denborakasuak(eraii) 81

a. Zenbatzai/ezehaztugabeak

D.BESTEBATZUK

Tenperatura

82

Amairu arruako arri kubikoa bizkarrean ibiiitako gizona.iilrtapide, Lengo egu­nak gogoan, Auspoa, 11 01:)

Eun da hogei ta bi errealdeko beia (Uztapide, Lengo egunak gogoan, Auspoa, 33m:)

Larogei erralde inguruko txekorrak bazeuden ikulu arfan (Uriapide, Lengo egu­nak gogoan, Auspoa, 40 01:)

Amar librako palanka egin amen zuten apostua (Atxukarro, !., Irribarrerko prin­tzak, Sendoa, 309 01:)

Orrenbeste errealdeko txekorra atera zuela (J. R. Erauskin, Aien garaia, Aus­poa, 166 01:)

Pisuaren gaineko datuok diote renbatean deklinabide kasuan adibidebakarra dagoela, eta bera mugatu singularrean; baina beste dek.linabidekasuetan den-denak mugatu singularrean (zenbatzaile zehaztu bidezkohutsak). Beraz, datuetatik (100% mugatu singularrean) ondoriozta daite­ke mugatu singularrean deklinatzen direla pisu-unitateak, eta ez, ezmugatu pluralean, ez mugagabean. Adibide hutsunearen betegarri, etsen­plu bi emango ditut entzunak:

Arrain tasa 14.000 kiloAN jarrita dago

Gose greba hasi zuenean 140 kiloAN zegoen

Lehenengoa Getariako emakume bati entzun nion telebistan, eta besteasarritan Lekeition. Adibideok zenbatzaile zehaztu bidez daude emanak,baina zenbatzaile zehaztugabe bidez ere eman daitezke:

Iaz arrain tasa hainbesteAN zegoen; aurten, honenbesteAN

Gose greba hasi zuenean kilo askoAN zegoen; orain, (kilo) gutxiAN

Beste adibide bat ere sor dezaket, kontuan hartuta abenduaren hasierahonetan zelako hondamendia ari den jazotzen Galizian Prestige petro­liontziaren erdibitzea eta hondoratzea dela-eta:

Petrolio orban bat 3.000 tonaN zegoen gutxi gorabehera Gijon aldetikigaro zenean; orain, Lekeitio aldera heltzen denean, 1.000 tonaN dagogutxi gora behera.

Adibide hori zenbatzaile zehaztu bidez emana badago ere, erraz sor dai­teke beste bat edo gehiago zenbatzaile zehaztugabe bidez ere. Orokorre­an esateko, adibide askorik ageri ez bada ere idazleetan, geure senarenbidez, gura izanez gero, sor ditzakegu adibide gehiago.

Hona hemen magnitude batzuen (topatu ditudan guztien) adibideak idaz­leetan:

(... ) Utsetik amairu mailara jatsi ei zan giro-neurkina, (J. M. Etxaburu, Neurelau urteko ibillerak, Auspoa, 60 m:)

Mitxe! Kaltrakorta Mentxaka

Bolumena

Aza/era

Abiadura

Au ogei bat litroko poto batzutan ekartzen. zan (J. Arpiroz, Arhol zarrarenkimuak, Auspoa, 122 or.)

Igande arfan sagardozaleak eman rioten milla litroko kupelari kontua (SalbadorZapiarai, Azkenengo saskigilea, Auspoa, 9 01'.)

Ardua ekartzeko, zagia erabiltzen genduen, berrogei litro ingurukoa. (M. Osto­lair; Oroipen kutxa, Auspoa, 69 01:)

Ta bost bat litroko zatoa, zagi txiki bat herelakoa. (P Larkano, Tiro tortean ber­tsotan, Auspoa, 58 01:)

Zazpi litroko zatoa (Uztapide, Lengo egunak gogoan, Auspoa, 270 01:)

Letxiga brigadak esan zidan bi bidoiak eun da berrogei ta amar edo eun da iru­rogei litroko zlrala; (J. Arpiroz; Gogo: kontrako pausoak, Auspoa, 215 ar.)

Olioa, berreun litroko bidoika zegoan. (J. Azpiroz; Gogo; kontrako pausoak,Auspoa, 199 01:)

Esne-banaketak, txikiak tiran geienak uri arfan, ta 200 litrotik goragoko bana­ketak:2.500 pexo balio zuien. (Lardasketa, J. R. Zubillaga, Auspoa, 157 01:)

(...) lgo zan zortri litrora. {Ari da txekorrak zenbat litro eman zuan] (Tratabide­ak, B. Barandiaran, Auspoa, 110 01:)

Eun da gehiago metro kuadroko txabola (Uziapide, Lengo egunak gogoan, Aus­poa, 278 or.)

;[gela] bakotxian bost sartren ginduezan. Bakotxa bost metro kuadrau inguru­koa, (T. Gerrikagoitia, Arantza eta larrosa, Auspoa, 98 01:)

(. ..) Orduko eun km/an giñozan eta alan da guzti; ere, (S. T. Rekalde, Deunoi;Kulixka surta, 21 01:)

Magnitude guztiok neurtzeko, unitateak mugatu singularrean daudedeklinatuta adibide guztietan, eta garaurik ere ez, ez mugatu pluralean,ez mugagabean.

Azkeneko magnitudeotan, idazleen adibide gutxi-eta, sor ditzaket bestebatzuk ere, baina beti oinarri hartuta idazleen adibideak. Berbarako, unehonetan bertantxe, abenduaren lehenengotan (2002 urtea), puri-puriandago zelako hondamendia ari den eragiten Prestige petroliontzia Galiziaaldean. Hori dela-eta, eta hartuta erreferentziatzat Uztapideren (edo T.Gerrikagoitiaren) azalerako adibidea, berak esaten duena txabolak zen­bateko azalera duen (zenbatzaile zehaztu bidez), nik ere hemen esandezaket Prestige-k eraginiko petrolio-orban batek zenbateko azaleraduen (zenbatzaile zehaztugabe bidez ere):

Euskal Herrira 1.000 metro karratuKO petrolio orban bat helduko ei da

Zenbat metro koadroKO orbana helduko dela esan dute?

Hainbat metro koadroKO orbana helduko ei da Lekeitiora

Horko adibideak zenbateko deklinabide kasuan daude, egon ere mugatusingularrean. Lehenengoa emanda dago zenbatzaile zehaztu bidez

Deklinabideko leku-denbora kasuak (eta ii) 83

(l.000), egon ere Euskaltzaindiak emaniko arauak agindutako moduan;bigarrena eta hirugarrena, zenbatzaile zehaztugabe bidez (zenbat etahainbat). Euskaltzaindiak zenbateko kasuan ez du eman araurik zelanjokatu zenbatzaile zehaztugabe bidez, baina Bizkai-Gipuzkoetan behinikbehin, zein euskaldun nagusiri (batez ere euskaraz eskolatu bakoari) ezzaizkio ateratzen goiko adibideak mugatu singularrean?

Zenbateko kasua jorratu badut, gauza berbera egin dezaket beste leku­denbora kasuetan ere, hau da, zenbatera, zenbatetik; zenbatean ... kasue­tan. Esaterako, zenbatean kasuan hona hemen adibide bi (lehenengoa,zenbatzaile zehaztu bidezkoa; bigarrena, zehaztugabe bidezkoa):

Arranondora heldu den petrolio orbana asko aldatu da: Lekeitiotikigaro zenean 1.000 metro karratuAN zegoen, orain, ostera, 900 metrokarratuAN dago.

Arranondora heldu den petrolio orbana zenbat metro karratuANdago?

Hona hemen beste adibide bi, hauek ere zenbaietik eta zenbatera kasue­takoak:

Petrolio orban bat asko aldatu da Galiziatik hona: 1.000 metro karra­tuTIK 400 metro karratuRA.

Orbana hainbeste metro karratutik honenbeste metro karratura pasada.

Era berean, bolumenaren inguruan ere erraz sor daitezke hainbat adibide:

- Halako urtegia 1.000.000/hainbat metro kubikoAN dago

Halako urtegiak une honetan 1.100.000/honen beste metro kubikoKOedukia du

Hilabetean pasatu da hainbat/20.000 metro kubikoTIK 8.000 metrokubikoRA

Eta horrela beste magnitude (abiadura, tenperatura ...) eta unitatcekin ere(gradu ...). Baina argi dago badirela beste kontzeptu eta unitate batzukagertu ez zaizkigunak idazleen adibideetan. Esate baterako, batzuk aipa­tuko ditut, arruntak ere arruntak nire bizitzaldirik erdian: voltajea-voltak;potentzia elektrikoa-wattak; resistentzia-ohmioak, eta abar. Unitatehoriek ere, zertan esanik ez, orain arteko idazleen adibideak bezala, gureetxean, lanbidez argidunak (elektrizistak)-eta, beti deklinatu izan diramugatu singularrean.

Ahalegindu naizelarik frogatzen unitateak, beti ere magnitudeak neurtze­ko, mugatu singularrean deklinatzen direla leku-denbora kasuetan gureErkidegoan, igaro gaitezen ikustera zenbateraino erabiltzen den NafarroaErkidegoan. Lehenengo eta behin, Gaminderen (1990) datu batzuk ditu­gu. Adibide bat ematen du pezeta unitatearena, mugatu singularreandeklinatua:

- ollaskoa eun pertan dao (Leitza) (114 01:)

84 Mitxel Kaltzakorta Mentxaka

Bigarren, P. Perurenak idatziriko liburu batean (Leitzako errege erregi­nak), berau Leitzako euskarari buruzkoa, beste adibide bat ere badagounitatez jantzia. Metro unitatea darabil, eta hau ere (Gaminderena legez)mugatu singularrean dago deklinatuta:

(... ) Domartin bordatik gure etxera abittu te, obei metrotik obei metrora,eseri iñ bear izaren tzun: petxuk estutzenl (429 01'.)

Hirugarren, adibide iturria Manuel Lasarte bertsolari-idazlea dugu, jaio­tzez Leitzakoa, baina bizitzez, gehienbatean, Gipuzkoakoa. Harendatuak, mugatu singularrekoak dira:

- Dirurik ez baigenduen izaten, ta sagardoa hutsean izaten zan orduan:bost xentimon basokada ematen zuten (M. Las arte, 1975, Gordeanneuzkanak, Auspoa, 71 or.)

- (... )Cure lantokitik edo kanpoko ateondotik aien atarira metro gutxikotartea regoenez; erre: entzuten genizkien kontu guztiak (Enbor rarra­ren ezpalak, 1995, M. Lasarte., Auspoa, 49 01:)

Miatu ditut Nafarroako herri edo euskaldeko batzuetako hizkerak (Lei­tza, Areso, Arano, Goizueta, Etxarri-Aranaz, Sakanako erdialdeko eus­kara, Ultzama ...), eta deklinabide arloan ez dut aurkitu, okerrik egin ezbadut, adibiderik unitateei buruz leku-denbora kasuetan, salbu bat, etabera mugagabean (zeinak arrakalatxoa egiten baitio orain arteko mugatusingularraren aldeko ibilaldia Nafarroako mendebaldean):

Zenbat kilometrotaa ziok? (Zenbat kilometrotara zegok?) (192 or )

Nafarroa aldeko datu apurran bidez agerian dago mugatu singularrerakojoera dagoela bertako alderik mendebalderenean. Edozein modutan, datugehiago beharko lirateke egiaztatzeko.

6. KONKLUSIOAK Aurreko apartaduan guztira aztertu ditut 50-edo idazle, bizkaitar-giputzeuskarazkoak, euron 190-edo adibide, eta datuek erakutsi dutenez, itzel­itzelezko batasuna dago (4 adibide kontran) Bizkai- eta giputz-euskaraidazleetan: denek deklinatzen dituzte unitateak, erabiliz gero magnitute­ren bat neurtzeko, mugatu singularrean leku-denbora kasuetan, alegia, 3.apartaduan (Proposamena zehazten) esandako moduan:Determinatzaileak Mugatu singularra

Zenbatzaile zehaztuak 4(eurn/melrn/gradu)AN

Zenbatzaile zehaztugabeak Hainbat(curo/metro/gradu)AN

Bestela esateko, neurtu gura badugu kontzeptu edo dimentsioren bat(leku-denbora kasuetan), alegia, adierazi magnituderen baten unitatekopurua, dena dago ardaztuta, gure Erkidegoan behintzat, oker ezbanago, zenbat zenbatzaile zehaztugabearen inguruan; izan ere, eran­tzun behar zaio zenbat galderari, deklinatuta mugatu singularrean(leku-denbora kasuetan): zenbateAN, zenbateRA, zenbateTIK,zenbateKO ...

Deklinabideko leku-denbora kasuak (eta ii) 85

86

Zenbat-eAN dago tenperatura/pisua/prezioa/distantzia/ ...?

graduAN graduAN

kiloAN kiloAN

euroAN euroAN

Sei metroAN Hainbat metroAN

litroAN litroAN

metro karratuAN metro karratuAN

(...) (...)

Zenbat-eRA igo da tenperatura/pisua/prezioa/distantzia/ ... ?

graduRA graduRA

kiloRA kiloRA

euroRA euroRA

Sei metroRA Hainbat metroRA

litroRA litroRA

metro karratuRA metro karratuRA

(...) (...)

Zenbat-eTIK gora dago tenperatura/pisua/prezioa/distantzia/ ... ?

GraduTIK 1 graduTIKkiloTIK kiloTIK

euroTIK euroTIK

Sei metroTIK Hainbat metroTIK

litroTIK litroTIK

metro karratuTIK metro karratuTIK(...) (...)

Zenbat-eKO tenperatura/pisua/prezioa/distantzia/ ... dago?

graduKO graduKO

kiloKO k:iloKO

euroKO euroKO

Sei metroKO Hainbat metroKO

litroKO litroKO

metro karratuKO metro karratuKO

(...) (...)

Mitxel Kaltrakona Mentxaka

Oharrak

1 Eskerrak etnan nahi dizkiot Sabiño Madariagari,hainbat kontu argitu dit-eta.

Bibliografía

Basterrechea, J. 1989. La declinación indefinidavasca. Caso particular. Fontes Linguae Vasco­num 54.

Erdozia, J. L. 2001. Sakana erdialdeko euskara,Nafarroako Gobernua.

Euskaltzaindia. 1993. Euskal Gramatika Laburra:Perpaus Bakuna. Euskaltzaindia.

Euskaltzaindia. 1998. "Hiru kiloko haurra, lauhankako mahaia", Arauak. 177-180 or.

Euskaldunon Egunkaria. 1992. Estilo liburua. 1.Arg.3lor.

Euskaldunon Egunkaria. 1995. Estilo liburua. 2.Arg. 51 of

EITB. 1992. Esku liburua, 91-92

EITB. 1993-1994. Zabalkunde arria, 10-11 or.

Ibarra, O. 1992. Ultzamaka hizkera. NafarroakoGobernua.

Gaminde, l. 1990. Leku denborazko kasuen muga­gabeaz. ELE 7: 103- 129 or.

Kaltzakorta, M. 2002. Zelan deklinatren direneuroak, Egunkaria (Bizkaia gehigarria).

Karasatorre, R. 1991. Etxarri- Aranatzko Euskaraeta Araña: Elkarteko Hiztegia. Etxarri-Aranaz­ko Udal Euskara batzordea.

Txillardegi. Sustrai bila. Sendoa.

Olano, M. 1998. Areso eta Leitrako hirkerak. Nafa­rroako Gobernua.

Perurena, P. 1996. Leitzako errege erreginak. Eus­kaltzaindia,

Petrirena, P. 1993. Ikasmendi. Egunkaria.

Petrirena, P. 1995. Orri debotionezkoa. Egunkaria.

Villasante, L. 1972. La declinación del vasco lite-rario común. Ed. Franciscana Aranzazu.

Zubiri, J. J., Perurena, P. 1998. Goizueta eta Ara­nako hizkerak. Nafarroako Gobernuak.

Deklinabideko leku-denbora kasuak (eta ii) 87