τὸν ἕτερον γράψων, διαλεχθέντες ἀλλήλοιςκαὶ τὰς στάσεις ἑκατέρας εἰς ταὐτὸ συνα-γαγόντες τὸν Ὑπέρβολον ἐξοστρακισθῆναιπαρεσκεύασαν. ἐκ δὲ τούτου δυσχεράνας ὁδῆμος ὡς καθυβρισμένον τὸ πρᾶγμα καὶπροπεπηλακισμένον ἀφῆκε παντελῶς καὶκατέλυσεν.ἦν δὲ τοιοῦτον, ὡς τύπῳ φράσαι, τὸ γι-νόμενον. ὄστρακον λαβὼν ἕκαστος καὶγράψας ὃν ἐβούλετο μεταστῆσαι τῶν πολι-τῶν, ἔφερεν εἰς ἕνα τόπον τῆς ἀγορᾶς περι-πεφραγμένον ἐν κύκλῳ δρυφάκτοις. οἱ δ'ἄρχοντες πρῶτον μὲν διηρίθμουν τὸ σύ-μπαν ἐν ταὐτῷ τῶν ὀστράκων πλῆθος: εἰγὰρ ἑξακισχιλίων ἐλάττονες οἱ φέροντεςεἶεν, ἀτελὴς ἦν ὁ ἐξοστρακισμός: ἔπειτατῶν ὀνομάτων ἕκαστον ἰδίᾳ θέντες τὸν ὑπὸτῶν πλείστων γεγραμμένον ἐξεκήρυττονεἰς ἔτη δέκα, καρπούμενον τὰ αὑτοῦ.γραφομένων οὖν τότε τῶν ὀστράκων λέγε-ταί τινα τῶν ἀγραμμάτων καὶ παντελῶς

20

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ

Η

ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ

ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣΚΑΙ

ΜΑΡΚΟΣ ΚΑΤΩΝ

1

ὅμοια τοῖς πρῶτον ἁπτομένοις πολιτείαςκαὶ διψῶσι τιμῆς καὶ δόξης ἀφ' ἑτέρας ἀρ-χῆς συντείνας ἑαυτὸν ἐν μέσῳ παρεῖχε καὶφίλοις χρῆσθαι καὶ πολίταις, οὔτε τὰς συ-νηγορίας οὔτε τὰς στρατείας ἀπειπάμενος.[12] Τιβερίῳ μὲν οὖν Σεμπρωνίῳ τὰ περὶΘρᾴκην καὶ Ἴστρον ὑπατεύοντι πρεσβεύ-ων συγκατειργάσατο, Μανίῳ δ' Ἀκιλίῳ χι-λιαρχῶν ἐπ' Ἀντίοχον τὸν μέγαν συνεξῆλ-θεν εἰς τὴν Ἑλλάδα, φοβήσαντα Ῥωμαίουςὡς οὐδένα ἕτερον μετ' Ἀννίβαν. τὴν γὰρἈσίαν ὅσην ὁ Νικάτωρ Σέλευκος εἶχενὀλίγου δεῖν ἅπασαν ἐξ ὑπαρχῆς ἀνειληφώς,ἔθνη τε πάμπολλα καὶ μάχιμα βαρβάρωνὑπήκοα πεποιημένος, ἐπῆρτο συμπεσεῖνῬωμαίοις ὡς μόνοις ἔτι πρὸς αὐτὸν ἀξιο-μάχοις οὖσιν. εὐπρεπῆ δὲ τοῦ πολέμου ποι-ησάμενος αἰτίαν τοὺς Ἕλληνας ἐλευθερο-ῦν, οὐδὲν δεομένους, ἀλλ' ἐλευθέρους καὶαὐτονόμους χάριτι τῇ Ῥωμαίων ἀπὸ Φι-λίππου καὶ Μακεδόνων νεωστὶ γεγονότας,

100

μίας αὐτῷ πρὸς τὸν ἐν Λιβύῃ συνεκπεμ-φθεὶς πόλεμον, ὡς ἑώρα τῇ συνήθει πολυ-τελείᾳ χρώμενον τὸν ἄνδρα καὶ καταχορη-γοῦντα τοῖς στρατεύμασιν ἀφειδῶς τῶνχρημάτων, ἐπαρρησιάζετο πρὸς αὐτόν, οὐτὸ τῆς δαπάνης μέγιστον εἶναι φάσκων,ἀλλ' ὅτι διαφθείρει τὴν πάτριον εὐτέλειαντῶν στρατιωτῶν, εἰς ἡδονὰς καὶ τρυφὰςτῷ περιόντι τῆς χρείας τρεπομένων.εἰπόντος δὲ τοῦ Σκιπίωνος ὡς οὐδὲν δέοιτοταμίου λίαν ἀκριβοῦς πλησίστιος ἐπὶ τὸνπόλεμον φερόμενος, πράξεων γάρ, οὐ χρη-μάτων, τῇ πόλει λόγον ὀφείλειν, ἀπῆλθεν ὁΚάτων ἐκ Σικελίας, καὶ μετὰ τοῦ Φαβίουκαταβοῶν ἐν τῷ συνεδρίῳ φθοράν τε χρη-μάτων ἀμύθητον ὑπὸ τοῦ Σκιπίωνος καὶδιατριβὰς αὐτοῦ μειρακιώδεις ἐν παλαί-στραις καὶ θεάτροις, ὥσπερ οὐ στρατηγο-ῦντος, ἀλλὰ πανηγυρίζοντος, ἐξειργάσατοπεμφθῆναι δημάρχους ἐπ' αὐτὸν ἄξονταςεἰς Ῥώμην, ἄνπερ ἀληθεῖς αἱ κατηγορίαι

81

2

ἐπὶ τῇ νίκῃ μέγα φρονῶν καὶ τῶν μεγί-στων ἀξιῶν αὑτὸν ἤχθετο τοῖς ὄνομα καὶδόξαν ὑπὲρ τοὺς πολλοὺς ἔχουσι. καὶ συ-νελθόντες εἰς ἄστυ πανταχόθεν ἐξοστρακί-ζουσι τὸν Ἀριστείδην, ὄνομα τῷ φθόνῳ τῆςδόξης φόβον τυραννίδος θέμενοι.μοχθηρίας γὰρ οὐκ ἦν κόλασις ὁ ἐξοστρα-κισμός, ἀλλ' ἐκαλεῖτο μὲν δι' εὐπρέπειανὄγκου καὶ δυνάμεως βαρυτέρας ταπείνωσιςκαὶ κόλουσις, ἦν δὲ φθόνου παραμυθία φι-λάνθρωπος, εἰς ἀνήκεστον οὐδέν, ἀλλ' εἰςμετάστασιν ἐτῶν δέκα τὴν πρὸς τὸ λυποῦνἀπερειδομένου δυσμένειαν. ἐπεὶ δ' ἤρξαντότινες ἀνθρώπους ἀγεννεῖς καὶ πονηροὺςὑποβάλλειν τῷ πράγματι, τελευταῖονἁπάντων Ὑπέρβολον ἐξοστρακίσαντεςἐπαύσαντο. λέγεται δὲ τὸν Ὑπέρβολονἐξοστρακισθῆναι διὰ τοιαύτην αἰτίαν. Ἀλ-κιβιάδης καὶ Νικίας μέγιστον ἐν τῇ πόλειδυνάμενοι διεστασίαζον. ὡς οὖν ὁ δῆμοςἔμελλε φέρειν τὸ ὄστρακον καὶ δῆλος ἦν

19

φανῶσιν. ὁ μὲν οὖν Σκιπίων ἐν τῇ παρα-σκευῇ τοῦ πολέμου τὴν νίκην ἐπιδειξάμε-νος, καὶ φανεὶς ἡδὺς μὲν ἐπὶ σχολῆς συνε-ῖναι φίλοις, οὐδαμῇ δὲ τῷ φιλανθρώπῳ τῆςδιαίτης εἰς τὰ σπουδαῖα καὶ μεγάλα ῥᾴθυ-μος, ἐξέπλευσεν ἐπὶ τὸν πόλεμον.[4] Τῷ δὲ Κάτωνι πολλὴ μὲν ἀπὸ τοῦλόγου δύναμις ηὔξητο, καὶ Ῥωμαῖον αὐτὸνοἱ πολλοὶ Δημοσθένη προσηγόρευον, ὁ δὲβίος μᾶλλον ὀνομαστὸς ἦν αὐτοῦ καὶ περι-βόητος. ἡ μὲν γὰρ ἐν τῷ λέγειν δεινότηςπροέκειτο τοῖς νέοις ἀγώνισμα κοινὸν ἤδηκαὶ περισπούδαστον, ὁ δὲ τὴν πάτριοναὐτουργίαν ὑπομένων καὶ δεῖπνον ἀφελὲςκαὶ ἄριστον ἄπυρον καὶ λιτὴν ἐσθῆτα καὶδημοτικὴν ἀσπαζόμενος οἴκησιν καὶ τὸ μὴδεῖσθαι τῶν περιττῶν μᾶλλον ἢ τὸ κε-κτῆσθαι θαυμάζων σπάνιος ἦν, ἤδη τότετῆς πολιτείας τὸ καθαρὸν ὑπὸ μεγέθους οὐφυλαττούσης, ἀλλὰ τῷ κρατεῖν πραγμάτωνπολλῶν καὶ ἀνθρώπων πρὸς πολλὰ μειγνυ-

82

ληκότων κομισάμενος ἀπέκτεινεν· ἐφ' οἷςσχετλιάζοντα τὸν Σκιπίωνα κατειρω-νευόμενος, οὕτως ἔφη τὴν Ῥώμην ἔσεσθαιμεγίστην, τῶν μὲν ἐνδόξων καὶ μεγάλωντὰ τῆς ἀρετῆς πρωτεῖα μὴ μεθιέντων τοῖςἀσημοτέροις, τῶν δ' ὥσπερ αὐτός ἐστι δη-μοτικῶν ἁμιλλωμένων ἀρετῇ πρὸς τοὺς τῷγένει καὶ τῇ δόξῃ προήκοντας. οὐ μὴνἀλλὰ τῆς συγκλήτου ψηφισαμένης μηδὲνἀλλάττειν μηδὲ κινεῖν τῶν διῳκημένωνὑπὸ τοῦ Κάτωνος, ἡ μὲν ἀρχὴ τῷ Σκιπίωνιτῆς αὐτοῦ μᾶλλον ἢ τῆς Κάτωνος ἀφελο-ῦσα δόξης ἐν ἀπραξίᾳ καὶ σχολῇ μάτην δι-ῆλθεν, ὁ δὲ Κάτων θριαμβεύσας οὐχ,ὥσπερ οἱ πλεῖστοι τῶν μὴ πρὸς ἀρετήν,ἀλλὰ πρὸς δόξαν ἁμιλλωμένων, ὅταν εἰςτὰς ἄκρας τιμὰς ἐξίκωνται καὶ τύχωσινὑπατείας καὶ θριάμβων, ἤδη τὸ λοιπὸν εἰςἡδονὴν καὶ σχολὴν συσκευασάμενοι τὸνβίον ἐκ τῶν κοινῶν ἀπίασιν, οὕτω καὐτὸςἐξανῆκε καὶ κατέλυσε τὴν ἀρετήν, ἀλλ'

99

λοῦν μὲν αὐτοὺς καὶ μακαρίζειν ἐοίκασικατὰ τὸ ἄφθαρτον ἀί̈διον, ἐκπλήττεσθαιδὲ καὶ δεδιέναι κατὰ τὸ κύριον καὶ δυνα-τόν, ἀγαπᾶν δὲ καὶ τιμᾶν καὶ σέβεσθαικατὰ τὴν δικαιοσύνην. ἀλλά, καίπερ οὕτωδιακείμενοι, τῆς μὲν ἀθανασίας, ἣν ἡ φύσιςἡμῶν οὐ δέχεται, καὶ τῆς δυνάμεως, ἧς ἐντῇ τύχῃ κεῖται τὸ πλεῖστον, ἐπιθυμοῦσι,τὴν δ' ἀρετήν, ὃ μόνον ἐστὶ τῶν θείων ἀγα-θῶν ἐφ' ἡμῖν, ἐν ὑστέρῳ τίθενται, κακῶςφρονοῦντες, ὡς τὸν ἐν δυνάμει καὶ τύχῃμεγάλῃ καὶ ἀρχῇ βίον ἡ μὲν δικαιοσύνηποιεῖ θεῖον, ἡ δ' ἀδικία θηριώδη.[7] τῷ δ' οὖν Ἀριστείδῃ συνέβη τὸ πρῶτονἀγαπωμένῳ διὰ τὴν ἐπωνυμίαν ὕστερονφθονεῖσθαι, μάλιστα μὲν τοῦ Θεμιστο-κλέους λόγον εἰς τοὺς πολλοὺς διαδι-δόντος, ὡς Ἀριστείδης ἀνῃρηκὼς τὰ δικα-στήρια τῷ κρίνειν ἅπαντα καὶ δικάζειν,λέληθε μοναρχίαν ἀδορυφόρητον ἑαυτῷ κα-τεσκευασμένος: ἤδη δέ που καὶ ὁ δῆμος

18

ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ

[1] Ἀριστείδης ὁ Λυσιμάχου φυλῆς μὲν ἦνἈντιοχίδος, τῶν δὲ δήμων Ἀλωπεκῆθεν.περὶ δ' οὐσίας αὐτοῦ λόγοι διάφοροι γε-γόνασιν, οἱ μὲν ὡς ἐν πενίᾳ συντόνῳ κατα-βιώσαντος καὶ μετὰ τὴν τελευτὴν ἀπολι-πόντος θυγατέρας δύο πολὺν χρόνον ἀνεκ-δότους δι' ἀπορίαν γενομένας: πρὸς δὲ το-ῦτον τὸν λόγον ὑπὸ πολλῶν εἰρημένον ἀντι-τασσόμενος ὁ Φαληρεὺς Δημήτριος ἐν τῷΣωκράτει χωρίον Φαληροῖ φησι γινώσκεινἈριστείδου γενόμενον, ἐν ᾧ τέθαπται, καὶ

3

μάτων τοῖς πλουσιωτάτοις ἁμιλλᾶσθαι καὶτοῖς φιλαργυρωτάτοις περὶ φιλαργυρίας."οὐ μόνον δ' αὑτόν, ἀλλὰ καὶ τοὺς περὶαὑτὸν ἐφύλαττε καθαροὺς παντὸς λήμμα-τος. ἦσαν δὲ πέντε θεράποντες ἐπὶ στρατεί-ας σὺν αὐτῷ. τούτων εἷς ὄνομα Πάκκιοςἠγόρασε τρία τῶν αἰχμαλώτων παιδάρια·τοῦ δὲ Κάτωνος αἰσθομένου, πρὶν εἰς ὄψινἐλθεῖν ἀπήγξατο. τοὺς δὲ παῖδας ὁ Κάτωνἀποδόμενος, εἰς τὸ δημόσιον ἀνήνεγκε τὴντιμήν.[11] Ἔτι δ' αὐτοῦ διατρίβοντος ἐν Ἰβηρίᾳ,Σκιπίων ὁ μέγας, ἐχθρὸς ὢν καὶ βουλόμε-νος ἐνστῆναι κατορθοῦντι καὶ τὰς Ἰβηρι-κὰς πράξεις ὑπολαβεῖν, διεπράξατο τῆςἐπαρχίας ἐκείνης ἀποδειχθῆναι διάδοχος.σπεύσας δ' ὡς ἐνῆν τάχιστα κατέπαυσετὴν ἀρχὴν τοῦ Κάτωνος. ὁ δὲ λαβὼν σπεί-ρας ὁπλιτῶν πέντε καὶ πεντακοσίους ἱππε-ῖς προπομπούς, κατεστρέψατο μὲν τὸ Λα-κετανῶν ἔθνος, ἑξακοσίους δὲ τῶν ηὐτομο-

98

μένης ἔθη καὶ βίων παραδείγματα παντο-δαπῶν ὑποδεχομένης. εἰκότως οὖν ἐθαύμα-ζον τὸν Κάτωνα, τοὺς μὲν ἄλλους ὑπὸ τῶνπόνων θραυομένους καὶ μαλασσομένουςὑπὸ τῶν ἡδονῶν ὁρῶντες, ἐκεῖνον δ' ὑπ'ἀμφοῖν ἀήττητον, οὐ μόνον ἕως ἔτι νέοςκαὶ φιλότιμος ἦν, ἀλλὰ καὶ γέροντα πολὺνἤδη μεθ' ὑπατείαν καὶ θρίαμβον, ὥσπερἀθλητὴν νικηφόρον, ἐγκαρτεροῦντα τῇτάξει τῆς ἀσκήσεως καὶ διομαλίζονταμέχρι τῆς τελευτῆς. ἐσθῆτα μὲν γὰροὐδέποτέ φησι φορέσαι πολυτελεστέρανἑκατὸν δραχμῶν, πιεῖν δὲ καὶ στρατηγῶνκαὶ ὑπατεύων τὸν αὐτὸν οἶνον τοῖς ἐρ-γάταις, ὄψον δὲ παρασκευάζεσθαι πρὸς τὸδεῖπνον ἐξ ἀγορᾶς ἀσσαρίων τριάκοντα,καὶ τοῦτο διὰ τὴν πόλιν, ὅπως ἰσχύοι τὸσῶμα πρὸς τὰς στρατείας, ἐπίβλημα δὲτῶν ποικίλων Βαβυλώνιον ἐκ κληρονομίαςκτησάμενος εὐθὺς ἀποδόσθαι, τῶν δ' ἐπαύ-λεων αὐτοῦ μηδεμίαν εἶναι κεκονιαμένην,

83

τεκμήρια τῆς περὶ τὸν οἶκον εὐπορίας ἓνμὲν ἡγεῖται τὴν ἐπώνυμον ἀρχήν, ἣν ἦρχενὁ τῷ κυάμῳ λαχὼν ἐκ τῶν γενῶν τῶν τὰμέγιστα τιμήματα κεκτημένων, οὓς πεντα-κοσιομεδίμνους προσηγόρευον, ἕτερον δὲτὸν ἐξοστρακισμόν: οὐδενὶ γὰρ τῶν πενή-των, ἀλλὰ τοῖς ἐξ οἴκων τε μεγάλων καὶδιὰ γένους ὄγκον ἐπιφθόνων ὄστρακον ἐπι-φέρεσθαι: τρίτον δὲ καὶ τελευταῖον, ὅτι νί-κης ἀναθήματα χορηγικοὺς τρίποδας ἐνΔιονύσου καταλέλοιπεν, οἳ καὶ καθ' ἡμᾶςἐδείκνυντο τοιαύτην ἐπιγραφὴν διασώζο-ντες: “Ἀντιοχὶς ἐνίκα, Ἀριστείδης ἐχορή-γει, Ἀρχέστρατος ἐδίδασκε.”τουτὶ μὲν οὖν, καίπερ εἶναι δοκοῦν μέγι-στον, ἀσθενέστατόν ἐστι. καὶ γὰρ Ἐπαμει-νώνδας, ὃν πάντες ἄνθρωποι γινώσκουσινἐν πενίᾳ καὶ τραφέντα πολλῇ καὶ βιώσα-ντα, καὶ Πλάτων ὁ φιλόσοφος οὐκ ἀφιλοτί-μους ἀνεδέξαντο χορηγίας, ὁ μὲν αὐληταῖςἀνδράσιν, ὁ δὲ παισὶ κυκλίοις χορηγήσας,

4

πένης καὶ δημοτικὸς ἐκτήσατο τὴν βασιλι-κωτάτην καὶ θειοτάτην προσηγορίαν τὸνΔίκαιον: ὃ τῶν βασιλέων καὶ τυράννωνοὐδεὶς ἐζήλωσεν, ἀλλὰ Πολιορκηταὶ καὶΚεραυνοὶ καὶ Νικάτορες, ἔνιοι δ' Ἀετοὶκαὶ Ἱέρακες ἔχαιρον προσαγορευόμενοι,τὴν ἀπὸ τῆς βίας καὶ τῆς δυνάμεως, ὡςἔοικε, μᾶλλον ἢ τὴν ἀπὸ τῆς ἀρετῆς δόξανἀγαπῶντες. καίτοι τὸ θεῖον, ᾧ γλίχονταισυνοικειοῦν καὶ συναφομοιοῦν αὑτούς, τρι-σὶ δοκεῖ διαφέρειν, ἀφθαρσίᾳ καὶ δυνάμεικαὶ ἀρετῇ, ὧν καὶ σεμνότατον ἡ ἀρετὴ καὶθειότατόν ἐστιν. ἀφθάρτῳ μὲν γὰρ εἶναικαὶ τῷ κενῷ καὶ τοῖς στοιχείοις συμβέβη-κε, δύναμιν δὲ καὶ σεισμοὶ καὶ κεραυνοὶκαὶ πνευμάτων ὁρμαὶ καὶ ῥευμάτων ἐπιφο-ραὶ μεγάλην ἔχουσι, δίκης δὲ καὶ θέμιδοςοὐδὲν ὅτι μὴ τῷ φρονεῖν καὶ λογίζεσθαι με-ταλαγχάνει.διὸ καὶ τριῶν ὄντων, ἃ πεπόνθασιν οἱ πολλοὶπρὸς τὸ θεῖον, ζήλου καὶ φόβου καὶ τιμῆς, ζη

17

οὐδένα δὲ πώποτε πρίασθαι δοῦλον ὑπὲρτὰς χιλίας δραχμὰς καὶ πεντακοσίας, ὡςἂν οὐ τρυφερῶν οὐδ' ὡραίων, ἐργατικῶν δὲκαὶ στερεῶν οἷον ἱπποκόμων καὶ βοηλατῶνδεόμενος· καὶ τούτους δὲ πρεσβυτέρους γε-νομένους ᾤετο δεῖν ἀποδίδοσθαι καὶ μὴβόσκειν ἀχρήστους. ὅλως δὲ μηδὲν εὔωνονεἶναι τῶν περιττῶν, ἀλλ' οὗ τις οὐ δεῖται,κἂν ἀσσαρίου πιπράσκηται, πολλοῦ νομί-ζειν· κτᾶσθαι δὲ τὰ σπειρόμενα καὶ νε-μόμενα μᾶλλον ἢ τὰ ῥαινόμενα καὶ σαι-ρόμενα.[5] Ταῦτα δ' οἱ μὲν εἰς μικρολογίαν ἐτίθε-ντο τοῦ ἀνδρός, οἱ δ' ὡς ἐπὶ διορθώσει καὶσωφρονισμῷ τῶν ἄλλων ἐνδοτέρω συστέλ-λοντος ἑαυτὸν ἀπεδέχοντο. πλὴν τὸ τοῖςοἰκέταις ὡς ὑποζυγίοις ἀποχρησάμενον ἐπὶγήρως ἐξελαύνειν καὶ πιπράσκειν ἀτενοῦςἄγαν ἤθους ἔγωγε τίθεμαι, καὶ μηδὲν ἀν-θρώπῳ πρὸς ἄνθρωπον οἰομένου κοινώνη-μα τῆς χρείας πλέον ὑπάρχειν. καίτοι τὴν

84

τοὺς ἀπαιτοῦντας. ταύτην δὲ τὴν μάχηνκατὰ κράτος ἐνίκησε, καὶ τὰ ἄλλα προ-ὐχώρει λαμπρῶς. Πολύβιος μέν γέ φησιτῶν ἐντὸς Βαίτιος ποταμοῦ πόλεων ἡμέρᾳμιᾷ τὰ τείχη κελεύσαντος αὐτοῦ περιαιρε-θῆναι· πάμπολλαι δ' ἦσαν αὗται καὶ γέμου-σαι μαχίμων ἀνδρῶν· αὐτὸς δέ φησιν ὁΚάτων πλείονας εἰληφέναι πόλεις ὧν διή-γαγεν ἡμερῶν ἐν Ἰβηρίᾳ, καὶ τοῦτοκόμπος οὐκ ἔστιν, εἴπερ ὡς ἀληθῶς τετρα-κόσιαι τὸ πλῆθος ἦσαν.Τοῖς μὲν οὖν στρατιώταις πολλὰ παρὰ τὴνστρατείαν ὠφεληθεῖσιν ἔτι καὶ λίτραν ἀρ-γυρίου κατ' ἄνδρα προσδιένειμεν, εἰπὼν ὡςκρεῖττον εἴη πολλοὺς Ῥωμαίων ἀργύριον ἢχρυσίον ὀλίγους ἔχοντας ἐπανελθεῖν· εἰς δ'αὑτὸν ἐκ τῶν ἁλισκομένων οὐδὲν ἐλθεῖνλέγει πλὴν ὅσα πέπωκεν ἢ βέβρωκε. "καὶοὐκ αἰτιῶμαι" φησί "τοὺς ὠφελεῖσθαι ζη-τοῦντας ἐκ τούτων, ἀλλὰ βούλομαι μᾶλλονπερὶ ἀρετῆς τοῖς ἀρίστοις ἢ περὶ χρη-

97

μώτατος γενόμενος τὸν μὲν χρυσὸν ἀνείλε-το, τὸν δ' ἄνθρωπον, ὡς μὴ κατείποι πρὸςἑτέρους, ἀπέκτεινεν. ἐκ τούτου φασὶ καὶλακκοπλούτους ὑπὸ τῶν κωμικῶν τοὺςἀπὸ τῆς οἰκίας λέγεσθαι, σκωπτόντων εἰςτὸν τόπον, ἐν ᾧ τὸ χρυσίον ὁ Καλλίαςεὗρεν.Ἀριστείδης δὲ τὴν ἐπώνυμον εὐθὺς ἀρχὴνἦρξε. καίτοι φησὶν ὁ Φαληρεὺς Δημήτριοςἄρξαι τὸν ἄνδρα μικρὸν ἔμπροσθεν τοῦ θα-νάτου μετὰ τὴν ἐν Πλαταιαῖς μάχην. ἐν δὲταῖς ἀναγραφαῖς μετὰ μὲν Ξανθιππίδην,ἐφ' οὗ Μαρδόνιος ἡττήθη Πλαταιᾶσιν, οὐδ'ὁμώνυμον Ἀριστείδην ἐν πάνυ πολλοῖς λα-βεῖν ἔστι, μετὰ δὲ Φαίνιππον, ἐφ' οὗ τὴν ἐνΜαραθῶνι μάχην ἐνίκων, εὐθὺς Ἀριστεί-δης ἄρχων ἀναγέγραπται.[6] πασῶν δὲ τῶν περὶ αὐτὸν ἀρετῶν ἡ δι-καιοσύνη μάλιστα τοῖς πολλοῖς αἴσθησινπαρεῖχε διὰ τὸ τὴν χρείαν ἐνδελεχεστάτηναὐτῆς καὶ κοινοτάτην ὑπάρχειν. ὅθεν ἀνὴρ

16

τούτῳ μὲν Δίωνος τοῦ Συρακουσίου τὴνδαπάνην παρέχοντος, Ἐπαμεινώνδᾳ δὲτῶν περὶ Πελοπίδαν. οὐ γὰρ ἔστι τοῖς ἀγα-θοῖς ἀκήρυκτος καὶ ἄσπονδος πρὸς τὰςπαρὰ τῶν φίλων δωρεὰς πόλεμος, ἀλλὰτὰς εἰς ἀπόθεσιν καὶ πλεονεξίαν ἀγεννεῖςἡγούμενοι καὶ ταπεινάς, ὅσαι φιλοτιμίαςτινὸς ἀκερδοῦς ἔχονται καὶ λαμπρότητοςοὐκ ἀπωθοῦνται.Παναίτιος μέντοι περὶ τοῦ τρίποδος ἀπο-φαίνει τὸν Δημήτριον ὁμωνυμίᾳ διεψευ-σμένον: ἀπὸ γὰρ τῶν Μηδικῶν εἰς τὴν τε-λευτὴν τοῦ Πελοποννησιακοῦ πολέμου δύομόνους Ἀριστείδας χορηγοὺς ἀναγράφε-σθαι νικῶντας, ὧν οὐδέτερον εἶναι τῷ Λυ-σιμάχου τὸν αὐτόν, ἀλλὰ τὸν μὲν Ξενοφί-λου πατρός, τὸν δὲ χρόνῳ πολλῷ νεώτερον,ὡς ἐλέγχει τὰ γράμματα τῆς μετ' Εὐκλεί-δην ὄντα γραμματικῆς καὶ προσγεγραμ-μένος ὁ Ἀρχέστρατος, ὃν ἐν τοῖς Μηδικοῖςοὐδείς, ἐν δὲ τοῖς Πελοποννησιακοῖς συ-

5

"ἡ πρὸς σέ μοι μάχη ἐστί· καὶ γὰρ ἀκούειςτὰ κακὰ ῥᾳδίως καὶ λέγεις εὐχερῶς, ἐμοὶδὲ καὶ λέγειν ἀηδὲς καὶ ἀκούειν [ἄηθες]."τὸ μὲν οὖν τῶν ἀπομνημονευμάτων γένοςτοιοῦτόν ἐστιν.[10] Ὕπατος δὲ μετὰ Φλάκκου Οὐαλερίουτοῦ φίλου καὶ συνήθους ἀποδειχθείς, ἔλαχετῶν ἐπαρχιῶν ἣν Ἐντὸς Ἱσπανίαν Ῥωμα-ῖοι καλοῦσιν. ἐνταῦθα δ' αὐτῷ τὰ μὲν κατα-στρεφομένῳ τῶν ἐθνῶν, τὰ δ' οἰκειουμένῳδιὰ λόγων, πολλὴ στρατιὰ τῶν βαρβάρωνἐπέπεσε, καὶ κίνδυνος ἦν αἰσχρῶς ἐκβια-σθῆναι· διὸ τῶν ἐγγὺς Κελτιβήρων ἐπεκα-λεῖτο συμμαχίαν. αἰτούντων δ' ἐκείνων τῆςβοηθείας διακόσια τάλαντα μισθόν, οἱ μὲνἄλλοι πάντες οὐκ ἀνασχετὸν ἐποιοῦντοῬωμαίους βαρβάροις ἐπικουρίας ὁμολο-γῆσαι μισθόν, ὁ δὲ Κάτων οὐδὲν ἔφη δεινὸνεἶναι· νικῶντας μὲν γὰρ ἀποδώσειν παρὰτῶν πολεμίων, οὐ παρ' αὑτῶν, ἡττωμένωνδὲ μήτε τοὺς ἀπαιτουμένους ἔσεσθαι μήτε

96

χρηστότητα τῆς δικαιοσύνης πλατύτεροντόπον ὁρῶμεν ἐπιλαμβάνουσαν· νόμῳ μὲνγὰρ καὶ τῷ δικαίῳ πρὸς ἀνθρώπους μόνονχρῆσθαι πεφύκαμεν, πρὸς εὐεργεσίας δὲκαὶ χάριτας ἔστιν ὅτε καὶ μέχρι τῶνἀλόγων ζῴων ὥσπερ ἐκ πηγῆς πλουσίαςἀπορρεῖ τῆς ἡμερότητος. καὶ γὰρ ἵππωνἀπειρηκότων ὑπὸ χρόνου τροφαὶ καὶ κυνῶνοὐ σκυλακεῖαι μόνον, ἀλλὰ καὶ γηροκομίαιτῷ χρηστῷ προσήκουσιν. ὁ δὲ τῶν Ἀθηναί-ων δῆμος οἰκοδομῶν τὸν Ἑκατόμπεδον,ὅσας κατενόησεν ἡμιόνους μάλιστα τοῖςπόνοις ἐγκαρτερούσας, ἀπέλυσεν ἐλευ-θέρας νέμεσθαι καὶ ἀφέτους, ὧν μίαν φασὶκαταβαίνουσαν ἀφ' ἑαυτῆς πρὸς τὰ ἔργατοῖς ἀνάγουσι τὰς ἁμάξας ὑποζυγίοις εἰςἀκρόπολιν συμπαρατρέχειν καὶ προηγε-ῖσθαι καθάπερ ἐγκελευομένην καὶ συνεξορ-μῶσαν, ἣν καὶ τρέφεσθαι δημοσίᾳ μέχριτελευτῆς ἐψηφίσαντο. τῶν δὲ Κίμωνος ἵπ-πων αἷς Ὀλύμπια τρὶς ἐνίκησε καὶ ταφαὶ

85

χνοὶ χορῶν διδάσκαλον ἀναγράφουσι.τὸ μὲν οὖν τοῦ Παναιτίου βέλτιον ἐπισκε-πτέον ὅπως ἔχει. τῷ δ' ὀστράκῳ πᾶς ὁ διὰδόξαν ἢ γένος ἢ λόγου δύναμιν ὑπὲρ τοὺςπολλοὺς νομιζόμενος ὑπέπιπτεν: ὅπου καὶΔάμων ὁ Περικλέους διδάσκαλος, ὅτι τὸφρονεῖν ἐδόκει τις εἶναι περιττός, ἐξω-στρακίσθη. καὶ μὴν ἄρξαι γε τὸν Ἀριστεί-δην ὁ Ἰδομενεὺς οὐ κυαμευτόν, ἀλλ' ἑλο-μένων Ἀθηναίων φησίν. εἰ δὲ καὶ μετὰ τὴνἐν Πλαταιαῖς μάχην ἦρξεν, ὡς αὐτὸς ὁ Δη-μήτριος γέγραφε, καὶ πάνυ πιθανόν ἐστινἐπὶ δόξῃ τοσαύτῃ καὶ κατορθώμασι τηλι-κούτοις ἀξιωθῆναι δι' ἀρετὴν ἧς διὰ πλο-ῦτον ἐτύγχανον οἱ λαγχάνοντες. ἀλλὰ γὰρὁ μὲν Δημήτριος οὐ μόνον Ἀριστείδην,ἀλλὰ καὶ Σωκράτην δῆλός ἐστι τῆς πενίαςἐξελέσθαι φιλοτιμούμενος ὡς μεγάλου κα-κοῦ: καὶ γὰρ ἐκείνῳ φησὶν οὐ μόνον τὴνοἰκίαν ὑπάρχειν, ἀλλὰ καὶ μνᾶς ἑβδομήκο-ντα τοκιζομένας ὑπὸ Κρίτωνος.

6

τῆς θαλάσσης εἴσω πρὸς τὴν Ἀττικὴν ἀπο-βιαζομένους, φοβηθέντες μὴ τὴν πόλιν ἔρη-μον λάβωσι τῶν ἀμυνομένων, ταῖς μὲν ἐν-νέα φυλαῖς ἠπείγοντο πρὸς τὸ ἄστυ καὶ κα-τήνυσαν αὐθημερόν: ἐν δὲ Μαραθῶνι μετὰτῆς ἑαυτοῦ φυλῆς Ἀριστείδης ἀπολειφθεὶςφύλαξ τῶν αἰχμαλώτων καὶ τῶν λαφύρωνοὐκ ἐψεύσατο τὴν δόξαν, ἀλλὰ χύδην μὲνἀργύρου καὶ χρυσοῦ παρόντος, ἐσθῆτος δὲπαντοδαπῆς καὶ χρημάτων ἄλλων ἀμυθή-των ἐν ταῖς σκηναῖς καὶ τοῖς ἡλωκόσισκάφεσιν ὑπαρχόντων, οὔτ' αὐτὸς ἐπεθύ-μησε θιγεῖν οὔτ' ἄλλον εἴασε, πλὴν εἴ τινεςἐκεῖνον λαθόντες ὠφελήθησαν: ὧν ἦν καὶΚαλλίας ὁ δᾳδοῦχος.τούτῳ γάρ τις, ὡς ἔοικε, τῶν βαρβάρωνπροσέπεσεν οἰηθεὶς βασιλέα διὰ τὴν κόμηνκαὶ τὸ στρόφιον εἶναι: προσκυνήσας δὲ καὶλαβόμενος τῆς δεξιᾶς ἔδειξε πολὺ χρυσίονἐν λάκκῳ τινὶ κατορωρυγμένον. ὁ δὲ Καλ-λίας ὠμότατος ἀνθρώπων καὶ παρανο-

15

πλησίον εἰσὶ τῶν ἐκείνου μνημάτων. κύναςδὲ συντρόφους γενομένους καὶ συνήθεις ἄλ-λοι τε πολλοὶ καὶ Ξάνθιππος ὁ παλαιὸς τὸνεἰς Σαλαμῖνα τῇ τριήρει παρανηξάμενον,ὅτε τὴν πόλιν ὁ δῆμος ἐξέλιπεν, ἐπὶ τῆςἄκρας ἐκήδευσεν ἣν Κυνὸς σῆμα μέχρι νῦνκαλοῦσιν. οὐ γὰρ ὡς ὑποδήμασιν ἢ σκεύεσιτοῖς ψυχὴν ἔχουσι χρηστέον, κοπέντα καὶκατατριβέντα ταῖς ὑπηρεσίαις ἀπορρίπτο-ντας, ἀλλ' εἰ διὰ μηδὲν ἄλλο μελέτης οὕνε-κα τοῦ φιλανθρώπου προεθιστέον ἑαυτὸνἐν τούτοις πρᾷον εἶναι καὶ μείλιχον. ἐγὼμὲν οὖν οὐδὲ βοῦν ἂν ἐργάτην διὰ γῆραςἀποδοίμην, μή τί γε πρεσβύτερον ἄνθρω-πον, ἐκ χώρας συντρόφου καὶ διαίτης συ-νήθους ὥσπερ ἐκ πατρίδος μεθιστάμενονἀντὶ κερμάτων μικρῶν, ἄχρηστόν γε τοῖςὠνουμένοις ὥσπερ τοῖς πιπράσκουσι γενη-σόμενον. ὁ δὲ Κάτων, ὥσπερ νεανιευόμενοςἐπὶ τούτοις, καὶ τὸν ἵππον ᾧ παρὰ τὰςστρατείας ὑπατεύων ἐχρῆτο φησὶν ἐν Ἰβη-

86

συνεῖναι παραιτούμενος, ἔφη μὴ δύνασθαιζῆν μετ' ἀνθρώπου τῆς καρδίας τὴν ὑπε-ρῴαν εὐαισθητοτέραν ἔχοντος.Τοῦ δ' ἐρῶντος ἔλεγε τὴν ψυχὴν ἐν ἀλλο-τρίῳ σώματι ζῆν.Μεταμεληθῆναι δ' αὐτὸς ἐν παντὶ τῷ βίῳτρεῖς μεταμελείας· μίαν μὲν ἐπὶ τῷ γυναι-κὶ πιστεῦσαι λόγον ἀπόρρητον, ἑτέραν δὲπλεύσας ὅπου δυνατὸν ἦν πεζεῦσαι, τὴν δὲτρίτην ὅτι μίαν ἡμέραν ἀδιάθετος ἔμεινε.Πρὸς δὲ πρεσβύτην πονηρευόμενον "ἄν-θρωπε" εἶπε, "πολλὰ ἔχοντι τῷ γήρᾳ τὰαἰσχρὰ μὴ προστίθει τὴν ἀπὸ τῆς κακίαςαἰσχύνην."Πρὸς δὲ δήμαρχον ἐν διαβολῇ μὲν φαρμα-κείας γενόμενον, φαῦλον δὲ νόμον εἰσφέρο-ντα καὶ βιαζόμενον, "ὦ μειράκιον" εἶπεν,"οὐκ οἶδα, πότερον χεῖρόν ἐστιν ὃ κίρνηςπιεῖν ἢ ὃ γράφεις κυρῶσαι."Βλασφημούμενος δ' ὑπ' ἀνθρώπου βεβιω-κότος ἀσελγῶς καὶ κακῶς, "ἄνισος" εἶπεν

95

ἔχοντος, ὡς περιῆλθεν εἰς αὐτὸν ἡ ἀρχή,παρέδωκε Μιλτιάδῃ, διδάσκων τοὺς συ-νάρχοντας, ὅτι τὸ πείθεσθαι καὶ ἀκολουθεῖντοῖς εὖ φρονοῦσιν οὐκ αἰσχρόν, ἀλλὰ σε-μνόν ἐστι σωτήριον. οὕτω δὲ πραύ̈ναςτὴν φιλονεικίαν καὶ προτρεψάμενος αὐτοὺςἀγαπᾶν μιᾷ γνώμῃ τῇ κρατίστῃ χρω-μένους, ἔῤῥωσε τὸν Μιλτιάδην τῷ ἀπερι-σπάστῳ τῆς ἐξουσίας ἰσχυρὸν γενόμενον.χαίρειν γὰρ ἐῶν ἕκαστος ἤδη τὸ παρ'ἡμέραν ἄρχειν ἐκείνῳ προσεῖχεν.ἐν δὲ τῇ μάχῃ μάλιστα τῶν Ἀθηναίων τοῦμέσου πονήσαντος καὶ πλεῖστον ἐνταῦθαχρόνον τῶν βαρβάρων ἀντερεισάντων κατὰτὴν Λεοντίδα καὶ τὴν Ἀντιοχίδα φυλήν,ἠγωνίσαντο λαμπρῶς τεταγμένοι παρ' ἀλ-λήλους ὅ τε Θεμιστοκλῆς καὶ ὁ Ἀριστεί-δης: ὁ μὲν γὰρ Λεοντίδος ἦν, ὁ δ' Ἀντιοχί-δος: ἐπεὶ δὲ τρεψάμενοι τοὺς βαρβάρουςἐνέβαλον εἰς τὰς ναῦς καὶ πλέοντας οὐκ ἐπὶνήσων ἑώρων, ἀλλ' ὑπὸ τοῦ πνεύματος καὶ

14

[2] Ἀριστείδης δὲ Κλεισθένους μὲν τοῦ κα-ταστησαμένου τὴν πολιτείαν μετὰ τοὺς τυ-ράννους ἑταῖρος γενόμενος, ζηλώσας δὲκαὶ θαυμάσας μάλιστα τῶν πολιτικῶν ἀν-δρῶν Λυκοῦργον τὸν Λακεδαιμόνιον, ἥψα-το μὲν ἀριστοκρατικῆς πολιτείας, ἔσχε δ'ἀντιτασσόμενον ὑπὲρ τοῦ δήμου Θεμιστο-κλέα τὸν Νεοκλέους. ἔνιοι μὲν οὖν φασινπαῖδας ὄντας αὐτοὺς καὶ συντρεφομένουςἀπ' ἀρχῆς ἐν παντὶ καὶ σπουδῆς ἐχομένῳκαὶ παιδιᾶς πράγματι καὶ λόγῳ διαφέρε-σθαι πρὸς ἀλλήλους, καὶ τὰς φύσεις εὐθὺςὑπὸ τῆς φιλονεικίας ἐκείνης ἀνακαλύπτε-σθαι, τὴν μὲν εὐχερῆ καὶ παράβολον καὶπανοῦργον οὖσαν καὶ μετ' ὀξύτητος ἐπὶπάντα ῥᾳδίως φερομένην, τὴν δ' ἱδρυμένηνἐν ἤθει βεβαίῳ καὶ πρὸς τὸ δίκαιον ἀτενῆ,ψεῦδος δὲ καὶ βωμολοχίαν καὶ ἀπάτην οὐδ'ἐν παιδιᾶς τινι τρόπῳ προσιεμένην.Ἀρίστων δ' ὁ Κεῖος ἐξ ἐρωτικῆς ἀρχῆς γε-νέσθαι φησὶ καὶ προελθεῖν ἐπὶ τοσοῦτον

7

Ἀχαΐᾳ τιμὰς οἱ φυγάδες ἀναλάβοιεν, καὶτοῦ Κάτωνος ἀπεπειρῶντο τῆς γνώμης. ὁδὲ μειδιάσας ἔφη τὸν Πολύβιον ὥσπερ τὸνὈδυσσέα βούλεσθαι πάλιν εἰς τὸ τοῦ Κύ-κλωπος σπήλαιον εἰσελθεῖν, τὸ πιλίον ἐκεῖκαὶ τὴν ζώνην ἐπιλελησμένον.Τοὺς δὲ φρονίμους ἔλεγε μᾶλλον ὑπὸ τῶνἀφρόνων ἢ τοὺς ἄφρονας ὑπὸ τῶν φρονί-μων ὠφελεῖσθαι· τούτους μὲν γὰρ φυλάτ-τεσθαι τὰς ἐκείνων ἁμαρτίας, ἐκείνους δὲτὰς τούτων μὴ μιμεῖσθαι κατορθώσεις.Τῶν δὲ νέων ἔφη χαίρειν τοῖς ἐρυθριῶσιμᾶλλον ἢ τοῖς ὠχριῶσι, στρατιώτου δὲ μὴδεῖσθαι τὰς μὲν χεῖρας ἐν τῷ βαδίζειν,τοὺς δὲ πόδας ἐν τῷ μάχεσθαι κινοῦντος,μεῖζον δὲ ῥέγχοντος ἢ ἀλαλάζοντος.Τὸν δ' ὑπέρπαχυν κακίζων "ποῦ δ' ἄν" ἔφη"τῇ πόλει σῶμα τοιοῦτο γένοιτο χρήσιμον,οὗ τὸ μεταξὺ λαιμοῦ καὶ βουβώνων ἅπανὑπὸ τῆς γαστρὸς κατέχεται;"Τῶν δὲ φιληδόνων τινὰ βουλόμενον αὐτῷ

94

ρίᾳ καταλιπεῖν, ἵνα μὴ τῇ πόλει λογίσηταιτὸ ναῦλον αὐτοῦ. ταῦτα μὲν οὖν εἴτε μεγα-λοψυχίας εἴτε μικρολογίας θετέον, ἔξεστιτῷ πείθοντι χρῆσθαι λογισμῷ.[6] Τῆς δ' ἄλλης ἐγκρατείας ὑπερφυῶςθαυμαστὸς ὁ ἀνήρ, ὅστις στρατηγῶν ἐλάμ-βανεν ἑαυτῷ καὶ τοῖς περὶ αὑτὸν οὐ πλέονεἰς τὸν μῆνα πυρῶν ἢ τρεῖς Ἀττικοὺς μεδί-μνους, εἰς δὲ τὴν ἡμέραν κριθῶν τοῖς ὑπο-ζυγίοις ἔλαττον τριῶν ἡμιμεδίμνων. ἐπαρ-χίαν δὲ λαβὼν Σαρδόνα, τῶν πρὸ αὐτοῦστρατηγῶν εἰωθότων χρῆσθαι καὶ σκη-νώμασι δημοσίοις καὶ κλίναις καὶ ἱματίοις,πολλῇ δὲ θεραπείᾳ καὶ φίλων πλήθει καὶπερὶ δεῖπνα δαπάναις καὶ παρασκευαῖς βα-ρυνόντων, ἐκεῖνος ἄπιστον ἐποίησε τὴνδιαφορὰν τῆς εὐτελείας. δαπάνης μὲν γὰρεἰς οὐδὲν οὐδεμιᾶς προσεδεήθη δημοσίας,ἐπεφοίτα δὲ ταῖς πόλεσιν αὐτὸς μὲν ἄνευζεύγους πορευόμενος, εἷς δ' ἠκολούθει δη-μόσιος, ἐσθῆτα καὶ σπονδεῖον αὐτῷ πρὸς

87

τὴν ἔχθραν αὐτῶν. Στησίλεω γάρ, ὃς ἦνγένει Κεῖος, ἰδέᾳ τε καὶ μορφῇ σώματοςπολὺ τῶν ἐν ὥρᾳ λαμπρότατος, ἀμφο-τέρους ἐρασθέντας οὐ μετρίως ἐνεγκεῖν τὸπάθος οὐδ' ἅμα λήγοντι τῷ κάλλει τοῦ παι-δὸς ἀποθέσθαι τὴν φιλονεικίαν, ἀλλ' ὥσπερἐγγυμνασαμένους ἐκείνῃ πρὸς τὴν πολιτεί-αν εὐθὺς ὁρμῆσαι διαπύρους ὄντας καὶ δια-φόρως ἔχοντας. ὁ μὲν οὖν Θεμιστοκλῆς εἰςἑταιρείαν ἐμβαλὼν ἑαυτὸν εἶχε πρόβλημακαὶ δύναμιν οὐκ εὐκαταφρόνητον, ὥστε καὶπρὸς τὸν εἰπόντα καλῶς αὐτὸν ἄρξειν Ἀθη-ναίων, ἄνπερ ἴσος ᾖ καὶ κοινὸς ἅπασι “μη-δέποτε,” εἰπεῖν, “εἰς τοῦτον ἐγὼ καθίσαιμιτὸν θρόνον, ἐν ᾧ πλέον οὐδὲν ἕξουσιν οἱ φί-λοι παρ' ἐμοὶ τῶν ἀλλοτρίων:” Ἀριστείδηςδὲ καθ' ἑαυτὸν ὥσπερ ὁδὸν ἰδίαν ἐβάδιζεδιὰ τῆς πολιτείας, πρῶτον μὲν οὐ βουλόμε-νος συναδικεῖν τοῖς ἑταίροις ἢ λυπηρὸςεἶναι μὴ χαριζόμενος, ἔπειτα τὴν ἀπὸ τῶνφίλων δύναμιν οὐκ ὀλίγους ἰδὼν ἐπαίρου-

8

πολίτης. αὐτὸς μὲν οὖν αἰσχύνομαι τῇ νῦντιμῇ μᾶλλον ἢ τῇ πρώην καταδίκῃ, συ-νάχθομαι δ' ὑμῖν, παρ' οἷς ἐνδοξότερόν ἐστιτοῦ σώζειν τὰ δημόσια τὸ χαρίζεσθαι τοῖςπονηροῖς.” ταῦτα δ' εἰπὼν καὶ τὰς κλοπὰςἐξελέγξας τοὺς μὲν τότε βοῶντας ὑπὲραὐτοῦ καὶ μαρτυροῦντας ἐπεστόμισε, τὸνδ' ἀληθινὸν καὶ δίκαιον ἀπὸ τῶν βελτίστωνἔπαινον εἶχεν.[5] ἐπεὶ δὲ Δᾶτις ὑπὸ Δαρείου πεμφθεὶςλόγῳ μὲν ἐπιθεῖναι δίκην Ἀθηναίοις, ὅτιΣάρδεις ἐνέπρησαν, ἔργῳ δὲ καταστρέψα-σθαι τοὺς Ἕλληνας, εἰς Μαραθῶνα παντὶτῷ στόλῳ κατέσχε καὶ τὴν χώραν ἐπόρθει,τῶν δέκα καθεστώτων τοῖς Ἀθηναίοις ἐπὶτὸν πόλεμον στρατηγῶν μέγιστον μὲνεἶχεν ἀξίωμα Μιλτιάδης, δόξῃ δὲ καὶ δυ-νάμει δεύτερος ἦν Ἀριστείδης. καὶ τότεπερὶ τῆς μάχης γνώμῃ τῇ Μιλτιάδου προ-σθέμενος οὐ μικρὰν ἐποίησε ῥοπήν: καὶπαρ' ἡμέραν ἑκάστου στρατηγοῦ τὸ κράτος

13

ἱερουργίαν κομίζων. ἐν δὲ τούτοις οὕτωςεὔκολος καὶ ἀφελὴς τοῖς ὑπὸ χεῖρα φαι-νόμενος, αὖθις ἀνταπεδίδου τὴν σεμνότητακαὶ τὸ βάρος, ἀπαραίτητος ὢν ἐν τῷ δι-καίῳ καὶ τοῖς ὑπὲρ τῆς ἡγεμονίας προ-στάγμασιν ὄρθιος καὶ αὐθέκαστος, ὥστεμηδέποτε τὴν Ῥωμαίων ἀρχὴν ἐκείνοιςμήτε φοβερωτέραν μήτε προσφιλεστέρανγενέσθαι.[7] Τοιαύτην δέ τινα φαίνεται καὶ ὁ λόγοςτοῦ ἀνδρὸς ἰδέαν ἔχειν· εὔχαρις γὰρ ἅμακαὶ δεινὸς ἦν, ἡδὺς καὶ καταπληκτικός, φι-λοσκώμμων καὶ αὐστηρός, ἀποφθεγματι-κὸς καὶ ἀγωνιστικός, ὥσπερ ὁ Πλάτων τὸνΣωκράτη φησὶν ἔξωθεν ἰδιώτην καὶ σατυ-ρικὸν καὶ ὑβριστὴν τοῖς ἐντυγχάνουσι φαι-νόμενον, ἔνδοθεν σπουδῆς καὶ πραγμάτωνμεστὸν εἶναι δάκρυα κινούντων τοῖς ἀκρο-ωμένοις καὶ τὴν καρδίαν στρεφόντων. ὅθενοὐκ οἶδ' ὅτι πεπόνθασιν οἱ τῷ Λυσίουλόγῳ τὰ μάλιστα προσεοικέναι φάμενοι

88

[9] Τῶν δὲ Ῥωμαίων εἰς Βιθυνίαν τρεῖςἑλομένων πρέσβεις, ὧν ὁ μὲν ποδαγρικὸςἦν, ὁ δὲ τὴν κεφαλὴν ἐξ ἀνατρήσεως καὶπερικοπῆς κοίλην εἶχεν, ὁ δὲ τρίτος ἐδόκειμωρὸς εἶναι, καταγελῶν ὁ Κάτων ἔλεγεπρεσβείαν ὑπὸ Ῥωμαίων ἀποστέλλεσθαιμήτε πόδας μήτε κεφαλὴν μήτε καρδίανἔχουσαν.Ὑπὲρ δὲ τῶν ἐξ Ἀχαΐας φυγάδων ἐντευ-χθεὶς διὰ Πολύβιον ὑπὸ Σκιπίωνος, ὡς πο-λὺς ἐν τῇ συγκλήτῳ λόγος ἐγίνετο, τῶνμὲν διδόντων κάθοδον αὐτοῖς, τῶν δ' ἐνι-σταμένων, ἀναστὰς ὁ Κάτων "ὥσπερ οὐκἔχοντες" εἶπεν "ὃ πράττωμεν, καθήμεθατὴν ἡμέραν ὅλην περὶ γεροντίων Γραικῶνζητοῦντες, πότερον ὑπὸ τῶν παρ' ἡμῖν ἢτῶν ἐν Ἀχαΐᾳ νεκροφόρων ἐκκομισθῶσι."ψηφισθείσης δὲ τῆς καθόδου τοῖς ἀνδράσιν,ἡμέρας ὀλίγας οἱ περὶ τὸν Πολύβιον διαλι-πόντες, αὖθις ἐπεχείρουν εἰς τὴν σύγκλη-τον εἰσελθεῖν, ὅπως ἃς πρότερον εἶχον ἐν

93

στα τὸν Θεμιστοκλέα:σοφὸς γὰρ ἁνήρ, τῆς δὲ χειρὸς οὐ κρατῶν.διὸ καὶ συναγαγὼν πολλοὺς ἐπὶ τὸν Ἀρι-στείδην ἐν ταῖς εὐθύναις διώκων κλοπῆςκαταδίκῃ περιέβαλεν, ὥς φησιν Ἰδομενεύς.ἀγανακτούντων δὲ τῶν πρώτων ἐν τῇπόλει καὶ βελτίστων, οὐ μόνον ἀφείθη τῆςζημίας, ἀλλὰ καὶ πάλιν ἄρχων ἐπὶ τὴναὐτὴν διοίκησιν ἀπεδείχθη. προσποιούμε-νος δὲ τῶν προτέρων μεταμέλειν αὐτῷ καὶμαλακώτερον ἐνδιδοὺς ἑαυτόν, ἤρεσκε τοῖςτὰ κοινὰ κλέπτουσιν οὐκ ἐξελέγχων οὐδ'ἀκριβολογούμενος, ὥστε καταπιμπλα-μένους τῶν δημοσίων ὑπερεπαινεῖν τὸνἈριστείδην καὶ δεξιοῦσθαι τὸν δῆμον ὑπὲραὐτοῦ, σπουδάζοντας ἄρχοντα πάλιν αἱρε-θῆναι. μελλόντων δὲ χειροτονεῖν ἐπετίμησετοῖς Ἀθηναίοις: “ὅτε μὲν γάρ,” ἔφη, “πι-στῶς καὶ καλῶς ὑμῖν ἦρξα, προὐπηλακί-σθην: ἐπεὶ δὲ πολλὰ τῶν κοινῶν καταπροε-ῖμαι τοῖς κλέπτουσι θαυμαστὸς εἶναι δοκῶ

12

σαν ἀδικεῖν ἐφυλάττετο, μόνῳ τῷ χρηστὰκαὶ δίκαια πράττειν καὶ λέγειν ἀξιῶν θα-ῤῥεῖν τὸν ἀγαθὸν πολίτην.[3] οὐ μὴν ἀλλά, πολλὰ κινουμένου τοῦ Θε-μιστοκλέους παραβόλως καὶ πρὸς πᾶσαναὐτῷ πολιτείαν ἐνισταμένου καὶ διακόπτο-ντος, ἠναγκάζετό που καὶ αὐτὸς τὰ μὲνἀμυνόμενος, τὰ δὲ κολούων τὴν ἐκείνου δύ-ναμιν χάριτι τῶν πολλῶν αὐξομένην ὑπενα-ντιοῦσθαι οἷς ἔπραττεν ὁ Θεμιστοκλῆς,βέλτιον ἡγούμενος παρελθεῖν ἔνια τῶνσυμφερόντων τὸν δῆμον ἢ τῷ κρατεῖν ἐκε-ῖνον ἐν πᾶσιν ἰσχυρὸν γενέσθαι. τέλος δέποτε τοῦ Θεμιστοκλέους πράττοντός τιτῶν δεόντων ἀντικρούσας καὶ περιγενόμε-νος οὐ κατέσχεν, ἀλλ' εἶπεν ἀπὸ τῆς ἐκκλη-σίας ἀπιών, ὡς οὐκ ἔστι σωτηρία τοῖςἈθηναίων πράγμασιν, εἰ μὴ καὶ Θεμιστο-κλέα καὶ αὐτὸν εἰς τὸ βάραθρον ἐμβάλοιεν.πάλιν δὲ γράψας τινὰ γνώμην εἰς τὸνδῆμον, ἀντιλογίας οὔσης πρὸς αὐτὴν καὶ

9

"ῥᾳδίως καταπέπωκεν."Ἐπεὶ δ' Εὐμένους τοῦ βασιλέως ἐπιδημή-σαντος εἰς Ῥώμην ἥ τε σύγκλητος ὑπερφυ-ῶς ἀπεδέξατο καὶ τῶν πρώτων ἅμιλλα καὶσπουδὴ περὶ αὐτὸν ἐγίνετο, δῆλος ἦν ὁΚάτων ὑφορώμενος καὶ φυλαττόμενοςαὐτόν. εἰπόντος δέ τινος "ἀλλὰ μὴν χρη-στός ἐστι καὶ φιλορώμαιος", "ἔστω" εἶπεν,"ἀλλὰ φύσει τοῦτο τὸ ζῷον [ὁ βασιλεὺς]σαρκοφάγον ἐστίν." οὐδένα δὲ τῶν εὐδαι-μονιζομένων ἔφη βασιλέων ἄξιον εἶναι πα-ραβάλλειν πρὸς Ἐπαμεινώνδαν ἢ Περικλέαἢ Θεμιστοκλέα ἢ Μάνιον Κούριον ἢ Ἀμίλ-καν τὸν ἐπικληθέντα Βάρκαν.Αὑτῷ δ' ἔλεγε τοὺς ἐχθροὺς φθονεῖν, ὅτικαθ' ἡμέραν ἐκ νυκτὸς ἀνίσταται καὶ τῶνἰδίων ἀμελῶν τοῖς δημοσίοις σχολάζει.βούλεσθαι δ' ἔλεγε μᾶλλον εὖ πράξας ἀπο-στερηθῆναι χάριν ἢ κακῶς μὴ τυχεῖν κο-λάσεως, καὶ συγγνώμην ἔφη διδόναι πᾶσιτοῖς ἁμαρτάνουσι πλὴν αὑτοῦ.

92

τὸν Κάτωνος. οὐ μὴν ἀλλὰ ταῦτα μὲν οἷςμᾶλλον ἰδέας λόγων Ῥωμαϊκῶν αἰσθάνε-σθαι προσήκει διακρινοῦσιν, ἡμεῖς δὲ τῶνἀπομνημονευομένων βραχέα γράψομεν, οἳτῷ λόγῳ πολὺ μᾶλλον ἢ τῷ προσώπῳ, κα-θάπερ ἔνιοι νομίζουσι, τῶν ἀνθρώπων φα-μὲν ἐμφαίνεσθαι τὸ ἦθος.[8] Μέλλων ποτὲ τὸν Ῥωμαίων δῆμον ὡρ-μημένον ἀκαίρως ἐπὶ σιτομετρίας καὶ δια-νομὰς ἀποτρέπειν, ἤρξατο τῶν λόγωνοὕτως· "χαλεπὸν μέν ἐστιν ὦ πολῖται πρὸςγαστέρα λέγειν ὦτα οὐκ ἔχουσαν."Κατηγορῶν δὲ τῆς πολυτελείας ἔφη χαλε-πὸν εἶναι σωθῆναι πόλιν ἐν ᾗ πωλεῖταιπλείονος ἰχθὺς ἢ βοῦς.Ἐοικέναι δὲ προβάτοις ἔφη τοὺς Ῥωμαί-ους· ὡς γὰρ ἐκεῖνα καθ' ἕκαστον μὲν οὐπείθεται, σύμπαντα δ' ἕπεται μετ' ἀλλήλωντοῖς ἄγουσιν, "οὕτω καὶ ὑμεῖς" εἶπεν "οἷςοὐκ ἂν ἀξιώσαιτε συμβούλοις χρῆσθαι κατ'ἰδίαν, ὑπὸ τούτων εἰς ἓν συνελθόντες ἄγε-

89

φιλονεικίας, ἐκράτει: μέλλοντος δὲ τοῦπροέδρου τὸν δῆμον ἐπερωτᾶν αἰσθόμενοςἐκ τῶν λόγων αὐτῶν τὸ ἀσύμφορον ἀπέστητοῦ ψηφίσματος. πολλάκις δὲ καὶ δι'ἑτέρων εἰσέφερε τὰς γνώμας, ὡς μὴ φιλο-νεικίᾳ τῇ πρὸς αὐτὸν ὁ Θεμιστοκλῆςἐμπόδιος εἴη τῷ συμφέροντι.θαυμαστὴ δέ τις ἐφαίνετο αὐτοῦ παρὰ τὰςἐν τῇ πολιτείᾳ μεταβολὰς ἡ εὐστάθεια,μήτε ταῖς τιμαῖς ἐπαιρομένου πρός τε τὰςδυσημερίας ἀθορύβως καὶ πρᾴως ἔχοντος,καὶ ὁμοίως ἡγουμένου χρῆναι τῇ πατρίδιπαρέχειν ἑαυτὸν οὐ χρημάτων μόνον, ἀλλὰκαὶ δόξης προῖκα καὶ ἀμισθὶ πολιτευόμε-νον. ὅθεν, ὡς ἔοικε, τῶν εἰς Ἀμφιάραον ὑπ'Αἰσχύλου πεποιημένων ἰαμβείων ἐν τῷ θε-άτρῳ λεγομένων:οὐ γὰρ δοκεῖν δίκαιος, ἀλλ' εἶναι θέλει,βαθεῖαν ἄλοκα διὰ φρενὸς καρπούμενος,ἀφ' ἧς τὰ κεδνὰ βλαστάνει βουλεύματα,Αισχύλος, Επτά επί Θήβας 592 ff.

10

πάντες ἀπέβλεψαν εἰς Ἀριστείδην, ὡς ἐκεί-νῳ μάλιστα τῆς ἀρετῆς ταύτης προσηκού-σης.[4] οὐ μόνον δὲ πρὸς εὔνοιαν καὶ χάριν,ἀλλὰ καὶ πρὸς ὀργὴν καὶ πρὸς ἔχθραν ἰσχυ-ρότατος ἦν ὑπὲρ τῶν δικαίων ἀντιστῆναι.λέγεται γοῦν ποτε διώκων ἐχθρόν ἐν δικα-στηρίῳ, μετὰ τὴν κατηγορίαν οὐ βουλο-μένων ἀκούειν τοῦ κινδυνεύοντος τῶν δικα-στῶν, ἀλλὰ τὴν ψῆφον εὐθὺς αἰτούντων ἐπ'αὐτόν, ἀναπηδήσας τῷ κρινομένῳ συνικε-τεύειν, ὅπως ἀκουσθείη καὶ τύχοι τῶν νο-μίμων: πάλιν δὲ κρίνων ἰδιώταις δυσί, τοῦἑτέρου λέγοντος, ὡς πολλὰ τυγχάνει τὸνἈριστείδην ὁ ἀντίδικος λελυπηκὼς “λέγ',ὦ 'γαθέ,” φάναι, “μᾶλλον, εἴ τι σὲ κακὸνπεποίηκε: σοὶ γάρ, οὐκ ἐμαυτῷ, δικάζω.”τῶν δὲ δημοσίων προσόδων αἱρεθεὶς ἐπιμε-λητὴς οὐ μόνον τοὺς καθ' αὑτόν, ἀλλὰ καὶτοὺς πρὸ αὑτοῦ γενομένους ἄρχοντας ἀπε-δείκνυε πολλὰ νενοσφισμένους, καὶ μάλι-

11

σθε."Περὶ δὲ τῆς γυναικοκρατίας διαλεγόμενος"πάντες" εἶπεν "ἄνθρωποι τῶν γυναικῶνἄρχουσιν, ἡμεῖς δὲ πάντων ἀνθρώπων,ἡμῶν δ' αἱ γυναῖκες." τοῦτο μὲν οὖν ἐστινἐκ τῶν Θεμιστοκλέους μετενηνεγμένονἀποφθεγμάτων. ἐκεῖνος γὰρ ἐπιτάττοντοςαὐτῷ πολλὰ τοῦ υἱοῦ διὰ τῆς μητρός, "ὦγύναι" εἶπεν, "Ἀθηναῖοι μὲν ἄρχουσι τῶνἙλλήνων, ἐγὼ δ' Ἀθηναίων, ἐμοῦ δὲ σύ,σοῦ δ' ὁ υἱός, ὥστε φειδέσθω τῆς ἐξουσίας,δι' ἣν ἀνόητος ὢν πλεῖστον Ἑλλήνων δύνα-ται."Τὸν δὲ δῆμον ὁ Κάτων ἔφη τῶν Ῥωμαίωνοὐ μόνον ταῖς πορφύραις, ἀλλὰ καὶ τοῖςἐπιτηδεύμασι τὰς τιμὰς ἐπιγράφειν. "ὡςγὰρ οἱ βαφεῖς" ἔφη "ταύτην μάλισταβάπτουσιν ᾗ χαίροντας ὁρῶσιν, οὕτως οἱνέοι ταῦτα μανθάνουσι καὶ ζηλοῦσιν οἷς ἂνὁ παρ' ὑμῶν ἔπαινος ἕπηται."Παρεκάλει δ' αὐτούς, εἰ μὲν ἀρετῇ καὶ σω-

90

φροσύνῃ γεγόνασι μεγάλοι, μὴ μεταβάλλε-σθαι πρὸς τὸ χεῖρον, εἰ δ' ἀκρασίᾳ καὶ κα-κίᾳ, μεταβάλλεσθαι πρὸς τὸ βέλτιον· ἱκα-νῶς γὰρ ἤδη μεγάλους ἀπ' ἐκείνων γεγο-νέναι.Τοὺς δὲ πολλάκις ἄρχειν σπουδάζονταςἔφη καθάπερ ἀγνοοῦντας τὴν ὁδὸν ἀεὶμετὰ ῥαβδούχων ζητεῖν πορεύεσθαι, μὴπλανηθῶσιν. ἐπετίμα δὲ τοῖς πολίταις τοὺςαὐτοὺς αἱρουμένοις πολλάκις ἄρχοντας."δόξετε γάρ" ἔφη "ἢ μὴ πολλοῦ τὸ ἄρχεινἄξιον ἢ μὴ πολλοὺς τοῦ ἄρχειν ἀξίους ἡγε-ῖσθαι."Περὶ δὲ τῶν ἐχθρῶν τινος αἰσχρῶς καὶἀδόξως βιοῦν δοκοῦντος "ἡ τούτου μήτηρ"ἔφη "κατάραν, οὐκ εὐχήν, ἡγεῖται τὸ το-ῦτον ὑπὲρ γῆς ἀπολιπεῖν." τὸν δὲ πεπρα-κότα τοὺς πατρῴους ἀγροὺς παραλίουςὄντας ἐπιδεικνύμενος προσεποιεῖτο θαυ-μάζειν ὡς ἰσχυρότερον τῆς θαλάττης· "ἃγὰρ ἐκείνη μόλις ἔκλυζεν, οὗτος" ἔφη

91

χέως ἔφησεν: “εἰμὶ μὲν Ἀλέξανδρος ὁ Μα-κεδών, ἥκω δὲ κινδύνων τὸν μέγιστονεὐνοίᾳ τῇ πρὸς ὑμᾶς αἰρόμενος, ὡς μὴ τὸαἰφνίδιον ἐκπλήξειεν ὑμᾶς χεῖρον ἀγωνίσα-σθαι. μαχεῖται γὰρ ὑμῖν Μαρδόνιος αὔριον,οὐχ ὑπ' ἐλπίδος χρηστῆς οὐδὲ θάρσους,ἀλλ' ἀπορίας τῶν παρόντων, ἐπεὶ καὶμάντεις ἐκεῖνον ἀπαισίοις ἱεροῖς καὶ λογί-οις χρησμῶν εἴργουσι μάχης, καὶ τὸνστρατὸν ἔχει δυσθυμία πολλὴ καὶ κα-τάπληξις. ἀλλ' ἀνάγκη τολμῶντα πει-ρᾶσθαι τῆς τύχης ἢ τὴν ἐσχάτην ὑπομένεινἀπορίαν καθεζόμενον. ταῦτα φράσας ὁἈλέξανδρος ἐδεῖτο τὸν Ἀριστείδην αὐτὸνεἰδέναι καὶ μνημονεύειν, ἑτέρῳ δὲ μὴ κα-τειπεῖν. ὁ δ' οὐ καλῶς ἔχειν ἔφη ταῦταΠαυσανίαν ἀποκρύψασθαι, ἐκείνῳ γὰρἀνακεῖσθαι τὴν ἡγεμονίαν, πρὸς δὲ τοὺςἄλλους ἄῤῥητα πρὸ τῆς μάχης ἔδοξεν ἔσε-σθαι, νικώσης δὲ τῆς Ἑλλάδος οὐδένα τὴνἈλεξάνδρου προθυμίαν καὶ ἀρετὴν ἀγνοή-

40

ἀγροίκων ἀναδόντα τῷ Ἀριστείδῃ τὸὄστρακον ὡς ἑνὶ τῶν τυχόντων παρακαλε-ῖν, ὅπως Ἀριστείδην ἐγγράψειε. τοῦ δὲθαυμάσαντος καὶ πυθομένου, μή τι κακὸναὐτὸν Ἀριστείδης πεποίηκεν, “οὐδέν,”εἶπεν, “οὐδὲ γιγνώσκω τὸν ἄνθρωπον, ἀλλ'ἐνοχλοῦμαι πανταχοῦ τὸν Δίκαιον ἀκού-ων.” ταῦτα ἀκούσαντα τὸν Ἀριστείδηνἀποκρίνασθαι μὲν οὐδέν, ἐγγράψαι δὲ το-ὔνομα τῷ ὀστράκῳ καὶ ἀποδοῦναι. τῆς δὲπόλεως ἀπαλλαττόμενος ἤδη, τὰς χεῖραςἀνατείνας πρὸς τὸν οὐρανὸν εὔξατο τὴνἐναντίαν, ὡς ἔοικεν, εὐχὴν τῷ Ἀχιλλεῖ, μη-δένα καιρὸν Ἀθηναίους καταλαβεῖν, ὃςἀναγκάσει τὸν δῆμον Ἀριστείδου μνη-σθῆναι.[8] τρίτῳ δ' ἔτει Ξέρξου διὰ Θετταλίας καὶΒοιωτίας ἐλαύνοντος ἐπὶ τὴν Ἀττικήν, λύ-σαντες τὸν νόμον ἐψηφίσαντο τοῖς μεθε-στῶσι κάθοδον, μάλιστα φοβούμενοι τὸνἈριστείδην, μὴ προσθέμενος τοῖς πολεμί-

21

σπουδῆς. ἃ δὴ παρὰ τῶν ἄλλων αὐτῷ μαρ-τυρεῖται· μέγα γὰρ ἔσχεν ἐν τῇ πόλει καὶδιὰ τὸν βίον καὶ διὰ τὸν λόγον καὶ διὰ τὸγῆρας ἀξίωμα.[20] Γέγονε δὲ καὶ πατὴρ ἀγαθὸς καὶ περὶγυναῖκα χρηστὸς ἀνὴρ καὶ χρηματιστὴςοὐκ εὐκαταφρόνητος οὐδ' ὥς τι μικρὸν ἢφαῦλον ἐν παρέργῳ μεταχειρισάμενος τὴντοιαύτην ἐπιμέλειαν. ὅθεν οἶμαι δεῖν καὶπερὶ τούτων ὅσα καλῶς ἔχει διελθεῖν. γυ-ναῖκα μὲν γὰρ εὐγενεστέραν ἢ πλουσιω-τέραν ἔγημεν, ἡγούμενος ὁμοίως μὲν ἀμ-φοτέρας ἔχειν βάρος καὶ φρόνημα, τὰς δὲγενναίας αἰδουμένας τὰ αἰσχρὰ μᾶλλονὑπηκόους εἶναι πρὸς τὰ καλὰ τοῖς γεγαμη-κόσι. τὸν δὲ τύπτοντα γαμετὴν ἢ παῖδατοῖς ἁγιωτάτοις ἔλεγεν ἱεροῖς προσφέρειντὰς χεῖρας. ἐν ἐπαίνῳ δὲ μείζονι τίθεσθαιτὸ γαμέτην ἀγαθὸν ἢ τὸ μέγαν εἶναι συ-γκλητικόν· ἐπεὶ καὶ Σωκράτους οὐδὲν ἄλλοθαυμάζειν τοῦ παλαιοῦ πλὴν ὅτι γυναικὶ

120

διέβη μετὰ δυνάμεως, καὶ σάλον εὐθὺς ἡἙλλὰς εἶχε καὶ μετέωρος ἦν, ἐλπίσι δια-φθειρομένη βασιλικαῖς ὑπὸ τῶν δημαγω-γῶν. ἔπεμπεν οὖν πρεσβείας ὁ Μάνιος ἐπὶτὰς πόλεις, καὶ τὰ μὲν πλεῖστα τῶν νεωτε-ριζόντων Τίτος Φλαμινῖνος ἔσχεν ἄνευ τα-ραχῆς καὶ κατεπράυνεν, ὡς ἐν τοῖς περὶἐκείνου γέγραπται, Κάτων δὲ Κορινθίουςκαὶ Πατρεῖς, ἔτι δ' Αἰγιεῖς παρεστήσατο.πλεῖστον δὲ χρόνον ἐν Ἀθήναις διέτριψε,καὶ λέγεται μέν τις αὐτοῦ φέρεσθαι λόγοςὃν Ἑλληνιστὶ πρὸς τὸν δῆμον εἶπεν, ὡς ζη-λῶν τε τὴν ἀρετὴν τῶν παλαιῶν Ἀθηναίων,τῆς τε πόλεως διὰ τὸ κάλλος καὶ τὸ μέγε-θος ἡδέως γεγονὼς θεατής· τοῦτο δ' οὐκἀληθές ἐστιν, ἀλλὰ δι' ἑρμηνέως ἐνέτυχετοῖς Ἀθηναίοις, δυνηθεὶς ἂν αὐτὸς εἰπεῖν,ἐμμένων δὲ τοῖς πατρίοις καὶ καταγελῶντῶν τὰ Ἑλληνικὰ τεθαυμακότων. Ποστού-μιον γοῦν Ἀλβῖνον ἱστορίαν Ἑλληνιστὶγράψαντα καὶ συγγνώμην αἰτούμενον

101

οις διαφθείρῃ καὶ μεταστήσῃ πολλοὺς τῶνπολιτῶν πρὸς τὸν βάρβαρον, οὐκ ὀρθῶςστοχαζόμενοι τοῦ ἀνδρός, ὅς γε καὶ πρὸτοῦ δόγματος τούτου διετέλει προτρέπωνκαὶ παροξύνων τοὺς Ἕλληνας ἐπὶ τὴνἐλευθερίαν, καὶ μετὰ τὸ δόγμα τοῦτο, Θε-μιστοκλέους στρατηγοῦντος αὐτοκράτο-ρος, πάντα συνέπραττε καὶ συνεβούλευεν,ἐνδοξότατον ἐπὶ σωτηρίᾳ κοινῇ ποιῶν τὸνἔχθιστον.ὡς γὰρ ἀπολιπεῖν τὴν Σαλαμῖνα βουλευο-μένων τῶν περὶ Εὐρυβιάδην αἱ βαρβαρικαὶτριήρεις νύκτωρ ἀναχθεῖσαι καὶ περιβαλο-ῦσαι τόν τε πόρον ἐν κύκλῳ καὶ τὰς νήσουςκατεῖχον, οὐδενὸς προειδότος τὴν κύκλω-σιν ἧκεν ὁ Ἀριστείδης ἀπ' Αἰγίνης παρα-βόλως διὰ τῶν πολεμίων νεῶν διεκπλεύ-σας: καὶ νυκτὸς ἐλθὼν ἐπὶ τὴν σκηνὴν τοῦΘεμιστοκλέους καὶ καλέσας αὐτὸν ἔξωμόνον “ἡμεῖς,” εἶπεν, “ὦ Θεμιστόκλεις, εἰσωφρονοῦμεν, ἤδη τὴν κενὴν καὶ μειρα-

22

γῆς τε καὶ κλαυθμοῦ τὸ πεδίον ἐνεπίμπλα-σαν, ὡς ἄνδρα πολὺ πρῶτον ἀρετῇ καὶ δυ-νάμει μετά γε Μαρδόνιον αὐτὸν ἀποβα-λόντες.[15] μετὰ δὲ τὴν ἱππομαχίαν ἀμφότεροιμάχης ἔσχοντο χρόνον πολύν: ἀμυνομένοιςγὰρ οἱ μάντεις νίκην προὔφαινον ἐκ τῶν ἱε-ρῶν ὁμοίως καὶ τοῖς Πέρσαις καὶ τοῖς Ἕλ-λησιν, εἰ δ' ἐπιχειροῖεν, ἧτταν. ἔπειταΜαρδόνιος, ὡς αὐτῷ μὲν ἡμερῶν ὀλίγωντὰ ἐπιτήδεια περιῆν, οἱ δ' Ἕλληνες ἀεί τι-νων ἐπιῤῥεόντων πλείονες ἐγίνοντο, δυσα-νασχετῶν ἔγνω μηκέτι μένειν, ἀλλὰ διαβὰςἅμα φάει τὸν Ἀσωπὸν ἐπιθέσθαι τοῖς Ἕλ-λησιν ἀπροσδοκήτως: καὶ παράγγελματοῖς ἡγεμόσιν ἑσπέρας ἔδωκε.μεσούσης δὲ μάλιστα τῆς νυκτὸς ἀνὴρ ἵπ-πον ἔχων ἀτρέμα προσεμίγνυε τῷ στρατο-πέδῳ τῶν Ἑλλήνων: ἐντυχὼν δὲ ταῖς φυ-λακαῖς ἐκέλευεν αὐτῷ προσελθεῖν Ἀριστεί-δην τὸν Ἀθηναῖον. ὑπακούσαντος δὲ τα-

39

ἐπέσκωψεν, εἰπὼν δοτέον εἶναι τὴν συγ-γνώμην, εἰ τῶν Ἀμφικτυόνων ψηφισα-μένων ἀναγκασθεὶς ὑπέμεινε τὸ ἔργον.θαυμάσαι δέ φησι τοὺς Ἀθηναίους τὸτάχος αὐτοῦ καὶ τὴν ὀξύτητα τῆς φράσε-ως· ἃ γὰρ αὐτὸς ἐξέφερε βραχέως, τὸν ἑρ-μηνέα μακρῶς καὶ διὰ πολλῶν ἀπαγγέλ-λειν· τὸ δ' ὅλον οἴεσθαι τὰ ῥήματα τοῖς μὲνἝλλησιν ἀπὸ χειλῶν, τοῖς δὲ Ῥωμαίοιςἀπὸ καρδίας φέρεσθαι.[13] Ἐπεὶ δ' Ἀντίοχος ἐμφράξας τὰ περὶΘερμοπύλας στενὰ τῷ στρατοπέδῳ καὶτοῖς αὐτοφυέσι τῶν τόπων ἐρύμασι προ-σβαλὼν χαρακώματα καὶ διατειχίσματα,καθῆστο τὸν πόλεμον ἐκκεκλεικέναι νομί-ζων, τὸ μὲν κατὰ στόμα βιάζεσθαι πα-ντάπασιν ἀπεγίνωσκον οἱ Ῥωμαῖοι, τὴν δὲΠερσικὴν ἐκείνην περιήλυσιν καὶ κύκλωσινὁ Κάτων εἰς νοῦν βαλόμενος, ἐξώδευσε νύ-κτωρ, ἀναλαβὼν μέρος τι τῆς στρατιᾶς.ἐπεὶ δ' ἄνω προελθόντων ὁ καθοδηγῶν αἰχ-

102

αὐτοὺς ἔλεγεν ἐπὶ χαλκέων καὶ ζωγράφωνἔργοις μέγα φρονοῦντας, αὐτοῦ δὲ καλλί-στας εἰκόνας ἐν ταῖς ψυχαῖς περιφέρειντοὺς πολίτας· πρὸς δὲ τοὺς θαυμάζοντας,ὅτι πολλῶν ἀδόξων ἀνδριάντας ἐχόντωνἐκεῖνος οὐκ ἔχει, "μᾶλλον γάρ" ἔφη "βούλο-μαι ζητεῖσθαι, διὰ τί μου ἀνδριὰς οὐ κεῖταιἢ διὰ τί κεῖται". τὸ δ' ὅλον οὐδ' ἐπαινούμε-νον ἠξίου τὸν ἀγαθὸν πολίτην ὑπομένειν, εἰμὴ τοῦτο χρησίμως γίνοιτο τῷ κοινῷ.καί<τοι> πλεῖστα πάντων ἑαυτὸν ἐγκεκω-μίακεν, ὅς γε καὶ τοὺς ἁμαρτάνοντάς τιπερὶ τὸν βίον, εἶτ' ἐλεγχομένους λέγειν φη-σίν, ὡς οὐκ ἄξιον ἐγκαλεῖν αὐτοῖς· οὐ γὰρΚάτωνές εἰσι· καὶ τοὺς ἔνια μιμεῖσθαι τῶνὑπ' αὐτοῦ πραττομένων οὐκ ἐμμελῶς ἐπι-χειροῦντας ἐπαριστέρους καλεῖσθαι Κάτω-νας· ἀφορᾶν δὲ τὴν βουλὴν πρὸς αὐτὸν ἐντοῖς ἐπισφαλεστάτοις καιροῖς ὥσπερ ἐνπλῷ πρὸς κυβερνήτην, καὶ πολλάκις μὴπαρόντος ὑπερτίθεσθαι τὰ πλείστης ἄξια

119

στὸς μεγέθει τε καὶ κάλλει σώματος περιτ-τός, ὡς κατεῖδεν, ἐναντίον ἐπιστρέψας τὸνἵππον εἰς αὐτοὺς ἤλαυνε. τῶν δ' ἀνασχο-μένων καὶ συμβαλόντων ἦν ἀγὼν καρτε-ρός, ὡς πεῖραν ἐν τούτῳ τοῦ παντὸς λαμ-βανόντων. ἐπεὶ δὲ τοξευθεὶς ὁ ἵππος τὸνΜασίστιον ἀπέῤῥιψε καὶ πεσὼν ὑπὸβάρους τῶν ὅπλων αὐτός τε δυσκίνητος ἦνἀναφέρειν καὶ τοῖς Ἀθηναίοις ἐπικειμένοιςκαὶ παίουσι δυσμεταχείριστος, οὐ μόνονστέρνα καὶ κεφαλήν, ἀλλὰ καὶ τὰ γυῖα χρυ-σῷ καὶ χαλκῷ καὶ σιδήρῳ καταπεφραγ-μένος, τοῦτον μὲν ᾗ τὸ κράνος ὑπέφαινετὸν ὀφθαλμὸν ἀκοντίου στύρακι παίων τιςἀνεῖλεν, οἱ δ' ἄλλοι Πέρσαι προέμενοι τὸννεκρὸν ἔφευγον. ἐγνώσθη δὲ τοῦ κατορ-θώματος τὸ μέγεθος τοῖς Ἕλλησιν οὐκἀπὸ τῶν νεκρῶν τοῦ πλήθους, ὀλίγοι γὰροἱ πεσόντες ἦσαν, ἀλλὰ τῷ πένθει τῶν βαρ-βάρων. καὶ γὰρ ἑαυτοὺς ἔκειραν ἐπὶ τῷΜασιστίῳ καὶ ἵππους καὶ ἡμιόνους, οἰμω-

38

κιώδη στάσιν ἀφέντες ἀρξώμεθα σωτηρίουκαὶ καλῆς φιλονεικίας πρὸς ἀλλήλους ἁμιλ-λώμενοι σῶσαι τὴν Ἑλλάδα, σὺ μὲν ἄρχωνκαὶ στρατηγῶν, ἐγὼ δ' ὑπουργῶν καὶ συμ-βουλεύων, ἐπεὶ καὶ νῦν σε πυνθάνομαιμόνον ἅπτεσθαι τῶν ἀρίστων λογισμῶν,κελεύοντα διαναυμαχεῖν ἐν τοῖς στενοῖςτὴν ταχίστην. καί σοι τῶν συμμάχων ἀντι-πραττόντων οἱ πολέμιοι συνεργεῖν ἐοίκασι:τὸ γὰρ ἐν κύκλῳ καὶ κατόπιν ἤδη πέλαγοςἐμπέπλησται νεῶν πολεμίων, ὥστε καὶτοὺς μὴ θέλοντας ἀνάγκη κατείληφεν ἀγα-θοὺς ἄνδρας εἶναι καὶ μάχεσθαι: φυγῆς γὰρὁδὸς οὐ λέλειπται.” πρὸς ταῦτα ὁ Θεμι-στοκλῆς εἶπεν: “οὐκ ἂν ἐβουλόμην, ὦ Ἀρι-στείδη, σὲ κατὰ τοῦτό μου κρείττονα γε-νέσθαι, πειράσομαι δὲ πρὸς καλὴν ἀρχὴνἁμιλλώμενος ὑπερβάλλεσθαι τοῖς ἔργοις.”ἅμα δ' αὐτῷ φράσας τὴν ὑφ' ἑαυτοῦ κατα-σκευασθεῖσαν ἀπάτην πρὸς τὸν βάρβαρον,παρεκάλει πείθειν τὸν Εὐρυβιάδην καὶ δι-

23

δόσεις καὶ μισθώσεις τῶν ἱερῶν καὶ δημο-σίων ἔργων ἔλυσαν ὡς γεγενημένας ἀλυσι-τελῶς, καὶ τῶν δημάρχων τοὺς θρασυ-τάτους παρώξυναν ἐν δήμῳ προσκαλέσα-σθαι τὸν Κάτωνα καὶ ζημιῶσαι δυσὶ τα-λάντοις. πολλὰ δὲ καὶ πρὸς τὴν τῆς βασιλι-κῆς κατασκευὴν ἠναντιώθησαν, ἣν ἐκεῖνοςἐκ χρημάτων κοινῶν ὑπὸ τὸ βουλευτήριοντῇ ἀγορᾷ παρέβαλε καὶ Πορκίαν βασιλικὴνπροσηγόρευσεν. Φαίνεται δὲ θαυμαστῶςἀποδεξάμενος αὐτοῦ τὴν τιμητείαν ὁδῆμος. ἀνδριάντα γοῦν ἀναθεὶς ἐν τῷ ναῷτῆς Ὑγιείας ἐπέγραψεν οὐ τὰς στρατηγίαςοὐδὲ τὸν θρίαμβον τοῦ Κάτωνος, ἀλλ' ὡςἄν τις μεταφράσειε τὴν ἐπιγραφήν, "ὅτιτὴν Ῥωμαίων πολιτείαν ἐγκεκλιμένην καὶῥέπουσαν ἐπὶ τὸ χεῖρον τιμητὴς γενόμενοςχρησταῖς ἀγωγαῖς καὶ σώφροσιν ἐθισμοῖςκαὶ διδασκαλίαις εἰς ὀρθὸν αὖθις ἀποκα-τέστησε". καίτοι πρότερον αὐτὸς κατεγέλατῶν ἀγαπώντων τὰ τοιαῦτα, καὶ λανθάνειν

118

μάλωτος ἐξέπεσε τῆς ὁδοῦ καὶ πλανώμε-νος ἐν τόποις ἀπόροις καὶ κρημνώδεσι δει-νὴν ἀθυμίαν καὶ φόβον ἐνειργάσατο τοῖςστρατιώταις, ὁρῶν ὁ Κάτων τὸν κίνδυνονἐκέλευσε τοὺς ἄλλους ἅπαντας ἀτρεμεῖνκαὶ περιμένειν, αὐτὸς δὲ Λεύκιόν τιναΜάλλιον, ἄνδρα δεινὸν ὀρειβατεῖν, παραλα-βὼν ἐχώρει πολυπόνως καὶ παραβόλως ἐνἀσελήνῳ νυκτὶ καὶ βαθείᾳ, κοτίνοις καὶπάγοις ἀνατεταμένοις διασπάσματα πολλὰτῆς ὄψεως καὶ ἀσάφειαν ἐχούσης, ἕως ἐμ-βαλόντες εἰς ἀτραπόν, ὡς ᾤοντο κάτω πε-ραίνουσαν ἐπὶ τὸ στρατόπεδον τῶν πολεμί-ων, ἔθεντο σημεῖα πρός τινας εὐσκόπουςκεραίας ὑπὲρ τὸ Καλλίδρομον ἀνεχούσας.οὕτω δὲ πάλιν ἐπανελθόντες ὀπίσω, τὴνστρατιὰν ἀνέλαβον, καὶ πρὸς τὰ σημεῖαπροάγοντες ἥψαντο μὲν ἐκείνης τῆς ἀτρα-ποῦ καὶ κατεστήσαντο τὴν πορείαν, μικρὸνδὲ προελθοῦσιν αὐτοῖς ἐπέλιπε φάραγγοςὑπολαμβανούσης, καὶ πάλιν ἦν ἀπορία καὶ

103

δάσκειν, ὡς ἀμήχανόν ἐστι σωθῆναι μὴναυμαχήσαντας: εἶχε γὰρ αὐτοῦ μᾶλλον πί-στιν. ὅθεν ἐν τῷ συλλόγῳ τῶν στρατηγῶνεἰπόντος Κλεοκρίτου τοῦ Κορινθίου πρὸςτὸν Θεμιστοκλέα, μηδ' Ἀριστείδῃ τὴνγνώμην ἀρέσκειν αὐτοῦ, παρόντα γὰρ σιω-πᾶν, ἀντεῖπεν ὁ Ἀριστείδης, ὡς οὐκ ἂνἐσιώπα μὴ λέγοντος τὰ ἄριστα τοῦ Θεμι-στοκλέους: νῦν δ' ἡσυχίαν ἄγειν οὐ δι'εὔνοιαν τοῦ ἀνδρός, ἀλλὰ τὴν γνώμην ἐπαι-νῶν.[9] οἱ μὲν οὖν ναύαρχοι τῶν Ἑλλήνωνταῦτ' ἔπραττον. Ἀριστείδης δ' ὁρῶν τὴνΨυττάλειαν, ἣ πρὸ τῆς Σαλαμῖνος ἐν τῷπόρῳ κεῖται νῆσος οὐ μεγάλη, πολεμίωνἀνδρῶν μεστὴν οὖσαν, ἐμβιβάσας εἰς ὑπη-ρετικὰ τοὺς προθυμοτάτους καὶ μαχιμω-τάτους τῶν πολιτῶν προσέμιξε τῇ Ψυττα-λείᾳ, καὶ μάχην πρὸς τοὺς βαρβάρους συ-νάψας ἀπέκτεινε πάντας, πλὴν ὅσοι τῶνἐπιφανῶν ζῶντες ἥλωσαν. ἐν δὲ τούτοις

24

ὑποστῆναι τὸ τῶν βαρβάρων πλῆθος. τα-ῦτα Παυσανίας ἀκούων, ἤδη δὲ καὶ καθο-ρῶν ἀποκεκρυμμένον ἀκοντισμάτων καὶτοξευμάτων πλήθει τὸ στρατόπεδον τῶνΜεγαρέων καὶ συνεσταλμένους αὐτοὺς εἰςὀλίγον, αὐτὸς μὲν ἀμήχανος ἦν πρὸς ἱπ-πότας ἀμύνειν ὁπλιτικῇ φάλαγγι καὶ βα-ρείᾳ τῇ Σπαρτιατῶν, τοῖς δ' ἄλλοις στρα-τηγοῖς καὶ λοχαγοῖς τῶν Ἑλλήνων περὶαὐτὸν οὖσι προὔθετο ζῆλον ἀρετῆς καὶ φι-λοτιμίας, εἰ δή τινες ἑκόντες ἀναδέξαιντοπροαγωνίσασθαι καὶ βοηθῆσαι τοῖς Μεγα-ρεῦσι. τῶν δ' ἄλλων ὀκνούντων Ἀριστείδηςἀναδεξάμενος ὑπὲρ τῶν Ἀθηναίων τὸ ἔρ-γον ἀποστέλλει τὸν προθυμότατον τῶν λο-χαγῶν Ὀλυμπιόδωρον, ἔχοντα τοὺς ὑπ'αὐτῷ τεταγμένους λογάδας τριακοσίουςκαὶ τοξότας ἀναμεμιγμένους σὺν αὐτοῖς.τούτων δὲ ὀξέως διασκευασαμένων καὶπροσφερομένων δρόμῳ, Μασίστιος ὁ τῶνβαρβάρων ἵππαρχος, ἀνὴρ ἀλκῇ τε θαυμα-

37

δέος, οὐκ ἐπισταμένων οὐδὲ συνορώντωνὅτι πλησίον ἐτύγχανον τῶν πολεμίων γεγο-νότες. ἤδη δὲ διέλαμπεν ἡμέρα, καὶ φθογ-γῆς τις ἔδοξεν ἐπακοῦσαι, τάχα δὲ καὶ κα-θορᾶν Ἑλληνικὸν χάρακα καὶ προφυλακὴνὑπὸ τὸ κρημνῶδες. οὕτως οὖν ἐπιστήσαςἐνταῦθα τὴν στρατιὰν ὁ Κάτων, ἐκέλευσεναὐτῷ προσελθεῖν ἄνευ τῶν ἄλλων τοὺςΦιρμανούς, οἷς ἀεὶ πιστοῖς ἐχρῆτο καὶπροθύμοις. συνδραμόντων δὲ καὶ περι-στάντων αὐτὸν ἀθρόων, εἶπεν· "ἀλλ' ἄνδραχρῄζω λαβεῖν τῶν πολεμίων ζῶντα καὶ πυ-θέσθαι, τίνες οἱ προφυλάττοντες οὗτοι, καὶπόσον πλῆθος αὐτῶν, τίς ὁ τῶν ἄλλωνδιάκοσμος ἢ τάξις καὶ παρασκευὴ μεθ' ἧςὑπομένουσιν ἡμᾶς. τὸ δ' ἔργον ἅρπασμαδεῖ τάχους γενέσθαι καὶ τόλμης, ᾗ καὶ λέο-ντες ἄνοπλοι θαρροῦντες ἐπὶ τὰ δειλὰ τῶνθηρίων βαδίζουσι." ταῦτ' εἰπόντος τοῦΚάτωνος, αὐτόθεν ὀρούσαντες ὥσπερ εἶχονοἱ Φιρμανοὶ κατὰ τῶν ὀρῶν ἔθεον ἐπὶ τὰς

104

αἰτουμένου τινὸς τῶν φίλων παρ' αὐτοῦ τιτοιοῦτον ὃ μὴ σφόδρα ἦν χρήσιμον ἐκείνῳ,καὶ λέγοντος ὡς οὐδὲν αἰτεῖ τῶν ἀναγκαί-ων καὶ χρησίμων, "καὶ μὴν ἐγὼ τούτοις"εἶπεν "εὐδαίμων καὶ πλούσιός εἰμι, τοῖςἀχρήστοις καὶ περιττοῖς". οὕτως ὁ τοῦπλούτου ζῆλος οὐδενὶ πάθει φυσικῷ συνημ-μένος ἐκ τῆς ὀχλώδους καὶ θυραίου δόξηςἐπεισόδιός ἐστιν.[19] Οὐ μὴν ἀλλὰ τῶν ἐγκαλούντων ἐλάχι-στα φροντίζων ὁ Κάτων ἔτι μᾶλλον ἐπέτει-νεν, ἀποκόπτων μὲν ὀχετοὺς οἳ τὸ παραρ-ρέον δημόσιον ὕδωρ ὑπολαμβάνοντεςἀπῆγον εἰς οἰκίας ἰδίας καὶ κήπους, ἀνα-τρέπων δὲ καὶ καταβάλλων ὅσα προὔβαι-νεν εἰς τὸ δημόσιον οἰκοδομήματα, συστέλ-λων δὲ τοῖς μισθοῖς τὰς ἐργολαβίας, τὰ δὲτέλη ταῖς πράσεσιν ἐπὶ τὰς ἐσχάτας ἐλαύ-νων τιμάς. ἀφ' ὧν αὐτῷ πολὺ συνήχθημῖσος. οἱ δὲ περὶ τὸν Τίτον συστάντες ἐπ'αὐτὸν ἔν τε τῇ βουλῇ τὰς γεγενημένας ἐκ-

117

εγράφη, οἳ καὶ πλείστην αἰτίαν εἶχον,Αἰσχίνης Λαμπτρεὺς καὶ Ἀγησίας Ἀχαρ-νεύς, ᾤχοντο φεύγοντες ἐκ τοῦ στρατο-πέδου, τοὺς δ' ἄλλους ἀφῆκε, θαρσῆσαι δι-δοὺς καὶ μεταγνῶναι τοῖς ἔτι λανθάνεινοἰομένοις, ὑπειπὼν ὡς μέγα δικαστήριονἔχουσι τὸν πόλεμον ἀπολύσασθαι τὰς αἰτί-ας ὀρθῶς καὶ δικαίως τῇ πατρίδι βου-λευόμενοι.[14.] μετὰ ταῦτα Μαρδόνιος, ᾧ πλεῖστονἐδόκει διαφέρειν, τῶν Ἑλλήνων ἀπεπει-ρᾶτο, τὴν ἵππον ἀθρόαν αὐτοῖς ἐφεὶς καθε-ζομένοις ὑπὸ τὸν πρόποδα τοῦ Κιθαιρῶνοςἐν χωρίοις ὀχυροῖς καὶ πετρώδεσι πλὴνΜεγαρέων. οὗτοι δὲ τρισχίλιοι τὸ πλῆθοςὄντες ἐν τοῖς ἐπιπέδοις μᾶλλον ἐστρατοπε-δεύοντο. διὸ καὶ κακῶς ἔπασχον ὑπὸ τῆςἵππου ῥυείσης ἐπ' αὐτοὺς καὶ προσβολὰςἐχούσης πανταχόθεν. ἔπεμπον οὖν ἄγγελονκατὰ τάχος πρὸς Παυσανίαν βοηθεῖν κε-λεύοντες, ὡς οὐ δυνάμενοι καθ' αὑτοὺς

36

ἦσαν ἀδελφῆς βασιλέως ὄνομα Σανδαύκηςτρεῖς παῖδες, οὓς εὐθὺς ἀπέστειλε πρὸς τὸνΘεμιστοκλέα: καὶ λέγονται κατά τιλόγιον, τοῦ μάντεως Εὐφραντίδου κελεύ-σαντος, ὠμηστῇ Διονύσῳ καθιερευθῆναι.τὴν δὲ νησῖδα τοῖς ὅπλοις πανταχόθεν ὁἈριστείδης περιστέψας ἐφήδρευε τοῖς ἐκ-φερομένοις πρὸς αὐτήν, ὡς μήτε τῶν φί-λων τινὰ διαφθαρῆναι μήτε τῶν πολεμίωνδιαφυγεῖν. ὁ γὰρ πλεῖστος ὠθισμὸς τῶννεῶν καὶ τῆς μάχης τὸ καρτερώτατον ἔοι-κε περὶ τὸν τόπον ἐκεῖνον γενέσθαι: διὸ καὶτρόπαιον ἕστηκεν ἐν τῇ Ψυτταλείᾳ.μετὰ δὲ τὴν μάχην ὁ Θεμιστοκλῆς ἀποπει-ρώμενος τοῦ Ἀριστείδου καλὸν μὲν εἶναικαὶ τὸ πεπραγμένον αὐτοῖς ἔργον ἔλεγε,κρεῖττον δὲ λείπεσθαι τὸ λαβεῖν ἐν τῇΕὐρώπῃ τὴν Ἀσίαν, ἀναπλεύσαντας εἰςἙλλήσποντον τὴν ταχίστην καὶ τὰ ζεύγμα-τα διακόψαντας. ἐπεὶ δ' Ἀριστείδης ἀνα-κραγὼν τοῦτον μὲν ἐκέλευε τὸν λόγον κα-

25

περὶ δίαιταν, ὧν ἑκάστου τὸ τίμημα χιλίαςκαὶ πεντακοσίας δραχμὰς ὑπερέβαλλεν,ἀποτιμᾶσθαι τὴν ἀξίαν εἰς τὸ δεκαπλάσιον,βουλόμενος ἀπὸ μειζόνων τιμημάτωναὐτοῖς μείζονας καὶ τὰς εἰσφορὰς εἶναι,καὶ προσετίμησε τρεῖς χαλκοῦς πρὸς τοῖςχιλίοις, ὅπως βαρυνόμενοι ταῖς ἐπιβολαῖς,καὶ τοὺς εὐσταλεῖς καὶ λιτοὺς ὁρῶντες ἀπὸτῶν ἴσων ἐλάττονα τελοῦντας εἰς τὸ δη-μόσιον, ἀπαγορεύωσιν. ἦσαν οὖν αὐτῷ χα-λεποὶ μὲν οἱ τὰς εἰσφορὰς διὰ τὴν τρυφὴνὑπομένοντες, χαλεποὶ δ' αὖ πάλιν οἱ τὴντρυφὴν ἀποτιθέμενοι διὰ τὰς εἰσφοράς.πλούτου γὰρ ἀφαίρεσιν οἱ πολλοὶ νομίζου-σι τὴν κώλυσιν αὐτοῦ τῆς ἐπιδείξεως· ἐπι-δείκνυσθαι δὲ τοῖς περιττοῖς, οὐ τοῖς ἀνα-γκαίοις. ὃ δὴ καὶ μάλιστά φασι τὸν φιλόσο-φον Ἀρίστωνα θαυμάζειν, ὅτι τοὺς τὰ πε-ριττὰ κεκτημένους μᾶλλον ἡγοῦνται μακα-ρίους ἢ τοὺς τῶν ἀναγκαίων καὶ χρησίμωνεὐποροῦντας. Σκόπας δ' ὁ Θεσσαλός,

116

προφυλακάς, καὶ προσπεσόντες ἀπροσ-δόκητοι, πάντας μὲν διετάραξαν καὶ διε-σκέδασαν, ἕνα δ' αὐτοῖς ὅπλοις ἁρπάσαντεςἐνεχείρισαν τῷ Κάτωνι. παρὰ τούτου μα-θών, ὡς ἡ μὲν ἄλλη δύναμις ἐν τοῖς στενοῖςκάθηται μετ' αὐτοῦ τοῦ βασιλέως, οἱ δὲφρουροῦντες οὗτοι τὰς ὑπερβολὰς Αἰτω-λῶν εἰσιν ἑξακόσιοι λογάδες, καταφρονή-σας τῆς ὀλιγότητος ἅμα καὶ τῆς ὀλιγωρί-ας, εὐθὺς ἐπῆγεν ἅμα σάλπιγξι καὶ ἀλα-λαγμῷ, πρῶτος σπασάμενος τὴν μάχαιραν.οἱ δ' ὡς εἶδον ἀπὸ τῶν κρημνῶν ἐπιφερο-μένους, φεύγοντες εἰς τὸ μέγα στρατόπε-δον κατεπίμπλασαν ταραχῆς ἅπαντας.[14] Ἐν τούτῳ δὲ καὶ τοῦ Μανίου κάτωθενπρὸς τὰ διατειχίσματα βιαζομένου καὶτοῖς στενοῖς προσβάλλοντος ἀθρόαν τὴν δύ-ναμιν, ὁ μὲν Ἀντίοχος εἰς τὸ στόμα λίθῳπληγείς, ἐκτιναχθέντων αὐτοῦ τῶνὀδόντων, ἀπέστρεψεν ὀπίσω τὸν ἵππον πε-ριαλγὴς γενόμενος, τοῦ δὲ στρατοῦ μέρος

105

ταβαλεῖν, σκοπεῖν δὲ καὶ ζητεῖν, ὅπως τὴνταχίστην ἐκβάλωσι τὸν Μῆδον ἐκ τῆς Ἑλ-λάδος, μὴ κατακλεισθεὶς ἀπορίᾳ φυγῆςμετὰ τοσαύτης δυνάμεως τραπῇ πρὸς ἄμυ-ναν ὑπ' ἀνάγκης, οὕτω πέμπει πάλιν Ἀρ-νάκην εὐνοῦχον ὁ Θεμιστοκλῆς ἐκ τῶναἰχμαλώτων κρύφα, φράσαι τῷ βασιλεῖ κε-λεύσας, ὅτι πλεῖν ἐπὶ τὰς γεφύρας ὡρμη-μένους τοὺς Ἕλληνας αὐτὸς ἀποστρέψειεσώζεσθαι βασιλέα βουλόμενος.[10] ἐκ τούτου Ξέρξης μὲν περίφοβος γε-νόμενος εὐθὺς ἐπὶ τὸν Ἑλλήσποντον ἠπεί-γετο, Μαρδόνιος δὲ τοῦ στρατοῦ τὸ δοκι-μώτατον ἔχων περὶ τριάκοντα μυριάδαςὑπελείπετο, καὶ φοβερὸς ἦν ἀπ' ἰσχυρᾶςτῆς περὶ τὸ πεζὸν ἐλπίδος ἀπειλῶν τοῖςἝλλησι καὶ γράφων τοιαῦτα: “νενικήκατεθαλασσίοις ξύλοις χερσαίους ἀνθρώπουςοὐκ ἐπισταμένους κώπην ἐλαύνειν: ἀλλὰνῦν πλατεῖα μὲν ἡ Θετταλῶν γῆ, καλὸν δὲτὸ Βοιώτιον πεδίον ἀγαθοῖς ἱππεῦσι καὶ

26

[13] οὔσης δὲ μετεώρου τῆς Ἑλλάδος καὶμάλιστα τοῖς Ἀθηναίοις τῶν πραγμάτωνἐπισφαλῶς ἐχόντων, ἄνδρες ἐξ οἴκων ἐπι-φανῶν καὶ χρημάτων μεγάλων πένητεςὑπὸ τοῦ πολέμου γεγονότες καὶ πᾶσαν ἅματῷ πλούτῳ τὴν ἐν τῇ πόλει δύναμιν αὑτῶνκαὶ δόξαν οἰχομένην ὁρῶντες, ἑτέρων τι-μωμένων καὶ ἀρχόντων, συνῆλθον εἰς οἰκί-αν τινὰ τῶν ἐν Πλαταιαῖς κρύφα καὶ συνω-μόσαντο καταλύσειν τὸν δῆμον: εἰ δὲ μὴπροχωροίη, λυμανεῖσθαι τὰ πράγματα καὶτοῖς βαρβάροις προδώσειν.πραττομένων δὲ τούτων ἐν τῷ στρατοπέδῳκαὶ συχνῶν ἤδη διεφθαρμένων, αἰσθόμενοςὁ Ἀριστείδης καὶ φοβηθεὶς τὸν καιρόν,ἔγνω μήτ' ἐᾶν ἀμελούμενον τὸ πρᾶγμαμήθ' ἅπαν ἐκκαλύπτειν, ἀγνοούμενον εἰςὅσον ἐκβήσεται πλῆθος ὁ ἔλεγχος τὸν τοῦδικαίου ζητῶν ὅρον ἀντὶ τοῦ συμφέροντος.ὀκτὼ δή τινας ἐκ πολλῶν συνέλαβε: καὶτούτων δύο μέν, οἷς πρώτοις ἡ κρίσις προ-

35

οὐδὲν ὑπέμεινε τοὺς Ῥωμαίους, ἀλλὰ καί-περ ἀπόρους καὶ ἀμηχάνους τῆς φυγῆςὁδοὺς καὶ πλάνας ἐχούσης, ἑλῶν βαθέωνκαὶ πετρῶν ἀποτόμων τὰ πτώματα καὶ τὰςὀλισθήσεις ὑποδεχομένων, εἰς ταῦτα διὰτῶν στενῶν ὑπερχεόμενοι καὶ συνωθοῦντεςἀλλήλους φόβῳ πληγῆς καὶ σιδήρου πολε-μίων αὑτοὺς διέφθειρον. ὁ δὲ Κάτων ἀεὶμέν τις ἦν ὡς ἔοικε τῶν ἰδίων ἐγκωμίωνἀφειδὴς καὶ τὴν ἄντικρυς μεγαλαυχίαν ὡςἐπακολούθημα τῆς μεγαλουργίας οὐκἔφευγε, πλεῖστον δὲ ταῖς πράξεσι ταύταιςὄγκον περιτέθεικε, καί φησι τοῖς ἰδοῦσιναὐτὸν τότε διώκοντα καὶ παίοντα τοὺς πο-λεμίους παραστῆναι μηδὲν ὀφείλειν Κάτω-να τῷ δήμῳ τοσοῦτον ὅσον Κάτωνι τὸνδῆμον, αὐτόν τε Μάνιον τὸν ὕπατον θερμὸνἀπὸ τῆς νίκης ἔτι θερμῷ περιπλακέντα πο-λὺν χρόνον ἀσπάζεσθαι καὶ βοᾶν ὑπὸ χα-ρᾶς, ὡς οὔτ' ἂν αὐτὸς οὔθ' ὁ σύμπας δῆμοςἐξισώσειε τὰς ἀμοιβὰς ταῖς Κάτωνος εὐερ-

106

ἠνάγκασαν αὐτὸν μετελθεῖν, ὡς ἦν δυνατὸνἐπανορθούμενοι καὶ θεραπεύοντες τὸ γεγε-νημένον. ἄλλον δὲ βουλῆς ἐξέβαλεν ὑπα-τεύσειν ἐπίδοξον ὄντα Μανίλιον, ὅτι τὴναὑτοῦ γυναῖκα μεθ' ἡμέραν ὁρώσης τῆς θυ-γατρὸς κατεφίλησεν. αὑτῷ δ' ἔφη τὴν γυ-ναῖκα μηδέποτε πλὴν βροντῆς μεγάλης γε-νομένης περιπλακῆναι, καὶ μετὰ παιδιᾶςεἰπεῖν αὐτὸν ὡς μακάριός ἐστι τοῦ Διὸςβροντῶντος.[18] Ἤνεγκε δέ τινα τῷ Κάτωνι καὶ Λεύ-κιος ὁ Σκιπίωνος ἀδελφὸς ἐπίφθονον αἰτί-αν, θριαμβικὸς ἀνὴρ ἀφαιρεθεὶς ὑπ' αὐτοῦτὸν ἵππον· ἔδοξε γὰρ οἷον ἐφυβρίζων Ἀφρι-κανῷ Σκιπίωνι τεθνηκότι τοῦτο ποιῆσαι.Τοὺς δὲ πλείστους ἠνίασε μάλιστα τῇ περι-κοπῇ τῆς πολυτελείας, ἣν ἄντικρυς μὲνἀφελέσθαι, νενοσηκότων ἤδη καὶ διεφθαρ-μένων ὑπ' αὐτῆς τῶν πολλῶν, ἀδύνατον ἦν,κύκλῳ δὲ περιιὼν ἠνάγκαζεν ἐσθῆτος, ὀχή-ματος, κόσμου γυναικείου, σκευῶν τῶν

115

ων τὸ δεξιὸν ἐχόντων κέρας, αὐτοὶ τὸεὐώνυμον ἔχειν, πολλὰ τοὺς αὑτῶν προ-γόνους ἐγκωμιάζοντες. ἀγανακτούντων δὲτῶν Ἀθηναίων παρελθὼν ὁ Ἀριστείδηςεἶπε: “Τεγεάταις μὲν ἀντειπεῖν περὶ εὐγε-νείας καὶ ἀνδραγαθίας ὁ παρὼν καιρὸς οὐδίδωσι, πρὸς δ' ὑμᾶς, ὦ Σπαρτιᾶται, καὶτοὺς ἄλλους Ἕλληνας λέγομεν, ὅτι τὴνἀρετὴν οὐκ ἀφαιρεῖται τόπος οὐδὲ δίδωσιν:ἣν δ' ἂν ὑμεῖς ἡμῖν τάξιν ἀποδῶτε πειρα-σόμεθα κοσμοῦντες καὶ φυλάττοντες μὴκαταισχύνειν τοὺς προηγωνισμένους ἀγῶ-νας. ἥκομεν γὰρ οὐ τοῖς συμμάχοις στα-σιάσοντες, ἀλλὰ μαχούμενοι τοῖς πολεμί-οις, οὐδ' ἐπαινεσόμενοι τοὺς πατέρας, ἀλλ'αὑτοὺς ἄνδρας ἀγαθοὺς τῇ Ἑλλάδι παρέξο-ντες: ὡς οὗτος ὁ ἀγὼν δείξει καὶ πόλιν καὶἄρχοντα καὶ ἰδιώτην ὁπόσου τοῖς Ἕλλησινἄξιός ἐστι.” ταῦτ' ἀκούσαντες οἱ σύνεδροικαὶ ἡγεμόνες ἀπεδέξαντο τοὺς Ἀθηναίουςκαὶ θάτερον αὐτοῖς κέρας ἀπέδοσαν.

34

ὁπλίταις ἐναγωνίσασθαι.” πρὸς δὲ Ἀθηναί-ους ἔπεμψεν ἰδίᾳ γράμματα καὶ λόγουςπαρὰ βασιλέως, τήν τε πόλιν αὐτοῖς ἀνα-στήσειν ἐπαγγελλομένου καὶ χρήματα πολ-λὰ δώσειν καὶ τῶν Ἑλλήνων κυρίους κατα-στήσειν ἐκποδὼν τοῦ πολέμου γενομένους.οἱ δὲ Λακεδαιμόνιοι πυθόμενοι ταῦτα καὶδείσαντες ἔπεμψαν Ἀθήναζε πρέσβεις, δε-όμενοι τῶν Ἀθηναίων, ὅπως παῖδας μὲνκαὶ γυναῖκας εἰς Σπάρτην ἀποστείλωσι,τοῖς δὲ πρεσβυτέροις τροφὰς παρ' αὐτῶνλαμβάνωσιν: ἰσχυρὰ γὰρ ἦν ἀπορία περὶτὸν δῆμον ἀπολωλεκότα καὶ τὴν χώραν καὶτὴν πόλιν. οὐ μὴν ἀλλὰ τῶν πρέσβεωνἀκούσαντες, Ἀριστείδου ψήφισμα γράψα-ντος, ἀπεκρίναντο θαυμαστὴν ἀπόκρισιν,τοῖς μὲν πολεμίοις συγγνώμην ἔχεινφάσκοντες, εἰ πάντα πλούτου καὶ χρη-μάτων ὤνια νομίζοιεν, ὧν κρεῖττον οὐδὲνἴσασιν, ὀργίζεσθαι δὲ Λακεδαιμονίοις, ὅτιτὴν πενίαν καὶ τὴν ἀπορίαν τὴν νῦν παρο-

27

ντος δὲ βούλεσθαι, προσέταξεν ἀποκόψαιτοῦ ἀνθρώπου τὸν τράχηλον. οἱ μὲν οὖνπλεῖστοι ταῦθ' ἱστοροῦσι, καὶ ὅ γε Κι-κέρων αὐτὸν τὸν Κάτωνα διηγούμενον ἐντῷ Περὶ γήρως διαλόγῳ πεποίηκεν· ὁ δὲΛίβιος αὐτόμολον εἶναί φησι Γαλάτην τὸνἀναιρεθέντα, τὸν δὲ Λεύκιον οὐ δι' ὑπη-ρέτου κτεῖναι τὸν ἄνθρωπον, ἀλλ' αὐτὸνἰδίᾳ χειρί, καὶ ταῦτ' ἐν λόγῳ γεγράφθαιΚάτωνος. Ἐκβληθέντος οὖν τοῦ Λευκίουτῆς βουλῆς ὑπὸ τοῦ Κάτωνος, ὁ ἀδελφὸςαὐτοῦ βαρέως φέρων ἐπὶ τὸν δῆμον κα-τέφυγε καὶ τὴν αἰτίαν ἐκέλευσεν εἰπεῖν τὸνΚάτωνα τῆς ἐκβολῆς. εἰπόντος δὲ καὶ διη-γησαμένου τὸ συμπόσιον, ἐπεχείρει μὲν ὁΛεύκιος ἀρνεῖσθαι, προκαλουμένου δὲ τοῦΚάτωνος εἰς ὁρισμὸν ἀνεδύετο. καὶ τότεμὲν ἄξια παθεῖν κατεγνώσθη· θέας δ'οὔσης ἐν θεάτρῳ, τὴν ὑπατικὴν χώραν πα-ρελθὼν καὶ πορρωτάτω που καθεσθεὶςοἶκτον ἔσχε παρὰ τῷ δήμῳ, καὶ βοῶντες

114

γεσίαις. μετὰ δὲ τὴν μάχην εὐθὺς εἰςῬώμην ἐπέμπετο τῶν ἠγωνισμένωναὐτάγγελος, καὶ διέπλευσε μὲν εἰς Βρε-ντέσιον εὐτυχῶς, μιᾷ δ' ἐκεῖθεν ἡμέρᾳ διε-λάσας εἰς Τάραντα καὶ τέσσαρας ἄλλαςὁδεύσας, πεμπταῖος εἰς Ῥώμην ἀπὸ θαλάσ-σης ἀφίκετο καὶ πρῶτος ἀπήγγειλε τὴν νί-κην, καὶ τὴν μὲν πόλιν ἐνέπλησεν εὐφροσύ-νης καὶ θυσιῶν, φρονήματος δὲ τὸν δῆμον,ὡς πάσης γῆς καὶ θαλάττης κρατεῖν δυ-νάμενον.[15] Τῶν μὲν οὖν πολεμικῶν πράξεων τοῦΚάτωνος αὗται σχεδόν εἰσιν ἐλλογιμώτα-ται· τῆς δὲ πολιτείας φαίνεται τὸ περὶ τὰςκατηγορίας καὶ τοὺς ἐλέγχους τῶν πονη-ρῶν μόριον οὐ μικρᾶς ἄξιον σπουδῆς ἡγη-σάμενος. αὐτός τε γὰρ ἐδίωξε πολλούς, καὶδιώκουσιν ἑτέροις συνηγωνίσατο, καὶ πα-ρεσκεύασεν ὅλως διώκοντας, ὡς ἐπὶ Σκιπί-ωνα τοὺς περὶ Πετίλιον. τοῦτον μὲν οὖνἀπ' οἴκου τε μεγάλου καὶ φρονήματος ἀλη-

107

ῦσαν Ἀθηναίοις μόνον ὁρῶσι, τῆς δ' ἀρετῆςκαὶ τῆς φιλοτιμίας ἀμνημονοῦσιν ἐπὶ σιτί-οις ὑπὲρ τῆς Ἑλλάδος ἀγωνίζεσθαι παρα-καλοῦντες. ταῦτα γράψας Ἀριστείδης καὶτοὺς πρέσβεις εἰς τὴν ἐκκλησίαν παραγα-γών, Λακεδαιμονίοις μὲν ἐκέ-λευσεφράζειν, ὡς οὐκ ἔστι χρυσοῦ τοσοῦτονπλῆθος οὔθ' ὑπὲρ γῆν οὔθ' ὑπὸ γῆν, ὅσονἈθηναῖοι δέξαιντο ἂν πρὸ τῆς τῶν Ἑλλή-νων ἐλευθερίας. τοῖς δὲ παρὰ Μαρδονίουτὸν ἥλιον δείξας, “ἄχρι ἂν οὗτος,” ἔφη,“ταύτην πορεύηται τὴν πορείαν, Ἀθηναῖοιπολεμήσουσι Πέρσαις ὑπὲρ τῆς δεδῃω-μένης χώρας καὶ τῶν ἠσεβημένων καὶ κα-τακεκαυμένων ἱερῶν.” ἔτι δὲ ἀρὰς θέσθαιτοὺς ἱερεῖς ἔγραψεν, εἴ τις ἐπικηρυκεύσαι-το Μήδοις ἢ τὴν συμμαχίαν ἀπολίποι τῶνἙλλήνων.ἐμβαλόντος δὲ Μαρδονίου τὸ δεύτερον εἰςτὴν Ἀττικήν, αὖθις εἰς Σαλαμῖνα διεπέρα-σαν. Ἀριστείδης δὲ πεμφθεὶς εἰς Λακεδαί-

28

κράτους ἡρῷον ἐγγύς, ἄλσει πυκνῶν καὶσυσκίων δένδρων περιεχόμενον. ὅπως δὲμηδὲν ἐλλιπὲς ἔχῃ πρὸς τὴν ἐλπίδα τῆς νί-κης ὁ χρησμός, ἔδοξε τοῖς Πλαταιεῦσιν,Ἀριμνήστου γνώμην εἰπόντος, ἀνελεῖν τὰπρὸς τὴν Ἀττικὴν ὅρια τῆς Πλαταιί̈δος τὴν χώραν ἐπιδοῦναι τοῖς Ἀθηναίοις ὑπὲρτῆς Ἑλλάδος ἐν οἰκείᾳ κατὰ τὸν χρησμὸνἐναγωνίσασθαι.ταύτην μὲν οὖν τὴν φιλοτιμίαν τῶν Πλα-ταιέων οὕτω συνέβη περιβόητον γενέσθαι,ὥστε καὶ Ἀλέξανδρον ἤδη βασιλεύοντα τῆςἈσίας ὕστερον πολλοῖς ἔτεσι τειχίζοντατὰς Πλαταιὰς ἀνειπεῖν Ὀλυμπιάσιν ὑπὸκήρυκος, ὅτι ταύτην ὁ βασιλεὺς ἀποδίδωσιΠλαταιεῦσι τῆς ἀνδραγαθίας καὶ τῆς μεγα-λοψυχίας χάριν, ἐπειδὴ τοῖς Ἕλλησιν ἐντῷ Μηδικῷ πολέμῳ τὴν χώραν ἐπέδωκανκαὶ παρέσχον αὑτοὺς προθυμοτάτους.[12] Ἀθηναίοις δὲ Τεγεᾶται περὶ τάξεωςἐρίσαντες ἠξίουν, ὥσπερ ἀεί, Λακεδαιμονί-

33

θινοῦ ποιησάμενον ὑπὸ πόδας τὰς διαβολὰςμὴ ἀποκτεῖναι δυνηθεὶς ἀφῆκε, Λεύκιον δὲτὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ μετὰ τῶν κατηγόρωνσυστὰς καταδίκῃ περιέβαλε χρημάτωνπολλῶν πρὸς τὸ δημόσιον, ἣν οὐκ ἔχωνἐκεῖνος ἀπολύσασθαι καὶ κινδυνεύων δε-θῆναι, μόλις ἐπικλήσει τῶν δημάρχωνἀφείθη. λέγεται δὲ καὶ νεανίσκῳ τινὶ τε-θνηκότος πατρὸς ἐχθρὸν ἠτιμωκότι καὶ πο-ρευομένῳ δι' ἀγορᾶς μετὰ τὴν δίκην ἀπα-ντήσας ὁ Κάτων δεξιώσασθαι καὶ εἰπεῖν,ὅτι ταῦτα χρὴ τοῖς γονεῦοιν ἐναγίζειν, οὐκἄρνας οὐδ' ἐρίφους, ἀλλ' ἐχθρῶν δάκρυακαὶ καταδίκας.Οὐ μὴν οὐδ' αὐτὸς ἐν τῇ πολιτείᾳ περιῆνἀθῷος, ἀλλ' ὅπου τινὰ λαβὴν τοῖς ἐχθροῖςπαράσχοι, κρινόμενος καὶ κινδυνεύων διε-τέλει. λέγεται γὰρ ὀλίγον ἀπολιπούσαςτῶν πεντήκοντα φυγεῖν δίκας, μίαν δὲ τὴντελευταίαν ἓξ ἔτη καὶ ὀγδοήκοντα γεγο-νώς· ἐν ᾗ καὶ τὸ μνημονευόμενον εἶπεν, ὡς

108

ράκιον ἐκ τῆς παιδικῆς ὥρας ἑταιροῦνἀνειληφὼς ὁ Λεύκιος ἀεὶ περὶ αὑτὸν εἶχε,καὶ συνεπήγετο στρατηγῶν ἐπὶ τιμῆς καὶδυνάμεως τοσαύτης ὅσην οὐδεὶς εἶχε τῶνπρώτων παρ' αὐτῷ φίλων καὶ οἰκείων.ἐτύγχανε μὲν οὖν ἡγούμενος ὑπατικῆςἐπαρχίας· ἐν δὲ συμποσίῳ τινὶ τὸ μει-ράκιον ὥσπερ εἰώθει συγκατακείμενον ἄλ-λην τε κολακείαν ἐκίνει πρὸς ἄνθρωπον ἐνοἴνῳ ῥᾳδίως ἀγόμενον, καὶ φιλεῖν αὐτὸνοὕτως ἔλεγεν, "ὥστ'" ἔφη "θέας οὔσηςοἴκοι μονομάχων οὐ τεθεαμένος πρότερονἐξώρμησα πρὸς σέ, καίπερ ἐπιθυμῶν ἰδεῖνἄνθρωπον σφαττόμενον". ὁ δὲ Λεύκιοςἀντιφιλοφρονούμενος, "ἀλλὰ τούτου γεχάριν" εἶπε "μή μοι κατάκεισο λυπούμενος,ἐγὼ γὰρ ἰάσομαι". καὶ κελεύσας ἕνα τῶνἐπὶ θανάτῳ κατακρίτων εἰς τὸ συμπόσιονἀχθῆναι καὶ τὸν ὑπηρέτην ἔχοντα πέλεκυνπαραστῆναι, πάλιν ἠρώτησε τὸν ἐρώμενονεἰ βούλεται τυπτόμενον θεάσασθαι. φήσα-

113

πράττειν δέδοκται τοῖς Ἕλλησιν, εἰπεῖν,“αὔριον εἰς Ἐλευσῖνα τὴν στρατιὰν ἀπάξο-μεν, ὦ δέσποτα, καὶ διαμαχούμεθα τοῖςβαρβάροις ἐκεῖ κατὰ τὸ πυθόχρηστον.” τὸνοὖν θεὸν φάναι διαμαρτάνειν αὐτοὺς τοῦπαντός: αὐτόθι γὰρ εἶναι περὶ τὴν Πλα-ταϊκὴν τὰ πυθόχρηστα καὶ ζητοῦντας ἀνευ-ρήσειν. τούτων ἐναργῶς τῷ Ἀριμνήστῳφανέντων ἐξεγρόμενος τάχιστα μετεπέμ-ψατο τοὺς ἐμπειροτάτους καὶ πρεσβυ-τάτους τῶν πολιτῶν, μεθ' ὧν διαλεγόμενοςκαὶ συνδιαπορῶν εὗρεν, ὅτι τῶν Ὑσιῶνπλησίον ὑπὸ τὸν Κιθαιρῶνα ναός ἐστιν ἀρ-χαῖος πάνυ Δήμητρος Ἐλευσινίας καὶΚόρης προσαγορευόμενος. εὐθὺς οὖν παρα-λαβὼν τὸν Ἀριστείδην ἦγεν ἐπὶ τὸν τόπον,εὐφυέστατον ὄντα παρατάξαι φάλαγγα πε-ζικὴν ἱπποκρατουμένοις, διὰ τὰς ὑπωρείαςτοῦ Κιθαιρῶνος ἄφιππα ποιούσας τὰ κατα-λήγοντα καὶ συγκυροῦντα τοῦ πεδίου πρὸςτὸ ἱερόν. αὐτοῦ δ' ἦν καὶ τὸ τοῦ Ἀνδρο-

32

μονα τῆς μὲν βραδυτῆτος αὐτοῖς ἐνεκάλεικαὶ τῆς ὀλιγωρίας, προεμένοις αὖθις τῷβαρβάρῳ τὰς Ἀθήνας, ἠξίου δὲ πρὸς τὰ ἔτισωζόμενα τῆς Ἑλλάδος βοηθεῖν. ταῦταἀκούσαντες οἱ Ἔφοροι μεθ' ἡμέραν μὲνἐδόκουν παίζειν καὶ ῥᾳθυμεῖν ἑορτάζοντες:ἦν γὰρ αὐτοῖς Ὑακίνθια: νυκτὸς δὲ πεντα-κισχιλίους Σπαρτιατῶν ἐπιλέξαντες, ὧνἕκαστος ἑπτὰ περὶ αὑτὸν εἵλωτας εἶχεν,ἐξέπεμψαν οὐκ εἰδότων τῶν Ἀθηναίων.ἐπεὶ δὲ πάλιν ἐγκαλῶν ὁ Ἀριστείδης προ-σῆλθεν, οἱ δὲ σὺν γέλωτι ληρεῖν αὐτὸν ἔφα-σκον καὶ καθεύδειν, ἤδη γὰρ ἐν Ὀρεστείῳτὸν στρατὸν εἶναι πορευόμενον ἐπὶ τοὺςξένους � ξένους γὰρ ἐκάλουν τοὺς Πέρσασ�,οὐ κατὰ καιρὸν ἔφη παίζειν αὐτοὺς ὁ Ἀρι-στείδης, ἀντὶ τῶν πολεμίων τοὺς φίλουςἐξαπατῶντας. ταῦθ' οἱ περὶ τὸν Ἰδομενέαλέγουσιν. ἐν δὲ τῷ ψηφίσματι τοῦ Ἀριστεί-δου πρεσβευτὴς οὐκ αὐτός, ἀλλὰ Κίμωνκαὶ Ξάνθιππος καὶ Μυρωνίδης φέρονται.

29

τέμνων καὶ ἀποκαίων προὔργου τι ποιή-σειν, τῶν δ' ἄλλων ὁρᾶν ἕκαστον ἄρξαι κα-κῶς βιαζόμενον, ὅτι τοὺς καλῶς ἄρξονταςδέδοικεν. οὕτω δ' ἄρα μέγας ἦν ὡς ἀληθῶςκαὶ μεγάλων ἄξιος δημαγωγῶν ὁ Ῥωμαί-ων δῆμος, ὥστε μὴ φοβηθῆναι τὴν ἀνάτα-σιν καὶ τὸν ὄγκον τοῦ ἀνδρός, ἀλλὰ τοὺςἡδεῖς ἐκείνους καὶ πρὸς χάριν ἅπαντα ποι-ήσειν δοκοῦντας ἀπορρίψας ἑλέσθαι μετὰτοῦ Κάτωνος τὸν Φλάκκον, ὥσπερ οὐκαἰτοῦντος ἀρχήν, ἀλλ' ἄρχοντος ἤδη καὶπροστάττοντος ἀκροώμενος.[17] Προέγραψε μὲν οὖν ὁ Κάτων τῆς συ-γκλήτου τὸν συνάρχοντα καὶ φίλον Λεύ-κιον Οὐαλέριον Φλάκκον, ἐξέβαλε δὲ τῆςβουλῆς ἄλλους τε συχνοὺς καὶ ΛεύκιονΚοΐντιον, ὕπατον μὲν ἑπτὰ πρότερον ἐνιαυ-τοῖς γεγενημένον, ὃ δ' ἦν αὐτῷ πρὸς δόξανὑπατείας μεῖζον, ἀδελφὸν Τίτου Φλαμινί-νου τοῦ καταπολεμήσαντος Φίλιππον.αἰτίαν δὲ τῆς ἐκβολῆς ἔσχε τοιαύτην. μει-

112

χαλεπόν ἐστιν ἐν ἄλλοις βεβιωκότα ἀν-θρώποις ἐν ἄλλοις ἀπολογεῖσθαι. καὶ τοῦτοπέρας οὐκ ἐποιήσατο τῶν ἀγώνων, τεσ-σάρων δ' ἄλλων ἐνιαυτῶν διελθόντων Σε-ρουίου Γάλβα κατηγόρησεν, ἐνενήκονταγεγονὼς ἔτη. κινδυνεύει γὰρ ὡς ὁ Νέστωρεἰς τριγονίαν τῷ βίῳ καὶ ταῖς πράξεσι κα-τελθεῖν· Σκιπίωνι γὰρ ὡς λέλεκται τῷ με-γάλῳ πολλὰ διερεισάμενος ἐν τῇ πολιτείᾳ,διέτεινεν εἰς Σκιπίωνα τὸν νέον, ὃς ἦν ἐκεί-νου κατὰ ποίησιν υἱωνός, υἱὸς δὲ Παύλουτοῦ Περσέα καὶ Μακεδόνας καταπολεμή-σαντος.[16] Τῆς δ' ὑπατείας κατόπιν ἔτεσι δέκατιμητείαν ὁ Κάτων παρήγγειλε. κορυφὴ δέτίς ἐστι τιμῆς ἁπάσης ἡ ἀρχὴ καὶ τρόποντινὰ τῆς πολιτείας ἐπιτελείωσις, ἄλλην τεπολλὴν ἐξουσίαν ἔχουσα καὶ τὴν περὶ τὰἤθη καὶ τοὺς βίους ἐξέτασιν. οὔτε γὰργάμον οὔτε παιδοποιίαν τινὸς οὔτε δίαιτανοὔτε συμπόσιον ᾤοντο δεῖν ἄκριτον καὶ

109

[11] χειροτονηθεὶς δὲ στρατηγὸς αὐτο-κράτωρ ἐπὶ τὴν μάχην, καὶ τῶν Ἀθηναίωνὀκτακισχιλίους ὁπλίτας ἀναλαβών, ἧκενεἰς Πλαταιάς. ἐκεῖ δὲ καὶ Παυσανίας ὁ τοῦσύμπαντος ἡγούμενος Ἑλληνικοῦ συνέμι-ξεν ἔχων τοὺς Σπαρτιάτας, καὶ τῶν ἄλλωνἙλλήνων ἐπέῤῥει τὸ πλῆθος. τῶν δὲ βαρ-βάρων τὸ μὲν ὅλον τῆς στρατοπεδείαςπαρὰ τὸν Ἀσωπὸν ποταμὸν παρεκτετα-μένης οὐδεὶς ἦν ὄρος διὰ τὸ μέγεθος, περὶδὲ τὰς ἀποσκευὰς καὶ τὰ κυριώτατα τεῖχοςπεριεφράξαντο τετράγωνον, οὗ τῶν πλευ-ρῶν ἑκάστη μῆκος ἦν δέκα σταδίων.Παυσανίᾳ μὲν οὖν καὶ τοῖς Ἕλλησι κοινῇΤισαμενὸς ὁ Ἠλεῖος ἐμαντεύσατο, καὶπροεῖπε νίκην ἀμυνομένοις καὶ μὴ προεπι-χειροῦσιν: Ἀριστείδου δὲ πέμψαντος εἰςΔελφοὺς ἀνεῖλεν ὁ θεὸς Ἀθηναίους καθυ-περτέρους ἔσεσθαι τῶν ἐναντίων εὐχο-μένους τῷ Διὶ̈ καὶ τῇ Ἥρα τῇ Κιθαιρωνίᾳκαὶ Πανὶ καὶ νύμφαις Σφραγίτισι, καὶ θύοντας

30

ἥρωσιν Ἀνδροκράτει, Λεύκωνι, Πεισάν-δρῳ, Δαμοκράτει, Ὑψίωνι, Ἀκταίωνι, Πο-λϋί̈δῳ, καὶ τὸν κίνδυνον ἐν γᾷ ἰδίᾳ ποιου-μένους ἐν τῷ πεδίῳ τᾶς Δάματρος τᾶςἘλευσινίας καὶ τᾶς Κόρας. οὗτος ὁ χρη-σμὸς ἀνενεχθεὶς ἀπορίαν τῷ Ἀριστείδῃ πα-ρεῖχεν. οἱ μὲν γὰρ ἥρωες, οἷς ἐκέλευε θύ-ειν, ἀρχηγέται Πλαταιέων ἦσαν, καὶ τὸτῶν Σφραγιτίδων νυμφῶν ἄντρον ἐν μιᾷκορυφῇ τοῦ Κιθαιρῶνός ἐστιν, εἰς δυσμὰςἡλίου θερινὰς τετραμμένον, ἐν ᾧ καὶ μα-ντεῖον ἦν πρότερον, ὥς φασι, καὶ πολλοὶκατείχοντο τῶν ἐπιχωρίων, οὓς νυμφολή-πτους προσηγόρευον. τὸ δὲ τῆς ἘλευσινίαςΔήμητρος πεδίον, καὶ τὸ τὴν μάχην ἐν ἰδίᾳχώρᾳ ποιουμένοις τοῖς Ἀθηναίοις νίκην δί-δοσθαι, πάλιν εἰς τὴν Ἀττικὴν ἀνεκαλεῖτοκαὶ μεθίστη τὸν πόλεμον.ἔνθα τῶν Πλαταιέων ὁ στρατηγὸς Ἀρίμνη-στος ἔδοξε κατὰ τοὺς ὕπνους ὑπὸ τοῦ Διὸςτοῦ Σωτῆρος ἐπερωτώμενον αὑτόν, ὅ τι δὴ

31

ἀνεξέταστον, ὡς ἕκαστος ἐπιθυμίας ἔχοικαὶ προαιρέσεως, ἀφεῖσθαι, πολὺ δὲ μᾶλ-λον ἐν τούτοις νομίζοντες ἢ ταῖς ὑπαίθροιςκαὶ πολιτικαῖς πράξεσι τρόπον ἀνδρὸς ἐνο-ρᾶσθαι, φύλακα καὶ σωφρονιστὴν καὶ κο-λαστὴν τοῦ μηδένα καθ' ἡδονὰς ἐκτρέπε-σθαι καὶ παρεκβαίνειν τὸν ἐπιχώριον καὶσυνήθη βίον ᾑροῦντο τῶν καλουμένων πα-τρικίων ἕνα καὶ τῶν δημοτικῶν ἕνα. τιμη-τὰς δὲ τούτους προσηγόρευον, ἐξουσίανἔχοντας ἀφελέσθαι μὲν ἵππον, ἐκβαλεῖν δὲσυγκλήτου τὸν ἀκολάστως βιοῦντα καὶἀτάκτως. οὗτοι δὲ καὶ τὰ τιμήματα τῶνοὐσιῶν λαμβάνοντες ἐπεσκόπουν καὶ ταῖςἀπογραφαῖς τὰ γένη καὶ τὰς ἡλικίαςδιέκρινον, ἄλλας τε μεγάλας ἔχει δυνάμειςἡ ἀρχή. Διὸ καὶ τῷ Κάτωνι πρὸς τὴν πα-ραγγελίαν ἀπήντησαν ἐνιστάμενοι σχεδὸνοἱ γνωριμώτατοι καὶ πρῶτοι τῶν συγκλη-τικῶν. τοὺς μὲν γὰρ εὐπατρίδας ὁ φθόνοςἐλύπει, παντάπασιν οἰομένους προπηλακί-

110

ζεσθαι τὴν εὐγένειαν ἀνθρώπων ἀπ' ἀρχῆςἀδόξων εἰς τὴν ἄκραν τιμὴν καὶ δύναμινἀναβιβαζομένων, οἱ δὲ μοχθηρὰ συνειδότεςἑαυτοῖς ἐπιτηδεύματα καὶ τῶν πατρίων ἐκ-διαίτησιν ἐθῶν ἐφοβοῦντο τὴν αὐστηρίαντοῦ ἀνδρός, ἀπαραίτητον ἐν ἐξουσίᾳ καὶχαλεπὴν ἐσομένην. διὸ συμφρονήσαντεςκαὶ παρασκευάσαντες ἑπτὰ κατῆγον ἐπὶτὴν παραγγελίαν ἀντιπάλους τῷ Κάτωνι,θεραπεύοντας ἐλπίσι χρησταῖς τὸ πλῆθος,ὡς δὴ μαλακῶς καὶ πρὸς ἡδονὴν ἄρχεσθαιδεόμενον. τοὐναντίον δ' ὁ Κάτων οὐδεμίανἐνδιδοὺς ἐπιείκειαν, ἀλλ' ἄντικρυς ἀπειλῶντε τοῖς πονηροῖς ἀπὸ τοῦ βήματος καὶ κε-κραγὼς μεγάλου καθαρμοῦ χρῄζειν τὴνπόλιν, ἠξίου τοὺς πολλοὺς εἰ σωφρονοῦσιμὴ τὸν ἥδιστον, ἀλλὰ τὸν σφοδρότατοναἱρεῖσθαι τῶν ἰατρῶν· τοῦτον δ' αὐτὸνεἶναι καὶ τῶν πατρικίων ἕνα ΦλάκκονΟὐαλέριον· μετ' ἐκείνου γὰρ οἴεσθαι μόνουτὴν τρυφὴν καὶ τὴν μαλακίαν ὥσπερ ὕδραν

111

Κίμωνος ἐπὶ τὸν πόλεμον ἑώρα τόν τεΠαυσανίαν καὶ τοὺς ἄλλους ἄρχοντας τῶνΣπαρτιατῶν ἐπαχθεῖς καὶ χαλεποὺς τοῖςσυμμάχοις ὄντας, αὐτός τε πρᾴως καὶ φι-λανθρώπως ὁμιλῶν καὶ τὸν Κίμωνα πα-ρέχων εὐάρμοστον αὐτοῖς καὶ κοινὸν ἐνταῖς στρατείαις ἔλαθε τῶν Λακεδαιμονίωνοὐχ ὅπλοις οὐδὲ ναυσὶν οὐδ' ἵπποις, εὐγνω-μοσύνῃ δὲ καὶ πολιτείᾳ τὴν ἡγεμονίαν πα-ρελόμενος. προσφιλεῖς γὰρ ὄντας τοὺςἈθηναίους τοῖς Ἕλλησι διὰ τὴν Ἀριστεί-δου δικαιοσύνην καὶ τὴν Κίμωνος ἐπιεί-κειαν ἔτι μᾶλλον ἡ τοῦ Παυσανίου πλεονε-ξία καὶ βαρύτης ποθεινοὺς ἐποίει. τοῖς τεγὰρ ἄρχουσι τῶν συμμάχων ἀεὶ μετ' ὀργῆςἐνετύγχανε καὶ τραχέως, τούς τε πολλοὺςἐκόλαζε πληγαῖς ἢ σιδηρᾶν ἄγκυραν ἐπιτι-θεὶς ἠνάγκαζεν ἑστάναι δι' ὅλης τῆςἡμέρας. στιβάδα δ' οὐκ ἦν λαβεῖν οὐδὲ χόρ-τον οὐδὲ κρήνῃ προσελθεῖν ὑδρευόμενονοὐδένα πρὸ τῶν Σπαρτιατῶν, ἀλλὰ μάστι-

60

σειν. λεχθέντων δὲ τούτων ὅ τε βασιλεὺςτῶν Μακεδόνων ἀπήλαυνεν ὀπίσω πάλιν, ὅτε Ἀριστείδης ἀφικόμενος ἐπὶ τὴν σκηνὴντοῦ Παυσανίου διηγεῖτο τοὺς λόγους: καὶμετεπέμποντο τοὺς ἄλλους ἡγεμόνας καὶπαρήγγελλον ἐν κόσμῳ τὸν στρατὸν ἔχειν,ὡς μάχης ἐσομένης.[16] ἐν τούτῳ δ', ὡς Ἡρόδοτος ἱστορεῖ,Παυσανίας Ἀριστείδῃ προσέφερε λόγον,ἀξιῶν τοὺς Ἀθηναίους ἐπὶ τὸ δεξιὸν μετα-τάξαι καὶ κατὰ τοὺς Πέρσας ἀντιταχθῆναι,βέλτιον γὰρ ἀγωνιεῖσθαι τῆς τε μάχηςἐμπείρους γεγονότας καὶ τῷ προνενικη-κέναι θαῤῥοῦντας, αὑτῷ δὲ παραδοῦναι τὸεὐώνυμον, ὅπου τῶν Ἑλλήνων οἱ μηδίζο-ντες ἐπιβάλλειν ἔμελλον. οἱ μὲν οὖν ἄλλοιστρατηγοὶ τῶν Ἀθηναίων ἀγνώμονα καὶφορτικὸν ἡγοῦντο τὸν Παυσανίαν, εἰ τὴνἄλλην ἐῶν τάξιν ἐν χώρᾳ μόνους ἄνω καὶκάτω μεταφέρει σφᾶς ὥσπερ εἵλωτας,κατὰ τὸ μαχιμώτατον προβαλλόμενος: ὁ δ'

41

οἶος πέπνυται, τοὶ δὲ σκιαὶ ἀίσσουσι.ταύτην μὲν οὖν τὴν ἀπόφασιν ταχὺ δι' ἔρ-γων ἐβεβαίωσεν ὁ Σκιπίων.Ὁ δὲ Κάτων ἀπέλιπε γενεὰν ἕνα μὲν υἱὸνἐκ τῆς ἐπιγαμηθείσης, ᾧ παρωνύμιον ἔφα-μεν γενέσθαι Σαλώνιον, ἕνα δ' υἱωνὸν ἐκτοῦ τελευτήσαντος υἱοῦ, καὶ Σαλώνιος μὲνἐτελεύτησε στρατηγῶν, ὁ δ' ἐξ αὐτοῦ γε-νόμενος Μᾶρκος ὑπάτευσεν. ἦν δὲ πάπποςοὗτος τοῦ φιλοσόφου Κάτωνος, ἀνδρὸςἀρετῇ καὶ δόξῃ τῶν καθ' ἑαυτὸν ἐπιφανε-στάτου γενομένου.

Αριστείδου και Μάρκου Κάτωνος Σύγκρισις

[1] Γεγραμμένων δὲ καὶ περὶ τούτων τῶνἀξίων μνήμης, ὅλος ὁ τούτου βίος ὅλῳ τῷθατέρου παρατεθεὶς οὐκ εὐθεώρητον ἔχειτὴν διαφοράν, ἐναφανιζομένην πολλαῖς καὶ

140

χαλεπῇ καὶ παισὶν ἀποπλήκτοις χρώμενοςἐπιεικῶς καὶ πρᾴως διετέλεσε. γενομένουδὲ τοῦ παιδὸς οὐδὲν ἦν ἔργον οὕτως ἀνα-γκαῖον, εἰ μή τι δημόσιον, ὡς μὴ παρεῖναιτῇ γυναικὶ λουούσῃ καὶ σπαργανούσῃ τὸβρέφος. αὐτὴ γὰρ ἔτρεφεν ἰδίῳ γάλακτι·πολλάκις δὲ καὶ τὰ τῶν δούλων παιδάριατῷ μαστῷ προσιεμένη, κατεσκεύαζενεὔνοιαν ἐκ τῆς συντροφίας πρὸς τὸν υἱόν.ἐπεὶ δ' ἤρξατο συνιέναι, παραλαβὼν αὐτὸςἐδίδασκε γράμματα. καίτοι χαρίεντα δο-ῦλον εἶχε γραμματιστὴν ὄνομα Χίλωνα,πολλοὺς διδάσκοντα παῖδας· οὐκ ἠξίου δὲτὸν υἱόν, ὥς φησιν αὐτός, ὑπὸ δούλου κα-κῶς ἀκούειν ἢ τοῦ ὠτὸς ἀνατείνεσθαι μαν-θάνοντα βράδιον, οὐδέ γε μαθήματος τηλι-κούτου [τῷ] δούλῳ χάριν ὀφείλειν, ἀλλ'αὐτὸς μὲν ἦν γραμματιστής, αὐτὸς δὲ νο-μοδιδάκτης, αὐτὸς δὲ γυμναστής, οὐ μόνονἀκοντίζειν οὐδ' ὁπλομαχεῖν οὐδ' ἱππεύεινδιδάσκων τὸν υἱόν, ἀλλὰ καὶ τῇ χειρὶ πὺξ

121

Ἀριστείδης διαμαρτάνειν αὐτοὺς ἔφασκετοῦ παντός, εἰ πρώην μὲν ὑπὲρ τοῦ τὸεὐώνυμον κέρας ἔχειν διεφιλοτιμοῦντο Τε-γεάταις καὶ προκριθέντες ἐσεμνύνοντο, νῦνδέ, Λακεδαιμονίων ἑκουσίως αὐτοῖς ἐξι-σταμένων τοῦ δεξιοῦ καὶ τρόπον τινὰ τὴνἡγεμονίαν παραδιδόντων, οὔτε τὴν δόξανἀγαπῶσιν οὔτε κέρδος ἡγοῦνται τὸ μὴπρὸς ὁμοφύλους καὶ συγγενεῖς, ἀλλὰ βαρ-βάρους καὶ φύσει πολεμίους ἀγωνίσασθαι.ἐκ τούτου πάνυ προθύμως οἱ Ἀθηναῖοι διη-μείβοντο τοῖς Σπαρτιάταις τὴν τάξιν: καὶλόγος ἐχώρει δι' αὐτῶν πολὺς ἀλλήλοις πα-ρεγγυώντων, ὡς οὔτε ὅπλα βελτίω λα-βόντες οὔτε ψυχὰς ἀμείνους οἱ πολέμιοιτῶν ἐν Μαραθῶνι προσίασιν, ἀλλὰ ταὐτὰμὲν ἐκείνοις τόξα, ταὐτὰ δ' ἐσθῆτος ποι-κίλματα καὶ χρυσὸς ἐπὶ σώμασι μαλακοῖςκαὶ ψυχαῖς ἀνάνδροις: ἡμῖν δ' ὅμοια μὲνὅπλα καὶ σώματα, μεῖζον δὲ ταῖς νίκαις τὸθάρσος, ὁ δ' ἀγὼν οὐχ ὑπὲρ χώρας καὶ

42

ῥᾴδιον ἰσχύοντα τοῖς ὅπλοις καὶ μέγα φρο-νοῦντα ταῖς νίκαις ἐκβιασθῆναι, γράφει ψή-φισμα κοινὴν εἶναι τὴν πολιτείαν καὶ τοὺςἄρχοντας ἐξ Ἀθηναίων πάντων αἱρεῖσθαι.Θεμιστοκλέους δὲ πρὸς τὸν δῆμονεἰπόντος, ὡς ἔχει τι βούλευμα καὶ γνώμηνἀπόῤῥητον, ὠφέλιμον δὲ τῇ πόλει καὶ σω-τήριον, ἐκέλευσαν Ἀριστείδην μόνον ἀκο-ῦσαι καὶ συνδοκιμάσαι. φράσαντος δὲ τῷἈριστείδη τοῦ Θεμιστοκλέους, ὡς διανοε-ῖται τὸν ναύσταθμον ἐμπρῆσαι τῶν Ἑλλή-νων, οὕτω γὰρ ἔσεσθαι μεγίστους καὶ κυρί-ους ἁπάντων τοὺς Ἀθηναίους, παρελθὼνεἰς τὸν δῆμον ὁ Ἀριστείδης ἔφη τῆς πράξε-ως, ἣν Θεμιστοκλῆς πράττειν διανοεῖται,μήτε λυσιτελεστέραν ἄλλην μήτ' ἀδικω-τέραν εἶναι. ταῦτ' ἀκούσαντες οἱ Ἀθηναῖοιπαύσασθαι τὸν Θεμιστοκλέα προσέταξαν.οὕτω μὲν ὁ δῆμος ἦν φιλοδίκαιος, οὕτω δὲτῷ δήμῳ πιστὸς ὁ ἀνὴρ καὶ βέβαιος.[23] ἐπεὶ δὲ στρατηγὸς ἐκπεμφθεὶς μετὰ

59

παίειν καὶ καῦμα καὶ ψῦχος ἀνέχεσθαι καὶτὰ δινώδη καὶ τραχύνοντα τοῦ ποταμοῦδιανηχόμενον ἀποβιάζεσθαι. καὶ τὰς ἱστο-ρίας δὲ συγγράψαι φησὶν αὐτὸς ἰδίᾳ χειρὶκαὶ μεγάλοις γράμμασιν, ὅπως οἴκοθενὑπάρχοι τῷ παιδὶ πρὸς ἐμπειρίαν τῶν πα-λαιῶν καὶ πατρίων ὠφελεῖσθαι· τὰ δ'αἰσχρὰ τῶν ῥημάτων οὐχ ἧττον ἐξευλαβε-ῖσθαι τοῦ παιδὸς παρόντος ἢ τῶν ἱερῶνπαρθένων ἃς Ἑστιάδας καλοῦσι· συλλού-σασθαι δὲ μηδέποτε. καὶ τοῦτο κοινὸν ἔοι-κε Ῥωμαίων ἔθος εἶναι· καὶ γὰρ πενθεροὶγαμβροῖς ἐφυλάττοντο συλλούεσθαι, δυσω-πούμενοι τὴν ἀποκάλυψιν καὶ γύμνωσιν.εἶτα μέντοι παρ' Ἑλλήνων τὸ γυμνοῦσθαιμαθόντες, αὐτοὶ πάλιν τοῦ καὶ μετὰ γυναι-κῶν τοῦτο πράσσειν ἀναπεπλήκασι τοὺςἝλληνας. οὕτω δὲ καλὸν ἔργον εἰς ἀρετὴντῷ Κάτωνι πλάττοντι καὶ δημιουργοῦντιτὸν υἱόν, ἐπεὶ τὰ τῆς προθυμίας ἦν ἄμεμ-πτα καὶ δι' εὐφυΐαν ὑπήκουεν ἡ ψυχή, τὸ

122

φρονιστῆρα τῇ θρασύτητι τῶν πολλῶν,ἔλαττον μὲν ἡγούμενος ἰσχύειν Καρχηδονί-ους τοῦ περιγενέσθαι Ῥωμαίων, μεῖζον δὲτοῦ καταφρονεῖσθαι. τῷ δὲ Κάτωνι τοῦτ'αὐτὸ δεινὸν ἐφαίνετο, βακχεύοντι τῷ δήμῳκαὶ σφαλλομένῳ τὰ πολλὰ δι' ἐξουσίανπόλιν ἀεὶ μεγάλην, νῦν δὲ καὶ νήφουσανὑπὸ συμφορῶν καὶ κεκολασμένην, ἐπι-κρέμασθαι, καὶ μὴ παντάπασι τοὺς ἔξωθενἀνελεῖν τῆς ἡγεμονίας φόβους, ἀναφορὰςαὑτοῖς πρὸς τὰς οἴκοθεν ἁμαρτίας ἀπολι-πόντας. οὕτω μὲν ἐξεργάσασθαι λέγεταιτὸν τρίτον καὶ τελευταῖον ὁ Κάτων ἐπὶΚαρχηδονίους πόλεμον, ἀρξαμένων δὲ πο-λεμεῖν ἐτελεύτησεν, ἀποθεσπίσας περὶ τοῦμέλλοντος ἐπιθήσειν τῷ πολέμῳ τέλος ἀν-δρός, ὃς ἦν μὲν τότε νεανίας, χιλίαρχος δὲστρατευόμενος ἐπεδείκνυτο καὶ γνώμηςἔργα καὶ τόλμης πρὸς τοὺς ἀγῶνας. ἀπαγ-γελλομένων δὲ τούτων εἰς Ῥώμην, πυνθα-νόμενον τὸν Κάτωνά φασιν εἰπεῖν·

139

ἑτέραν ἐσθῆτα πλὴν λευκῆς ἀναλαβεῖν,τότε χιτῶνα φοινικοῦν ἐνδεδυκὼς ἀράμε-νός τε ὑδρίαν ἀπὸ τοῦ γραμματοφυλακίουξιφήρης ἐπὶ τοὺς τάφους προάγει διὰμέσης τῆς πόλεως. εἶτα λαβὼν ὕδωρ ἀπὸτῆς κρήνης αὐτὸς ἀπολούει τε τὰς στήλαςκαὶ μύρῳ χρίει, καὶ τὸν ταῦρον εἰς τὴν πυρὰνσφάξας κατευξάμενος Διὶ̈ καὶ Ἑρμῇ χθο-νίῳ παρακαλεῖ τοὺς ἀγαθοὺς ἄνδρας τοὺςὑπὲρ τῆς Ἑλλάδος ἀποθανόντας ἐπὶ τὸ δε-ῖπνον καὶ τὴν αἱμοκουρίαν. ἔπειτα κρατῆρακεράσας οἴνου καὶ χεάμενος ἐπιλέγει:“προπίνω τοῖς ἀνδράσι τοῖς ὑπὲρ τῆς ἐλευ-θερίας τῶν Ἑλλήνων ἀποθανοῦσι.” ταῦταμὲν οὖν ἔτι καὶ νῦν διαφυλάττουσιν οἱ Πλα-ταεῖς.[22] ἐπεὶ δ' ἀναχωρήσαντας εἰς τὸ ἄστυτοὺς Ἀθηναίους ὁ Ἀριστείδης ἑώρα ζητο-ῦντας τὴν δημοκρατίαν ἀπολαβεῖν, ἅμαμὲν ἄξιον ἡγούμενος διὰ τὴν ἀνδραγαθίανἐπιμελείας τὸν δῆμον, ἅμα δ' οὐκ ἔτι

58

πόλεως μόνον, ὡς ἐκείνοις, ἀλλ' ὑπὲρ τῶνἐν Μαραθῶνι καὶ Σαλαμῖνι τροπαίων, ὡςμηδ' ἐκεῖνα Μιλτιάδου δοκῇ καὶ τύχης,ἀλλὰ Ἀθηναίων.οὗτοι μὲν οὖν σπεύδοντες ἐν ἀμείψει τῶντάξεων ἦσαν: αἰσθόμενοι δὲ Θηβαῖοι παρ'αὐτομόλων Μαρδονίῳ φράζουσι. κἀκεῖνοςεὐθύς, εἴτε δεδιὼς τοὺς Ἀθηναίους, εἴτετοῖς Λακεδαιμονίοις συμπεσεῖν φιλοτιμού-μενος, ἀντιπαρεξῆγε τοὺς Πέρσας ἐπὶ τὸδεξιόν, τοὺς δὲ Ἕλληνας ἐκέλευε τοὺς σὺναὐτῷ κατὰ τοὺς Ἀθηναίους ἵστασθαι. γενο-μένης δὲ τῆς μετακοσμήσεως καταφανοῦςὅ τε Παυσανίας ἀποτραπεὶς αὖθις ἐπὶ τοῦδεξιοῦ κατέστη, καὶ Μαρδόνιος, ὥσπερεἶχεν ἐξ ἀρχῆς, ἀνέλαβε τὸ εὐώνυμον κατὰτοὺς Λακεδαιμονίους γενόμενος, ἥ τεἡμέρα διεξῆλθεν ἀργή. καὶ τοῖς Ἕλλησιβουλευομένοις ἔδοξε ποῤῥωτέρω μετα-στρατοπεδεῦσαι καὶ καταλαβεῖν εὔυδρονχωρίον, ἐπεὶ τὰ πλησίον νάματα καθύβρι-

43

δὲ καὶ σπονδὰς ὄνομα τοῦ πολέμου τῇ μελ-λήσει κεῖσθαι καιρὸν περιμένοντος.[27] Πρὸς τούτοις φασὶ τὸν Κάτωνα καὶσῦκα τῶν Λιβυκῶν ἐπίτηδες ἐκβαλεῖν ἐντῇ βουλῇ, τὴν τήβεννον ἀναβαλόμενον,εἶτα θαυμασάντων τὸ μέγεθος καὶ τὸ κάλ-λος, εἰπεῖν ὡς ἡ ταῦτα φέρουσα χώρα τρι-ῶν ἡμερῶν πλοῦν ἀπέχει τῆς Ῥώμης. ἐκε-ῖνο δ' ἤδη καὶ βιαιότερον, τὸ περὶ παντὸςοὗ δήποτε πράγματος γνώμην ἀποφαινόμε-νον προσεπιφωνεῖν οὕτως· "δοκεῖ δέ μοικαὶ Καρχηδόνα μὴ εἶναι". τοὐναντίον δὲΠόπλιος Σκιπίων ὁ Νασικᾶς ἐπικαλούμε-νος ἀεὶ διετέλει λέγων καὶ ἀποφαινόμε νος·"δοκεῖ μοι Καρχηδόνα εἶναι". πολλὰ γὰρὡς ἔοικεν ἤδη τὸν δῆμον ὁρῶν ὕβρει πλημ-μελοῦντα, καὶ δι' εὐτυχίαν καὶ φρόνημα τῇβουλῇ δυσκάθεκτον ὄντα, καὶ τὴν πόλινὅλην ὑπὸ δυνάμεως ὅπῃ ῥέψειε ταῖς ὁρμαῖςβίᾳ συνεφελκόμενον, ἐβούλετο τοῦτον γοῦντὸν φόβον ὥσπερ χαλινὸν ἐπικεῖσθαι σω-

138

δὲ σῶμα μαλακώτερον ἐφαίνετο τοῦ πονε-ῖν, ἐπανῆκεν αὐτῷ τὸ σύντονον ἄγαν καὶκεκολασμένον τῆς διαίτης. ὁ δὲ καίπεροὕτως ἔχων ἀνὴρ ἀγαθὸς ἦν ἐν ταῖς στρα-τείαις, καὶ τὴν πρὸς Περσέα μάχην ἠγωνί-σατο λαμπρῶς Παύλου στρατηγοῦντος.εἶτα μέντοι τοῦ ξίφους ἐκκρουσθέντος ὑπὸπληγῆς ἢ δι' ὑγρότητα τῆς χειρὸς ἐξολι-σθόντος, ἀχθεσθεὶς τρέπεται πρός τιναςτῶν συνήθων, καὶ παραλαβὼν ἐκείνουςαὖθις εἰς τοὺς πολεμίους ἐνέβαλε. πολλῷ δ'ἀγῶνι καὶ βίᾳ μεγάλῃ διαφωτίσας τὸντόπον, ἀνεῦρε μόγις ἐν πολλοῖς σάγμασινὅπλων καὶ σώμασι νεκρῶν ὁμοῦ φίλων τεκαὶ πολεμίων κατασεσωρευμένων. ἐφ' ᾧκαὶ Παῦλος ὁ στρατηγὸς ἠγάσθη τὸ μει-ράκιον, καὶ Κάτωνος αὐτοῦ φέρεταί τιςἐπιστολὴ πρὸς τὸν υἱόν, ὑπερφυῶς ἐπαινο-ῦντος τὴν περὶ τὸ ξίφος φιλοτιμίαν αὐτοῦκαὶ σπουδήν. ὕστερον δὲ καὶ Παύλου θυγα-τέρα Τερτίαν ἔγημεν ὁ νεανίας, ἀδελφὴν

123

στο καὶ διέφθαρτο τῶν βαρβάρων ἱπποκρα-τούντων.[17] ἐπελθούσης δὲ νυκτὸς καὶ τῶν στρα-τηγῶν ἀγόντων ἐπὶ τὴν ἀποδεδειγμένηνστρατοπεδείαν οὐ πάνυ πρόθυμον ἦν ἕπε-σθαι καὶ συμμένειν τὸ πλῆθος, ἀλλ' ὡςἀνέστησαν ἐκ τῶν πρώτων ἐρυμάτωνἐφέροντο πρὸς τὴν πόλιν τῶν Πλαταιέωνοἱ πολλοί, καὶ θόρυβος ἦν ἐκεῖ διασκιδνα-μένων καὶ κατασκηνούντων ἀτάκτως. Λα-κεδαιμονίοις δὲ συνέβαινεν ἄκουσι μόνοιςἀπολείπεσθαι τῶν ἄλλων: Ἀμομφάρετοςγάρ, ἀνὴρ θυμοειδὴς καὶ φιλοκίνδυνος, ἔκ-παλαι πρὸς τὴν μάχην σπαργῶν καὶ βαρυ-νόμενος τὰς πολλὰς ἀναβολὰς καὶ μελλή-σεις, τότε δὴ παντάπασι τὴν μετανάστασινφυγὴν ἀποκαλῶν καὶ ἀπόδρασιν, οὐκ ἔφηλείψειν τὴν τάξιν, ἀλλ' αὐτόθι μένων μετὰτῶν ἑαυτοῦ λοχιτῶν ὑποστήσεσθαι Μαρ-δόνιον. ὡς δὲ Παυσανίας ἐπελθὼν ἔλεγεταῦτα πράττειν ἐψηφισμένα καὶ δεδογμένα

44

πρὸς βαρβάρους πόλεμον, Πλαταιεῖς δ'ἀσύλους καὶ ἱεροὺς ἀφεῖσθαι τῷ θεῷ θύο-ντας ὑπὲρ τῆς Ἑλλάδος.κυρωθέντων δὲ τούτων οἱ Πλαταιεῖς ὑπε-δέξαντο τοῖς πεσοῦσι καὶ κειμένοις αὐτόθιτῶν Ἑλλήνων ἐναγίζειν καθ' ἕκαστονἐνιαυτόν. καὶ τοῦτο μέχρι νῦν δρῶσι τόνδετὸν τρόπον: τοῦ Μαιμακτηριῶνος μηνός,ὅς ἐστι παρὰ Βοιωτοῖς Ἀλαλκομένιος, τῇἕκτῃ ἐπὶ δέκα πέμπουσι πομπήν, ἧς προη-γεῖται μὲν ἅμ' ἡμέρᾳ σαλπιγκτὴς ἐγκε-λευόμενος τὸ πολεμικόν, ἕπονται δ' ἅμαξαιμυῤῥίνης μεσταὶ καὶ στεφανωμάτων καὶμέλας ταῦρος καὶ χοὰς οἴνου καὶ γάλακτοςἐν ἀμφορεῦσιν ἐλαίου τε καὶ μύρου κρωσ-σοὺς νεανίσκοι κομίζοντες ἐλεύθεροι: δού-λῳ γὰρ οὐδενὸς ἔξεστι τῶν περὶ τὴν διακο-νίαν ἐκείνην προσάψασθαι διὰ τὸ τοὺς ἄν-δρας ἀποθανεῖν ὑπὲρ ἐλευθερίας: ἐπὶ πᾶσιδὲ τῶν Πλαταιέων ὁ ἄρχων, ᾧ τὸν ἄλλονχρόνον οὔτε σιδήρου θιγεῖν ἔξεστιν οὔθ'

57

Σκιπίωνος, οὐχ ἧττον ἤδη δι' αὑτὸν ἢ τὸνπατέρα καταμειγνύμενος εἰς γένος τηλικο-ῦτον. ἡ μὲν οὖν περὶ τὸν υἱὸν ἐπιμέλεια τοῦΚάτωνος ἄξιον ἔσχε τέλος.[21] Οἰκέτας δὲ πολλοὺς ἐκτᾶτο, τῶν αἰχ-μαλώτων ὠνούμενος μάλιστα τοὺς μικροὺςκαὶ δυναμένους ἔτι τροφὴν καὶ παίδευσινὡς σκύλακας ἢ πώλους ἐνεγκεῖν. τούτωνοὐδεὶς ἦλθεν εἰς οἰκίαν ἑτέραν, εἰ μὴ πέμ-ψαντος αὐτοῦ Κάτωνος ἢ τῆς γυναικός. ὁδ' ἐρωτηθεὶς τί πράττοι Κάτων, οὐδὲν ἀπε-κρίνατο πλὴν ἀγνοεῖν. ἔδει δ' ἢ πράττειν τιτῶν ἀναγκαίων οἴκοι τὸν δοῦλον ἢ καθεύ-δειν, καὶ σφόδρα τοῖς κοιμωμένοις ὁΚάτων ἔχαιρε, πρᾳοτέρους τε τῶν ἐγρηγο-ρότων νομίζων καὶ πρὸς ὁτιοῦν βελτίοναςχρῆσθαι τῶν δεομένων ὕπνου τοὺς ἀπολε-λαυκότας. οἰόμενος δὲ τὰ μέγιστα ῥᾳδιουρ-γεῖν ἀφροδισίων ἕνεκα τοὺς δούλους, ἔτα-ξεν ὡρισμένου νομίσματος ὁμιλεῖν ταῖς θε-ραπαινίσιν, ἑτέρᾳ δὲ γυναικὶ μηδένα πλη-

124

ἀφαιρέσει τε τῆς ἀρχῆς καὶ βαρεῖ δασμῷχρημάτων κολουθέντες. εὑρὼν δὲ τὴνπόλιν οὐχ ὡς ᾤοντο Ῥωμαῖοι κεκακω-μένην καὶ ταπεινὰ πράττουσαν, ἀλλὰ πολ-λῇ μὲν εὐανδροῦσαν ἡλικίᾳ, μεγάλων δὲπλούτων γέμουσαν, ὅπλων δὲ παντοδαπῶνκαὶ παρασκευῆς πολεμιστηρίου μεστὴν καὶμικρὸν οὐδὲν ἐπὶ τούτοις φρονοῦσαν, οὐ τὰΝομάδων ᾤετο καὶ Μασσανάσσου πράγ-ματα Ῥωμαίους ὥραν ἔχειν τίθεσθαι καὶδιαιτᾶν, ἀλλ' εἰ μὴ καταλήψονται πόλινἄνωθεν ἐχθρὰν καὶ βαρύθυμον ηὐξημένηνἀπίστως, πάλιν ἐν τοῖς ἴσοις κινδύνοις ἔσε-σθαι. ταχέως οὖν ὑποστρέψας ἐδίδασκετὴν βουλήν, ὡς αἱ πρότερον ἧτται καὶ συμ-φοραὶ Καρχηδονίων οὐ τοσοῦτον τῆς δυ-νάμεως ὅσον τῆς ἀνοίας ἀπαρύσασαι, κιν-δυνεύουσιν αὐτοὺς οὐκ ἀσθενεστέρους,ἐμπειροτέρους δὲ πολέμων ἀπεργάσασθαι,ἤδη δὲ καὶ προανακινεῖσθαι τοῖς Νομαδι-κοῖς τοὺς πρὸς Ῥωμαίους ἀγῶνας, εἰρήνην

137

Ἀρτέμιδος, ἐπιγράψαντες τόδε τὸ τετράμε-τρον:Εὐχίδας Πυθῶδε θρέξας ἦλθε τᾷδ' αὐθημε-ρόν.τὴν δ' Εὔκλειαν οἱ μὲν πολλοὶ καὶ καλοῦσικαὶ νομίζουσιν Ἄρτεμιν, ἔνιοι δέ φασινἩρακλέους μὲν θυγατέρα καὶ Μυρτοῦς γε-νέσθαι, τῆς Μενοιτίου μὲν θυγατρός, Πα-τρόκλου δ' ἀδελφῆς, τελευτήσασαν δὲ παρ-θένον ἔχειν παρά τε Βοιωτοῖς καὶ Λοκροῖςτιμάς. βωμὸς γὰρ αὐτῇ καὶ ἄγαλμα κατὰπᾶσαν ἀγορὰν ἵδρυται, καὶ προθύουσιν αἵτε γαμούμεναι καὶ οἱ γαμοῦντες.[21] ἐκ τούτου γενομένης ἐκκλησίας κοινῆςτῶν Ἑλλήνων ἔγραψεν Ἀριστείδης ψήφι-σμα συνιέναι μὲν εἰς Πλαταιὰς καθ' ἕκα-στον ἐνιαυτὸν ἀπὸ τῆς Ἑλλάδος προβού-λους καὶ θεωρούς, ἄγεσθαι δὲ πενταετηρι-κὸν ἀγῶνα τῶν Ἐλευθερίων. εἶναι δὲ σύ-νταξιν Ἑλληνικὴν μυρίας μὲν ἀσπίδας, χι-λίους δὲ ἵππους, ναῦς δ' ἑκατὸν ἐπὶ τὸν

56

τοῖς Ἕλλησιν, ἀράμενος ταῖν χεροῖνπέτρον μέγαν ὁ Ἀμομφάρετος καὶ καταβα-λὼν πρὸ τῶν ποδῶν τοῦ Παυσανίου ταύτηνἔφη ψῆφον αὐτὸς περὶ τῆς μάχης τίθεσθαι,τὰ δὲ τῶν ἄλλων δειλὰ βουλεύματα καὶδόγματα χαίρειν ἐᾶν. ἀπορούμενος δὲ Παυ-σανίας τῷ παρόντι πρὸς μὲν τοὺς Ἀθηναί-ους ἔπεμψεν ἀπιόντας ἤδη, περιμεῖναι δε-όμενος καὶ κοινῇ βαδίζειν, αὐτὸς δὲ τὴνἄλλην δύναμιν ἦγε πρὸς τὰς Πλαταιὰς ὡςἀναστήσων τὸν Ἀμομφάρετον.ἐν τούτῳ δὲ κατελάμβανεν ἡμέρα, καὶΜαρδόνιος � οὐ γὰρ ἔλαθον τὴν στρατοπε-δείαν ἐκλελοιπότες οἱ Ἕλληνεσ� ἔχων συ-ντεταγμένην τὴν δύναμιν ἐπεφέρετο τοῖςΛακεδαιμονίοις βοῇ πολλῇ καὶ πατάγῳτῶν βαρβάρων, ὡς οὐ μάχης ἐσομένης,ἀλλὰ φεύγοντας ἀναρπασομένων τοὺς Ἕλ-ληνας. ὃ μικρᾶς ῥοπῆς ἐδέησε γενέσθαι.κατιδὼν γὰρ τὸ γινόμενον ὁ Παυσανίαςἔσχετο μὲν τῆς πορείας καὶ τὴν ἐπὶ μάχῃ

45

καὶ τοῖς νέοις, ἅτε δὴ πολλῶν μὲν ἔμπειροςπραγμάτων γεγονώς, πολλοῖς δὲ γράμμασικαὶ λόγοις ἀξίοις ἀκοῆς ἐντετυχηκώς. τὴνδὲ τράπεζαν ἐν τοῖς μάλιστα φιλοποιὸνἡγεῖτο, καὶ πολλὴ μὲν εὐφημία τῶν καλῶνκαὶ ἀγαθῶν πολιτῶν ἐπεισήγετο, πολλὴ δ'ἦν ἀμνηστία τῶν ἀχρήστων καὶ πονηρῶν,μήτε ψόγῳ μήτ' ἐπαίνῳ πάροδον ὑπὲραὐτῶν τοῦ Κάτωνος εἰς τὸ συμπόσιον δι-δόντος.[26] Ἔσχατον δὲ τῶν πολιτευμάτων αὐτοῦτὴν Καρχηδόνος ἀνάστασιν οἴονται γεγο-νέναι, τῷ μὲν ἔργῳ τέλος ἐπιθέντος τοῦνέου Σκιπίωνος, βουλῇ δὲ καὶ γνώμῃ μάλι-στα τῇ Κάτωνος ἀραμένων τὸν πόλεμον ἐξαἰτίας τοιᾶσδε. Κάτων ἐπέμφθη πρὸς Καρ-χηδονίους καὶ Μασσανάσσην τὸν Νομάδαπολεμοῦντας ἀλλήλοις, ἐπισκεψόμενος τὰςπροφάσεις τῆς διαφορᾶς. ὁ μὲν γὰρ ἦν τοῦδήμου φίλος ἀπ' ἀρχῆς, οἱ δ' ἐγεγόνεισανἔνσπονδοι μετὰ τὴν ὑπὸ Σκιπίωνος ἧτταν,

136

σιάζειν.Ἐν ἀρχῇ μὲν οὖν ἔτι πένης ὢν καὶ στρα-τευόμενος, πρὸς οὐδὲν ἐδυσκόλαινε τῶνπερὶ δίαιταν, ἀλλ' αἴσχιστον ἀπέφαινε διὰγαστέρα πρὸς οἰκέτην ζυγομαχεῖν. ὕστερονδὲ τῶν πραγμάτων ἐπιδιδόντων ποιούμε-νος ἑστιάσεις φίλων καὶ συναρχόντων,ἐκόλαζεν εὐθὺς μετὰ τὸ δεῖπνον ἱμάντιτοὺς ἀμελέστερον ὑπουργήσαντας ὁτιοῦν ἢσκευάσαντας. ἀεὶ δέ τινα τοὺς δούλουςἐμηχανᾶτο στάσιν ἔχειν καὶ διαφορὰν πρὸςἀλλήλους, ὑπονοῶν τὴν ὁμόνοιαν αὐτῶνκαὶ δεδοικώς. τοὺς δ' ἄξιον εἰργάσθαι τιθανάτου δόξαντας ἐδικαίου κριθέντας ἐντοῖς οἰκέταις πᾶσιν ἀποθνῄσκειν, εἰ κατα-γνωσθεῖεν.Ἁπτόμενος δὲ συντονώτερον πορισμοῦ, τὴνμὲν γεωργίαν ἡγεῖτο μᾶλλον διαγωγὴν ἢπρόσοδον, εἰς δ' ἀσφαλῆ πράγματα καὶβέβαια κατατιθέμενος τὰς ἀφορμάς,ἐκτᾶτο λίμνας, ὕδατα θερμά, τόπους κνα-

125

τάξιν ἐκέλευσε λαμβάνειν ἕκαστον, ἔλαθεδ' αὐτόν, εἴθ' ὑπὸ τῆς πρὸς τὸν Ἀμομφάρε-τον ὀργῆς εἴτε τῷ τάχει θορυβηθέντα τῶνπολεμίων, σύνθημα μὴ δοῦναι τοῖς Ἕλλη-σιν. ὅθεν οὔτ' εὐθὺς οὔτ' ἀθρόοι, κατ' ὀλί-γους δὲ καὶ σποράδην, ἤδη τῆς μάχης ἐνχερσὶν οὔσης, προσεβοήθουν.ὡς δὲ θυόμενος οὐκ ἐκαλλιέρει, προσέταξετοῖς Λακεδαιμονίοις τὰς ἀσπίδας πρὸ τῶνποδῶν θεμένους ἀτρέμα καθέζεσθαι καὶπροσέχειν αὐτῷ, μηδένα τῶν πολεμίωνἀμυνομένους, αὐτὸς δὲ πάλιν ἐσφαγιάζετο.καὶ προσέπιπτον οἱ ἱππεῖς: ἤδη δὲ καὶβέλος ἐξικνεῖτο καί τις ἐπέπληκτο τῶνΣπαρτιατῶν. ἐν τούτῳ δὲ καὶ Καλλι-κράτης, ὃν ἰδέᾳ τε κάλλιστον Ἑλλήνων καὶσώματι μέγιστον ἐν ἐκείνῳ τῷ στρατῷ γε-νέσθαι λέγουσι, τοξευθεὶς καὶ θνήσκων οὐκἔφη τὸν θάνατον ὀδύρεσθαι, καὶ γὰρ ἐλθεῖνοἴκοθεν ὑπὲρ τῆς Ἑλλάδος ἀποθανούμενος,ἀλλ' ὅτι θνήσκει τῇ χειρὶ μὴ χρησάμενος.

46

μόνιοι, χωρὶς δ' Ἀθηναῖοι.περὶ δὲ θυσίας ἐρομένοις αὐτοῖς ἀνεῖλεν ὁΠύθιος Διὸς ἐλευθερίου βωμὸν ἱδρύσασθαι,θῦσαι δὲ μὴ πρότερον ἢ τὸ κατὰ τὴν χώρανπῦρ ἀποσβέσαντας ὡς ὑπὸ τῶν βαρβάρωνμεμιασμένον ἐναύσασθαι καθαρὸν ἐκ Δελ-φῶν ἀπὸ τῆς κοινῆς ἑστίας. οἱ μὲν οὖν ἄρ-χοντες τῶν Ἑλλήνων περιιόντες εὐθὺςἠνάγκαζον ἀποσβεννύναι τὰ πυρὰ πάντατοὺς χρωμένους, ἐκ δὲ Πλαταιέων Εὐχίδαςὑποσχόμενος ὡς ἐνδέχεται τάχιστα κομιεῖντὸ παρὰ τοῦ θεοῦ πῦρ ἧκεν εἰς Δελφούς.ἁγνίσας δὲ τὸ σῶμα καὶ περιῤῥανάμενοςἐστεφανώσατο δάφνῃ: καὶ λαβὼν ἀπὸ τοῦβωμοῦ τὸ πῦρ δρόμῳ πάλιν εἰς τὰς Πλα-ταιὰς ἐχώρει καὶ πρὸ ἡλίου δυσμῶν ἐπα-νῆλθε, τῆς αὐτῆς ἡμέρας χιλίους σταδίουςκατανύσας. ἀσπασάμενος δὲ τοὺς πολίταςκαὶ τὸ πῦρ παραδοὺς εὐθὺς ἔπεσε καὶ μετὰμικρὸν ἐξέπνευσεν. ἀγάμενοι δ' αὐτὸν οἱΠλαταιεῖς ἔθαψαν ἐν τῷ ἱερῷ τῆς Εὐκλείας

55

φεῦσιν ἀνειμένους, ἔργα πίσσια, χώρανἔχουσαν αὐτοφυεῖς νομὰς καὶ ὕλας, ἀφ' ὧναὐτῷ χρήματα προσῄει πολλὰ μηδ' ὑπὸτοῦ Διός, ὥς φησιν αὐτός, βλαβῆναι δυνα-μένων. ἐχρήσατο δὲ καὶ τῷ διαβεβλημένῳμάλιστα τῶν δανεισμῶν <τῷ> ἐπὶ ναυτικο-ῖς τὸν τρόπον τοῦτον. ἐκέλευε τοὺς δανει-ζομένους ἐπὶ κοινωνίᾳ πολλοὺς παρακαλε-ῖν· γενομένων δὲ πεντήκοντα καὶ πλοίωντοσούτων, αὐτὸς εἶχε μίαν μερίδα διὰ Κου-ϊντίωνος ἀπελευθέρου, τοῖς δανειζομένοιςσυμπραγματευομένου καὶ συμπλέοντος. ἦνοὖν οὐκ εἰς ἅπαν ὁ κίνδυνος, ἀλλ' εἰς μέροςμικρὸν ἐπὶ κέρδεσι μεγάλοις. ἐδίδου δὲ καὶτῶν οἰκετῶν τοῖς βουλομένοις ἀργύριον· οἱδ' ἐωνοῦντο παῖδας, εἶτα τούτους ἀσκήσα-ντες καὶ διδάξαντες ἀναλώμασι τοῦ Κάτω-νος μετ' ἐνιαυτὸν ἀπεδίδοντο. πολλοὺς δὲκαὶ κατεῖχεν ὁ Κάτων, ὅσην ὁ πλείστην δι-δοὺς ἐωνεῖτο τιμὴν ὑπολογιζόμενος. προ-τρέπων δὲ τὸν υἱὸν ἐπὶ ταῦτα, φησὶν οὐκ

126

ὥσπερ Διονύσιόν τις ἔπεισε κάλλιστονἐντάφιον ἡγεῖσθαι τὴν τυραννίδα, κάλλι-στον αὐτὸς ἐγγήραμα τὴν πολιτείαν ποιη-σάμενος, ἀναπαύσεσιν ἐχρῆτο καὶπαιδιαῖς, ὁπότε σχολάζοι, τῷ συντάττε-σθαι βιβλία καὶ τῷ γεωργεῖν.[25] Συνετάττετο μὲν οὖν λόγους τε παντο-δαποὺς καὶ ἱστορίας· γεωργίᾳ δὲ προσεῖχενέος μὲν ὢν ἔτι καὶ διὰ τὴν χρείαν -- φησὶγὰρ δυσὶ κεχρῆσθαι μόνοις πορισμοῖς, γε-ωργίᾳ καὶ φειδοῖ -- , τότε δὲ διαγωγὴν καὶθεωρίαν αὐτῷ τὰ γινόμενα κατ' ἀγρὸν πα-ρεῖχε· καὶ συντέτακταί γε βιβλίον γεωργι-κόν, ἐν ᾧ καὶ περὶ πλακούντων σκευασίαςκαὶ τηρήσεως ὀπώρας γέγραφεν, ἐν παντὶφιλοτιμούμενος περιττὸς εἶναι καὶ ἴδιος. ἦνδὲ καὶ τὸ δεῖπνον ἐν ἀγρῷ δαψιλέστερον·ἐκάλει γὰρ ἑκάστοτε τῶν ἀγρογειτόνωνκαὶ περιχώρων τοὺς συνήθεις καὶ συνδι-ῆγεν ἱλαρῶς, οὐ τοῖς καθ' ἡλικίαν μόνονἡδὺς ὢν συγγενέσθαι καὶ ποθεινός, ἀλλὰ

135

Ἑλλήνων Θεογείτων μὲν ὁ Μεγαρεὺςεἶπεν, ὡς ἑτέρᾳ πόλει δοτέον εἴη τὸ ἀριστε-ῖον, εἰ μὴ βούλονται συνταράξαι πόλεμονἐμφύλιον: ἐπὶ τούτῳ δ' ἀναστὰς Κλεόκρι-τος ὁ Κορίνθιος δόξαν μὲν παρέσχεν ὡςΚορινθίοις αἰτήσων τὸ ἀριστεῖον: ἦν γὰρ ἐνἀξιώματι μεγίστῳ μετὰ τὴν Σπάρτην καὶτὰς Ἀθήνας ἡ Κόρινθος: εἶπε δὲ πᾶσινἀρέσαντα καὶ θαυμαστὸν λόγον ὑπὲρ Πλα-ταιέων, καὶ συνεβούλευσε τὴν φιλονεικίανἀνελεῖν ἐκείνοις τὸ ἀριστεῖον ἀποδόντας,οἷς οὐδετέρους τιμωμένοις ἄχθεσθαι. ῥη-θέντων δὲ τούτων πρῶτος μὲν Ἀριστείδηςσυνεχώρησεν ὑπὲρ τῶν Ἀθηναίων, ἔπειταΠαυσανίας ὑπὲρ τῶν Λακεδαιμονίων.οὕτω δὲ διαλλαγέντες ἐξεῖλον ὀγδοήκοντατάλαντα τοῖς Πλαταιεῦσιν, ἀφ' ὧν τὸ τῆςἈθηνᾶς ἀνῳκοδόμησαν ἱερὸν καὶ τὸ ἕδοςἔστησαν καὶ γραφαῖς τὸν νεὼν διεκόσμη-σαν, αἳ μέχρι νῦν ἀκμάζουσαι διαμένουσιν,ἔστησαν δὲ τρόπαιον ἰδίᾳ μὲν Λακεδαι-

54

ἦν οὖν τὸ μὲν πάθος δεινόν, ἡ δ' ἐγκράτειαθαυμαστὴ τῶν ἀνδρῶν. οὐ γὰρ ἠμύνοντοτοὺς πολεμίους ἐπιβαίνοντας, ἀλλὰ τὸνπαρὰ τοῦ θεοῦ καὶ τοῦ στρατηγοῦ καιρὸνἀναμένοντες ἠνείχοντο βαλλόμενοι καὶ πί-πτοντες ἐν ταῖς τάξεσιν.ἔνιοι δέ φασι τῷ Παυσανίᾳ μικρὸν ἔξω τῆςπαρατάξεως θύοντι καὶ κατευχομένῳ τῶνΛυδῶν τινας ἄφνω προσπεσόντας ἁρπάζεινκαὶ διαῤῥίπτειν τὰ περὶ τὴν θυσίαν, τὸν δὲΠαυσανίαν καὶ τοὺς περὶ αὐτὸν οὐκ ἔχο-ντας ὅπλα ῥάβδοις καὶ μάστιξι παίειν: διὸκαὶ νῦν ἐκείνης τῆς ἐπιδρομῆς μιμήματατὰς περὶ τὸν βωμὸν ἐν Σπάρτῃ πληγὰς τῶνἐφήβων καὶ τὴν μετὰ ταῦτα τῶν Λυδῶνπομπὴν συντελεῖσθαι.[18] δυσφορῶν οὖν ὁ Παυσανίας τοῖς παρο-ῦσιν, ἄλλα τοῦ μάντεως ἐπ' ἄλλοις ἱερεῖακαταβάλλοντος, τρέπεται πρὸς τὸ Ἡραῖοντῇ ὄψει δεδακρυμένος, καὶ τὰς χεῖρας ἀνα-σχὼν εὔξατο Κιθαιρωνίᾳ Ἥρᾳ καὶ θεοῖς ἄλ

47

ταύτην δὲ τὴν γνώμην πρότερον εἰπεῖνφασι Πεισίστρατον τὸν Ἀθηναίων τύραν-νον, ἐπιγήμαντα τοῖς ἐνηλίκοις παισὶ τὴνἈργολίδα Τιμώνασσαν, ἐξ ἧς Ἰοφῶντα καὶΘεσσαλὸν αὐτῷ λέγουσι γενέσθαι.Γήμαντι δὲ τῷ Κάτωνι γίνεται παῖς, ᾧ πα-ρωνύμιον ἀπὸ τῆς μητρὸς ἔθετο Σαλώνιον.ὁ δὲ πρεσβύτερος υἱὸς ἐτελεύτησε στρατη-γῶν, καὶ μέμνηται μὲν αὐτοῦ πολλάκις ἐντοῖς βιβλίοις ὁ Κάτων ὡς ἀνδρὸς ἀγαθοῦγεγονότος, πρᾴως δὲ καὶ φιλοσόφως λέγε-ται τὴν συμφορὰν ἐνεγκεῖν, καὶ μηδὲν ἀμ-βλύτερος δι' αὐτὴν εἰς τὰ πολιτικὰ γε-νέσθαι. οὐ γὰρ ὡς Λεύκιος Λεύκολλοςὕστερον καὶ Μέτελλος ὁ Πίος ἐξέκαμενὑπὸ γήρως πρὸς τὰ δημόσια, λειτουργίαντὴν πολιτείαν ἡγούμενος, οὐδ' ὡς πρότερονΣκιπίων ὁ Ἀφρικανὸς διὰ τὸν ἀντικρούσα-ντα πρὸς τὴν δόξαν αὐτοῦ φθόνον ἀποστρα-φεὶς τὸν δῆμον ἐκ μεταβολῆς ἐποιήσατοτοῦ λοιποῦ βίου τέλος ἀπραγμοσύνην, ἀλλ'

134

ἀνδρός, ἀλλὰ χήρας γυναικὸς εἶναι τὸ μει-ῶσαί τι τῶν ὑπαρχόντων. ἐκεῖνο δ' ἤδησφοδρότερον τοῦ Κάτωνος, ὅτι θαυμαστὸνἄνδρα καὶ θεῖον εἰπεῖν ἐτόλμησε πρὸςδόξαν, ὃς ἀπολείπει πλέον ἐν τοῖς λόγοις ὃπροσέθηκεν οὗ παρέλαβεν.[22] Ἤδη δὲ γέροντος αὐτοῦ γεγονότος,πρέσβεις Ἀθήνηθεν ἧκον εἰς Ῥώμην οἱπερὶ Καρνεάδην τὸν Ἀκαδημαϊκὸν καὶ Διο-γένη τὸν Στωικὸν φιλόσοφοι, καταδίκηντινὰ παραιτησόμενοι τοῦ δήμου τῶν Ἀθη-ναίων, ἣν ἐρήμην ὦφλον Ὠρωπίων μὲνδιωξάντων, Σικυωνίων δὲ καταψηφισα-μένων, τίμημα ταλάντων πεντακοσίωνἔχουσαν. εὐθὺς οὖν οἱ φιλολογώτατοι τῶννεανίσκων ἐπὶ τοὺς ἄνδρας ἵεντο καὶ συ-νῆσαν, ἀκροώμενοι καὶ θαυμάζοντεςαὐτούς. μάλιστα δ' ἡ Καρνεάδου χάρις, ἧςδύναμίς τ' <ἦν> πλείστη καὶ δόξα τῆς δυ-νάμεως οὐκ ἀποδέουσα, μεγάλων ἐπιλαμ-βανομένη καὶ φιλανθρώπων ἀκροατηρίων

127

λοις, οἳ Πλαταιί̈δα γῆν ἔχουσιν, εἰ μὴπέπρωται τοῖς Ἕλλησι νικᾶν, ἀλλὰ δράσα-ντάς γέ τι παθεῖν καὶ δείξαντας ἔργῳ τοῖςπολεμίοις, ὡς ἐπ' ἄνδρας ἀγαθοὺς καὶμάχεσθαι μεμαθηκότας ἐστράτευσαν. τα-ῦτα τοῦ Παυσανίου θεοκλυτοῦντος ἅματαῖς εὐχαῖς ἐφάνη τὰ ἱερὰ καὶ νίκην ὁμάντις ἔφραζε. καὶ δοθέντος εἰς ἅπανταςτοῦ παραγγέλματος καθίστασθαι πρὸςτοὺς πολεμίους, ἥ τε φάλαγξ ὄψιν ἔσχεναἰφνιδίως ἑνὸς ζῴου θυμοειδοῦς πρὸς ἀλ-κὴν τρεπομένου καὶ φρίξαντος, τοῖς τεβαρβάροις τότε παρέστη λογισμός, ὡςπρὸς ἄνδρας ὁ ἀγὼν ἔσοιτο μαχουμένουςἄχρι θανάτου. διὸ καὶ προθέμενοι πολλὰτῶν γέῤῥων ἐτόξευον εἰς τοὺς Λακεδαιμο-νίους. οἱ δὲ τηροῦντες ἅμα τὸν συνασπι-σμὸν ἐπέβαινον, καὶ προσπεσόντες ἐξε-ώθουν τὰ γέῤῥα, καὶ τοῖς δόρασι τύπτοντεςπρόσωπα καὶ στέρνα τῶν Περσῶν πολλοὺςκατέβαλλον, οὐκ ἀπράκτως οὐδὲ ἀθύμως

48

ἱδρύσαντο Διὸς βωμὸν ἐλευθερίου.ταύτην τὴν μάχην ἐμαχέσαντο τῇ τετράδιτοῦ Βοηδρομιῶνος ἱσταμένου κατ' Ἀθηναί-ους, κατὰ δὲ Βοιωτοὺς τετράδι τοῦ Πα-νέμου φθίνοντος, ᾗ καὶ νῦν ἔτι τὸ Ἑλληνικὸνἐν Πλαταιαῖς ἀθροίζεται συνέδριον καὶ θύουσι τῷ ἐλευθερίῳ Διὶ̈ Πλαταιεῖς ὑπὲρ τῆς νί-κης. τὴν δὲ τῶν ἡμερῶν ἀνωμαλίαν οὐ θαυ-μαστέον, ὅπου καὶ νῦν διηκριβωμένων τῶνἐν ἀστρολογίᾳ μᾶλλον ἄλλην ἄλλοι μηνὸςἀρχὴν καὶ τελευτὴν ἄγουσιν.[20] ἐκ τούτου τῶν Ἀθηναίων τὸ ἀριστεῖονοὐ παραδιδόντων τοῖς Σπαρτιάταις οὐδὲτρόπαιον ἱστάναι συγχωρούντων ἐκείνοις,παρ' οὐδὲν ἂν ἦλθεν εὐθὺς ἀπολέσθαι τὰπράγματα τῶν Ἑλλήνων ἐν τοῖς ὅπλοιςδιαστάντων, εἰ μὴ πολλὰ παρηγορῶν καὶδιδάσκων τοὺς συστρατήγους ὁ Ἀριστεί-δης, μάλιστα δὲ Λεωκράτη καὶ Μυρωνί-δην, ἔσχε καὶ συνέπεισε τὴν κρίσιν ἐφεῖναιτοῖς Ἕλλησιν. ἐνταῦθα βουλευομένων τῶν

53

ὡς πνεῦμα τὴν πόλιν ἠχῆς ἐνέπλησε, καὶλόγος κατεῖχεν, ὡς ἀνὴρ Ἕλλην εἰς ἔκπλη-ξιν ὑπερφυὴς πάντα κηλῶν καὶ χειρούμε-νος ἔρωτα δεινὸν ἐμβέβληκε τοῖς νέοις, ὑφ'οὗ τῶν ἄλλων ἡδονῶν καὶ διατριβῶν ἐκπε-σόντες ἐνθουσιῶσι περὶ φιλοσοφίαν. ταῦτατοῖς μὲν ἄλλοις ἤρεσκε Ῥωμαίοις γινόμε-να, καὶ τὰ μειράκια παιδείας Ἑλληνικῆςμεταλαμβάνοντα καὶ συνόντα θαυμαζο-μένοις ἀνδράσιν ἡδέως ἑώρων· ὁ δὲ Κάτωνἐξ ἀρχῆς τε τοῦ ζήλου τῶν λόγων παραρ-ρέοντος εἰς τὴν πόλιν ἤχθετο, φοβούμενοςμὴ τὸ φιλότιμον ἐνταῦθα τρέψαντες οἱ νέοιτὴν ἐπὶ τῷ λέγειν δόξαν ἀγαπήσωσι μᾶλ-λον τῆς ἀπὸ τῶν ἔργων καὶ τῶνστρατειῶν· ἐπεὶ δὲ προὔβαινεν ἡ δόξα τῶνφιλοσόφων ἐν τῇ πόλει, καὶ τοὺς πρώτουςλόγους αὐτῶν πρὸς τὴν σύγκλητον ἀνὴρἐπιφανὴς σπουδάσας αὐτὸς καὶ δεηθεὶς ἡρ-μήνευσε Γάιος Ἀκίλιος, ἔγνω μετ' εὐπρε-πείας ἀποδιοπομπήσασθαι τοὺς φιλο-

128

Σαλώνιος αὐτὸν ἐκέλευε ταῦτα φροντίζεινκαὶ διδόναι τὴν κόρην ᾧ προαιρεῖται, πε-λάτιν τ' οὖσαν αὐτοῦ καὶ δεομένην τῆςἐκείνου κηδεμονίας, οὐδεμίαν ὁ Κάτωνἀναβολὴν ποιησάμενος αὐτὸς ἔφη τὴν παρ-θένον αἰτεῖν αὑτῷ. καὶ τὸ μὲν πρῶτον ὡςεἰκὸς ὁ λόγος ἐξέπληξε τὸν ἄνθρωπον, πόρ-ρω μὲν γάμου τὸν Κάτωνα, πόρρω δ' αὑτὸνοἰκίας ὑπατικῆς καὶ θριαμβικῶν κηδευ-μάτων τιθέμενον· σπουδῇ δὲ χρώμενονὁρῶν τὸν Κάτωνα, ἄσμενος ἐδέξατο, καὶκαταβάντες εὐθὺς εἰς ἀγορὰν ἐποιοῦντοτὴν ἐγγύην. πραττομένου δὲ τοῦ γάμου,παραλαβὼν τοὺς ἐπιτηδείους ὁ υἱὸς τοῦΚάτωνος ἠρώτησε τὸν πατέρα, μή τι μεμ-φόμενος ἢ λελυπημένος ὑπ' αὐτοῦ μητρυι-ὰν ἐπάγεται. ὁ δὲ Κάτων ἀναβοήσας"εὐφήμησον" εἶπεν "ὦ παῖ· πάντα γὰρ ἀγα-στά μοι τὰ παρὰ σοῦ καὶ μεμπτὸν οὐδέν·ἐπιθυμῶ δὲ πλείονας ἐμαυτῷ τε παῖδας καὶπολίτας τῇ πατρίδι τοιούτους ἀπολιπεῖν".

133

ντα καὶ τριακόσιοι. τούτων Ἀθηναῖοι μὲνἦσαν δύο καὶ πεντήκοντα, πάντες ἐκ τῆςΑἰαντίδος φυλῆς, ὥς φησι Κλείδημος,ἀγωνισαμένης ἄριστα: διὸ καὶ ταῖς Σφρα-γίτισι νύμφαις ἔθυον Αἰαντίδαι τὴν πυ-θόχρηστον θυσίαν ὑπὲρ τῆς νίκης, ἐκ δημο-σίου τὸ ἀνάλωμα λαμβάνοντες: Λακεδαι-μόνιοι δ' ἑνὶ πλείους τῶν ἐνενήκοντα, Τε-γεᾶται δ' ἑκκαίδεκα.θαυμαστὸν οὖν τὸ Ἡροδότου, πῶς μόνουςτούτους φησὶν εἰς χεῖρας ἐλθεῖν τοῖς πολε-μίοις, τῶν δ' ἄλλων Ἑλλήνων μηδένα. καὶγὰρ τὸ πλῆθος τῶν πεσόντων μαρτυρεῖ καὶτὰ μνήματα κοινὸν γενέσθαι τὸ κατόρθω-μα: καὶ τὸν βωμὸν οὐκ ἂν ἐπέγραψανοὕτως, εἰ μόναι τρεῖς πόλεις ἠγωνίσαντο,τῶν ἄλλων ἀτρέμα καθεζομένων:τόνδε ποθ' Ἕλληνες νίκας κράτει, ἔργῳἌρηος,Πέρσας ἐξελάσαντες ἐλευθέρᾳ Ἑλλάδι κοι-νὸν

52

πίπτοντας. καὶ γὰρ ἀντιλαμβανόμενοι τῶνδοράτων ταῖς χερσὶ γυμναῖς συνέθραυον τὰπλεῖστα, καὶ πρὸς τὰς ξιφουλκίας ἐχώρουνοὐκ ἀργῶς, ἀλλὰ ταῖς τε κοπίσι καὶ τοῖςἀκινάκαις χρώμενοι καὶ τὰς ἀσπίδας παρα-σπῶντες καὶ συμπλεκόμενοι χρόνον πολὺνἀντεῖχον.οἱ δ' Ἀθηναῖοι τέως μὲν ἠτρέμουν ἀναμένο-ντες τοὺς Λακεδαιμονίους, ἐπεὶ δὲ κραυγήτε προσέπιπτε πολλὴ μαχομένων καὶ πα-ρῆν, ὥς φασιν, ἄγγελος παρὰ Παυσανίουτὰ γινόμενα φράζων, ὥρμησαν κατὰ τάχοςβοηθεῖν. καὶ προχωροῦσιν αὐτοῖς διὰ τοῦπεδίου πρὸς τὴν βοὴν ἐπεφέροντο τῶν Ἑλ-λήνων οἱ μηδίζοντες, Ἀριστείδης δὲπρῶτον μέν, ὡς εἶδε, πολὺ προελθὼν ἐβόα,μαρτυρόμενος Ἑλληνίους θεούς, ἀπέχεσθαιμάχης καὶ μὴ σφίσιν ἐμποδὼν εἶναι μηδὲκωλύειν ἐπαμύνοντας τοῖς προκινδυνεύου-σιν ὑπὲρ τῆς Ἑλλάδος, ἐπεὶ δ' ἑώρα μὴπροσέχοντας αὐτῷ καὶ συντεταγμένους ἐπὶ

49

φήν, ἠγάγετο πρὸς γάμον, αὐτὸς δὲ χηρεύ-ων ἐχρῆτο παιδίσκῃ, κρύφα φοιτώσῃ πρὸςαὐτόν. ἦν οὖν ἐν οἰκίᾳ μικρᾷ νύμφην ἐχού-σῃ τοῦ πράγματος αἴσθησις, καί ποτε τοῦγυναίου θρασύτερον παρασοβῆσαι παρὰ τὸδωμάτιον δόξαντος, ὁ νεανίας εἶπε μὲνοὐδέν, ἐμβλέψας δέ πως πικρότερον καὶδιατραπεὶς οὐκ ἔλαθε τὸν πρεσβύτην. ὡςοὖν ἔγνω τὸ πρᾶγμα δυσχεραινόμενον ὑπ'αὐτῶν, οὐδὲν ἐγκαλέσας οὐδὲ μεμψάμενος,ἀλλὰ καταβαίνων ὥσπερ εἰώθει μετὰ φί-λων εἰς ἀγοράν, Σαλώνιόν τινα τῶν ὑπογε-γραμματευκότων αὐτῷ παρόντα καὶ συ-μπροπέμποντα μεγάλῃ φωνῇ προσαγορεύ-σας ἠρώτησεν, εἰ τὸ θυγάτριον συνήρμοκενυμφίῳ. τοῦ δ' ἀνθρώπου φήσαντος ὡςοὐδὲ μέλλει μὴ πρότερον ἐκείνῳ κοινω-σάμενος, "καὶ μὴν ἐγώ σοι" φησίν "εὕρηκακηδεστὴν ἐπιτήδειον, εἰ μὴ νὴ Δία τὰ τῆςἡλικίας δυσχεραίνοιτο· τἆλλα γὰρ οὐ μεμ-πτός ἐστι, σφόδρα δὲ πρεσβύτης". ὡς οὖν ὁ

132

σόφους πάντας ἐκ τῆς πόλεως, καὶ παρελ-θὼν εἰς τὴν σύγκλητον ἐμέμψατο τοῖς ἄρ-χουσιν, ὅτι πρεσβεία κάθηται πολὺνχρόνον ἄπρακτος ἀνδρῶν, οἳ περὶ παντὸςοὗ βούλοιντο ῥᾳδίως πείθειν δύνανται· δεῖνοὖν τὴν ταχίστην γνῶναί τι καὶ ψηφίσα-σθαι περὶ τῆς πρεσβείας, ὅπως οὗτοι μὲνἐπὶ τὰς σχολὰς τραπόμενοι διαλέγωνταιπαισὶν Ἑλλήνων, οἱ δὲ Ῥωμαίων νέοι τῶννόμων καὶ τῶν ἀρχόντων ὡς πρότερονἀκούωσι.[23] Ταῦτα δ' οὐχ (ὡς ἔνιοι νομίζουσι)Καρνεάδῃ δυσχεράνας ἔπραξεν, ἀλλ' ὅλωςφιλοσοφίᾳ προσκεκρουκώς, καὶ πᾶσαν Ἑλ-ληνικὴν μοῦσαν καὶ παιδείαν ὑπὸ φιλοτιμί-ας προπηλακίζων, ὅς γε καὶ Σωκράτη φησὶλάλον γενόμενον καὶ βίαιον ἐπιχειρεῖν, ᾧτρόπῳ δυνατὸς ἦν, τυραννεῖν τῆς πατρίδος,καταλύοντα τὰ ἔθη καὶ πρὸς ἐναντίας τοῖςνόμοις δόξας ἕλκοντα καὶ μεθιστάντα τοὺςπολίτας. τὴν δ' Ἰσοκράτους διατριβὴν ἐπι-

129

τὴν μάχην, οὕτω τῆς ἐκεῖ βοηθείας ἀπο-τραπόμενος συνέβαλε τούτοις περὶ πεντα-κισμυρίους οὖσιν. ἀλλὰ τὸ μὲν πλεῖστονεὐθὺς ἐνέδωκε καὶ ἀπεχώρησεν, ἅτε δὴ καὶτῶν βαρβάρων ἀπηλλαγμένων, ἡ δὲ μάχηλέγεται μάλιστα κατὰ Θηβαίους γενέσθαι,προθυμότατα τῶν πρώτων καὶ δυνατω-τάτων τότε παρ' αὐτοῖς μηδιζόντων καὶ τὸπλῆθος οὐ κατὰ γνώμην, ἀλλ' ὀλιγαρχού-μενον ἀγόντων.[19] οὕτω δὲ τοῦ ἀγῶνος δίχα συνεστῶτοςπρῶτοι μὲν ἐώσαντο τοὺς Πέρσας οἱ Λακε-δαιμόνιοι: καὶ τὸν Μαρδόνιον ἀνὴρ Σπαρ-τιάτης ὄνομα Ἀρίμνηστος ἀποκτίννυσι,λίθῳ τὴν κεφαλὴν πατάξας, ὥσπερ αὐτῷπροεσήμανε τὸ ἐν Ἀμφιάρεω μαντεῖον.ἔπεμψε γὰρ ἄνδρα Λυδὸν ἐνταῦθα, Κᾶραδὲ ἕτερον εἰς Τροφωνίου ὁ Μαρδόνιος: καὶτοῦτον μὲν ὁ προφήτης Καρικῇ γλώσσῃπροσεῖπεν, ὁ δὲ Λυδὸς ἐν τῷ σηκῷ τοῦἈμφιάρεω κατευνασθεὶς ἔδοξεν ὑπηρέτην

50

τινὰ τοῦ θεοῦ παραστῆναι καὶ κελεύειναὐτὸν ἀπιέναι, μὴ βουλομένου δὲ λίθον εἰςτὴν κεφαλὴν ἐμβαλεῖν μέγαν, ὥστε δόξαιπληγέντα τεθνάναι τὸν ἄνθρωπον: καὶ τα-ῦτα μὲν οὕτω γενέσθαι λέγεται. τοὺς δὲφεύγοντας εἰς τὰ ξύλινα τείχη καθεῖρξαν.ὀλίγῳ δ' ὕστερον Ἀθηναῖοι τοὺς Θηβαίουςτρέπονται, τριακοσίους τοὺς ἐπιφανε-στάτους καὶ πρώτους διαφθείραντες ἐν αὐτῇτῇ μάχη̣. γεγενημένης δὲ τῆς τροπῆς ἧκεναὐτοῖς ἄγγελος πολιορκεῖσθαι τὸ βαρβαρι-κὸν εἰς τὰ τείχη κατακεκλεισμένον. οὕτωδὴ σώζεσθαι τοὺς Ἕλληνας ἐάσαντες ἐβο-ήθουν πρὸς τὰ τείχη: καὶ τοῖς Λακεδαιμο-νίοις παντάπασιν ἀργῶς πρὸς τειχομαχίανκαὶ ἀπείρως ἔχουσιν ἐπιφανέντες αἱροῦσιτὸ στρατόπεδον φόνῳ πολλῷ τῶν πολεμί-ων. λέγονται γὰρ ἀπὸ τῶν τριάκοντα μυ-ριάδων τετρακισμύριοι φυγεῖν σὺν Ἀρτα-βάζῳ, τῶν δ' ὑπὲρ τῆς Ἑλλάδος ἀγωνισα-μένων ἔπεσον οἱ πάντες ἐπὶ χιλίοις ἑξήκο-

51

σκώπτων, γηρᾶν φησι παρ' αὐτῷ τοὺς μα-θητάς, ὡς ἐν Ἅιδου παρὰ Μίνῳ χρησο-μένους ταῖς τέχναις καὶ δίκας ἐροῦντας.τὸν δὲ παῖδα διαβάλλων πρὸς τὰ Ἑλληνι-κά, φωνῇ κέχρηται θρασυτέρᾳ τοῦ γήρως,οἷον ἀποθεσπίζων καὶ προμαντεύων ὡςἀπολοῦσι Ῥωμαῖοι τὰ πράγματα, γραμ-μάτων Ἑλληνικῶν ἀναπλησθέντες. ἀλλὰταύτην μὲν αὐτοῦ τὴν δυσφημίαν ὁ χρόνοςἀποδείκνυσι κενήν, ἐν ᾧ τοῖς τε πράγμασινἡ πόλις ἤρθη μεγίστη, καὶ πρὸς Ἑλληνικὰμαθήματα καὶ παιδείαν ἅπασαν ἔσχενοἰκείως.Ὁ δ' οὐ μόνον ἀπηχθάνετο τοῖς φιλοσοφο-ῦσιν Ἑλλήνων, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἰατρεύονταςἐν Ῥώμῃ δι' ὑποψίας εἶχε, καὶ τὸν Ἱππο-κράτους λόγον ὡς ἔοικεν ἀκηκοώς, ὃν εἶπετοῦ μεγάλου βασιλέως καλοῦντος αὐτὸνἐπὶ πολλοῖς τισι ταλάντοις, οὐκ ἄν ποτεβαρβάροις Ἑλλήνων πολεμίοις ἑαυτὸν πα-ρασχεῖν, ἔλεγε κοινὸν ὅρκον εἶναι τοῦτον

130

ἰατρῶν ἁπάντων, καὶ παρεκελεύετο φυλάτ-τεσθαι τῷ παιδὶ πάντας· αὑτῷ δὲ γεγραμ-μένον ὑπόμνημα εἶναι, καὶ πρὸς τοῦτο θε-ραπεύειν καὶ διαιτᾶν τοὺς νοσοῦντας οἴκοι,νῆστιν μὲν οὐδέποτε διατηρῶν οὐδένα,τρέφων δὲ λαχάνοις καὶ σαρκιδίοις νήσσηςἢ φαβὸς ἢ λαγώ· καὶ γὰρ τοῦτον κοῦφονεἶναι καὶ πρόσφορον ἀσθενοῦσι, πλὴν ὅτιπολλὰ συμβαίνει τοῖς φαγοῦσιν ἐνυπνιάζε-σθαι· τοιαύτῃ δὲ θεραπείᾳ καὶ διαίτῃχρώμενος ὑγιαίνειν μὲν αὐτός, ὑγιαίνονταςδὲ τοὺς αὑτοῦ διαφυλάττειν.[24] Καὶ περί γε τοῦτο φαίνεται γεγονὼςοὐκ ἀνεμέσητος· καὶ γὰρ τὴν γυναῖκα καὶτὸν υἱὸν ἀπέβαλεν. αὐτὸς δὲ τῷ σώματιπρὸς εὐεξίαν καὶ ῥώμην ἀσφαλῶς πεπηγὼςἐπὶ πλεῖστον ἀντεῖχεν, ὥστε καὶ γυναικὶπρεσβύτης ὢν σφόδρα πλησιάζειν, καὶγῆμαι γάμον οὐ καθ' ἡλικίαν ἐκ τοιαύτηςπροφάσεως. ἀποβαλὼν τὴν γυναῖκα τῷ μὲνυἱῷ Παύλου θυγατέρα, Σκιπίωνος δ' ἀδελ-

131

ὥσπερ φυτὸν ἀσκήσεως καὶ χώρας ἐπιφα-νοῦς δεόμενον, προετρέψατο καὶ συνέπει-σεν ἅψασθαι τῆς ἐν Ῥώμῃ πολιτείας. κα-τελθὼν οὖν εὐθὺς τοὺς μὲν αὐτὸς ἐκτᾶτοθαυμαστὰς καὶ φίλους διὰ τῶν συνηγορι-ῶν, πολλὴν δὲ τοῦ Οὐαλερίου τιμήν τε καὶδύναμιν αὐτῷ προστιθέντος, χιλιαρχίαςἔτυχε πρῶτον, εἶτ' ἐταμίευσεν. ἐκ τούτουδὲ λαμπρὸς ὢν ἤδη καὶ περιφανής, αὐτῷτῷ Οὐαλερίῳ πρὸς τὰς μεγίστας συνε-ξέδραμεν ἀρχάς, ὕπατός τε μετ' ἐκείνουκαὶ πάλιν τιμητὴς γενόμενος.Τῶν δὲ πρεσβυτέρων πολιτῶν ΜαξίμῳΦαβίῳ προσένειμεν ἑαυτόν, ἐνδοξοτάτῳμὲν ὄντι καὶ μεγίστην ἔχοντι δύναμιν, μᾶλ-λον δὲ τὸν τρόπον αὐτοῦ καὶ τὸν βίον ὡςκάλλιστα παραδείγματα προθέμενος. διὸκαὶ Σκιπίωνι τῷ μεγάλῳ, νέῳ μὲν ὄντιτότε, πρὸς δὲ τὴν Φαβίου δύναμιν ἀνταίρο-ντι καὶ φθονεῖσθαι δοκοῦντι, παρ' οὐδὲνἐποιήσατο γενέσθαι διάφορος, ἀλλὰ καὶ τα-

80

γας ἔχοντες ὑπηρέται τοὺς προσιόνταςἀπήλαυνον. ὑπὲρ ὧν τοῦ Ἀριστείδου ποτὲβουληθέντος ἐγκαλέσαι καὶ διδάξαι, συνα-γαγὼν τὸ πρόσωπον ὁ Παυσανίας οὐκ ἔφησχολάζειν οὐδ' ἤκουσεν.ἐκ τούτου προσιόντες οἱ ναύαρχοι καὶστρατηγοὶ τῶν Ἑλλήνων, μάλιστα δὲ Χῖοικαὶ Σάμιοι καὶ Λέσβιοι, τὸν Ἀριστείδηνἔπειθον ἀναδέξασθαι τὴν ἡγεμονίαν καὶπροσαγαγέσθαι τοὺς συμμάχους πάλαι δε-ομένους ἀπαλλαγῆναι τῶν Σπαρτιατῶν καὶμετατάξασθαι πρὸς τοὺς Ἀθηναίους. ἀπο-κριναμένου δ' ἐκείνου τοῖς μὲν λόγοιςαὐτῶν τό τε ἀναγκαῖον ἐνορᾶν καὶ τὸ δί-καιον, ἔργου δὲ δεῖσθαι τὴν πίστιν, ὃ πρα-χθὲν οὐκ ἐάσει πάλιν μεταβαλέσθαι τοὺςπολλούς, οὕτως οἱ περὶ τὸν ΣάμιονΟὐλιάδην καὶ τὸν Χῖον Ἀνταγόραν συνο-μοσάμενοι περὶ Βυζάντιον ἐμβάλλουσιν εἰςτὴν τριήρη τοῦ Παυσανίου, προεκπλέουσανἐν μέσῳ λαβόντες. ὡς δὲ κατιδὼν ἐκεῖνος

61

μεγάλαις ὁμοιότησιν. εἰ δὲ δεῖ κατὰ μέροςτῇ συγκρίσει διαλαβεῖν ὥσπερ ἔπος ἢ γρα-φὴν ἑκάτερον, τὸ μὲν ἐξ οὐχ ὑπαρχούσηςἀφορμῆς εἰς πολιτείαν καὶ δόξαν ἀρετῇ καὶδυνάμει παρελθεῖν ἀμφοτέροις κοινόν ἐστι.φαίνεται δ' ὁ μὲν Ἀριστείδης οὔπω τότεμεγάλων οὐσῶν τῶν Ἀθηνῶν καὶ ταῖς οὐσί-αις ἔτι συμμέτροις καὶ ὁμαλοῖς ἐπιβαλὼνδημαγωγοῖς καὶ στρατηγοῖς ἐπιφανὴς γε-νέσθαι· τὸ γὰρ μέγιστον ἦν τίμημα τότεπεντακοσίων μεδίμνων, τὸ δὲ δεύτερον [ἱπ-πεῖς] τριακοσίων, ἔσχατον δὲ καὶ τρίτον[οἱ ζευγῖται] διακοσίων· ὁ δὲ Κάτων ἐκ πο-λίχνης τε μικρᾶς καὶ διαίτης ἀγροίκου δο-κούσης φέρων ἀφῆκεν αὑτὸν ὥσπερ εἰςπέλαγος ἀχανὲς τὴν ἐν Ῥώμῃ πολιτείαν,οὐκέτι Κουρίων καὶ Φαβρικίων καὶ Ἀτιλί-ων ἔργον οὖσαν ἡγεμόνων, οὐδ' ἀπ'ἀρότρου καὶ σκαφίου πένητας καὶ αὐτουρ-γοὺς ἀναβαίνοντας ἐπὶ τὸ βῆμα προσιε-μένην ἄρχοντας καὶ δημαγωγούς, ἀλλὰ

141

ἐξανέστη καὶ μετ' ὀργῆς ἠπείλησεν ὀλίγῳχρόνῳ τοὺς ἄνδρας ἐπιδείξειν οὐκ εἰς τὴναὐτοῦ ναῦν ἐμβεβληκότας, ἀλλ' εἰς τὰς ἰδί-ας πατρίδας, ἐκέλευον αὐτὸν ἀπιέναι καὶἀγαπᾶν τὴν συναγωνισαμένην τύχην ἐνΠλαταιαῖς: ἐκείνην γὰρ ἔτι τοὺς Ἕλληναςαἰσχυνομένους μὴ λαμβάνειν ἀξίαν δίκηνπαρ' αὐτοῦ: τέλος δ' ἀποστάντες ᾤχοντοπρὸς τοὺς Ἀθηναίους.ἔνθα δὴ καὶ τὸ φρόνημα τῆς Σπάρτης διε-φάνη θαυμαστόν. ὡς γὰρ ᾔσθοντο τῷ με-γέθει τῆς ἐξουσίας διαφθειρομένους αὐτῶντοὺς ἄρχοντας, ἀφῆκαν ἑκουσίως τὴν ἡγε-μονίαν καὶ πέμποντες ἐπὶ τὸν πόλεμονἐπαύσαντο στρατηγούς, μᾶλλον αἱρούμενοισωφρονοῦντας ἔχειν καὶ τοῖς ἔθεσιν ἐμ-μένοντας τοὺς πολίτας ἢ τῆς Ἑλλάδος ἄρ-χειν ἁπάσης.[24] οἱ δ' Ἕλληνες ἐτέλουν μέν τινα καὶΛακεδαιμονίων ἡγουμένων ἀποφορὰν εἰςτὸν πόλεμον, ταχθῆναι δὲ βουλόμενοι κατὰ

62

λὰ κατὰ λέξιν ἐν τοῖς ἀποφθέγμασι καὶταῖς γνωμολογίαις τέτακται.[3] Ἦν δέ τις ἀνὴρ εὐπατρίδης μὲν ἐν τοῖςμάλιστα Ῥωμαίων καὶ δυνατός, ἀρετὴν δὲφυομένην μὲν αἰσθάνεσθαι δεινός, εὐμενὴςδὲ καὶ θρέψαι καὶ προαγαγεῖν εἰς δόξαν,Οὐαλέριος Φλάκκος. οὗτος εἶχεν ὁμορο-ῦντα χωρία τοῖς Κάτωνος, πυνθανόμενοςδὲ τὴν αὐτουργίαν καὶ δίαιταν αὐτοῦ παρὰτῶν οἰκετῶν καὶ θαυμάσας ἐξηγουμένωνὅτι πρωὶ μὲν εἰς ἀγορὰν βαδίζει καὶ παρί-σταται τοῖς δεομένοις, ἐπανελθὼν δ' εἰς τὸχωρίον, ἂν μὲν ᾖ χειμὼν ἐξωμίδα λαβών,θέρους δὲ γυμνὸς ἐργασάμενος μετὰ τῶνοἰκετῶν ἐσθίει τὸν αὐτὸν ἄρτον ὁμοῦ καθή-μενος καὶ πίνει τὸν αὐτὸν οἶνον, ἄλλην τεπολλὴν ἐπιείκειαν αὐτοῦ καὶ μετριότητακαί τινας καὶ λόγους ἀποφθεγματικοὺςδιαμνημονευόντων, ἐκέλευσε κληθῆναιπρὸς τὸ δεῖπνον. ἐκ δὲ τούτου χρώμενοςκαὶ κατανοῶν ἥμερον καὶ ἀστεῖον ἦθος,

79

πρὸς γένη μεγάλα καὶ πλούτους καὶ νομὰςκαὶ σπουδαρχίας ἀποβλέπειν εἰθισμένην,καὶ δι' ὄγκον ἤδη καὶ δύναμιν ἐντρυφῶσαντοῖς ἄρχειν ἀξιοῦσιν. οὐκ ἦν δ' ὅμοιον ἀντι-πάλῳ χρῆσθαι Θεμιστοκλεῖ, μήτ' ἀπὸγένους λαμπρῷ καὶ κεκτημένῳ μέτρια --πέντε γὰρ ἢ τριῶν ταλάντων οὐσίαν αὐτῷγενέσθαι λέγουσιν ὅτε πρῶτον ἥπτετο τῆςπολιτείας -- καὶ πρὸς Σκιπίωνας Ἀφρικα-νοὺς καὶ Σερουίους Γάλβας καὶ ΚουϊντίουςΦλαμινίνους ἁμιλλᾶσθαι περὶ πρωτείων,μηδὲν ὁρμητήριον ἔχοντα πλὴν φωνὴν παρ-ρησιαζομένην ὑπὲρ τῶν δικαίων.[2] Ἔτι δ' Ἀριστείδης μὲν ἐν Μαραθῶνικαὶ πάλιν ἐν Πλαταιαῖς δέκατος ἦν στρα-τηγός, Κάτων δὲ δεύτερος μὲν ὕπατοςᾑρέθη πολλῶν ἀντιμετιόντων, δεύτερος δὲτιμητής, ἑπτὰ τοὺς ἐπιφανεστάτους καὶπρώτους ἁμιλλωμένους ὑπερβαλόμενος.καὶ μὴν Ἀριστείδης μὲν ἐν οὐδενὶ τῶν κα-τορθωμάτων γέγονε πρῶτος, ἀλλὰ Μιλ-

142 155

Φαβίου δὲ Μαξίμου τὴν Ταραντίνων πόλινἑλόντος, ἔτυχε μὲν ὁ Κάτων στρατευόμε-νος ὑπ' αὐτῷ κομιδῇ μειράκιον ὤν, Νεάρ-χῳ δέ τινι τῶν Πυθαγορικῶν ξένῳ χρη-σάμενος, ἐσπούδασε τῶν λόγων μεταλαβε-ῖν. ἀκούσας δὲ ταῦτα διαλεγομένου τοῦ ἀν-δρὸς οἷς καὶ Πλάτων κέχρηται, τὴν μὲνἡδονὴν ἀποκαλῶν μέγιστον κακοῦ δέλεαρ,συμφορὰν δὲ τῇ ψυχῇ τὸ σῶμα πρώτην,λύσιν δὲ καὶ καθαρμὸν οἷς μάλιστα χωρίζεικαὶ ἀφίστησιν αὑτὴν τῶν περὶ τὸ σῶμα πα-θημάτων λογισμοῖς, ἔτι μᾶλλον ἠγάπησετὸ λιτὸν καὶ τὴν ἐγκράτειαν. ἄλλως δὲ παι-δείας Ἑλληνικῆς ὀψιμαθὴς λέγεται γε-νέσθαι, καὶ πόρρω παντάπασιν ἡλικίαςἐληλακὼς Ἑλληνικὰ βιβλία λαβὼν εἰς χε-ῖρας, βραχέα μὲν ἀπὸ Θουκυδίδου, πλείοναδ' ἀπὸ Δημοσθένους εἰς τὸ ῥητορικὸν ὠφε-ληθῆναι. τὰ μέντοι συγγράμματα καὶ δόγ-μασιν Ἑλληνικοῖς καὶ ἱστορίαις ἐπιεικῶςδιαπεποίκιλται, καὶ μεθηρμηνευμένα πολ-

78

πόλιν ἑκάστοις τὸ μέτριον ᾐτήσαντο παρὰτῶν Ἀθηναίων Ἀριστείδην, καὶ προσέτα-ξαν αὐτῷ χώραν τε καὶ προσόδους ἐπισκε-ψάμενον ὁρίσαι τὸ κατ' ἀξίαν ἑκάστῳ καὶδύναμιν. ὁ δὲ τηλικαύτης ἐξουσίας κύριοςγενόμενος καὶ τρόπον τινὰ τῆς Ἑλλάδοςἐπ' αὐτῷ μόνῳ τὰ πράγματα πάντα θε-μένης, πένης μὲν ἐξῆλθεν, ἐπανῆλθε δὲ πε-νέστερος, οὐ μόνον καθαρῶς καὶ δικαίως,ἀλλὰ καὶ προσφιλῶς πᾶσι καὶ ἁρμοδίωςτὴν ἐπιγραφὴν τῶν χρημάτων ποιησάμε-νος. ὡς γὰρ οἱ παλαιοὶ τὸν ἐπὶ Κρόνουβίον, οὕτως οἱ σύμμαχοι τῶν Ἀθηναίωντὸν ἐπ' Ἀριστείδου φόρον εὐποτμίαν τινὰτῆς Ἑλλάδος ὀνομάζοντες ὕμνουν, καὶμάλιστα μετ' οὐ πολὺν χρόνον διπλασια-σθέντος, εἶτ' αὖθις τριπλασιασθέντος. ὃνμὲν γὰρ Ἀριστείδης ἔταξεν, ἦν εἰς ἐξήκο-ντα καὶ τετρακοσίων ταλάντων λόγον: τού-τῳ δὲ Περικλῆς μὲν ἐπέθηκεν ὀλίγου δεῖντὸ τρίτον μέρος: ἑξακόσια γὰρ τάλαντα

63

154

τιάδης ἔχει τοῦ Μαραθῶνος τὸ πρωτεῖον,Θεμιστοκλῆς δὲ τῆς Σαλαμῖνος, ἐν δὲΠλαταιαῖς φησιν Ἡρόδοτος ἀνελέσθαικαλλίστην νίκην Παυσανίαν, Ἀριστείδῃ δὲκαὶ τῶν δευτερείων ἀμφισβητοῦσι Σω-φάναι καὶ Ἀμεινίαι καὶ Καλλίμαχοι καὶΚυνέγειροι διαπρεπῶς ἀριστεύσαντες ἐνἐκείνοις τοῖς ἀγῶσι· Κάτων δ' οὐ μόνοναὐτὸς ὑπατεύων ἐπρώτευσε καὶ χειρὶ καὶγνώμῃ κατὰ τὸν Ἰβηρικὸν πόλεμον, ἀλλὰκαὶ χιλιαρχῶν περὶ Θερμοπύλας ὑπατεύο-ντος ἑτέρου τὴν δόξαν ἔσχε τῆς νίκης, με-γάλας ἐπ' Ἀντίοχον Ῥωμαίοις ἀναπετάσαςκλισιάδας καὶ πρόσω μόνον ὁρῶντι τῷ βα-σιλεῖ περιστήσας κατὰ νώτου τὸν πόλεμον.ἐκείνη γὰρ ἡ νίκη, περιφανῶς ἔργον οὖσαΚάτωνος, ἐξήλασε τῆς Ἑλλάδος τὴν Ἀσί-αν, παρέσχε δ' ἐπιβατὴν αὖθις Σκιπίωνι.Πολεμοῦντες μὲν οὖν ἀήττητοι γεγόνασινἀμφότεροι, τὰ δὲ περὶ τὴν πολιτείαν Ἀρι-στείδης μὲν ἔπταισεν ἐξοστρακισθεὶς καὶ

143

Θουκυδίδης φησὶν ἀρχομένου τοῦ πολέμουπροσιέναι τοῖς Ἀθηναίοις ἀπὸ τῶν συμ-μάχων: Περικλέους δ' ἀποθανόντος ἐπιτεί-νοντες οἱ δημαγωγοὶ κατὰ μικρὸν εἰς χιλί-ων καὶ τριακοσίων ταλάντων κεφάλαιονἀνήγαγον, οὐχ οὕτω τοῦ πολέμου διὰμῆκος καὶ τύχας δαπανηροῦ γενομένου καὶπολυτελοῦς, ὡς τὸν δῆμον εἰς διανομὰς καὶθεωρικὰ καὶ κατασκευὰς ἀγαλμάτων καὶἱερῶν προαγαγόντες.μέγα δ' οὖν ὄνομα τοῦ Ἀριστείδου καὶ θαυ-μαστὸν ἔχοντος ἐπὶ τῇ διατάξει τῶν φόρωνὁ Θεμιστοκλῆς λέγεται καταγελᾶν, ὡς οὐκἀνδρὸς ὄντα τὸν ἔπαινον, ἀλλὰ θυλάκουχρυσοφύλακος: ἀνομοίως ἀμυνόμενος τὴνἈριστείδου παῤῥησίαν: ἐκείνῳ γὰρεἰπόντος ποτὲ τοῦ Θεμιστοκλέους ἀρετὴνἡγεῖσθαι μεγίστην στρατηγοῦ τὸ γι-νώσκειν καὶ προαισθάνεσθαι τὰ βουλεύμα-τα τῶν πολεμίων, “τοῦτο μέν,” εἰπεῖν,“ἀναγκαῖόν ἐστιν, ὦ Θεμιστόκλεις, καλὸν

64

[2] Ἦν δὲ πλησίον αὐτοῦ τῶν ἀγρῶν ἡ γε-νομένη Μανίου Κουρίου τοῦ τρὶς θριαμβεύ-σαντος ἔπαυλις. ἐπὶ ταύτην συνεχῶς βαδί-ζων καὶ θεώμενος τοῦ τε χωρίου τὴν μι-κρότητα καὶ τῆς οἰκήσεως τὸ λιτόν, ἔν-νοιαν ἐλάμβανε τοῦ ἀνδρὸς ὅτι Ῥωμαίωνμέγιστος γενόμενος καὶ τὰ μαχιμώτατατῶν ἐθνῶν ὑπαγαγόμενος καὶ Πύρρον ἐξε-λάσας Ἰταλίας, τοῦτο τὸ χωρίδιον αὐτὸςἔσκαπτε καὶ ταύτην τὴν ἔπαυλιν ᾤκει μετὰτρεῖς θριάμβους, <καὶ> ἐνταῦθα πρὸςἐσχάρᾳ καθήμενον αὐτὸν ἕψοντα γογγυλί-δας εὑρόντες οἱ Σαυνιτῶν πρέσβεις ἐδίδο-σαν πολὺ χρυσίον, ὁ δ' ἀπέπεμψε φήσαςοὐδὲν χρυσίου δεῖν ᾧ δεῖπνον ἀρκεῖ τοιο-ῦτον, αὐτῷ μέντοι τοῦ χρυσίον ἔχειν κάλ-λιον εἶναι τὸ νικᾶν τοὺς ἔχοντας. ταῦθ' ὁΚάτων ἐνθυμούμενος ἀπῄει, καὶ τὸν αὑτοῦπάλιν οἶκον ἐφορῶν καὶ χωρία καὶ θεράπο-ντας καὶ δίαιταν, ἐπέτεινε τὴν αὐτουργίανκαὶ περιέκοπτε τὴν πολυτέλειαν.

77

καταστασιασθεὶς ὑπὸ Θεμιστοκλέους,Κάτων δ', οἵπερ ἦσαν ἐν Ῥώμῃ δυνατώτα-τοι καὶ μέγιστοι, πᾶσιν ὡς ἔπος εἰπεῖνἀντιπάλοις χρώμενος, καὶ μέχρι γήρωςὥσπερ ἀθλητὴς ἀγωνιζόμενος, ἀπτῶταδιετήρησεν αὑτόν· πλείστας δὲ καὶ φυγὼνδημοσίας δίκας καὶ διώξας, πολλὰς μὲνεἷλε, πάσας δ' ἀπέφυγε, πρόβλημα τοῦβίου καὶ δραστήριον ὄργανον ἔχων τὸνλόγον, ᾧ δικαιότερον ἄν τις ἢ τύχῃ καὶδαίμονι τοῦ ἀνδρὸς τὸ μηδὲν παθεῖν παρ'ἀξίαν ἀνατιθείη. μέγα γὰρ καὶ Ἀριστοτέλειτῷ φιλοσόφῳ τοῦτο προσεμαρτύρησενἈντίπατρος, γράφων περὶ αὐτοῦ μετὰ τὴντελευτήν, ὅτι πρὸς τοῖς ἄλλοις ὁ ἀνὴρ καὶτὸ πιθανὸν εἶχεν.[3] Ὅτι μὲν δὴ τῆς πολιτικῆς ἄνθρωποςἀρετῆς οὐ κτᾶται τελειοτέραν, ὁμολογού-μενόν ἐστι· ταύτης δέ που μόριον οἱ πλε-ῖστοι τὴν οἰκονομικὴν οὐ σμικρὸν τίθενται·καὶ γὰρ ἡ πόλις, οἴκων τι σύστημα καὶ κε-

144

ποιήσασθαι πενθερὸν ὃν ῥᾷστα πείσειν,οὐχ ᾧ κάλλιστα κηδεύσειν ἔμελλεν.

153

πρώτην στρατεύσασθαι στρατείαν, περὶ ὃνἈννίβας χρόνον εὐτυχῶν ἐπέφλεγε τὴνἸταλίαν. παρεῖχε δ' αὑτὸν ἐν ταῖς μάχαιςτῇ μὲν χειρὶ πλήκτην, τῷ δὲ ποδὶ μόνιμονκαὶ βέβαιον, γαῦρον δὲ τῷ προσώπῳ·λόγου δ' ἀπειλῇ καὶ τραχύτητι φωνῆς πρὸςτοὺς πολεμίους ἐχρῆτο, ὀρθῶς καὶ διανοού-μενος καὶ διδάσκων ὅτι πολλάκις τὰ τοια-ῦτα τοῦ ξίφους μᾶλλον καταπλήττεται τὸνἐναντίον. ἐν δὲ ταῖς πορείαις αὐτὸς ἐβάδιζεφέρων τὰ ὅπλα, καὶ θεράπων εἷς εἵπετο τὰπρὸς τὴν δίαιταν αὐτῷ κομίζων, ᾧ λέγεταιμηδέποτε δυσκολᾶναι μηδὲ μέμψασθαι πα-ραθέντος ἄριστον ἢ δεῖπνον, ἀλλὰ καὶ συλ-λαμβάνειν αὐτὸς τὰ πλεῖστα καὶ συμπαρα-σκευάζειν ἀπὸ τῶν στρατιωτικῶν γενόμε-νος ἔργων. ὕδωρ δ' ἔπινεν ἐπὶ στρατείας,πλὴν εἴποτε διψήσας περιφλεγῶς ὄξοςαἰτήσειεν ἢ τῆς ἰσχύος ἐνδιδούσης ἐπι-λάβοι μικρὸν οἰνάριον.

76

δὲ καὶ στρατηγικὸν ἀληθῶς ἡ περὶ τὰς χε-ῖρας ἐγκράτεια.”[25] ὁ δ' Ἀριστείδης ὥρκισε μὲν τοὺς Ἕλ-ληνας καὶ ὤμοσεν ὑπὲρ τῶν Ἀθηναίων, μύ-δρους ἐμβαλὼν ἐπὶ ταῖς ἀραῖς εἰς τὴνθάλατταν, ὕστερον δὲ τῶν πραγμάτων ἄρ-χειν ἐγκρατέστερον, ὡς ἔοικεν, ἐκβιαζο-μένων ἐκέλευε τοὺς Ἀθηναίους τὴν ἐπιορ-κίαν τρέψαντας εἰς ἑαυτὸν ᾗ συμφέρειχρῆσθαι τοῖς πράγμασι. καθ' ὅλου δ' ὁ Θε-όφραστός φησι τὸν ἄνδρα τοῦτον περὶ τὰοἰκεῖα καὶ τοὺς πολίτας ἄκρως ὄντα δί-καιον ἐν τοῖς κοινοῖς πολλὰ πρᾶξαι πρὸςτὴν ὑπόθεσιν τῆς πατρίδος, ὡς συχνῆς καὶἀδικίας δεομένην. καὶ γὰρ τὰ χρήματά φη-σιν ἐκ Δήλου βουλευομένων Ἀθήναζε κομί-σαι παρὰ τὰς συνθήκας, καὶ Σαμίων εἰση-γουμένων, εἰπεῖν ἐκεῖνον, ὡς οὐ δίκαιονμέν, συμφέρον δὲ τοῦτ' ἐστί. καὶ τέλος εἰςτὸ ἄρχειν ἀνθρώπων τοσούτων καταστή-σας τὴν πόλιν αὐτὸς ἐνέμεινε τῇ πενίᾳ καὶ

65

[6] Ἣν τοίνυν πλείστοις ὁ Κάτων κε-κόσμηκε καὶ καλλίστοις ἐπαίνοις ἀεὶ σω-φροσύνην, Ἀριστείδης μὲν ἄθικτον ὡς ἀλη-θῶς καὶ καθαρὰν ἐτήρησεν, αὐτοῦ δὲ τοῦΚάτωνος ὁ παρ' ἀξίαν ἅμα καὶ παρ' ὥρανγάμος οὐ μικρὰν οὐδὲ φαύλην εἰς τοῦτοδιαβολὴν κατεσκέδασε. πρεσβύτην γὰρἤδη τοσοῦτον ἐνηλίκῳ παιδὶ καὶ γυναικὶνύμφῃ παιδὸς ἐπιγῆμαι κόρην ὑπηρέτουκαὶ δημοσιεύοντος ἐπὶ μισθῷ πατρὸς οὐδα-μῇ καλόν, ἀλλ' εἴτε πρὸς ἡδονὴν ταῦτ'ἔπραξεν, εἴτ' ὀργῇ διὰ τὴν ἑταίραν ἀμυ-νόμενος τὸν υἱόν, αἰσχύνην ἔχει καὶ τὸ ἔρ-γον καὶ ἡ πρόφασις. ᾧ δ' αὐτὸς ἐχρήσατολόγῳ κατειρωνευόμενος τὸ μειράκιον, οὐκἦν ἀληθής. εἰ γὰρ ἐβούλετο παῖδας ἀγαθο-ὺς ὁμοίως τεκνῶσαι, γάμον ἔδει λαβεῖνγενναῖον ἐξ ἀρχῆς σκεψάμενον, οὐχ ἕωςμὲν ἐλάνθανεν ἀνεγγύῳ γυναικὶ καὶ κοινῇσυγκοιμώμενος ἀγαπᾶν, ἐπεὶ δ' ἐφωράθη,

152

φάλαιον οὖσα, ῥώννυται πρὸς τὰ δημόσιατοῖς ἰδίοις βίοις τῶν πολιτῶν εὐθενούντων,ὅπου καὶ Λυκοῦργος, ἐξοικίσας μὲν ἄργυ-ρον, ἐξοικίσας δὲ χρυσὸν τῆς Σπάρτης,νόμισμα δὲ διεφθαρμένου πυρὶ σιδήρουθέμενος αὐτοῖς, οἰκονομίας οὐκ ἀπήλλαξετοὺς πολίτας, ἀλλὰ τὰ τρυφῶντα καὶ ὕπου-λα καὶ φλεγμαίνοντα τοῦ πλούτου περιε-λών, ὅπως εὐπορήσωσι τῶν ἀναγκαίων καὶχρησίμων ἅπαντες, ὡς ἄλλος οὐδεὶς νομο-θέτης προενόησε, τὸν ἄπορον καὶ ἀνέστιονκαὶ πένητα σύνοικον ἐπὶ κοινωνίᾳ πολιτεί-ας μᾶλλον τοῦ πλουσίου καὶ ὑπερόγκου φο-βηθείς. φαίνεται τοίνυν ὁ μὲν Κάτων οὐδέντι φαυλότερος οἴκου προστάτης ἢ πόλεωςγενόμενος· καὶ γὰρ αὐτὸς ηὔξησε τὸν ἑαυ-τοῦ βίον, καὶ κατέστη διδάσκαλος οἰκονο-μίας καὶ γεωργίας ἑτέροις, πολλὰ καὶ χρή-σιμα περὶ τούτων συνταξάμενος· Ἀριστεί-δης δὲ τῇ πενίᾳ καὶ τὴν δικαιοσύνην συν-διέβαλεν ὡς οἰκοφθόρον καὶ πτωχοποιὸν

145

τὴν ἀπὸ τοῦ πένης εἶναι δόξαν οὐδὲν ἧττονἀγαπῶν τῆς ἀπὸ τῶν τροπαίων διετέλεσε.δῆλον δ' ἐκεῖθεν. Καλλίας ὁ δᾳδοῦχος ἦναὐτῷ γένει προσήκων: τοῦτον οἱ ἐχθροὶ θα-νάτου διώκοντες, ἐπεὶ περὶ ὧν ἐγράψαντομετρίως κατηγόρησαν, εἶπόν τινα λόγονἔξωθεν τοιοῦτον πρὸς τοὺς δικαστάς:“Ἀριστείδην,” ἔφησαν, “ἴστε τὸν Λυσι-μάχου θαυμαζόμενον ἐν τοῖς Ἕλλησι: τού-τῳ πῶς οἴεσθε τὰ κατ' οἶκον ἔχειν ὁρῶντεςαὐτὸν ἐν τρίβωνι τοιούτῳ προερχόμενονεἰς τὸ δημόσιον; ἆρ' οὐκ εἰκός ἐστι τὸν ῥι-γοῦντα φανερῶς καὶ πεινᾶν οἴκοι καὶ τῶνἄλλων ἐπιτηδείων σπανίζειν; τοῦτονμέντοι Καλλίας, ἀνεψιὸν ὄντα, πλουσιώτα-τος ὢν Ἀθηναίων περιορᾷ μετὰ τέκνων καὶγυναικὸς ἐνδεόμενον, πολλὰ κεχρημένοςτῷ ἀνδρὶ καὶ πολλάκις αὐτοῦ τῆς παρ' ὑμῖνδυνάμεως ἀπολελαυκώς.” ὁ δὲ Καλλίαςὁρῶν ἐπὶ τούτῳ μάλιστα θορυβοῦντας τοὺςδικαστὰς καὶ χαλεπῶς πρὸς αὐτὸν ἔχοντας

66

συνεστῶσαν. τὸν δὲ λόγον ὥσπερ δεύτερονσῶμα καὶ τῶν καλῶν μονονοὺκ ἀναγκαῖονὄργανον ἀνδρὶ μὴ ταπεινῶς βιωσομένῳμηδ' ἀπράκτως ἐξηρτύετο καὶ παρεσκεύα-ζεν, ἐν ταῖς περιοικίσι κώμαις καὶ τοῖς πο-λιχνίοις ἑκάστοτε συνδικῶν τοῖς δεομένοιςκαὶ πρῶτον ἀγωνιστὴς εἶναι δοκῶν πρόθυ-μος, εἶτα καὶ ῥήτωρ ἱκανός.Ἐκ δὲ τούτου μᾶλλον τοῖς χρωμένοις κα-τεφαίνετο βάρος τι καὶ φρόνημα περὶαὐτὸν ἤθους, πραγμάτων μεγάλων καὶ πο-λιτείας δεόμενον ἡγεμονικῆς. οὐ γὰρ μόνονὡς ἔοικε μισθαρνίας καθαρὸν αὑτὸν ἐπὶτὰς δίκας καὶ τοὺς ἀγῶνας παρεῖχεν, ἀλλ'οὐδὲ τὴν δόξαν ὡς μέγιστον ἀγαπῶν ἐφαί-νετο τὴν ἀπὸ τῶν τοιούτων ἀγώνων, πολὺδὲ μᾶλλον ἐν ταῖς μάχαις ταῖς πρὸς τοὺςπολεμίους καὶ ταῖς στρατείαις βουλόμενοςεὐδοκιμεῖν, ἔτι μειράκιον ὢν τραυμάτων τὸσῶμα μεστὸν ἐναντίων εἶχε. φησὶ γὰραὐτὸς ἑπτακαίδεκα γεγονὼς ἔτη τὴν

75

καὶ πᾶσι μᾶλλον ἢ τοῖς κεκτημένοις ὠφέλι-μον. καίτοι πολλὰ μὲν Ἡσίοδος πρὸς δι-καιοσύνην ἅμα καὶ πρὸς οἰκονομίαν παρα-καλῶν ἡμᾶς εἴρηκε, καὶ τὴν ἀργίαν ὡς ἀδι-κίας ἀρχὴν λελοιδόρηκεν, εὖ δὲ καὶ Ὁμή-ρῳ πεποίηται·

ἔργον δέ μοι οὐ φίλον ἦενοὐδ' οἰκωφελίη, ἥ τε τρέφει ἀγλαὰ τέκνα,ἀλλά μοι αἰεὶ νῆες ἐπήρετμοι φίλαι ἦσανκαὶ πόλεμοι καὶ ἄκοντες ἐύξεστοι καὶ ὀι-στοί,

ὡς τοὺς αὐτοὺς ἀμελοῦντας οἰκίας καὶ πο-ριζομένους ἐξ ἀδικίας. οὐ γάρ, ὡς τοὔλαιονοἱ ἰατροί φασι τοῦ σώματος εἶναι τοῖς μὲνἐκτὸς ὠφελιμώτατον, τοῖς δ' ἐντὸς βλαβε-ρώτατον, οὕτως ὁ δίκαιος ἑτέροις μέν ἐστιχρήσιμος, αὑτοῦ δὲ καὶ τῶν ἰδίων ἀκηδής,ἀλλ' ἔοικε ταύτῃ πεπηρῶσθαι τῷ Ἀριστεί-δῃ τὸ πολιτικόν, εἴπερ, ὡς οἱ πλεῖστοι

146

καὶ πρῶτον ἁπάντων ἑαυτὸν τίθεσθαι· καί-τοι φησὶν ἔν τινι λόγῳ τὸ ἐπαινεῖν αὑτὸνὥσπερ τὸ λοιδορεῖν ἄτοπον εἶναι τελειότε-ρος δέ μοι δοκεῖ πρὸς ἀρετὴν τοῦ πολλάκιςαὑτὸν ἐγκωμιάζοντος ὁ μηδ' ἑτέρων τοῦτοποιούντων δεόμενος. τὸ γὰρ ἀφιλότιμον οὐμικρὸν εἰς πρᾳότητα πολιτικὴν ἐφόδιον,καὶ τοὐναντίον ἡ φιλοτιμία χαλεπὸν καὶφθόνου γονιμώτατον· ἧς ὁ μὲν ἀπήλλακτοπαντάπασιν, ὁ δὲ καὶ πάνυ πολλῆς μετε-ῖχεν. Ἀριστείδης μὲν γὰρ Θεμιστοκλεῖ τὰμέγιστα συμπράττων, καὶ τρόπον τινὰ καὶτὴν στρατηγίαν αὐτοῦ δορυφορῶν, ὤρθωσετὰς Ἀθήνας, Κάτων δ' ἀντιπράττων Σκιπί-ωνι μικροῦ μὲν ἀνέτρεψε καὶ διελυμήνατοτὴν ἐπὶ Καρχηδονίους αὐτοῦ στρατηγίαν, ᾗτὸν ἀήττητον Ἀννίβαν καθεῖλε, τέλος δὲμηχανώμενος ἀεί τινας ὑποψίας καὶ διαβο-λάς, αὐτὸν μὲν ἐξήλασε τῆς πόλεως, τὸν δ'ἀδελφὸν αἰσχίστῃ κλοπῆς καταδίκῃ πε-ριέβαλεν.

151

θότων δὲ τῶν Ῥωμαίων τοὺς ἀπὸ γένουςμὲν δόξαν οὐκ ἔχοντας, ἀρχομένους δὲγνωρίζεσθαι δι' αὑτῶν, καινοὺς προσαγο-ρεύειν ἀνθρώπους, ὥσπερ καὶ τὸν Κάτωναπροσηγόρευον, αὐτὸς ἔλεγε καινὸς εἶναιπρὸς ἀρχὴν καὶ δόξαν, ἔργοις δὲ προγόνωνκαὶ ἀρεταῖς παμπάλαιος. ἐκαλεῖτο δὲ τῷτρίτῳ τῶν ὀνομάτων πρότερον οὐ Κάτων,ἀλλὰ Πρῖσκος, ὕστερον δὲ τὸν Κάτωνα τῆςδυνάμεως ἐπώνυμον ἔσχε· Ῥωμαῖοι γὰρτὸν ἔμπειρον κάτον ὀνομάζουσιν. ἦν δὲ τὸμὲν εἶδος ὑπόπυρρος καὶ γλαυκός, ὡς ὁποιήσας τὸ ἐπιγραμμάτιον οὐκ εὐμενῶςπαρεμφαίνει·πυρρόν, πανδακέτην, γλαυκόμματον, οὐδὲθανόνταΠόρκιον εἰς ἀίδην Φερσεφόνη δέχεται.τὴν δὲ τοῦ σώματος ἕξιν, αὐτουργίᾳ καὶδιαίτῃ σώφρονι καὶ στρατείαις ἀπ' ἀρχῆςσυντρόφου γεγονότος, πάνυ χρηστικὴν εἶχεκαὶ πρὸς ἰσχὺν καὶ πρὸς ὑγίειαν ὁμαλῶς

74

ἐκάλει τὸν Ἀριστείδην, ἀξιῶν μαρτυρῆσαιπρὸς τοὺς δικαστάς, ὅτι πολλάκις αὐτοῦπολλὰ καὶ διδόντος καὶ δεομένου λαβεῖνοὐκ ἠθέλησεν ἀποκρινόμενος, ὡς μᾶλλοναὐτῷ διὰ πενίαν μέγα φρονεῖν ἢ Καλλίᾳδιὰ πλοῦτον προσήκει: πλούτῳ μὲν γὰρἔστι πολλοὺς ἰδεῖν εὖ τε καὶ κακῶς χρω-μένους, πενίαν δὲ φέροντι γενναίως οὐῥᾴδιον ἐντυχεῖν: αἰσχύνεσθαι δὲ πενίαντοὺς ἀκουσίως πενομένους. ταῦτα δὲ τοῦἈριστείδου τῷ Καλλίᾳ προσμαρτυρήσα-ντος οὐδεὶς ἦν τῶν ἀκου-όντων, ὃς οὐκἀπῄει πένης μᾶλλον ὡς Ἀριστείδης εἶναιβουλόμενος ἢ πλουτεῖν ὡς Καλλίας. ταῦταμὲν οὖν Αἰσχίνης ὁ Σωκρατικὸς ἀναγέγρα-φε. Πλάτων δὲ τῶν μεγάλων δοκούντωνκαὶ ὀνομαστῶν Ἀθήνησι μόνον ἄξιον λόγουτοῦτον ἀποφαίνει τὸν ἄνδρα: Θεμιστοκλέαμὲν γὰρ καὶ Κίμωνα καὶ Περικλέα στοῶνκαὶ χρημάτων καὶ φλυαρίας πολλῆςἐμπλῆσαι τὴν πόλιν, Ἀριστείδην δὲ πολι-

67

ἐγκαλλωπίζεσθαι. γελοῖον γὰρ οἴεσθαιῥᾳθυμίας εἶναι τὴν Ἀριστείδου πενίαν, ᾧπαρῆν αἰσχρὸν ἐργασαμένῳ μηδέν, ἀλλ'ἕνα σκυλεύσαντι βάρβαρον ἢ μίαν σκηνὴνκαταλαβόντι πλουσίῳ γενέσθαι. ταῦτα μὲνοὖν περὶ τούτων.[5] Στρατηγίαι δ' αἱ μὲν Κάτωνος οὐδὲν ὡςμεγάλοις πράγμασι μέγα προσέθηκαν, ἐνδὲ ταῖς Ἀριστείδου τὰ κάλλιστα καὶ λα-μπρότατα καὶ πρῶτα τῶν Ἑλληνικῶν ἔρ-γων ἐστίν, ὁ Μαραθών, ἡ Σαλαμίς, αἱΠλαταιαί, καὶ οὐκ ἄξιον δήπου παραβαλεῖντῷ Ξέρξῃ τὸν Ἀντίοχον καὶ τὰ περιαιρε-θέντα τῶν Ἰβηρικῶν πόλεων τείχη ταῖς το-σαύταις μὲν ἐν γῇ, τοσαύταις δ' ἐν θαλάσ-σῃ πεσούσαις μυριάσιν· ἐν οἷς Ἀριστείδηςἔργῳ μὲν οὐδενὸς ἐλείπετο, δόξης δὲ καὶστεφάνων, ὥσπερ ἀμέλει πλούτου καὶ χρη-μάτων, ὑφήκατο τοῖς μᾶλλον δεομένοις,ὅτι καὶ τούτων πάντων διέφερεν. ἐγὼ δ' οὐμέμφομαι μὲν Κάτωνος τὸ μεγαλύνειν ἀεὶ

150

λέγουσιν, οὐδὲ προῖκα τοῖς θυγατρίοις οὐδ'ἑαυτῷ ταφὴν καταλιπέσθαι προὐνόησεν.ὅθεν ὁ μὲν Κάτωνος οἶκος ἄχρι γένους τε-τάρτου στρατηγοὺς καὶ ὑπάτους τῇ Ῥώμῃπαρεῖχε· καὶ γὰρ υἱωνοὶ καὶ τούτων ἔτιπαῖδες ἦρξαν ἀρχὰς τὰς μεγίστας· τῆς δ'Ἀριστείδου τοῦ πρωτεύσαντος Ἑλλήνωνγενεᾶς ἡ πολλὴ καὶ ἄπορος πενία τοὺς μὲνεἰς ἀγυρτικοὺς κατέβαλε πίνακας, τοὺς δὲδημοσίῳ τὰς χεῖρας ἐράνῳ δι' ἔνδειανὑπέχειν ἠνάγκασεν, οὐδενὶ δὲ λαμπρὸνοὐδὲν οὐδ' ἄξιον ἐκείνου τοῦ ἀνδρὸς φρο-νῆσαι παρέσχεν.[4] Ἢ τοῦτο πρῶτον ἀμφιλογίαν ἔχει; πε-νία γὰρ αἰσχρὸν μὲν οὐδαμοῦ δι' αὑτήν,ἀλλ' ὅπου δεῖγμα ῥᾳθυμίας ἐστίν, ἀκρασί-ας, ἀλογιστίας, πολυτελείας· ἀνδρὶ δὲσώφρονι καὶ φιλοπόνῳ καὶ δικαίῳ καὶ ἀν-δρείῳ καὶ δημοσιεύοντι ταῖς ἀρεταῖςπάσαις συνοῦσα μεγαλοψυχίας ἐστὶ καὶ με-γαλοφροσύνης σημεῖον. οὐ γὰρ ἔστι πράτ-

147

τεύσασθαι πρὸς ἀρετήν.μεγάλα δ' αὐτοῦ καὶ τὰ πρὸς Θεμιστοκλέατῆς ἐπιεικείας σημεῖα. χρησάμενος γὰραὐτῷ παρὰ πᾶσαν ὁμοῦ τὴν πολιτείανἐχθρῷ καὶ δι' ἐκεῖνον ἐξοστρακισθείς, ἐπεὶτὴν αὐτὴν λαβὴν παρέσχεν ὁ ἀνὴρ ἐν αἰτίᾳγενόμενος πρὸς τὴν πόλιν, οὐκ ἐμνησι-κάκησεν, ἀλλ' Ἀλκμαίωνος καὶ Κίμωνοςκαὶ πολλῶν ἄλλων ἐλαυνόντων καὶ κατηγο-ρούντων μόνος Ἀριστείδης οὔτ' ἔπραξενοὔτ' εἶπέ τι φαῦλον, οὐδ' ἀπέλαυσεν ἐχθροῦδυστυχοῦντος, ὥσπερ οὐδ' εὐημεροῦντιπρότερον ἐφθόνησε.[26] τελευτῆσαι δὲ Ἀριστείδην οἱ μὲν ἐνΠόντῳ φασὶν ἐκπλεύσαντα πράξεων ἕνεκαδημοσίων, οἱ δ' Ἀθήνησι γήρα, τιμώμενονκαὶ θαυμαζόμενον ὑπὸ τῶν πολιτῶν. Κρα-τερὸς δ' ὁ Μακεδὼν τοιαῦτά τινα περὶ τῆςτελευτῆς τοῦ ἀνδρὸς εἴρηκε. μετὰ γὰρ τὴνΘεμιστοκλέους φυγήν φησιν ὥσπερ ἐξυ-βρίσαντα τὸν δῆμον ἀναφῦσαι πλῆθος συ-

68

ΜΑΡΚΟΣ ΚΑΤΩΝ

[1] Μάρκῳ δὲ Κάτωνί φασιν ἀπὸ Τού-σκλου τὸ γένος εἶναι, δίαιταν δὲ καὶ βίονἔχειν πρὸ τῶν στρατειῶν καὶ τῆς πολιτείαςἐν χωρίοις πατρῴοις περὶ τοὺς Σαβίνους.τῶν δὲ προγόνων παντάπασιν ἀγνώστωνγεγονέναι δοκούντων αὐτὸς ὁ Κάτων καὶτὸν πατέρα Μᾶρκον ὡς ἀγαθὸν ἄνδρα καὶστρατιωτικὸν ἐπαινεῖ, καὶ Κάτωνα τὸνπρόπαππον ἀριστείων πολλάκις τυχεῖνφησι καὶ πέντε πολεμιστὰς ἵππους ἐνμάχαις ἀποβαλόντα τὴν τιμὴν ἀπολαβεῖνἐκ τοῦ δημοσίου δι' ἀνδραγαθίαν. εἰω-

73

τειν μεγάλα φροντίζοντα μικρῶν, οὐδὲπολλοῖς δεομένοις βοηθεῖν πολλῶν αὐτὸνδεόμενον. μέγα δ' εἰς πολιτείαν ἐφόδιονοὐχὶ πλοῦτος, ἀλλ' αὐτάρκεια, τῷ μηδενὸςἰδίᾳ τῶν περιττῶν δεῖσθαι πρὸς οὐδεμίανἀσχολίαν ἀπάγουσα τῶν δημοσίων. ἀπροσ-δεὴς μὲν γὰρ ἁπλῶς ὁ θεὸς, ἀνθρωπίνης δ'ἀρετῆς, ᾧ συνάγεται πρὸς τοὐλάχιστον ἡχρεία, τοῦτο τελειότατον καὶ θειότατον.ὡς γὰρ σῶμα τὸ καλῶς πρὸς εὐεξίαν κε-κραμένον οὔτ' ἐσθῆτος οὔτε τροφῆς δεῖταιπεριττῆς, οὕτω καὶ οἶκος καὶ βίος ὑγιαί-νων ἀπὸ τῶν τυχόντων διοικεῖται. δεῖ δὲτῇ χρείᾳ σύμμετρον ἔχειν τὴν κτῆσιν, ὡς ὅγε πολλὰ συνάγων, ὀλίγοις δὲ χρώμενος,οὐκ ἔστιν αὐτάρκης, ἀλλ' εἴτε μὴ δεῖται,τῆς παρασκευῆς ὧν οὐκ ὀρέγεται μάταιος,εἴτ' ὀρέγεται, μικρολογίᾳ κολούων τὴνἀπόλαυσιν ἄθλιος. αὐτοῦ γέ τοι Κάτωνοςἡδέως ἂν πυθοίμην· εἰ μὲν ἀπολαυστὸν ὁπλοῦτός ἐστι, τί σεμνύνῃ τῷ πολλὰ κεκτη-

148

μένος ἀρκεῖσθαι μετρίοις; εἰ δὲ λαμπρόνἐστιν, ὥσπερ ἐστίν, ἄρτῳ τε χρῆσθαι τῷπροστυχόντι, καὶ πίνειν οἷον ἐργάται πί-νουσι καὶ θεράποντες οἶνον, καὶ πορφύραςμὴ δεηθῆναι μηδ' οἰκίας κεκονιαμένης,οὐδὲν οὔτ' Ἀριστείδης οὔτ' Ἐπαμεινώνδαςοὔτε Μάνιος Κούριος οὔτε Γάιος Φαβρί-κιος ἐνέλιπον τοῦ προσήκοντος, χαίρεινἐάσαντες τὴν κτῆσιν ὧν τὴν χρῆσιν ἀπεδο-κίμαζον. οὐ γὰρ ἀναγκαῖον ἀνθρώπῳ γογ-γυλίδας ἥδιστον ὄψον πεποιημένῳ καὶ δι'αὑτοῦ ταύτας ἕψοντι, ματτούσης ἅμα τῆςγυναικὸς ἄλφιτα, τοσαυτάκις περὶ ἀσσαρί-ου θρυλεῖν καὶ γράφειν, ἀφ' ἧς ἄν τις ἐργα-σίας τάχιστα πλούσιος γένοιτο. μέγα γὰρτὸ εὐτελὲς καὶ αὔταρκες, ὅτι τῆς ἐπιθυμίαςἅμα καὶ τῆς φροντίδος ἀπαλλάττει τῶν πε-ριττῶν. διὸ καὶ τοῦτό φασιν ἐν τῇ Καλλίουδίκῃ τὸν Ἀριστείδην εἰπεῖν, ὡς αἰσχύνε-σθαι πενίαν προσήκει τοῖς ἀκουσίως πενο-μένοις, τοῖς δ' ὥσπερ αὐτὸς ἑκουσίως

149

τῶν ἐν ἄστει τὸν δῆμον, ὅπου θυγατριδῆνἈριστογείτονος ἐν Λήμνῳ πυθόμενοι τα-πεινὰ πράττειν ἀνδρὸς ἀποροῦσαν διὰ πενί-αν κατήγαγον Ἀθήναζε, καὶ συνοικίσαντεςἀνδρὶ τῶν εὖ γεγονότων τὸ Ποταμοῖ χωρί-ον εἰς φερνὴν ἐπέδωκαν. ἧς φιλανθρωπίαςκαὶ χρηστότητος ἔτι πολλὰ καὶ καθ' ἡμᾶςἡ πόλις ἐκφέρουσα δείγματα θαυμάζεταικαὶ ζηλοῦται δικαίως.

72

κοφαντῶν, οἳ τοὺς ἀρίστους καὶ δυνατω-τάτους ἄνδρας διώκοντες ὑπέβαλλον τῷφθόνῳ τῶν πολλῶν ἐπαιρομένων ὑπ' εὐτυ-χίας καὶ δυνάμεως. ἐν τούτοις καὶ Ἀριστεί-δην ἁλῶναι δωροδοκίας, Διοφάντου τοῦἈμφιτροπῆθεν κατηγοροῦντος, ὡς, ὅτετοὺς φόρους ἔταττε, παρὰ τῶν Ἰώνων χρή-ματα λαβόντος: ἐκτῖσαι δ' οὐκ ἔχοντα τὴνκαταδίκην πεντήκοντα μνῶν οὖσαν ἐκπλε-ῦσαι καὶ περὶ τὴν Ἰωνίαν ἀποθανεῖν. τού-των δὲ οὐδὲν ἔγγραφον ὁ Κρατερὸς τεκμή-ριον παρέσχηκεν, οὔτε δίκην οὔτε ψήφι-σμα, καίπερ εἰωθὼς ἐπιεικῶς γράφειν τὰτοιαῦτα καὶ παρατίθεσθαι τοὺς ἱστορο-ῦντας.οἱ δ' ἄλλοι πάντες, ὡς ἔπος εἰπεῖν, ὅσοι τὰπλημμεληθέντα τῷ δήμῳ περὶ τοὺς στρα-τηγοὺς διεξίασι, τὴν μὲν Θεμιστοκλέουςφυγὴν καὶ τὰ Μιλτιάδου δεσμὰ καὶ τὴνΠερικλέους ζημίαν καὶ τὸν Πάχητος ἐν τῷδικαστηρίῳ θάνατον, ἀνελόντος αὑτὸν ἐπὶ

69

τοῦ βήματος ὡς ἡλίσκετο, καὶ πολλὰ τοια-ῦτα συνάγουσι καὶ θρυλοῦσιν, Ἀριστείδουδὲ τὸν μὲν ἐξοστρακισμὸν παρατίθενται,καταδίκης δὲ τοιαύτης οὐδαμοῦ μνημονεύ-ουσι.[27] καὶ μέντοι καὶ τάφος ἐστὶν αὐτοῦ Φα-ληροῖ δεικνύμενος, ὅν φασι κατασκευάσαιτὴν πόλιν αὐτῷ μηδ' ἐντάφια καταλιπόντι.καὶ τὰς μὲν θυγατέρας ἱστοροῦσιν ἐκ τοῦπρυτανείου τοῖς νυμφίοις ἐκδοθῆναι δημο-σίᾳ, τῆς πόλεως τὸν γάμον ἐγγυώσης καὶπροῖκα τρισχιλίας δραχμὰς ἑκατέρᾳ ψηφι-σαμένης, Λυσιμάχῳ δὲ τῷ υἱῷ μνᾶς μὲνἑκατὸν ἀργυρίου καὶ γῆς τοσαῦτα πλέθραπεφυτευμένης ἔδωκεν ὁ δῆμος, ἄλλας δὲδραχμὰς τέσσαρας εἰς ἡμέραν ἑκάστηνἀπέταξεν, Ἀλκιβιάδου τὸ ψήφισμα γράψα-ντος. ἔτι δὲ Λυσιμάχου θυγατέρα Πολυκρί-την ἀπολιπόντος, ὡς Καλλισθένης φησί,καὶ ταύτῃ σίτησιν ὅσην καὶ τοῖς Ὀλυμπιο-νίκαις ὁ δῆμος ἐψηφίσατο. Δημήτριος δ' ὁ

70

Φαληρεὺς καὶ Ἱερώνυμος ὁ Ῥόδιος καὶ Ἀριστόξενος ὁ μουσικὸς καὶ Ἀριστοτέλης εἰ δὴτό γε Περὶ εὐγενείας βιβλίον ἐν τοῖς γνησί-οις Ἀριστοτέλους θετέον� ἱστοροῦσι Μυρ-τὼ θυγατριδῆν Ἀριστείδου Σωκράτει τῷσοφῷ συνοικῆσαι, γυναῖκα μὲν ἑτέραν ἔχο-ντι, ταύτην δ' ἀναλαβόντι χηρεύουσαν διὰπενίαν καὶ τῶν ἀναγκαίων ἐνδεομένην.πρὸς μὲν οὖν τούτους ἱκανῶς ὁ Παναίτιοςἐν τοῖς περὶ Σωκράτους ἀντείρηκεν: ὁ δὲΦαληρεὺς ἐν τῷ Σωκράτει φησὶ μνημονεύ-ειν Ἀριστείδου θυγατριδοῦν εὖ μάλα πένη-τα Λυσίμαχον, ὃς ἑαυτὸν μὲν ἐκ πινακίουτινὸς ὀνειροκριτικοῦ παρὰ τὸ Ἰακχεῖον λε-γόμενον καθεζόμενος ἔβοσκε. τῇ δὲ μητρὶκαὶ τῇ ταύτης ἀδελφῇ ψήφισμα γράψαςἔπεισε τὸν δῆμον τροφὴν διδόναι τριώβο-λον ἑκάστης ἡμέρας. αὐτὸς μέντοι φησὶν ὁΔημήτριος νομοθετῶν ἀντὶ τριωβόλουδραχμὴν ἑκατέρᾳ τάξαι τῶν γυναικῶν.καὶ οὐδέν ἐστι θαυμαστὸν οὕτω φροντίσαι

71