ἔφη "τούτῳ πιστεύσαντας ὑμᾶς ψηφίσα-σθαι τὸν πόλεμον, ὃν τί οἴεσθε ποιήσειν ἐντῷ θώρακι καὶ τῇ ἀσπίδι τῶν πολεμίων ἐγ-γὺς ὄντων, ὅτε λέγων πρὸς ὑμᾶς ἃ ἔσκε-πται κινδυνεύει πνιγῆναι;" τοῦ δὲ Λυκούρ-γου πολλὰ βλάσφημα πρὸς αὐτὸν εἰπόντοςἐν ἐκκλησίᾳ, καὶ πρὸς ἅπασιν ὅτι δέκα τῶνπολιτῶν ἐξαιτοῦντος Ἀλεξάνδρου συνεβού-λευεν ἐκδοῦναι, εἶπε· "πόλλ' ἐγὼ συμβε-βούλευκα καλὰ καὶ συμφέροντα τούτοις,ἀλλ' οὐ πείθονταί μοι."[10] Ἦν δέ τις Ἀρχιβιάδης ἐπικαλούμενοςΛακωνιστής, πώγωνά τε καθειμένος ὑπερ-φυῆ μεγέθει, καὶ τρίβωνα φορῶν ἀεὶ καὶσκυθρωπάζων. τοῦτον ἐν βουλῇ θορυβού-μενος ὁ Φωκίων ἐπεκαλεῖτο τῷ λόγῳ μάρ-τυν ἅμα καὶ βοηθόν. ὡς δ' ἀναστὰς ἐκεῖνοςἃ πρὸς χάριν ἦν τοῖς Ἀθηναίοις συνεβού-λευεν, ἁψάμενος αὐτοῦ τῶν γενείων· "ὦἈρχιβιάδη" εἶπε, "τί οὖν οὐκ ἀπεκείρω;"Ἀριστογείτονος δὲ τοῦ συκοφάντου πολε-

20

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ

Η

ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ

ΦΟΚΙΩΝKAI

ΚΑΤΩΝ

1

καὶ διαβάλλοντος εἶναί τινας τοὺς κοινου-μένους, καὶ κελεύοντος ἀναγιγνώσκειν τὰγεγραμμένα, τὸν Καίσαρα τῷ Κάτωνιπροσδοῦναι τὸ δελτάριον ἐγγὺς ἑστῶτι.τὸν δ' ἀναγνόντα Σερβιλίας τῆς ἀδελφῆςἐπιστόλιον ἀκόλαστον πρὸς τὸν Καίσαραγεγραμμένον, ἐρώσης καὶ διεφθαρμένηςὑπ' αὐτοῦ, προσρῖψαί τε τῷ Καίσαρι καὶεἰπεῖν "κράτει μέθυσε", καὶ πάλιν οὕτωςἐπὶ τὸν ἐξ ἀρχῆς λόγον τραπέσθαι. Φαίνε-ται δ' ὅλως ἀτύχημα γενέσθαι τοῦ Κάτω-νος ἡ γυναικωνῖτις. αὕτη μὲν γὰρ ἐπὶ Καί-σαρι κακῶς ἤκουσε· τὰ δὲ τῆς ἑτέρας Σερ-βιλίας, ἀδελφῆς δὲ Κάτωνος, οὐκ εὐσχημο-νέστερα. Λευκόλλῳ γὰρ γαμηθεῖσα, πρω-τεύσαντι Ῥωμαίων κατὰ δόξαν ἀνδρί, καὶτεκοῦσα παιδίον, ἐξέπεσε τοῦ οἴκου δι'ἀκολασίαν. τὸ δ' αἴσχιστον, οὐδ' ἡ γυνὴτοῦ Κάτωνος Ἀτιλία τοιούτων ἐκαθάρευ-σεν ἁμαρτημάτων, ἀλλὰ καίπερ ἐξ αὐτῆςδύο παιδία πεποιημένος, ἀνάγκην ἔσχεν

116

πᾶσαν χάριν. εὐθὺς οὖν ὁ Κάτων ἐπι-στρέψας καὶ τὸν Μάρκελλον εὑρὼν ἐκβε-βιασμένον γράψαι τὴν δόσιν, ᾔτησε τὰςδέλτους καὶ ἀπήλειψεν αὐτοῦ παρεστῶτοςσιωπῇ· καὶ τοῦτο πράξας κατήγαγεν αὐτὸνἐκ τοῦ ταμιείου καὶ κατέστησεν εἰς οἶκον,οὔτε τότε μεμψάμενον οὔθ' ὕστερον, ἀλλ'ἐμμείναντα τῇ συνηθείᾳ καὶ φιλίᾳ μέχριπαντός. οὐ μὴν οὐδ' ἀπαλλαγεὶς τῆς τα-μιείας ἀφῆκε τῆς φρουρᾶς ἔρημον τὸ τα-μιεῖον, ἀλλ' οἰκέται μὲν αὐτοῦ καθ' ἡμέρανἀπογραφόμενοι τὰς διοικήσεις παρῆσαν,αὐτὸς δὲ βιβλία λόγους περιέχοντα δημοσί-ων οἰκονομιῶν ἀπὸ τῶν Σύλλα χρόνων εἰςτὴν ἑαυτοῦ ταμιείαν ὠνησάμενος πέντε τα-λάντων, ἀεὶ διὰ χειρὸς εἶχεν.[19] Εἰς δὲ σύγκλητον εἰσῄει τε πρῶτοςκαὶ τελευταῖος ἀπηλλάττετο· πολλάκις δὲτῶν ἄλλων σχολῇ συναγομένων, καθεζόμε-νος ἀνεγίνωσκεν ἡσυχῇ, τὸ ἱμάτιον τοῦ βι-βλίου προϊσχόμενος· ἀπεδήμησε δ' οὐδέ-

105

2

ἐθρασύνοντο καὶ κατεβόων τοῦ Φωκίωνοςὡς ἀφῃρημένου τὴν νίκην αὐτῶν, "εὐτυχε-ῖτε" εἶπεν "ἔχοντες στρατηγὸν εἰδόθ' ὑμᾶς·ἐπεὶ πάλαι ἂν ἀπωλώλειτε." τοῖς δὲ Βοιω-τοῖς οὐ βουλομένων αὐτῶν δικάζεσθαι περὶτῆς χώρας, ἀλλὰ πολεμεῖν, συνεβούλευεδιὰ τῶν λόγων ἐν οἷς εἰσι κρείττους, μὴδιὰ τῶν ὅπλων ἐν οἷς ἥττους, μάχεσθαι.λέγοντα δ' αὐτὸν οὐ προσιεμένων οὐδ' ὑπο-μενόντων ἀκούειν, "ἐμέ" εἶπεν "ὑμεῖς ἃ μὴβούλομαι ποιεῖν βιάσασθαι δύνασθε, λέγεινδ' ἃ μὴ δεῖ παρὰ γνώμην οὐκ ἀναγκάσετε."τῶν δ' ἀντιπολιτευομένων αὐτῷ ῥητόρων,Δημοσθένους μὲν εἰπόντος "ἀποκτενοῦσί σ'Ἀθηναῖοι," Φωκίων· "ἂν μανῶσιν", εἶπε·"σὲ δ' ἂν σωφρον<ής>ωσι·" Πολύευκτον δὲτὸν Σφήττιον ὁρῶν ἐν καύματι συμβουλεύ-οντα τοῖς Ἀθηναίοις πολεμεῖν πρὸς Φίλιπ-πον, εἶθ' ὑπ' ἄσθματος πολλοῦ καὶἱδρῶτος, ἅτε δὴ καὶ ὑπέρπαχυν ὄντα, πολ-λάκις ἐπιρροφοῦντα τοῦ ὕδατος, "ἄξιον"

19

ποτε βουλῆς γενομένης. ἐπεὶ δ' ὕστερον οἱπερὶ Πομπήϊον, ὁρῶντες αὐτὸν ἐν οἷςἐσπούδαζον ἀδίκως ἀμετάπειστον καὶ δυ-σεκβίαστον ἀεί, διεμηχανῶντο φιλικαῖςτισι συνηγορίαις ἢ διαίταις ἢ πραγματεί-αις ἔξω περισπᾶν, συνεὶς [οὖν] ταχὺ τὴνἐπιβουλήν, ἀπεῖπε πᾶσι καὶ παρετάξατοβουλῆς ἀγομένης μηδὲν ἄλλο πράττειν.οὔτε γὰρ δόξης χάριν οὔτε πλεονεξίας οὔτ'αὐτομάτως καὶ κατὰ τύχην ὥσπερ ἕτεροίτινες ἐμπεσὼν εἰς τὸ πράττειν τὰ τῆςπόλεως, ἀλλ' ὡς ἴδιον ἔργον ἀνδρὸς ἀγαθοῦτὴν πολιτείαν ἑλόμενος, μᾶλλον ᾤετο δεῖνπροσέχειν τοῖς κοινοῖς ἢ τῷ κηρίῳ τὴνμέλιτταν· ὅς γε καὶ τὰ τῶν ἐπαρχιῶνπράγματα καὶ δόγματα καὶ κρίσεις [καὶπράξεις] τὰς μεγίστας ἔργον πεποίητο διὰτῶν ἑκασταχόθι ξένων καὶ φίλων πέμπε-σθαι πρὸς αὐτόν. ἐνστὰς δέ ποτε Κλωδίῳτῷ δημαγωγῷ, κινοῦντι καὶ πράττοντι με-γάλων ἀρχὰς νεωτερισμῶν, καὶ διαβάλλο-

106

τοῦτον μόνον ὧν Κάτων εἶπε διασῴζεσθαίφασι τὸν λόγον, Κικέρωνος τοῦ ὑπάτουτοὺς διαφέροντας ὀξύτητι τῶν γραφέωνσημεῖα προδιδάξαντος, ἐν μικροῖς καὶ βρα-χέσι τύποις πολλῶν γραμμάτων ἔχοντα δύ-ναμιν, εἶτ' ἄλλον ἀλλαχόσε τοῦ βουλευτηρί-ου σποράδην ἐμβαλόντος. οὔπω γὰρἤσκουν οὐδ' ἐκέκτηντο τοὺς καλουμένουςσημειογράφους, ἀλλὰ τότε πρῶτον εἰςἴχνος τι καταστῆναι λέγουσιν. ἐκράτησε δ'οὖν ὁ Κάτων καὶ μετέστησε τὰς γνώμας,ὥστε θάνατον καταψηφίσασθαι τῶν ἀν-δρῶν.[24] Εἰ δὲ δεῖ μηδὲ τὰ μικρὰ τῶν ἠθῶν ση-μεῖα παραλιπεῖν, ὥσπερ εἰκόνα ψυχῆς ὑπο-γραφομένους· λέγεται τότε, πολλὴν ἅμιλ-λαν καὶ μέγαν ἀγῶνα πρὸς τὸν Κάτωνατοῦ Καίσαρος ἔχοντος, καὶ τῆς βουλῆς εἰςἐκείνους ἀνηρτημένης, δελτάριόν τι μικρὸνἔξωθεν εἰσκομισθῆναι τῷ Καίσαρι· τοῦ δὲΚάτωνος εἰς ὑποψίαν ἄγοντος τὸ πρᾶγμα,

115

μην ἄν, εἰ τούτῳ μὴ ἀποδιδοὺς ὑμῖνἐπι<δι>δοίην", δείξας Καλλικλέα τὸν δα-νειστήν. ὡς δ' οὐκ ἐπαύοντο κεκραγότεςκαὶ καταβοῶντες, λόγον εἶπεν αὐτοῖς το-ῦτον· "ἀνὴρ δειλὸς ἐπὶ πόλεμον ἐξῄει,φθεγξαμένων δὲ κοράκων, τὰ ὅπλα θεὶςἡσύχαζεν· εἶτ' ἀναλαβὼν αὖθις ἐξῄει, καὶφθεγγομένων πάλιν ὑπέστη· καὶ τέλοςεἶπεν· ὑμεῖς κεκράξεσθε μὲν μέγιστον ὡςδυνατόν, ἐμοῦ δ' οὐ γεύσεσθε." πάλιν δέποτε τῶν Ἀθηναίων ἐξαγαγεῖν αὐτὸν ἐπὶτοὺς πολεμίους κελευόντων, ὡς <δ'> οὐκἐβούλετο, δειλὸν καὶ ἄνανδρον ἀποκαλού-ντων, "οὔθ' ὑμεῖς" εἶπεν "ἐμὲ δύνασθε ποι-ῆσαι θαρσαλέον, οὔτ' ἐγὼ ὑμᾶς δειλούς. οὐμὴν ἀλλ' ἴσμεν ἀλλήλους." ἐν δὲ καιροῖςἐπισφαλέσι τραχυνομένου τοῦ δήμου πρὸςαὐτὸν σφόδρα, καὶ τῆς στρατηγίας εὐθύναςἀπαιτοῦντος, "σώθητε" εἶπεν "ὦ μακάριοιπρῶτον." ἐπεὶ δὲ πολεμοῦντες μὲν ἦσαν τα-πεινοὶ καὶ περιδεεῖς, γενομένης δ' εἰρήνης

18

ΦΟΚΙΩΝ

[1] Δημάδης ὁ ῥήτωρ, ἰσχύων μὲν ἐν ταῖςἈθήναις διὰ τὸ πρὸς χάριν πολιτεύεσθαιΜακεδόνων καὶ Ἀντιπάτρου, πολλὰ δὲγράφειν καὶ λέγειν ἀναγκαζόμενος παρὰ τὸἀξίωμα τῆς πόλεως καὶ τὸ ἦθος, ἔλεγεσυγγνώμης ἄξιος εἶναι, πολιτευόμενος τὰναυάγια τῆς πόλεως. τοῦτο δ' εἰ καὶ τῷ ῥή-τορι θρασύτερον εἴρηται, δόξειεν ἂν ἀληθὲςεἶναι μετενεχθὲν ἐπὶ τὴν Φωκίωνος πολι-τείαν. Δημάδης μὲν γὰρ αὐτὸς ἦν ναυάγιοντῆς πόλεως, οὕτως ἀσελγῶς βιώσας καὶπολιτευσάμενος, ὥστ' Ἀντίπατρον εἰπεῖνἐπ' αὐτοῦ γέροντος ἤδη γεγονότος, ὅτι κα-

3

αὐτὸς εἴποι θάνατον, ἀλλ' εἱργμόν· ἔσχα-τον γὰρ ἀνδρὶ Ῥωμαίῳ τοῦτο κακῶνἁπάντων.[23] Γενομένης δὲ τοιαύτης τῆς τροπῆς,καὶ ἁπάντων ἐπὶ τὸ πρᾳότερον ῥυέντων καὶφιλανθρωπότερον, ὁ Κάτων πρὸς τὴνγνώμην ἀναστὰς εὐθὺς ἵετο τῷ λόγῳ μετ'ὀργῆς καὶ πάθους, τόν τε Σιλανὸν κακίζωντῆς μεταβολῆς, καὶ καθαπτόμενος τοῦΚαίσαρος ὡς σχήματι δημοτικῷ καὶ λόγῳφιλανθρώπῳ τὴν πόλιν ἀνατρέποντος, καὶδεδιττομένου τὴν βουλὴν ἐφ' οἷς αὐτὸν ἔδειδεδιέναι καὶ ἀγαπᾶν εἰ τῶν γεγονότωνἀθῷος ἀπαλλάξει καὶ ἀνύποπτος, οὕτωςπεριφανῶς καὶ ἰταμῶς τοὺς κοινοὺς ἐξαρ-πάζων πολεμίους καὶ τὴν παρ' οὐδὲν ἐλθο-ῦσαν ἀπολέσθαι πατρίδα τοιαύτην καὶ το-σαύτην ὁμολογῶν μὴ ἐλεεῖν, ἀλλ' οὓς ἔδειμὴ γενέσθαι μηδὲ φῦναι δακρύων καὶ ἀνα-κλαιόμενος, εἰ φόβων μεγάλων καὶ κινδύ-νων ἀπαλλάξουσι τὴν πόλιν ἀποθανόντες.

114

ντι πρὸς τὸν δῆμον ἱερεῖς καὶ ἱερείας, ἐνοἷς καὶ Φαβία Τερεντίας ἀδελφὴ τῆς Κι-κέρωνος γυναικὸς ἐκινδύνευσε, τὸν μὲνΚλώδιον αἰσχύνῃ περιβαλὼν ἠνάγκασενὑπεκστῆναι τῆς πόλεως, τοῦ δὲ Κικέρωνοςεὐχαριστοῦντος, τῇ πόλει δεῖν ἔχειν ἔφηχάριν αὐτόν, ὡς ἐκείνης ἕνεκα πάντα ποι-ῶν καὶ πολιτευόμενος. ἐκ τούτου μεγάληδόξα περὶ αὐτὸν ἦν, ὥστε ῥήτορα μὲν <ἐν>δίκῃ τινὶ μαρτυρίας μιᾶς φερομένης εἰπεῖνπρὸς τοὺς δικαστάς, ὡς ἑνὶ μαρτυροῦντιπροσέχειν οὐδὲ Κάτωνι καλῶς ἔχει, πολλο-ὺς δ' ἤδη περὶ τῶν ἀπίστων καὶ παραδόξωνὥσπερ ἐν παροιμίᾳ τινὶ λέγειν, ὅτι τοῦτομὲν οὐδὲ Κάτωνος λέγοντος πιθανόν ἐστι.μοχθηροῦ δ' ἀνθρώπου καὶ πολυτελοῦςλόγον ἐν συγκλήτῳ διαθεμένου πρὸςεὐτέλειαν καὶ σωφρονισμόν, ἐπαναστὰςἈμναῖος "ὦ ἄνθρωπ'" εἶπε, "τίς ἀνέξεταίσου, δειπνοῦντος μὲν ὡς Κράσσου, οἰκοδο-μοῦντος δ' ὡς Λευκόλλου, δημηγοροῦντος

107

θάπερ ἱερείου διαπεπραγμένου γλῶσσα καὶκοιλία μόνον ἀπολείπεται. τὴν δὲ Φωκίω-νος ἀρετήν, ὥσπερ ἀνταγωνιστῇ βαρεῖ καὶβιαίῳ καιρῷ συλλαχοῦσαν, αἱ τύχαι τῆςἙλλάδος ἀμαυρὰν καὶ ἀλαμπῆ πρὸς δόξανἐποίησαν. οὐ γὰρ Σοφοκλεῖ γε προσεκτέον,ἀσθενῆ ποιοῦντι τὴν ἀρετὴν ἐν οἷς φησιν·ἀλλ' οὐ γὰρ ὦναξ οὐδ' ὃς ἂν βλάστῃ μένεινοῦς τοῖς κακῶς πράξασιν, ἀλλ' ἐξίσταται·τοσοῦτον δὲ τῇ τύχῃ δοτέον ἀντιταττομένῃπρὸς τοὺς ἀγαθοὺς ἄνδρας ἰσχύειν, ὅσονἀντὶ τῆς ἀξίας τιμῆς καὶ χάριτος ἐνίοιςψόγους πονηροὺς καὶ διαβολὰς ἐπιφέρου-σαν, τὴν πίστιν ἀσθενεστέραν ποιεῖν τῆςἀρετῆς.[2] Καίτοι δοκοῦσιν οἱ δῆμοι μᾶλλον εἰςτοὺς ἀγαθοὺς ἐξυβρίζειν ὅταν εὐτυχῶσιν,ὑπὸ πραγμάτων μεγάλων καὶ δυνάμεωςἐπαιρόμενοι· συμβαίνει δὲ τοὐναντίον. αἱγὰρ συμφοραὶ πικρὰ μὲν τὰ ἤθη καὶ μι-κρόλυπα καὶ ἀκροσφαλῆ πρὸς ὀργὰς ποιο-

4

ἐχρῆθ' οὗτος τοῖς μὲν κομψοτέροις καὶ ἱλα-ροῖς ἐν παιδιᾶς μέρει δημαγωγοῖς, ἐπὶ δὲτὰς ἀρχὰς ἀεὶ νήφων καὶ σπουδάζων τὸναὐστηρότατον καὶ φρονιμώτατον ἐκάλειτῶν πολιτῶν καὶ μόνον ἢ μάλιστα ταῖςβουλήσεσιν αὐτοῦ καὶ ὁρμαῖς ἀντιτασσόμε-νον. χρησμοῦ μὲν γὰρ ἐκ Δελφῶν ἀναγνω-σθέντος, ὅτι τῶν ἄλλων Ἀθηναίων ὁμοφρο-νούντων εἷς ἀνὴρ ἐναντία φρονοίη τῇπόλει, παρελθὼν ὁ Φωκίων ἀμελεῖνἐκέλευσεν, ὡς αὐτὸς ὢν ὁ ζητούμενος·μόνῳ γὰρ αὐτῷ μηδὲν ἀρέσκειν τῶν πρατ-τομένων. ἐπεὶ δὲ λέγων ποτὲ γνώμην πρὸςτὸν δῆμον εὐδοκίμει, καὶ πάντας ὁμαλῶςἑώρα τὸν λόγον ἀποδεχομένους, ἐπιστρα-φεὶς πρὸς τοὺς φίλους εἶπεν· "οὐ δήπου τικακὸν λέγων ἐμαυτὸν λέληθα;"[9] Πρὸς δὲ θυσίαν τινὰ τῶν Ἀθηναίωναἰτούντων ἐπιδόσεις, καὶ τῶν ἄλλων ἐπιδι-δόντων, κληθεὶς πολλάκις ἔφη· "τούτουςαἰτεῖτε τοὺς πλουσίους· ἐγὼ δ' αἰσχυνοί-

17

δ' ἡμῖν ὡς Κάτωνος;" καὶ τῶν ἄλλων δὲτοὺς φαύλους καὶ ἀκολάστους, τοῖς λόγοιςδὲ σεμνοὺς καὶ αὐστηρούς, χλευάζοντεςἐκάλουν <Ψευδο>κάτωνας.[20] Πολλῶν δ' αὐτὸν ἐπὶ δημαρχίαν κα-λούντων, οὐκ ᾤετο καλῶς ἔχειν μεγάληςἐξουσίας καὶ ἀρχῆς ὥσπερ ἰσχυροῦ φαρ-μάκου δύναμιν ἐν πράγμασιν οὐκ ἀναγκαί-οις ἐξαναλῶσαι. καὶ ἅμα σχολῆς οὔσηςτῶν δημοσίων, παραλαβὼν βιβλία καὶ φι-λοσόφους ἐβάδιζεν εἰς Λευκανίαν, ἀγροὺςαὐτόθι κεκτημένος ἔχοντας οὐκ ἀνελευ-θέρους διατριβάς. εἶτα καθ' ὁδὸν πολλοῖςτισιν ὑποζυγίοις καὶ σκεύεσι καὶ ἀκολού-θοις ἀπαντήσας, καὶ πυθόμενος ΝέπωταΜέτελλον εἰς Ῥώμην ἐπανέρχεσθαι, δη-μαρχίαν μετιέναι παρεσκευασμένον, ἐπ-έστη σιωπῇ, καὶ διαλιπὼν μικρόν, ἐκέλευ-σεν ἀναστρέφειν ὀπίσω τοὺς ἑαυτοῦ. τῶνδὲ φίλων θαυμασάντων, "οὐκ ἴστ'" εἶπεν"ὅτι καὶ καθ' αὑτὸν ὑπ' ἐμπληξίας φοβερός

108

λίαν καὶ μικρολογίαν τῶν τολμημάτων ἐπι-καλοῦντες, αὐτοὶ διενοοῦντο τὴν πόλιν ἄρ-δην ἀναιρεῖν πυρί, καὶ τὴν ἡγεμονίαν ἐθνῶνἀποστάσεσι καὶ πολέμοις ἀλλοφύλοις ἀνα-τρέπειν. φανερᾶς δὲ τῆς παρασκευῆςαὐτῶν γενομένης, ὡς ἐν τοῖς περὶ Κικέρω-νος γέγραπται, ... ἐν βουλῇ γνώμην προ-θέντος, ὁ μὲν πρῶτος εἰπὼν Σιλανὸς ἀπε-φήνατο δοκεῖν αὐτῷ τὰ ἔσχατα παθεῖνχρῆναι τοὺς ἄνδρας, οἱ δὲ μετ' αὐτὸν ἐφε-ξῆς ἠκολούθησαν ἄχρι Καίσαρος. Καῖσαρδ' ἀναστάς, ἅτε δὴ καὶ δεινὸς εἰπεῖν, καὶπᾶσαν ἐν τῇ πόλει μεταβολὴν καὶ κίνησιν,ὥσπερ ὕλην ὧν αὐτὸς διενοεῖτο, βουλόμε-νος αὔξειν μᾶλλον ἢ σβεννυμένην περιορᾶν,ἐπαγωγὰ πολλὰ καὶ φιλάνθρωπα διαλε-χθείς, ἀποκτεῖναι μὲν ἀκρίτους οὐκ εἴατοὺς ἄνδρας, εἱρχθέντας δὲ τηρεῖν ἐκέλευ-σεν. οὕτω δὲ τὰς γνώμας μετέστησε τῆςβουλῆς φοβηθείσης τὸν δῆμον, ὥστε καὶΣιλανὸν ἔξαρνον εἶναι καὶ λέγειν ὡς οὐδ'

113

στος ἐφαίνετο κατὰ τὸν Ἀρχίλοχονἀμφότερον, θεράπων μὲν Ἐνυαλίοιο θεοῖο,καὶ Μουσέων ἐρατᾶν δῶρον ἐπιστάμενος,καὶ τὴν θεὸν ἑώρα πολεμικήν θ' ἅμα καὶπολιτικὴν οὖσαν καὶ προσαγορευομένην.[8] Οὕτω δὲ συντάξας ἑαυτόν, ἐπολιτεύετομὲν ἀεὶ πρὸς εἰρήνην καὶ ἡσυχίαν, ἐστρα-τήγησε δὲ πλείστας οὐ μόνον τῶν καθ' ἑαυ-τόν, ἀλλὰ καὶ τῶν πρὸ αὑτοῦ στρατηγίας,οὐ παραγγέλλων οὐδὲ μετιών, ἀλλ' οὐδὲφεύγων οὐδ' ἀποδιδράσκων τῆς πόλεωςκαλούσης. ὁμολογεῖται γὰρ ὅτι πέντε καὶτεσσαράκοντα στρατηγίας ἔλαβεν, οὐδ'ἅπαξ ἀρχαιρεσίοις παρατυχών, ἀλλ'ἀπόντα μεταπεμπομένων αὐτὸν ἀεὶ καὶχειροτονούντων· ὥστε θαυμάζειν τοὺς οὐκεὖ φρονοῦντας τὸν δῆμον ὅτι, πλεῖστα τοῦΦωκίωνος ἀντικρούοντος αὐτῷ καὶ μηδὲνεἰπόντος πώποτε μηδὲ πράξαντος πρὸςχάριν, ὥσπερ ἀξιοῦσι τοὺς βασιλεῖς τοῖςκόλαξι χρῆσθαι μετὰ τὸ κατὰ χειρὸς ὕδωρ,

16

ῦσι, δύσκολον δὲ τὴν ἀκοὴν καὶ τραχεῖαν,ὑπὸ παντὸς λόγου καὶ ῥήματος τόνον ἔχο-ντος ἐνοχλουμένην· ὁ δ' ἐπιτιμῶν τοῖς ἐξα-μαρτανομένοις ἐξονειδίζειν τὰ δυστυχήμα-τα δοκεῖ, καὶ καταφρονεῖν ὁ παρρησια-ζόμενος. καὶ καθάπερ τὸ μέλι λυπεῖ τὰ τε-τρωμένα καὶ ἡλκωμένα μέρη τοῦ σώματος,οὕτω πολλάκις οἱ ἀληθινοὶ καὶ νοῦν ἔχο-ντες λόγοι δάκνουσι καὶ παροξύνουσι τοὺςκακῶς πράττοντας, ἐὰν μὴ προσηνεῖς ὦσικαὶ συνείκοντες, ὥσπερ ἀμέλει τὸ ἡδὺ με-νοεικὲς ὁ ποιητὴς κέκληκεν, ὡς τῷ ἡδο-μένῳ τῆς ψυχῆς ὑπεῖκον καὶ μὴ μαχόμενονμηδ' ἀντιτυποῦν. καὶ γὰρ ὄμμα φλεγμαῖνονἥδιστα τοῖς σκιεροῖς καὶ ἀλαμπέσιν ἐνδια-τρίβει χρώμασι, τὰ δ' αὐγὴν ἔχοντα καὶφῶς ἀποστρέφεται, καὶ πόλις ἐν τύχαιςἀβουλήτοις γενομένη ψοφοδεὲς καὶ τρυφε-ρόν ἐστι δι' ἀσθένειαν ἀνέχεσθαι παρρησί-ας ὅτε μάλιστα δεῖται, τῶν πραγμάτωνἀναφορὰν ἁμαρτήματος οὐκ ἐχόντων. διὸ

5

ἀποφυγὼν δ' ὁ Μουρρήνας οὐ πονηροῦπάθος οὐδ' ἄφρονος ἔπαθεν ἀνθρώπου πρὸςτὸν Κάτωνα· καὶ γὰρ ὑπατεύων ἐχρῆτοσυμβούλῳ περὶ τῶν μεγίστων, καὶ τἆλλατιμῶν καὶ πιστεύων διετέλεσεν. αἴτιος δ'ἦν ὁ Κάτων αὐτός, ἐπὶ τοῦ βήματος καὶτοῦ συνεδρίου χαλεπὸς ὢν καὶ φοβερὸςὑπὲρ τῶν δικαίων, εἶτα πᾶσιν εὐνοϊκῶς καὶφιλανθρώπως προσφερόμενος.[22] Πρὶν δ' εἰς τὴν δημαρχίαν καθίστα-σθαι, Κικέρωνος ὑπατεύοντος ἄλλοις τεπολλοῖς ἀγῶσι τὴν ἀρχὴν ὤρθωσεν αὐτοῦ,καὶ ταῖς περὶ Κατιλίναν πράξεσι μεγίσταιςκαὶ καλλίσταις γενομέναις τέλος ἐπέθηκεν.αὐτὸς μὲν γὰρ ὁ Κατιλίνας, ὀλέθριόν τε καὶπαντελῆ μεταβολὴν ἐπάγων τοῖς Ῥωμαίωνπράγμασι καὶ στάσεις ὁμοῦ καὶ πολέμουςταράττων ἐξελεγχθεὶς ὑπὸ τοῦ Κικέρωνος,ἐξέπεσε τῆς πόλεως· Λέντλος δὲ καὶ Κέθη-γος καὶ μετ' αὐτῶν ἕτεροι συχνοὶ δεξάμε-νοι τὴν συνωμοσίαν, καὶ τῷ Κατιλίνᾳ δει-

112

ἐστι Μέτελλος, καὶ νῦν ἐκ τῆς Πομπηΐουγνώμης ἀφιγμένος εἰς τὴν πολιτείαν ἐμπε-σεῖται δίκην σκηπτοῦ, πάντα πράγματαταράττων; οὔκουν σχολῆς οὐδ' ἀποδημίαςκαιρός, ἀλλὰ δεῖ κρατῆσαι τοῦ ἀνδρός, ἢκαλῶς ἀποθανεῖν ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας ἀγω-νιζόμενον." ὅμως δὲ τῶν φίλων παραινε-σάντων ἀφίκετο πρῶτον εἰς τὰ χωρία καὶδιέτριψεν οὐ πολὺν χρόνον, εἶτ' ἐπανῆκενεἰς πόλιν. ἑσπέρας δ' ἐλθών, εὐθὺς ἕωθενεἰς ἀγορὰν κατέβαινε δημαρχίαν μετιών,ὡς ἀντιταξόμενος πρὸς τὸν Μέτελλον. τὸγὰρ ἰσχυρὸν ἡ ἀρχὴ πρὸς τὸ κωλύειν ἔχειμᾶλλον ἢ πρὸς τὸ πράττειν, κἂν πάντες οἱλοιποὶ παρ' ἕνα ψηφίσωνται, τοῦ μὴ θέλο-ντος μηδ' ἐῶντος τὸ κράτος ἐστί.[21] Τὸ μὲν οὖν πρῶτον ὀλίγοι περὶ τὸνΚάτωνα τῶν φίλων ἦσαν· φανερᾶς δὲ τῆςγνώμης αὐτοῦ γενομένης, ὀλίγου χρόνουπάντες οἱ χρηστοὶ καὶ γνώριμοι συνέτρε-χον, καὶ παρεκάλουν καὶ παρεθάρρυνον

109

πάντῃ σφαλερὸν ἡ τοιαύτη πολιτεία· συνα-πόλλυσι γὰρ τὸν πρὸς χάριν λέγοντα, καὶπροαπόλλυσι τὸν μὴ χαριζόμενον. ὥσπεροὖν τὸν ἥλιον οἱ μαθηματικοὶ λέγουσι μήτετὴν αὐτὴν τῷ οὐρανῷ φερόμενον φοράν,μήτ' ἄντικρυς ἐναντίαν καὶ ἀντιβατικήν,ἀλλὰ λοξῷ καὶ παρεγκεκλιμένῳ πορείαςσχήματι χρώμενον, ὑγρὰν καὶ εὐκαμπῆ καὶπαρελιττομένην ἕλικα ποιεῖν, ᾗ σῴζεταιπάντα καὶ λαμβάνει τὴν ἀρίστην κρᾶσιν,οὕτως ἄρα τῆς πολιτείας ὁ μὲν ὄρθιος ἄγανκαὶ πρὸς ἅπαντα τοῖς δημοτικοῖς ἀντιβαί-νων τόνος ἀπηνὴς καὶ σκληρός, ὥσπερ αὖπάλιν ἐπισφαλὲς καὶ κάταντες τὸ συνεφελ-κόμενον οἷς ἁμαρτάνουσιν οἱ πολλοὶ καὶσυνεπιρρέπον· ἡ δ' ἀνθυπείκουσα πειθο-μένοις καὶ διδοῦσα τὸ πρὸς χάριν, εἶτ'ἀπαιτοῦσα τὸ συμφέρον ἐπιστασία καὶ κυ-βέρνησις ἀνθρώπων, πολλὰ πρᾴως καὶχρησίμως ὑπουργούντων, εἰ μὴ πάντα δε-σποτικῶς καὶ βιαίως ἄγοιντο, σωτήριος,

6

ἀνάγωγον, ὅμως οὐκ ἀπεῖπεν ἐπανορθού-μενος καὶ ἀποκρύπτων τὰ αἴσχη. πλὴνἅπαξ λέγεται, παρενοχλοῦντος ἐν στρατείᾳτινὶ τοῦ νεανίσκου καὶ κόπτοντος αὐτὸνἐρωτήμασιν ἀκαίροις καὶ συμβουλίαις,οἷον ἐπανορθουμένου καὶ παραστρατηγο-ῦντος, εἰπεῖν· "ὦ Χαβρία Χαβρία, μεγάληνγέ σοι χάριν ἐκτίνω τῆς φιλίας, ὑπομένωνσου τὸν υἱόν." ὁρῶν δὲ τοὺς τὰ κοινὰ πράσ-σοντας τότε διῃρημένους ὥσπερ ἀπὸ κλή-ρου τὸ στρατήγιον καὶ τὸ βῆμα, καὶ τοὺςμὲν λέγοντας ἐν τῷ δήμῳ καὶ γράφονταςμόνον, ὧν Εὔβουλος ἦν καὶ Ἀριστοφῶν καὶΔημοσθένης καὶ Λυκοῦργος καὶ Ὑπερεί-δης, Διοπείθη δὲ καὶ Μενεσθέα καὶ Λεω-σθένη καὶ Χάρητα τῷ στρατηγεῖν καὶ πο-λεμεῖν αὔξοντας ἑαυτούς, ἐβούλετο τὴνΠερικλέους καὶ Ἀριστείδου καὶ Σόλωνοςπολιτείαν ὥσπερ ὁλόκληρον καὶ διηρ-μο6 σμένην ἐν ἀμφοῖν ἀναλαβεῖν καὶ ἀπο-δοῦναι. καὶ γὰρ τῶν ἀνδρῶν ἐκείνων ἕκα-

15

αὐτὸν ὡς οὐ λαμβάνοντα χάριν, ἀλλὰ τὴνμεγίστην διδόντα τῇ πατρίδι καὶ τοῖςἐπιεικεστάτοις τῶν πολιτῶν, ὅτι πολλάκιςἀπραγμόνως ἄρξαι παρὸν οὐ θελήσας, νῦνὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας [καὶ πολιτείας] ἀγω-νιούμενος οὐκ ἀκινδύνως κάτεισι. λέγεταιδὲ πολλῶν ὑπὸ σπουδῆς καὶ φιλοφροσύνηςὠθουμένων πρὸς αὐτόν, ἐν κινδύνῳ γενόμε-νος μόλις ἐξικέσθαι διὰ πλῆθος εἰς τὴνἀγοράν. Ἀποδειχθεὶς δὲ δήμαρχος σὺνἑτέροις καὶ τῷ Μετέλλῳ, τὰς ὑπατικὰς ἀρ-χαιρεσίας ὁρῶν ὠνίους οὔσας, ἐπετίμησετῷ δήμῳ, καὶ καταπαύων τὸν λόγονἐπώμοσε τοῦ δόντος ἀργύριον ὅστις ἂν ᾖκατηγορήσειν, ἕνα Σιλανὸν ὑπεξελόμενοςδι' οἰκειότητα· Σερβιλίαν γὰρ ἀδελφὴνΚάτωνος ὁ Σιλανὸς εἶχε. διὸ τοῦτον μὲνπαρῆκε, Λεύκιον δὲ Μουρρήναν ἐδίωκεν,ἀργυρίῳ διαπραξάμενον ἄρχοντα μετὰ τοῦΣιλανοῦ γενέσθαι. νόμῳ δέ τινι τοῦ φεύγο-ντος ἀεὶ φύλακα τῷ κατηγόρῳ διδόντος,

110

ὥστε μὴ λαθεῖν ἃ συνάγει καὶ παρα-σκευάζεται πρὸς τὴν κατηγορίαν, ὁ τῷΚάτωνι δοθεὶς ὑπὸ τοῦ Μουρρήνα παρακο-λουθῶν καὶ παραφυλάττων, ὡς ἑώρα μηθὲνἐπιβούλως πράττοντα μηδ' ἀδίκως, ἀλλὰγενναίως τε καὶ φιλανθρώπως ἁπλῆν τινατῆς κατηγορίας καὶ δικαίαν ὁδὸν πο-ρευόμενον, οὕτως ἐθαύμαζε τὸ φρόνημακαὶ τὸ ἦθος, ὥστε κατ' ἀγορὰν προσιὼνκαὶ φοιτῶν ἐπὶ θύρας πυνθάνεσθαι τοῦΚάτωνος, εἰ μέλλει τι σήμερον πραγματεύ-σεσθαι τῶν περὶ τὴν κατηγορίαν· εἰ δὲ μὴφαίη, πιστεύων ἀπῄει. τῆς δὲ δίκης λεγο-μένης ὁ Κικέρων, ὕπατος ὢν τότε καὶ τῷΜουρρήνᾳ συνδικῶν, πολλὰ διὰ τὸν Κάτω-να τοὺς Στωϊκοὺς φιλοσόφους καὶ ταῦταδὴ τὰ παράδοξα καλούμενα δόγματαχλευάζων καὶ παρασκώπτων, γέλωτα πα-ρεῖχε τοῖς δικασταῖς. τὸν οὖν Κάτωνά φασιδιαμειδιάσαντα πρὸς τοὺς παρόντας εἰπεῖν·"ὦ ἄνδρες, ὡς γελοῖον ὕπατον ἔχομεν."

111

γάπησε, καὶ τοῦ Φωκίωνος ὡς ἀνδρὸς ἡγε-μονικοῦ λόγον ἔσχεν. ἐνίκων δὲ μεγάλοιςμυστηρίοις, καὶ παρεῖχεν οἰνοχόημα Χα-βρίας Ἀθηναίοις καθ' ἕκαστον ἐνιαυτὸν τῇἕκτῃ ἐπὶ δέκα τοῦ Βοηδρομιῶνος.[7] Ἐκ τούτου λέγεται πέμποντος αὐτὸνἐπὶ τὰς νησιωτικὰς συντάξεις τοῦ Χαβρίουκαὶ ναῦς εἴκοσι διδόντος εἰπεῖν, εἰ μὲν ὡςπολεμήσων πέμποιτο, μείζονος δεῖν δυ-νάμεως, εἰ δ' ὡς πρὸς συμμάχους, ἀρκεῖνναῦν μίαν· καὶ πλεύσαντα τῇ αὑτοῦ τριήρεικαὶ διαλεχθέντα ταῖς πόλεσι καὶ συγγε-νόμενον τοῖς ἄρχουσιν ἐπιεικῶς καὶ ἀφε-λῶς, καταπλεῦσαι μετὰ πολλῶν νεῶν ἃςἀπέστειλαν οἱ σύμμαχοι, τὰ χρήματα τοῖςἈθηναίοις κομιζούσας. οὐ μόνον δὲ ζῶντατὸν Χαβρίαν θεραπεύων διετέλει καὶ τι-μῶν, ἀλλὰ καὶ τελευτήσαντος αὐτοῦ τῶνπροσηκόντων καλῶς ἐπεμελεῖτο, καὶ τὸνπαῖδα Κτήσιππον ἐβούλετο μὲν ἄνδραποιεῖν ἀγαθόν, ἔμπληκτον δ' ὁρῶν καὶ

14

ἐργώδης δὲ καὶ χαλεπὴ καὶ τὸ σεμνὸνἔχουσα τῷ ἐπιεικεῖ δύσμεικτον· ἐὰν δὲ μει-χθῇ, τοῦτ' ἔστιν ἡ πάντων μὲν ῥυθμῶν, πα-σῶν δ' ἁρμονιῶν ἐμμελεστάτη καὶ μουσι-κωτάτη κρᾶσις, ᾗ καὶ τὸν κόσμον ὁ θεὸςλέγεται διοικεῖν, οὐ βιαζόμενος, ἀλλὰ πει-θοῖ καὶ λόγῳ παράγων τὴν ἀνάγκην.[3] Ταῦτα δὲ καὶ Κάτωνι τῷ νέῳ συνέβη.καὶ γὰρ οὗτος οὐ πιθανὸν ἔσχεν οὐδὲ προ-σφιλὲς ὄχλῳ τὸ ἦθος, οὐδ' ἤνθησεν ἐν τῇπολιτείᾳ πρὸς χάριν. ἀλλ' ὁ μὲν Κικέρωνφησὶν αὐτὸν ὥσπερ ἐν τῇ Πλάτωνος πολι-τείᾳ καὶ οὐκ ἐν τῇ Ῥωμύλου πολιτευόμε-νον ὑποστάθμῃ τῆς ὑπατείας ἐκπεσεῖν·ἐμοὶ δὲ ταὐτὸ δοκεῖ παθεῖν τοῖς μὴ καθ'ὥραν ἐκφανεῖσι καρποῖς.ὡς γὰρ ἐκείνουςἡδέως ὁρῶντες καὶ θαυμάζοντες οὐχρῶνται, οὕτως ἡ Κάτωνος ἀρχαιοτροπία,διὰ χρόνων πολλῶν ἐπιγενομένη βίοις διε-φθορόσι καὶ πονηροῖς ἔθεσι, δόξαν μὲν εἶχεμεγάλην καὶ κλέος, οὐκ ἐνήρμοσε δὲ ταῖς

7

μόλις ἐξαργυρισθεῖσαν ἐμπλήσειν Αἴγυ-πτον, συμβουλεύοντος δὲ πλεῖν ὀπίσω καὶδιαλλάττεσθαι τοῖς πολίταις, αὐτοῦ δὲ καὶσυμπλεῖν καὶ συνδιαλλάττειν ἑτοίμως ἔχο-ντος, οἷον ἐκ μανίας τινὸς ἢ παρακοπῆςὑπὸ τῶν λόγων ἔμφρων καθιστάμενος, καὶκατανοῶν τὴν ἀλήθειαν καὶ τὴν σύνεσιντοῦ ἀνδρός, ὥρμησε μὲν χρῆσθαι τοῖς ἐκεί-νου λογισμοῖς, ἀνατραπεὶς δ' ὑπὸ τῶν φί-λων αὖθις, ἅμα τῷ πρῶτον ἐν Ῥώμῃ γε-νέσθαι καὶ θύραις ἑνὸς ἄρχοντος προσελθε-ῖν ἔστενε τὴν αὑτοῦ κακοβουλίαν, ὡς οὐκἀνδρὸς ἀγαθοῦ λόγων, θεοῦ δὲ μαντείαςκαταφρονήσας.[36] Ὁ δ' ἐν Κύπρῳ Πτολεμαῖος εὐτυχίᾳτινὶ τοῦ Κάτωνος ἑαυτὸν φαρμάκοιςἀπέκτεινε. πολλῶν δὲ χρημάτων ἀπολελε-ῖφθαι λεγομένων, αὐτὸς μὲν ἔγνω πλεῖν εἰςΒυζαντίους, πρὸς δὲ τὴν Κύπρον ἐξέπεμψετὸν ἀδελφιδοῦν Βροῦτον, οὐ πάνυ τι πι-στεύων τῷ Κανιδίῳ. τοὺς δὲ φυγάδας διαλ-

140

ταφρονήσας ὁ Μέτελλος, ὡς ἐνδιδόντοςαὐτοῦ καὶ πτήσσοντος, εἰς ὑπερηφάνουςἀπειλὰς καὶ λόγους θρασεῖς ἐξέπεσεν, ὡςβίᾳ πάντα τῆς βουλῆς διαπραξόμενος.οὕτω δὴ μεταβαλὼν ὁ Κάτων καὶ σχῆμακαὶ φωνὴν καὶ λόγον, ἐπειπὼν δὲ πᾶσι τοῖςἄλλοις διατεταμένως, ὅτι ζῶντος αὐτοῦΠομπήϊος οὐ παρέσται μεθ' ὅπλων εἰς τὴνπόλιν, ἐκεῖνο τῇ βουλῇ παρέστησεν, ὡςοὐδέτερος μὲν καθέστηκεν οὐδὲ χρῆται λο-γισμοῖς ἀσφαλέσιν, ἔστι δ' ἡ μὲν Μετέλλουπολιτεία μανία, δι' ὑπερβολὴν κακίας φε-ρομένη πρὸς ὄλεθρον καὶ σύγχυσινἁπάντων, ἡ δὲ Κάτωνος ἀρετῆς ἐνθουσια-σμός, ὑπὲρ τῶν καλῶν καὶ δικαίων ἀγωνι-ζομένης.[27] Ἐπεὶ δὲ τὴν ψῆφον ὑπὲρ τοῦ νόμουφέρειν ὁ δῆμος ἔμελλε, καὶ Μετέλλῳ μὲνὅπλα καὶ ξένοι καὶ μονομάχοι καὶ θεράπο-ντες ἐπὶ τὴν ἀγορὰν τεταγμένοι παρῆσαν,καὶ τὸ ποθοῦν μεταβολῆς ἐλπίδι Πομπήϊον

121

χρείαις διὰ βάρος καὶ μέγεθος τῆς ἀρετῆςἀσύμμετρον τοῖς καθεστῶσι καιροῖς. καὶγὰρ αὐτὸς οὐ κεκλιμένης μὲν ἤδη τῆς πα-τρίδος, ὥσπερ ὁ Φωκίων, πολὺν δὲ χει-μῶνα καὶ σάλον ἐχούσης, ὅσον ἱστίων καὶκάλων ἐπιλαβέσθαι καὶ παραστῆναι τοῖςπλέον δυναμένοις πολιτευσάμενος, οἰάκωνδὲ καὶ κυβερνήσεως ἀπωσθείς, ὅμως μέγανἀγῶνα τῇ τύχῃ περιέστησεν. εἷλε μὲν γὰρκαὶ κατέβαλε τὴν πολιτείαν δι' ἄλλους,μόλις δὲ καὶ βραδέως καὶ χρόνῳ πολλῷκαὶ παρὰ μικρὸν ἐλθοῦσαν περιγενέσθαιδιὰ Κάτωνα καὶ τὴν Κάτωνος ἀρετήν. ᾗπαραβάλλομεν τὴν Φωκίωνος οὐ κατὰ κοι-νὰς ὁμοιότητας, ὡς ἀγαθῶν καὶ πολιτικῶνἀνδρῶν· ἔστι γὰρ ἀμέλει καὶ ἀνδρίας δια-φορὰ πρὸς ἀνδρίαν, ὡς τῆς Ἀλκιβιάδουπρὸς τὴν Ἐπαμεινώνδου, καὶ φρονήσεωςπρὸς φρόνησιν, ὡς τῆς Θεμιστοκλέουςπρὸς τὴν Ἀριστείδου, καὶ δικαιοσύνηςπρὸς δικαιοσύνην, ὡς τῆς Νομᾶ πρὸς τὴν

8

διεπυροῦτο τῷ θυμῷ, καὶ συνεξέπιπτε τοῖςθρασυτάτοις παραβολώτερον, ὥσπερἀμέλει καὶ κατέστρεψε τὸν βίον ἐν Χίῳ,πρῶτος εἰσελάσας τῇ τριήρει καὶ βιαζόμε-νος πρὸς τὴν ἀπόβασιν. ἀσφαλὴς οὖν ἅμακαὶ δραστήριος ὁ Φωκίων φαινόμενος, τήντε μέλλησιν ἀνεθέρμαινε τοῦ Χαβρίου, καὶπάλιν ἀφῄρει τὴν ἄκαιρον ὀξύτητα τῆς ὁρ-μῆς. ὅθεν εὐμενὴς ὢν ὁ Χαβρίας καὶ χρη-στός, ἠγάπα καὶ προῆγεν αὐτὸν ἐπὶπράξεις καὶ ἡγεμονίας, γνώριμον ποιῶντοῖς Ἕλλησι καὶ τὰ πλείστης ἄξια σπου-δῆς ἐκείνῳ χρώμενος. κἀκ τῆς περὶ Νάξονναυμαχίας ὄνομα καὶ δόξαν οὐ μικρὰν Φω-κίωνι περιεποίησε· τοῦ γὰρ εὐωνύμουκέρως ἀπέδωκεν αὐτῷ τὴν ἡγεμονίαν, καθ'ὃ καὶ τὴν μάχην ὀξεῖαν εἶχεν ὁ ἀγὼν καὶκρίσιν ἐποίησε ταχεῖαν. πρώτην οὖν ἐκεί-νην ναυμαχίαν ἡ πόλις αὐτὴ δι' αὑτῆς ἀγω-νισαμένη τοῖς Ἕλλησι μετὰ τὴν ἅλωσινκαὶ κατατυχοῦσα, τόν τε Χαβρίαν ὑπερη-

13

ὑπῆρχε τοῦ δήμου μέρος οὐκ ὀλίγον, ἦν δὲμεγάλη καὶ ἀπὸ Καίσαρος ῥώμη στρατηγο-ῦντος τότε, Κάτωνι δ' οἱ πρῶτοι τῶν πολι-τῶν συνηγανάκτουν καὶ συνηδικοῦντο μᾶλ-λον ἢ συνηγωνίζοντο, πολλὴ δὲ τὴν οἰκίαναὐτοῦ κατήφεια καὶ φόβος εἶχεν, ὥστε τῶνφίλων ἐνίους ἀσίτους διαγρυπνῆσαι μετ'ἀλλήλων, ἐν ἀπόροις ὄντας ὑπὲρ αὐτοῦ λο-γισμοῖς, καὶ γυναῖκα καὶ ἀδελφὰς ποτνιω-μένας καὶ δακρυούσας, αὐτὸς [δ'] ἀδεῶςκαὶ τεθαρρηκότως ἐντυχὼν πᾶσι καὶ παρη-γορήσας, καὶ γενόμενος περὶ δεῖπνονὥσπερ εἰώθει καὶ νυκτερεύσας, ὑφ' ἑνὸςτῶν συναρχόντων Μινυκίου Θέρμου βα-θέως καθεύδων ἐπηγέρθη. καὶ κατέβησανεἰς ἀγοράν, ὀλίγων μὲν αὐτοὺς προπε-μπόντων, πολλῶν δ' ἀπαντώντων καὶ φυ-λάττεσθαι διακελευομένων. ὡς οὖν ἐπιστὰςὁ Κάτων κατεῖδε τὸν νεὼν τῶν Διοσκού-ρων ὅπλοις περιεχόμενον καὶ τὰς ἀνα-βάσεις φρουρουμένας ὑπὸ μονομάχων,

122

τοὺς πολίτας ἀπολελοιπὼς μὲν Ἀλεξάν-δρειαν, εἰς δὲ Ῥώμην πλέων, ὡς Πομπηΐουκαὶ Καίσαρος αὖθις αὐτὸν μετὰ δυνάμεωςκαταξόντων, ἐντυχεῖν τῷ Κάτωνι βουληθε-ὶς προσέπεμψεν, ἐλπίζων ἐκεῖνον ὡς αὐτὸνἥξειν. ὁ δὲ Κάτων ἐτύγχανε μὲν ὢν τότεπερὶ κοιλίας κάθαρσιν, ἥκειν δὲ τὸν Πτολε-μαῖον εἰ βούλοιτο κελεύσας πρὸς αὐτόν, ὡςδ' ἦλθεν οὔτ' ἀπαντήσας οὔθ' ὑπεξαναστάς,ἀλλ' ὡς ἕνα τῶν ἐπιτυχόντων ἀσπασάμενοςκαὶ καθίσαι κελεύσας, πρῶτον αὐτοῖς τού-τοις διετάραξε, θαυμάζοντα πρὸς τὸ δημο-τικὸν καὶ λιτὸν αὐτοῦ τῆς κατασκευῆς τὴνὑπεροψίαν καὶ βαρύτητα τοῦ ἤθους. ἐπεὶ δὲκαὶ διαλέγεσθαι περὶ τῶν καθ' αὑτὸν ἀρ-ξάμενος ἠκροάσατο λόγων νοῦν πολὺνἐχόντων καὶ παρρησίαν, ἐπιτιμῶντος αὐτῷτοῦ Κάτωνος καὶ διδάσκοντος, ὅσην εὐδαι-μονίαν ἀπολιπὼν ὅσαις ἑαυτὸν ὑποτίθησιλατρείαις καὶ πόνοις καὶ δωροδοκίαις καὶπλεονεξίαις τῶν ἐν Ῥώμῃ δυνατῶν, οὓς

139

ωνά φασι πληρουμένου τοῦ θεάτρου περι-πατεῖν ὑπὸ σκηνήν, αὐτὸν ὄντα πρὸς ἑαυτῷτὴν διάνοιαν· εἰπόντος δέ τινος τῶν φίλων"σκεπτομένῳ Φωκίων ἔοικας," "ναὶ μὰ τὸνΔία" φάναι, "σκέπτομαι εἴ τι δύναμαι τοῦλόγου περιελεῖν ὃν μέλλω λέγειν πρὸςἈθηναίους." ὁ δὲ Δημοσθένης τῶν μὲν ἄλ-λων κατεφρόνει πολὺ ῥητόρων, ἀνιστα-μένου δὲ Φωκίωνος εἰώθει λέγειν ἀτρέμαπρὸς τοὺς φίλους· "ἡ τῶν ἐμῶν λόγων κο-πὶς πάρεστιν." ἀλλὰ τοῦτο μὲν ἴσως πρὸςτὸ ἦθος ἀνοιστέον· ἐπεὶ καὶ ῥῆμα καὶ νε-ῦμα μόνον ἀνδρὸς ἀγαθοῦ μυρίοις ἐνθυμή-μασι καὶ περιόδοις ἀντίρροπον ἔχει πίστιν.[6] Νέος δ' ὢν Χαβρίᾳ προσέμειξεν ἑαυτὸντῷ στρατηγῷ καὶ παρείπετο, πολλὰ μὲνεἰς ἐμπειρίαν τῶν πολεμικῶν ὠφελούμε-νος, ἔστι δ' ἐν οἷς ἐπανορθούμενος τὴν ἐκεί-νου φύσιν, ἀνώμαλον οὖσαν καὶ ἄκρατον.νωθρὸς γὰρ ὢν ὁ Χαβρίας καὶ δυσκίνητοςἄλλως, ἐν αὐτοῖς τοῖς ἀγῶσιν ὤργα καὶ

12

Ἀγησιλάου. τούτων δὲ τῶν ἀνδρῶν αἱ ἀρε-ταὶ μέχρι τῶν τελευταίων καὶ ἀτόμων δια-φορῶν ἕνα χαρακτῆρα καὶ μορφὴν καὶχρῶμα κοινὸν ἤθους ἐγκεκραμένον ἐκ-φέρουσιν, ὥσπερ ἴσῳ μέτρῳ μεμειγμένουπρὸς τὸ αὐστηρὸν τοῦ φιλανθρώπου, καὶπρὸς τὸ ἀσφαλὲς τοῦ ἀνδρείου, καὶ τῆςὑπὲρ ἄλλων μὲν κηδεμονίας, ὑπὲρ αὐτῶν δ'ἀφοβίας, καὶ πρὸς μὲν τὸ αἰσχρὸν εὐλαβεί-ας, πρὸς δὲ τὸ δίκαιον εὐτονίας συνηρμο-σμένης ὁμοίως· ὥστε λεπτοῦ πάνυ λόγουδεῖσθαι καθάπερ ὀργάνου πρὸς διάκρισινκαὶ ἀνεύρεσιν τῶν διαφερόντων.[4] Τὸ μὲν οὖν Κάτωνος ὡμολόγηται γένοςἐκ λαμπρῶν ὑπάρχειν, ὡς λεχθήσεται·Φωκίωνα δὲ τεκμαίρομαι μὴ παντάπασινεἶναι γένους ἀτίμου καὶ καταπεπτωκότος.εἰ γὰρ ἦν, ὥς φησιν Ἰδομενεύς, δοιδυκο-ποιοῦ πατρός, οὐκ ἂν ἐν τῷ λόγῳ Γλαύκιπ-πος ὁ Ὑπερείδου μυρία συνειλοχὼς καὶεἰρηκὼς κατ' αὐτοῦ κακὰ τὴν δυσγένειαν

9

γραμματεῖς μόνον, ὧν ὁ μὲν κλέπτης καὶπαμπόνηρος, ἅτερος δὲ Κλωδίου πελάτης.ὡς δὲ μικρὸν ἔργον αὐτῷ Κύπρον καὶ Πτο-λεμαῖον ἀναθείς, ἔτι καὶ Βυζαντίων φυ-γάδας κατάγειν προσέταξε, βουλόμενος ὅτιπλεῖστον χρόνον ἐκποδὼν ἄρχοντος αὐτοῦγενέσθαι τὸν Κάτωνα.[35] Τοιαύτῃ δὲ καταληφθεὶς ἀνάγκῃ, Κι-κέρωνι μὲν ἐλαυνομένῳ παρῄνεσε μὴ στα-σιάσαι μηδ' εἰς ὅπλα καὶ φόνους τὴν πόλινἐμβαλεῖν, ἀλλ' ὑπεκστάντα τῷ καιρῷπάλιν γενέσθαι σωτῆρα τῆς πατρίδος· Κα-νίδιον δέ τινα τῶν φίλων προπέμψας εἰςΚύπρον, ἔπειθε τὸν Πτολεμαῖον ἄνευμάχης εἴκειν, ὡς οὔτε χρημάτων οὔτε τι-μῆς ἐνδεᾶ βιωσόμενον· ἱερωσύνην γὰραὐτῷ τῆς ἐν Πάφῳ θεοῦ δώσειν τὸν δῆμον.αὐτὸς δὲ διέτριβεν ἐν Ῥόδῳ, παρασκευα-ζόμενος ἅμα καὶ τὰς ἀποκρίσεις ἀναμένων.ἐν δὲ τούτῳ Πτολεμαῖος ὁ Αἰγύπτου βασι-λεύς, ὑπ' ὀργῆς τινος καὶ διαφορᾶς πρὸς

138

αὐτὸν δὲ καθήμενον ἄνω μετὰ Καίσαροςτὸν Μέτελλον, ἐπιστρέψας πρὸς τοὺς φί-λους, "ὢ θρασέος" εἶπεν "ἀνθρώπου καὶδειλοῦ, ὃς καθ' ἑνὸς ἀνόπλου καὶ γυμνοῦτοσούτους ἐστρατολόγησεν." ἅμα δ' εὐθὺςἐβάδιζε μετὰ τοῦ Θέρμου. καὶ διέστησαναὐτοῖς ἐκείνοις οἱ τὰς ἀναβάσεις κατέχο-ντες, ἄλλον δ' οὐδένα παρῆκαν, ἢ μόλιςἐπισπάσας τῆς χειρὸς ὁ Κάτων τὸν Μου-νάτιον ἀνήγαγε· καὶ βαδίζων εὐθὺς ὡς εἶχεκαθίζει, μέσον ἐμβαλὼν ἑαυτὸν τοῦ Μετέλ-λου καὶ τοῦ Καίσαρος, ὥστε διακόψαι τὴνκοινολογίαν. κἀκεῖνοι μὲν διηπόρησαν, οἱδὲ χαρίεντες θεασάμενοι καὶ θαυμάσαντεςτὸ φρόνημα καὶ τὸ θάρσος τοῦ Κάτωνος,ἐγγυτέρω προσῆλθον καὶ βοῇ διεκελεύσα-ντο, τῷ μὲν Κάτωνι θαρρεῖν, μένειν δ' ἀλ-λήλοις καὶ συστρέφεσθαι καὶ μὴ προδι-δόναι τὴν ἐλευθερίαν καὶ τὸν ὑπὲρ αὐτῆςἀγωνιζόμενον.[28] Ἔνθα δὴ τοῦ ὑπηρέτου τὸν νόμον προ-

123

παρῆκεν, οὐδ' ἂν οὕτως ἐλευθερίου [βίου]καὶ σώφρονος [καὶ] παιδείας μετέσχεν,ὥστε τῆς Πλάτωνος ἔτι μειράκιον ὤν,ὕστερον δὲ τῆς Ξενοκράτους διατριβῆς ἐνἈκαδημείᾳ μετασχεῖν, καὶ τῶν ἀρίστων ἐξἀρχῆς ἐπιτηδευμάτων ζηλωτὴς γενέσθαι.Φωκίωνα γὰρ οὔτε γελάσαντά τις οὔτεκλαύσαντα ῥᾳδίως Ἀθηναίων εἶδεν, οὐδ' ἐνβαλανείῳ δημοσιεύοντι λουσάμενον, ὡςἱστόρηκε Δοῦρις, οὐδ' ἐκτὸς ἔχοντα τὴν χε-ῖρα τῆς περιβολῆς, ὅτε τύχοι περιβεβλη-μένος. ἐπεὶ κατά γε τὴν χώραν καὶ τὰςστρατείας ἀνυπόδητος ἀεὶ καὶ γυμνὸςἐβάδιζεν, εἰ μὴ ψῦχος ὑπερβάλλον εἴη καὶδυσκαρτέρητον, ὥστε καὶ παίζοντας ἤδητοὺς <συ>στρατευομένους σύμβολον με-γάλου ποιεῖσθαι χειμῶνος ἐνδεδυμένονΦωκίωνα.[5] Τῷ δ' ἤθει προσηνέστατος ὢν καὶ φι-λανθρωπότατος, ἀπὸ τοῦ προσώπου δυσ-ξύμβολος ἐφαίνετο καὶ σκυθρωπός, ὥστε

10

μὴ ῥᾳδίως ἄν τινα μόνον ἐντυχεῖν αὐτῷτῶν ἀσυνήθων. διὸ καὶ Χάρητί ποτε πρὸςτὰς ὀφρῦς αὐτοῦ λέγοντι τῶν Ἀθηναίωνἐπιγελώντων, "οὐδὲν" εἶπεν "αὕτη ὑμᾶς λε-λύπηκεν ἡ ὀφρύς· ὁ δὲ τούτων γέλως πολ-λὰ κλαῦσαι τὴν πόλιν πεποίηκεν." ὁμοίωςδέ πως τοῦ Φωκίωνος καὶ ὁ λόγος ἦν ἐπὶχρηστοῖς ἐνθυμήμασι καὶ διανοήμασι σω-τήριος, προστακτικήν τινα καὶ αὐστηρὰνκαὶ ἀνήδυντον ἔχων βραχυλογίαν. ὡς γὰρ ὁΖήνων ἔλεγεν, ὅτι δεῖ τὸν φιλόσοφον εἰςνοῦν ἀποβάπτοντα προφέρεσθαι τὴν λέξιν,οὕτως ὁ Φωκίωνος λόγος πλεῖστον ἐν ἐλα-χίστῃ λέξει νοῦν εἶχε. καὶ πρὸς τοῦτ' ἔοι-κεν ἀπιδὼν ὁ Σφήττιος Πολύευκτος εἰπεῖν,ὅτι ῥήτωρ μὲν ἄριστος εἴη Δημοσθένης,εἰπεῖν δὲ δεινότατος ὁ Φωκίων. ὡς γὰρ ἡτοῦ νομίσματος ἀξία πλείστην ἐν ὄγκῳβραχυτάτῳ δύναμιν ἔχει, οὕτω λόγου δει-νότης [ἐ]δοκεῖ πολλὰ σημαίνειν ἀπ' ὀλί-γων. καὶ μέντοι καὶ αὐτόν ποτε τὸν Φωκί-

11

χειρισαμένου, τοῦ δὲ Κάτωνος οὐκ ἐῶντοςἀναγινώσκειν, τοῦ δὲ Μετέλλου παραλα-βόντος αὐτὸν καὶ ἀναγινώσκοντος, ὁ μὲνΚάτων ἐξήρπασε τὸ βιβλίον, ὁ δὲ Θέρμοςἀπὸ στόματος τοῦ Μετέλλου τὸν νόμονἐπισταμένου καὶ λέγοντος ἐπέσχε τῇ χειρὶτὸ στόμα καὶ τὴν φωνὴν ἀπέκλεισεν, ἄχριοὗ, ἄμαχον ὁρῶν ἀγῶνα τοὺς ἄνδρας ὁΜέτελλος ἀγωνιζομένους, καὶ τὸν δῆμονἡττώμενον πρὸς τὸ συμφέρον καὶ τρεπόμε-νον, ἐκέλευσεν οἴκοθεν ὁπλίτας μετὰ φόβουκαὶ κραυγῆς ἐπιτρέχειν. γενομένου δὲ τού-του καὶ πάντων διασκεδασθέντων, ὑπο-στάντα μόνον τὸν Κάτωνα καὶ βαλλόμενονλίθοις καὶ ξύλοις ἄνωθεν οὐ περιεῖδεΜουρρήνας, ὁ τὴν δίκην φυγὼν ὑπ' αὐτοῦκαὶ κατηγορηθείς, ἀλλὰ τὴν τήβεννονπροϊσχόμενος καὶ βοῶν ἀνασχεῖν τοῖς βάλ-λουσι, καὶ τέλος αὐτὸν τὸν Κάτωνα πείθωνκαὶ περιπτύσσων, εἰς τὸν νεὼν τῶν Διο-σκούρων ἀπήγαγεν. ἐπεὶ δὲ κατεῖδεν ὁ

124

καὶ μετὰ πόνων καὶ μὴ χωρὶς αἰσχύνης,ἀλλ' ἐλεγχομένους βιάζεσθαι μόλις, ἀνια-ρὸν ἦν καὶ πρόσαντες. ὁ δὲ Κλώδιος οὐδὲΚικέρωνα καταλύσειν ἤλπιζε Κάτωνος πα-ρόντος, ἀλλὰ τοῦτο διαμηχανώμενος,πρῶτον ὡς εἰς ἀρχὴν κατέστη, μετεπέμψα-το τὸν Κάτωνα καὶ λόγους αὐτῷ προσήνε-γκεν, ὡς πάντων ἐκεῖνον ἡγούμενος ἄνδραῬωμαίων καθαρώτατον, ἔργῳ διδόναι πί-στιν ἕτοιμός ἐστι· πολλῶν γὰρ αἰτουμένωντὴν ἐπὶ Κύπρον καὶ Πτολεμαῖον ἀρχὴν καὶδεομένων ἀποσταλῆναι, μόνον ἄξιον ἐκε-ῖνον ἡγεῖσθαι καὶ διδόναι τὴν χάριν ἡδέως.ἀνακραγόντος δὲ τοῦ Κάτωνος, ὡς ἐνέδρατὸ πρᾶγμα καὶ προπηλακισμός, οὐ χάρις,ἐστίν, ὑπερηφάνως ὁ Κλώδιος καὶ ὀλι-γώρως "οὐκοῦν" εἶπεν "εἰ μὴ χάριν ἔχεις,ἀνιώμενος πλεύσῃ", καὶ προσελθὼν εὐθὺςεἰς τὸν δῆμον ἐκύρωσε νόμῳ τὴν ἔκπεμψιντοῦ Κάτωνος. ἐξιόντι δ' οὐ ναῦν, οὐ στρα-τιώτην, οὐχ ὑπηρέτην ἔδωκε, πλὴν ἢ δύο

137

δρόμος ἦν καὶ ἅμιλλα φθειρομένων πρὸςαὐτόν, τούτοις μὲν ἀπὸ πολλῶν μικρὰ δε-λεάζων προήκατο καὶ διέρριψε, τῷ δὲ Φω-κίωνι προσέπεμψε διδοὺς ἑπτακόσια τάλα-ντα, καὶ τἆλλα πάντα καὶ μετὰ πάντωνἑαυτὸν [ἐπ'] ἐκείνῳ μόνῳ παρακατατιθέμε-νος. ἀποκριναμένου δὲ τραχέως τοῦ Φωκί-ωνος, οἰμώξεσθαι τὸν Ἅρπαλον εἰ μὴ παύ-σεται διαφθείρων τὴν πόλιν, τότε μὲν συ-σταλεὶς ἀπέστη, μετ' ὀλίγον δὲ βουλευο-μένων Ἀθηναίων ἑώρα τοὺς μὲν εἰληφόταςτὰ χρήματα παρ' αὐτοῦ μεταβαλλομένουςκαὶ κατηγοροῦντας, ἵνα μὴ φανεροὶ γένω-νται, Φωκίωνα δὲ τὸν μηδὲν λαβόντα μετὰτοῦ κοινοῦ συμφέροντος ἅμα καὶ τὴν ἐκεί-νου σωτηρίαν ἔν τινι λόγῳ τιθέμενον.πάλιν οὖν ἐνεχθεὶς ἐπὶ τὸ θεραπεύειν ἐκε-ῖνον, αὐτὸν μὲν ὡς ἔρυμα πανταχόθενἀνάλωτον ὑπὸ τοῦ χρυσίου περιοδεύωνἑώρα, Χαρικλέα δὲ τὸν γαμβρὸν αὐτοῦ ποι-ησάμενος συνήθη καὶ φίλον ἐνέπλησε

40

μικοῦ μὲν ὄντος ἐν ταῖς ἐκκλησίαις καὶ πα-ροξύνοντος ἐπὶ τὰς πράξεις τὸν δῆμον, ἐνδὲ τῷ καταλόγῳ προσελθόντος ἐπὶ βακτη-ρίᾳ τὼ σκέλη καταδεδεμένου, πόρρωθεναὐτὸν ἀπὸ τοῦ βήματος ἰδὼν ὁ Φωκίωνἀνέκραγε· "γράφε καὶ Ἀριστογείτονα χω-λὸν καὶ πονηρόν." ὥστε θαυμάζειν, ὅπωςκαὶ ὁπόθεν τραχὺς οὕτως ἀνὴρ καὶ σκυ-θρωπὸς ἐκτήσατο τὴν τοῦ χρηστοῦ προση-γορίαν. ἔστι δ' οἶμαι χαλεπόν, οὐ μὴν ἀδύ-νατον, ὥσπερ οἶνον καὶ ἄνθρωπον τὸναὐτὸν ἡδὺν ἅμα καὶ αὐστηρὸν εἶναι· κα-θάπερ ἕτεροι πάλιν, φαινόμενοι γλυκεῖς,ἀηδέστατοι τοῖς χρωμένοις εἰσὶ καὶ βλαβε-ρώτατοι. καίτοι φασὶν Ὑπερείδην ποτ'εἰπεῖν πρὸς τὸν δῆμον· "ἄνδρες Ἀθηναῖοι,μὴ σκοπεῖτε μόνον εἰ πικρός, ἀλλ' εἰ προῖκ'εἰμι πικρός," ὥσπερ τοὺς πλεονεξίᾳ μόνονἐπαχθεῖς καὶ λυπηροὺς ὄντας, οὐχὶ μᾶλλονὅσοι πρὸς ὕβριν καὶ φθόνον ἢ ὀργὴν ἢ φιλο-νεικίαν τινὰ χρῶνται τῷ δύνασθαι, τούτους

21

Κάτωνα. Τοῖς μέντοι νόμοις ἐκείνοις καὶταῖς χάρισι τιθασσεύσαντες τὸν ὄχλον,ἐψηφίσαντο Καίσαρι μὲν Ἰλλυριῶν καὶ Γα-λατίας ἀρχὴν ἁπάσης καὶ τέσσαρα τάγμα-τα στρατιᾶς εἰς πενταετίαν, προλέγοντοςΚάτωνος, <ὡς> εἰς ἀκρόπολιν τὸν τύραν-νον αὐτοὶ ταῖς ἑαυτῶν ψήφοις ἱδρύουσι.Πόπλιον δὲ Κλώδιον ἐκ πατρικίων εἰς δη-μοτικοὺς παρανόμως μεταστήσαντες,ἀπέδειξαν δήμαρχον, ἐπὶ μισθῷ τῇ Κι-κέρωνος ἐξελάσει πάντα πρὸς χάριν ἐκεί-νοις πολιτευόμενον, ὑπάτους δὲ Πείσωνάτε Καλπούρνιον, ὃς ἦν πατὴρ τῆς Καίσα-ρος γυναικός, καὶ Γαβίνιον Αὖλον, ἐκ τῶνΠομπηΐου κόλπων ἄνθρωπον, ὥς φασιν οἱτὸν τρόπον αὐτοῦ καὶ τὸν βίον εἰδότες.[34] Ἀλλὰ καίπερ οὕτως τὰ πράγματα κα-τειληφότες ἐγκρατῶς, καὶ τὸ μὲν χάριτιτῆς πόλεως, τὸ δὲ φόβῳ μέρος ὑφ' ἑαυτοὺςἔχοντες, ὅμως ἐφοβοῦντο τὸν Κάτωνα. καὶγάρ, ἐν οἷς περιῆσαν αὐτοῦ, τό τε χαλεπῶς

136

Μέτελλος ἐρημίαν περὶ τὸ βῆμα καὶ φυγὴνδι' ἀγορᾶς τῶν ἐναντιουμένων, παντάπασιπεισθεὶς κρατεῖν ἐκέλευσεν ἀπιέναι πάλιντοὺς ὁπλοφόρους καὶ προσελθὼν κοσμίωςαὐτὸς ἐπεχείρει πράττειν τὰ περὶ τὸννόμον. οἱ δ' ἐναντίοι ταχέως ἀναλαβόντεςἑαυτοὺς ἐκ τῆς τροπῆς, ἐπῄεσαν αὖθις ἐμ-βοήσαντες μέγα καὶ θαρραλέον, ὥστε τοῖςπερὶ τὸν Μέτελλον ἐμπεσεῖν ταραχὴν καὶδέος, οἰομένοις ὅπλων ποθὲν εὐπορήσανταςαὐτοὺς ἐπιφέρεσθαι, καὶ μηθένα μένειν,ἀλλὰ φεύγειν ἅπαντας ἀπὸ τοῦ βήματος.οὕτω δὴ σκεδασθέντων ἐκείνων, τοῦ δὲΚάτωνος προσελθόντος καὶ τὰ μὲν ἐπαι-νέσαντος, τὰ δ' ἐπιρρώσαντος τὸν δῆμον,οἵ τε πολλοὶ παρετάξαντο παντὶ τρόπῳ κα-ταλῦσαι τὸν Μέτελλον, ἥ τε σύγκλητοςἀθροισθεῖσα παρήγγειλεν ἀρχῆθεν βοηθεῖντῷ Κάτωνι καὶ διαμάχεσθαι πρὸς τὸννόμον, ὡς στάσιν ἐπεισάγοντα τῇ Ῥώμῃκαὶ πόλεμον ἐμφύλιον.

125

δεδιότων καὶ προβαλλομένων τῶν πολλῶν.Φωκίων τοίνυν ἔχθρᾳ μὲν οὐδένα τῶν πο-λιτῶν κακῶς ἐποίησεν οὐδ' ἐνόμιζενἐχθρόν, ἀλλ' ὅσον ἔδει μόνον τῶν ἐνιστα-μένων οἷς ἔπραττεν ὑπὲρ τῆς πατρίδος κα-τεξαναστῆναι, τραχὺς ὢν καὶ δυσεκβία-στος καὶ ἀπαραίτητος, εἰς τὸν ἄλλον βίονεὐμενῆ πᾶσι καὶ κοινὸν καὶ φιλάνθρωπονἑαυτὸν παρεῖχεν· ὥστε καὶ πταίσασι βοη-θεῖν καὶ κινδυνεύουσι συνεξετάζεσθαι τοῖςδιαφόροις· ἐγκαλούντων δὲ τῶν φίλων ὅτιπονηρῷ τινι κρινομένῳ συνεῖπε, τοὺς χρη-στοὺς ἔφη μὴ δεῖσθαι βοηθείας. Ἀριστογεί-τονος δὲ τοῦ συκοφάντου μετὰ τὴν καταδί-κην πέμψαντος καὶ δεηθέντος ἐλθεῖν πρὸςαὐτόν, ὑπακούσας ἐβάδιζεν εἰς τὸ δεσμω-τήριον· οὐκ ἐώντων δὲ τῶν φίλων, "ἐάσατ'"εἶπεν "ὦ μακάριοι· ποῦ γὰρ ἄν τις ἥδιονἈριστογείτονι συμβάλοι;"[11] Καὶ μὴν οἵ γε σύμμαχοι καὶ οἱ νησι-ῶται τοὺς Ἀθήνηθεν ἀποστόλους ἑτέρου

22

οὐ πείθομεν ὦ Φωκίων Ἀθηναίους τὴν Λα-κωνικὴν προσδέξασθαι πολιτείαν; ἐὰν γὰρσὺ κελεύῃς, ἐγὼ γράφειν καὶ λέγειν ἕτοι-μός εἰμι", "πάνυ γοῦν" ἔφη "πρέψειεν ἄνσοι, μύρου τοσοῦτον ὄζοντι καὶ χλαμύδατοιαύτην φοροῦντι, συμβουλεύειν Ἀθηναί-οις περὶ φιδιτίων καὶ τὸν Λυκοῦργον ἐπαι-νεῖν."[21] Γράψαντος δὲ τοῦ Ἀλεξάνδρου περὶτριήρων ὅπως ἀποστείλωσιν αὐτῷ, καὶτῶν ῥητόρων ἐνισταμένων, τῆς δὲ βουλῆςτὸν Φωκίωνα λέγειν κελευούσης, "λέγωτοίνυν ὑμῖν" εἶπεν "ἢ τοῖς ὅπλοις κρατεῖν ἢτοῖς κρατοῦσι φίλους εἶναι." Πρὸς δὲ Πυ-θέαν, ἀρχόμενον τότε πρῶτον ἐντυγχάνεινἈθηναίοις, ἤδη δὲ λάλον ὄντα καὶ θρασύν,"οὐ σιωπήσεις" ἔφη, "καὶ ταῦτα νεώνητοςὢν τῷ δήμῳ;" Ἐπεὶ δ' Ἅρπαλος μετὰ χρη-μάτων πολλῶν ἀποδρὰς Ἀλέξανδρον ἐκτῆς Ἀσίας τῇ Ἀττικῇ προσέβαλε, καὶ τῶνεἰωθότων ἀπὸ τοῦ βήματος χρηματίζεσθαι

39

[29] Ὁ δὲ Μέτελλος αὐτὸς μὲν ἦν ἄτρε-πτος καὶ θρασὺς ἔτι, ὁρῶν δὲ τοὺς περὶαὐτὸν ἐκπεπληγμένους κομιδῇ τὸν Κάτωνακαὶ νομίζοντας ἄμαχον καὶ δυσεκβίαστον,αἰφνίδιον ἐξεπήδησεν εἰς τὴν ἀγοράν, καὶσυναγαγὼν τὸν δῆμον ἄλλα τε πολλὰ περὶτοῦ Κάτωνος ἐπίφθονα διῆλθε, καὶ φεύγειντὴν τυραννίδα βοῶν τὴν ἐκείνου καὶ τὴνκατὰ Πομπηΐου συνωμοσίαν, ἐφ' ᾗ μετανο-ήσειν ταχὺ τὴν πόλιν ἀτιμάζουσαν ἄνδρατοσοῦτον, ὥρμησεν εὐθὺς εἰς Ἀσίαν, ὡςταῦτα πρὸς ἐκεῖνον κατηγορήσων. Ἦν οὖνδόξα μεγάλη τοῦ Κάτωνος, ἄχθος οὐ μι-κρὸν ἀπεσκευασμένου τῆς δημαρχίας καὶτρόπον τινὰ τὴν Πομπηΐου δύναμιν ἐν Με-τέλλῳ καθῃρηκότος. ἔτι δὲ μᾶλλον εὐδοκί-μησε τὴν σύγκλητον ὡρμημένην ἀτιμοῦνκαὶ ἀποψηφίζεσθαι τὸν Μέτελλον οὐκἐάσας, ἀλλ' ἐναντιωθεὶς καὶ παραιτησάμε-νος. οἵ τε γὰρ πολλοὶ φιλανθρωπίας ἐποιο-ῦντο καὶ μετριότητος τὸ μὴ ἐπεμβῆναι τῷ

126

πρὸς τὸν ὅρκον ἔσχατον ἁπάντων, πλὴνἑνὸς Φαωνίου τῶν φίλων καὶ συνήθων.[33] Ἐπαρθεὶς οὖν ὁ Καῖσαρ ἄλλον εἰσέφε-ρε νόμον, τὴν Καμπανίαν σχεδὸν ὅλην προ-σκατανέμοντα τοῖς ἀπόροις καὶ πένησιν·ἀντέλεγε δ' οὐδεὶς πλὴν τοῦ Κάτωνος, καὶτοῦτον ἀπὸ τοῦ βήματος ὁ Καῖσαρ εἷλκενεἰς τὸ δεσμωτήριον, οὐδέν τι μᾶλλονὑφιέμενον τῆς παρρησίας, ἀλλ' ἐν τῷ βαδί-ζειν ἅμα περὶ τοῦ νόμου διαλεγόμενον καὶπαραινοῦντα παύσασθαι τοιαῦτα πολιτευο-μένους. ἐπηκολούθει δ' ἡ βουλὴ μετὰ κατη-φείας καὶ τοῦ δήμου τὸ βέλτιστον ἀγανα-κτοῦν σιωπῇ καὶ ἀχθόμενον, ὥστε τὸν Καί-σαρα μὴ λανθάνειν βαρέως φέροντας, ἀλλὰφιλονικῶν καὶ περιμένων ὑπὸ τοῦ Κάτωνοςἐπίκλησιν γενέσθαι καὶ δέησιν, προῆγεν.ἐπεὶ δ' ἐκεῖνος ἦν δῆλος οὐδὲ μέλλων <τού-των> τι ποιήσειν, ἡττηθεὶς ὑπ' αἰσχύνηςκαὶ ἀδοξίας ὁ Καῖσαρ αὐτός τινα τῶν δη-μάρχων ὑφῆκε, πείσας ἐξελέσθαι τὸν

135

σασθαι Παναθηναίοις ἀποβάτην ἐφῆκεν,οὐχὶ τῆς νίκης ὀρεγόμενος, ἀλλ' ὅπως ἐπι-μεληθεὶς καὶ ἀσκήσας τὸ σῶμα βελτίωνἔσοιτο· καὶ γὰρ ἦν ἄλλως φιλοπότης καὶἄτακτος ὁ νεανίσκος. νικήσαντος δὲ καὶπολλῶν αἰτουμένων ἑστιᾶσαι τὰ νικητήρια,τοὺς ἄλλους Φωκίων παραιτησάμενος, ἑνὶτὴν φιλοτιμίαν ταύτην συνεχώρησεν. ὡς δ'ἐλθὼν ἐπὶ τὸ δεῖπνον ἄλλην τε σοβαρὰνἑώρα παρασκευὴν καὶ ποδανιπτῆρας οἴνουδι' ἀρωμάτων προσφερομένους τοῖς εἰσιο-ῦσι, καλέσας τὸν υἱὸν "οὐ παύσεις" ἔφη"τὸν ἑταῖρον ὦ Φῶκε διαφθείροντά σουτὴν νίκην;" βουλόμενος δὲ καὶ καθόλου με-ταστῆσαι τὸ μειράκιον ἐκ τῆς διαίτης ἐκεί-νης, ἀπήγαγεν εἰς Λακεδαίμονα καὶ κα-τέμειξε τοῖς ἀγομένοις τὴν λεγομένηνἀγωγὴν νεανίσκοις. καὶ τοῦτο τοὺς Ἀθη-ναίους ἐλύπησεν, ὡς ὑπερορῶντος καὶὑπερφρονοῦντος τὰ οἰκεῖα τοῦ Φωκίωνος.εἰπόντος δὲ τοῦ Δημάδου πρὸς αὐτόν· "τί

38

μὲν ἐκπλέοντος στρατηγοῦ πολεμίους νομί-ζοντες, ἐφράγνυντο τείχη, καὶ λιμένας ἀπε-χώννυσαν, καὶ κατεκόμιζον ἀπὸ τῆς χώραςεἰς τὰς πόλεις βοσκήματα καὶ ἀνδράποδακαὶ γυναῖκας καὶ παῖδας, εἰ δὲ Φωκίωνἡγοῖτο, πόρρω ναυσὶν ἰδίαις ἀπαντῶντεςἐστεφανωμένοι καὶ χαίροντες, ὡς αὑτοὺςκατῆγον.[12] Παραδυομένου δ' εἰς τὴν Εὔβοιαν τοῦΦιλίππου, καὶ δύναμιν ἐκ Μακεδονίας δια-βιβάζοντος, καὶ τὰς πόλεις οἰκειουμένουδιὰ τυράννων, Πλουτάρχου δὲ τοῦ Ἐρε-τριέως καλοῦντος τοὺς Ἀθηναίους, καὶ δεο-μένου τὴν νῆσον ἐξελέσθαι καταλαμβανο-μένην ὑπὸ τοῦ Μακεδόνος, ἀπεστάληστρατηγὸς ὁ Φωκίων ἔχων δύναμιν οὐπολλήν, ὡς τῶν ἐκεῖ συστησομένων ἑτοί-μως πρὸς αὐτόν. εὑρὼν δὲ προδοτῶν ἅπα-ντα μεστὰ καὶ νοσοῦντα καὶ διορωρυγμέναδωροδοκίαις, εἰς κίνδυνον μέγαν κατέστη,καί τινα λόφον χαράδρᾳ βαθείᾳ τῶν περὶ

23

οἴκοι δακρύουσαι καθικέτευον εἶξαι καὶὀμόσαι, πολλὰ δ' οἱ φίλοι καὶ συνήθεις. ὁδὲ μάλιστα συμπείσας καὶ ἀγαγὼν αὐτὸνἐπὶ τὸν ὅρκον ἦν Κικέρων ὁ ῥήτωρ, παραι-νῶν καὶ διδάσκων, ὡς τάχα μὲν οὐδὲ δί-καιόν ἐστι τοῖς ἐγνωσμένοις κοινῇ μόνονοἴεσθαι δεῖν ἀπειθεῖν, ἐν δ' ἀδυνάτῳ τῷ με-ταστῆσαί τι τῶν γεγονότων ἀφειδεῖν ἑαυ-τοῦ παντάπασιν ἀνόητον καὶ μανικόν·ἔσχατον δὲ κακῶν, εἰ δι' ἣν ἅπαντα πράτ-τει πόλιν ἀφεὶς καὶ προέμενος τοῖς ἐπιβου-λεύουσιν, ὥσπερ ἄσμενος ἀπαλλάξεται τῶνὑπὲρ αὐτῆς ἀγώνων· καὶ γὰρ εἰ μὴ Κάτωντῆς Ῥώμης, ἀλλ' ἡ Ῥώμη δεῖται Κάτωνος,δέονται δὲ καὶ οἱ φίλοι πάντες· ὧν αὑτὸνεἶναι πρῶτον ὁ Κικέρων ἔλεγεν, ἐπιβου-λευόμενον ὑπὸ Κλωδίου, διὰ δημαρχίαςἄντικρυς ἐπ' αὐτὸν βαδίζοντος. ὑπὸ τούτωνφασὶ καὶ τοιούτων τὸν Κάτωνα λόγων καὶδεήσεων μαλασσόμενον οἴκοι καὶ κατ' ἀγο-ράν, ἐκβιασθῆναι μόλις καὶ προσελθεῖν

134

ἐχθρῷ μηδ' ἐνυβρίσαι κατὰ κράτος περιγε-νόμενον, τοῖς τε φρονίμοις ὀρθῶς ἐφαίνετοκαὶ συμφερόντως μὴ παροξῦναι Πομπήϊον.Ἐκ τούτου Λεύκολλος ἐπανελθὼν ἐκ τῆςστρατείας, ἧς ἔδοξε τὸ τέλος καὶ τὴν δόξανἀφῃρῆσθαι Πομπήϊος, εἰς κίνδυνον ἦλθετοῦ μὴ θριαμβεῦσαι, Γαΐου Μεμμίου κατα-στασιάζοντος αὐτὸν ἐν τῷ δήμῳ καὶ δίκαςἐπάγοντος εἰς τὴν Πομπηΐου χάριν μᾶλλονἢ κατ' ἔχθος ἴδιον. ὁ δὲ Κάτων, οἰκειότη-τός τε πρὸς Λεύκολλον αὐτῷ γεγενημένης,ἔχοντα Σερβιλίαν τὴν ἀδελφὴν αὐτοῦ, καὶτὸ πρᾶγμα δεινὸν ἡγούμενος, ἀντέστη τῷΜεμμίῳ καὶ πολλὰς ὑπέμεινε διαβολὰς καὶκατηγορίας. τέλος δὲ τῆς ἀρχῆς ἐκβαλ-λόμενος ὡς τυραννίδος, τοσοῦτον ἐκράτη-σεν ὥστε τὸν Μέμμιον αὐτὸν ἀναγκάσαιτῶν δικῶν ἀποστῆναι καὶ φυγεῖν τὸνἀγῶνα. Λεύκολλος μὲν οὖν θριαμβεύσαςἔτι μᾶλλον ἐνεφύετο τῇ φιλίᾳ τοῦ Κάτω-νος, ἔχων ἔρυμα καὶ πρόβλημα μέγα πρὸς

127

τὰς Ταμύνας ἐπιπέδων ἀποκρινόμενον κα-ταλαβών, συνεῖχεν ἐν τούτῳ καὶ συνε-κρότει τὸ μαχιμώτατον τῆς δυνάμεως. τῶνδ' ἀτάκτων καὶ λάλων καὶ πονηρῶν διαδι-δρασκόντων ἐκ τοῦ στρατοπέδου καὶ ἀπο-χωρούντων, ἐκέλευσεν ἀμελεῖν τοὺς ἡγε-μόνας· καὶ γὰρ ἐνταῦθα δυσχρήστους ὑπ'ἀταξίας ἔσεσθαι καὶ βλαβεροὺς τοῖς μαχο-μένοις, κἀκεῖ τοιαῦτα συνειδότας αὑτοῖςἧττον αὐτοῦ καταβοήσασθαι καὶ μὴ πάνυσυκοφαντήσειν.[13] Ὡς δ' ἐπῄεσαν οἱ πολέμιοι, κελεύσαςἐν τοῖς ὅπλοις ἀτρεμεῖν ἄχρι ἂν αὐτὸς σφα-γιάσηται, πλείω διέτριβε χρόνον, ἢ δυσιε-ρῶν ἢ βουλόμενος ἐγγυτέρω τοὺς πολεμί-ους ἐπισπάσασθαι. διὸ πρῶτον μὲν ὁ Πλού-ταρχος οἰόμενος ἀποδειλιᾶν καὶ κατοκνεῖνἐκεῖνον, ἐξέδραμε μετὰ τῶν ξένων· ἔπειτατοῦτον ἰδόντες οἱ ἱππεῖς οὐκ ἐκαρτέρησαν,ἀλλ' ἤλαυνον εὐθὺς εἰς τοὺς πολεμίους,ἀσύντακτοι καὶ σποράδες ἐκ τοῦ στρατο-

24

καὶ ἀφελείᾳ λόγος ἦν παρὰ τοῖς Ἀθηναίοιςἢ Φωκίωνος ἐπὶ χρηστότητι. καί ποτε θε-ωμένων καινοὺς τραγῳδοὺς Ἀθηναίων, ὁμὲν τραγῳδὸς εἰσιέναι μέλλων βασιλίδοςπρόσωπον, ᾔτει κεκοσμημένας πολλὰς πο-λυτελῶς ὀπαδοὺς τὸν χορηγόν, καὶ μὴ πα-ρέχοντος, ἠγανάκτει καὶ κατεῖχε τὸ θέα-τρον, οὐ βουλόμενος προελθεῖν. ὁ δὲ χορη-γὸς Μελάνθιος ὠθῶν αὐτὸν εἰς τὸ μέσονἐβόα· "τὴν τοῦ Φωκίωνος οὐχ ὁρᾷς γυνα-ῖκα προϊοῦσαν ἀεὶ μετὰ μιᾶς θεραπαινίδος;ἀλλ' ἀλαζονεύῃ καὶ διαφθείρεις τὴν γυναι-κωνῖτιν." ἐξακούστου δὲ τῆς φωνῆς γενο-μένης, ἐδέξατο κρότῳ πολλῷ καὶ θορύβῳτὸ θέατρον. αὐτὴ δ' ἡ γυνή, ξένης τινὸςἸωνικῆς ἐπιδειξαμένης χρυσοῦν καὶ λιθο-κόλλητον κόσμον <ἐν> ἐμπλοκίοις καὶ πε-ριδεραίοις, "ἐμοὶ δ'" ἔφη "κόσμος ἐστὶ Φω-κίων, εἰκοστὸν ἔτος ἤδη στρατηγῶν Ἀθη-ναίων."[20] Φώκῳ δὲ τῷ υἱῷ βουλομένῳ διαγωνί-

37

τὴν Πομπηΐου δύναμιν.[30] Πομπήϊος δὲ μέγας ἀπὸ τῆς στρατεί-ας ἐπανιών, καὶ τῇ λαμπρότητι καὶ προθυ-μίᾳ τῆς ὑποδοχῆς πεποιθὼς οὐδὲν ἂν δεη-θεὶς ἀποτυχεῖν τῶν πολιτῶν, προὔπεμψενἀξιῶν τὰς ὑπατικὰς ἀρχαιρεσίας ἀναβα-λέσθαι τὴν σύγκλητον, ὡς [ἂν] αὐτὸς πα-ρὼν Πείσωνι συναρχαιρεσιάσῃ. τῶν δὲπλείστων ὑπεικόντων, οὐ τὴν ἀναβολὴνμέγιστον ὁ Κάτων ἡγούμενος, ἀλλὰ τὴνπεῖραν ἀποκόψαι καὶ τὴν ἐλπίδα τοῦ Πο-μπηΐου βουλόμενος, ἀντεῖπε καὶ μετέστησετὴν βουλήν, ὥστ' ἀποψηφίσασθαι. τοῦτοτὸν Πομπήϊον οὐχ ἡσυχῇ διετάραξε, καὶνομίζων οὐ μικρὰ προσπταίσειν τῷ Κάτω-νι μὴ φίλῳ γενομένῳ, μετεπέμψατο Μου-νάτιον ἑταῖρον αὐτοῦ, καὶ δύο τοῦ Κάτω-νος ἀδελφιδᾶς ἐπιγάμους ἔχοντος, ᾔτει τὴνμὲν πρεσβυτέραν ἑαυτῷ γυναῖκα, τὴν δὲνεωτέραν τῷ υἱῷ· τινὲς δέ φασιν οὐ τῶνἀδελφιδῶν, ἀλλὰ τῶν θυγατέρων τὴν μνη-

128

δυόμενος τὸν δῆμον ἔπραττε -- , φοβη-θέντες οὖν ἐχώρουν διὰ βίας, καὶ πρῶτονμὲν αὐτῷ τῷ Βύβλῳ καταβαίνοντι κοπρίωνἐπεσκεδάσθη κόφινος, ἔπειτα τοῖς ῥαβδού-χοις προσπεσόντες αὐτοῦ κατέκλασαν τὰςῥάβδους· τέλος δὲ καὶ βελῶν φερομένωνκαὶ πολλῶν συντιτρωσκομένων, ἔφυγον ἐξἀγορᾶς, δρόμῳ μὲν οἱ λοιποὶ πάντες, ἔσχα-τος δὲ Κάτων ἀπῄει βάδην, μεταστρεφόμε-νος καὶ μαρτυρόμενος τοὺς πολίτας. οὐμόνον οὖν τὴν διανομὴν ἐκύρωσαν, ἀλλὰκαὶ προσεψηφίσαντο τὴν σύγκλητονὀμόσαι πᾶσαν, ἦ μὴν ἐπιβεβαιώσειν τὸννόμον καὶ βοηθήσειν, ἄν τις τἀναντίαπράττῃ, μεγάλα τάξαντες ἐπιτίμια κατὰτῶν μὴ ὀμοσάντων. ὤμνυσαν οὖν ἅπαντεςἐξ ἀνάγκης, τὸ Μετέλλου τοῦ παλαιοῦπάθος ἐν νῷ λαμβάνοντες, ὃν εἰς νόμονὅμοιον ὀμόσαι μὴ θελήσαντα περιεῖδεν ὁδῆμος ἐκπεσόντα φυγῇ τῆς Ἰταλίας. διὸκαὶ τὸν Κάτωνα πολλὰ μὲν αἱ γυναῖκες

133

τοὺς μηδὲν αὐτοῦ δεομένους, χρήματα μὲνοὐδ' ὣς ὁ Φωκίων ἔλαβεν, ἀφεθῆναι δ' ἠξί-ωσε τὸν σοφιστὴν Ἐχεκρατίδην καὶ τὸνἼμβριον Ἀθηνόδωρον καὶ Ῥοδίους δύο,Δημάρατον καὶ Σπάρτωνα, συνειλημ-μένους ἐπ' αἰτίαις τισὶ καὶ καθειργμένουςἐν Σάρδεσι. τούτους μὲν οὖν εὐθὺς ἀπέλυ-σεν ὁ Ἀλέξανδρος, Κρατερὸν δ' ἀποστέλ-λων εἰς Μακεδονίαν ἐκέλευσε τεττάρωνπόλεων ἐν Ἀσίᾳ, Κίου Γεργίθου ΜυλάσωνἘλαίας, μίαν ἣν ἂν αἱρῆται παραδοῦναι τῷΦωκίωνι, διατεινάμενος ἔτι μᾶλλον ὡς χα-λεπανεῖ μὴ λαβόντος. ἀλλ' οὔτε Φωκίωνἔλαβεν, ὅ τ' Ἀλέξανδρος ταχέως ἀπέθανεν.ἡ δ' οἰκία τοῦ Φωκίωνος ἔτι νῦν ἐν Μελίτῃδείκνυται, χαλκαῖς λεπίσι κεκοσμημένη,τὰ δ' ἄλλα λιτὴ καὶ ἀφελής.[19] Τῶν δὲ γυναικῶν ἃς ἔγημε περὶ τῆςπροτέρας οὐθὲν ἱστορεῖται, πλὴν ὅτι Κηφι-σόδοτος ἦν ὁ πλάστης ἀδελφὸς αὐτῆς· τῆςδὲ δευτέρας οὐκ ἐλάττων ἐπὶ σωφροσύνῃ

36

πέδου προσφερόμενοι. νικωμένων δὲ τῶνπρώτων, ἅπαντες ἐσκεδάσθησαν, καὶ ὁΠλούταρχος ἔφυγε, καὶ τῷ χάρακι προ-σμείξαντες ἔνιοι τῶν πολεμίων ἐκκόπτεινἐπειρῶντο καὶ διασπᾶν, ὡς ἁπάντων κε-κρατηκότες. ἐν τούτῳ δὲ τῶν ἱερῶν γενο-μένων, τοὺς μὲν εὐθὺς ἐκ τοῦ στρατοπέδουπροσπεσόντες οἱ Ἀθηναῖοι τρέπουσι, καὶκαταβάλλουσι τοὺς πλείστους περὶ τοῖςἐρύμασι φεύγοντας, ὁ δὲ Φωκίων τὴν μὲνφάλαγγα προσέταξεν ἐφεδρεύειν, ἀναλαμ-βάνουσαν ἅμα καὶ προσδεχομένην τοὺς ἐντῇ φυγῇ πρότερον διασπαρέντας, αὐτὸς δὲτοὺς ἐπιλέκτους ἔχων ἐνέβαλε τοῖς πολεμί-οις, καὶ μάχης καρτερᾶς γενομένης,πάντες μὲν ἐκθύμως ἠγωνίσαντο καὶ ἀφει-δῶς, Θάλλος δ' ὁ Κινέου καὶ Γλαῦκος ὁΠολυμήδους περὶ αὐτὸν τεταγμένοι τὸνστρατηγὸν ἠρίστευσαν. οὐ μὴν ἀλλὰ καὶΚλεοφάνης ἄξιον πλείστου παρέσχεν ἑαυ-τὸν ἐν ἐκείνῃ τῇ μάχῃ· τοὺς γὰρ ἱππεῖς

25

τήν τ' Ἰουλίαν ἐνεγγύησεν αὐτῷ, καὶ συ-στάντες ἤδη μετ' ἀλλήλων ἐπὶ τὴν πόλιν, ὁμὲν εἰσέφερε νόμους, τοῖς πένησι κληρου-χίαν καὶ νομὴν χώρας διδόντας, ὁ δὲ παρῆντοῖς νόμοις βοηθῶν. οἱ δὲ περὶ Λεύκολλονκαὶ Κικέρωνα Βύβλῳ τῷ ἑτέρῳ τῶνὑπάτων συντάξαντες ἑαυτοὺς ἀντέπραττον,μάλιστα δὲ Κάτων, ἤδη μὲν ὑφορώμενοςτὴν Καίσαρος καὶ Πομπηΐου φιλίαν καὶ σύ-στασιν ἐπ' οὐδενὶ δικαίῳ γεγενημένην, φο-βεῖσθαι δὲ φάσκων οὐ τὴν νομὴν τῆςχώρας, ἀλλ' ὃν ἀντὶ ταύτης ἀπαιτήσουσιμισθὸν οἱ χαριζόμενοι καὶ δελεάζοντες τὸπλῆθος.[32] Ὡς δὲ ταῦτα λέγων τήν τε βουλὴνὁμόψηφον εἶχε καὶ τῶν ἐκτὸς ἀνθρώπωνοὐκ ὀλίγοι παρίσταντο, δυσχεραίνοντες τὴνἀτοπίαν τοῦ Καίσαρος -- ἃ γὰρ οἱ θρασύτα-τοι δήμαρχοι καὶ ὀλιγωρότατοι πρὸς χάρινἐπολιτεύοντο τῶν πολλῶν, ταῦτ' ἀπ' ἐξου-σίας ὑπατικῆς αἰσχρῶς καὶ ταπεινῶς ὑπο-

132

στείαν γενέσθαι. τοῦ δὲ Μουνατίου ταῦταπρὸς τὸν Κάτωνα καὶ τὴν γυναῖκα καὶ τὰςἀδελφὰς φράσαντος, αἱ μὲν ὑπερηγάπησαντὴν οἰκειότητα πρὸς τὸ μέγεθος καὶ τὸ ἀξί-ωμα τοῦ ἀνδρός, ὁ δὲ Κάτων οὔτ' ἐπισχὼνοὔτε βουλευσάμενος, ἀλλὰ πληγεὶς εὐθὺςεἶπε· "βάδιζε Μουνάτιε βάδιζε, καὶ λέγεπρὸς Πομπήϊον, ὡς Κάτων οὐκ ἔστι διὰτῆς γυναικωνίτιδος ἁλώσιμος, ἀλλὰ τὴνμὲν εὔνοιαν ἀγαπᾷ καὶ τὰ δίκαια ποιοῦντιφιλίαν παρέξει πάσης πιστοτέραν οἰκειότη-τος, ὅμηρα δ' οὐ προήσεται τῇ Πομπηΐουδόξῃ κατὰ τῆς πατρίδος." ἐπὶ τούτοιςἤχθοντο μὲν αἱ γυναῖκες, ᾐτιῶντο δ' οἱ φί-λοι τοῦ Κάτωνος ὡς ἄγροικον ἅμα καὶ ὑπε-ρήφανον τὴν ἀπόκρισιν. εἶτα μέντοι πράτ-των τινὶ τῶν φίλων ὑπατείαν ὁ Πομπήϊοςἀργύριον εἰς τὰς φυλὰς ἔνεμε, καὶ περιβόη-τος ὁ δεκασμὸς ἦν, ἐν κήποις ἐκείνου τῶνχρημάτων ἀριθμουμένων. εἰπόντος οὖν τοῦΚάτωνος πρὸς τὰς γυναῖκας, ὅτι τοιούτων

129

ἀνακαλούμενος ἐκ τῆς τροπῆς καὶ βοῶνκαὶ διακελευόμενος κινδυνεύοντι τῷ στρα-τηγῷ βοηθεῖν, ἐποίησεν ἀναστρέψανταςἐπιρρῶσαι τὸ νίκημα τῶν ὁπλιτῶν. ἐκ τού-του τόν τε Πλούταρχον ἐξέβαλεν ἐκ τῆςἘρετρίας, καὶ Ζάρητρα φρούριον ἑλὼν ἐπι-καιρότατον, ᾗ μάλιστα συνελαύνεται τὸπλάτος εἰς βραχὺ διάζωμα τῆς νήσου,σφιγγομένης ἑκατέρωθεν ταῖς θαλάσσαις,οὓς ἔλαβεν αἰχμαλώτους Ἕλληνας ἀφῆκε,φοβηθεὶς τοὺς ῥήτορας τῶν Ἀθηναίων, μὴπρὸς ὀργήν τι βιάσωνται τὸν δῆμον ἀγνω-μονῆσαι περὶ αὐτούς.[14] Ἐπεὶ δὲ ταῦτα διαπραξάμενοςἀπέπλευσεν ὁ Φωκίων, ταχὺ μὲν ἐπόθησανοἱ σύμμαχοι τὴν χρηστότητα καὶ δικαιοσύ-νην αὐτοῦ, ταχὺ δ' ἔγνωσαν οἱ Ἀθηναῖοιτὴν ἐμπειρίαν καὶ ῥώμην τοῦ ἀνδρός. ὁ γὰρμετ' ἐκεῖνον ἐλθὼν ἐπὶ τὰ πράγματα Μο-λοσσὸς οὕτως ἐπολέμησεν, ὥστε καὶ ζῶναὐτὸς ὑποχείριος γενέσθαι τοῖς πολεμίοις.

26

δοκεῖν [ἀεὶ] καὶ εἶναι τοιοῦτον." ὡς δ' ἀκο-λουθήσαντες εἰς οἶκον αὐτῷ πολλὴν ἑώρωνεὐτέλειαν, τὴν μὲν γυναῖκα μάττουσαν, ὁδὲ Φωκίων αὐτὸς ἀνιμήσας ὕδωρ ἐκ τοῦφρέατος ἀπενίπτετο τοὺς πόδας, ἔτι μᾶλ-λον ἐνέκειντο καὶ ἠγανάκτουν, δεινὸν εἶναιλέγοντες, εἰ φίλος ὢν τοῦ βασιλέως οὕτωδιαιτήσεται πονηρῶς. ἰδὼν οὖν ὁ Φωκίωνπένητα πρεσβύτην ἐν τριβωνίῳ ῥυπαρῷπορευόμενον, ἠρώτησεν εἰ τούτου χείρονανομίζουσιν αὐτόν. εὐφημεῖν δ' ἐκείνων δεο-μένων, "καὶ μὴν οὗτος" εἶπεν "ἀπ' ἐλατ-τόνων ἐμοῦ ζῇ καὶ ἀρκεῖται." "τὸ δ' ὅλον ἢμὴ χρώμενος" ἔφη "μάτην ἕξω τοσοῦτονχρυσίον, ἢ χρώμενος ἐμαυτὸν ἅμα κἀκε-ῖνον διαβαλῶ πρὸς τὴν πόλιν." οὕτω μὲνοὖν ἐπανῆλθε πάλιν τὰ χρήματ' ἐξ Ἀθη-νῶν, ἐπιδείξαντα τοῖς Ἕλλησι πλουσιώτε-ρον τοῦ διδόντος τοσαῦτα τὸν μὴ δεόμενον.ἐπεὶ δ' Ἀλέξανδρος ἠγανάκτησε καὶ πάλινἔγραψε τῷ Φωκίωνι φίλους μὴ νομίζειν

35

ἦν κοινωνεῖν καὶ ἀναπίμπλασθαι πραγ-μάτων ἀνάγκη Πομπηΐῳ συναφθέντα δι'οἰκειότητος, ὡμολόγουν ἐκεῖναι κάλλιοναὐτὸν βεβουλεῦσθαι διακρουσάμενον. εἰ δὲδεῖ πρὸς τὰ συμβάντα κρίνειν, τοῦ παντὸςἔοικεν ὁ Κάτων ἁμαρτεῖν, τὴν οἰκειότηταμὴ δεξάμενος, ἀλλ' ἐάσας πρὸς Καίσαρατραπέσθαι καὶ γῆμαι γάμον, ὃς τὴν Πο-μπηΐου δύναμιν καὶ Καίσαρος εἰς ταὐτὸ συ-νενεγκών, <δι'> ὀλίγου τὰ μὲν Ῥωμαίωνἀνέτρεψε πράγματα, τὴν δὲ πολιτείαν ἀνε-ῖλεν· ὧν οὐθὲν ἂν ἴσως συνέπεσεν, εἰ μὴΚάτων τὰ μικρὰ τοῦ Πομπηΐου φοβηθεὶςἁμαρτήματα τὸ μέγιστον περιεῖδεν, αὐτὸνἑτέρων δυνάμει προς<θήκην> γενόμενον.[31] Ταῦτα μὲν οὖν ἔμελλεν ἔτι. Λευκόλ-λου δὲ περὶ τῶν ἐν Πόντῳ διατάξεων στα-σιάσαντος πρὸς Πομπήϊον -- ἠξίουν γὰρἰσχύειν ἑκάτερος τὰ ὑφ' αὑτοῦ γενόμενα --καὶ Λευκόλλῳ Κάτωνος ἀδικουμένῳ περι-φανῶς προσαμύνοντος, ἐλαττούμενος ὁ

130

Πομπήϊος ἐν συγκλήτῳ καὶ δημαγωγῶνἐπὶ νομὴν χώρας ἐκάλει τὸ στρατιωτικόν.ὡς δὲ κἀνταῦθα Κάτων ἐνιστάμενοςἐξέκρουσε τὸν νόμον, οὕτω Κλωδίου τε πε-ριείχετο τοῦ τότε θρασυτάτου τῶν δημα-γωγῶν, καὶ Καίσαρα προσήγετο, τρόποντινὰ Κάτωνος αὐτοῦ παρασχόντος ἀρχήν. ὁγὰρ Καῖσαρ ἀπὸ τῆς ἐν Ἰβηρίᾳ στρατηγίαςἐπανήκων, ἅμα μὲν ὑπατείαν ἐβούλετο πα-ραγγέλλειν, ἅμα δ' ᾔτει θρίαμβον. ἐπεὶ δὲκατὰ νόμον ἔδει τοὺς μὲν ἀρχὴν μετιόνταςπαρεῖναι, τοὺς δὲ μέλλοντας εἰσελαύνεινθρίαμβον ἔξω τείχους ὑπομένειν, ἠξίουπαρὰ τῆς βουλῆς αὐτῷ δοθῆναι δι' ἑτέρωναἰτεῖσθαι τὴν ἀρχήν. βουλομένων δὲ πολ-λῶν, ἀντέλεγεν ὁ Κάτων· ὡς δ' ᾔσθετο χα-ριζομένους τῷ Καίσαρι, λέγων ὅλην κατα-νάλωσε τὴν ἡμέραν, καὶ τὴν βουλὴν οὕτωςἐξέκρουσε. χαίρειν οὖν ἐάσας τὸν θρίαμβονὁ Καῖσαρ εἰσελθὼν εὐθὺς εἴχετο Πομπηΐουκαὶ τῆς ὑπατείας· ἀποδειχθεὶς δ' ὕπατος,

131

αὐτόν, ὥστ' εἰπεῖν ὅπως προσέξουσι τὸννοῦν Ἀθηναῖοι τοῖς πράγμασιν, ὡς εἴ τιγένοιτο περὶ αὐτόν, ἐκείνοις ἄρχειν προ-σῆκον. ἰδίᾳ δὲ τὸν Φωκίωνα ποιησάμενοςαὑτοῦ φίλον καὶ ξένον, εἰς τοσαύτην ἔθετοτιμὴν ὅσην εἶχον ὀλίγοι τῶν ἀεὶ συνόντων.ὁ γοῦν Δοῦρις εἴρηκεν, ὡς μέγας γενόμενοςκαὶ Δαρείου κρατήσας ἀφεῖλε τῶν ἐπιστο-λῶν τὸ χαίρειν, πλὴν ἐν ὅσαις ἔγραφε Φω-κίωνι· τοῦτον δὲ μόνον ὥσπερ Ἀντίπατρονμετὰ τοῦ χαίρειν προσηγόρευε. τοῦτο δὲκαὶ Χάρης ἱστόρηκε.[18] Τὸ μέντοι περὶ τῶν χρημάτων ὁμολο-γούμενόν ἐστιν, ὅτι δωρεὰν αὐτῷ κατέπεμ-ψεν ἑκατὸν τάλαντα. τούτων κομισθέντωνεἰς Ἀθήνας, ἠρώτησεν ὁ Φωκίων τοὺςφέροντας, τί δή ποτε πολλῶν ὄντων Ἀθη-ναίων αὐτῷ μόνῳ τοσαῦτα δίδωσινἈλέξανδρος. εἰπόντων δ' ἐκείνων "ὅτι σὲκρίνει μόνον ἄνδρα καλὸν καὶ ἀγαθόν","οὐκοῦν" εἶπεν ὁ Φωκίων "ἐασάτω με καὶ

34

Ἐπεὶ δὲ μεγάλα ταῖς ἐλπίσι περινοῶν ὁΦίλιππος εἰς Ἑλλήσποντον ἦλθε μετὰπάσης τῆς δυνάμεως, ὡς Χερρόνησον ἐνταὐτῷ καὶ Πέρινθον ἕξων καὶ Βυζάντιον,ὡρμημένων δὲ τῶν Ἀθηναίων βοηθεῖν οἱῥήτορες ἠγωνίσαντο τὸν Χάρητα στρατη-γὸν ἀποσταλῆναι, καὶ πλεύσας ἐκεῖνοςοὐδὲν ἄξιον τῆς δυνάμεως ἔπραττεν, οὐδ'αἱ πόλεις ἐδέχοντο τὸν στόλον, ἀλλ' ὕπο-πτος ὢν πᾶσιν ἐπλανᾶτο, χρηματιζόμενοςἀπὸ τῶν συμμάχων καὶ καταφρονούμενοςὑπὸ τῶν πολεμίων, ὁ δὲ δῆμος ὑπὸ τῶν ῥη-τόρων παροξυνόμενος ἠγανάκτει καὶ μετε-νόει τοῖς Βυζαντίοις πέμψας τὴν βοήθειαν,ἀναστὰς ὁ Φωκίων εἶπεν, ὅτι δεῖ μὴ τοῖςἀπιστοῦσιν ὀργίζεσθαι τῶν συμμάχων,ἀλλὰ τοῖς ἀπιστουμένοις τῶν στρατηγῶν·"οὗτοι γὰρ ὑμᾶς ποιοῦσι φοβεροὺς καὶ τοῖςχωρὶς ὑμῶν σῴζεσθαι μὴ δυναμένοις." κι-νηθεὶς οὖν ὁ δῆμος ὑπὸ τοῦ λόγου καὶ με-ταπεσών, ἐκέλευεν αὐτὸν ἐκεῖνον ἑτέραν

27

ὑμῶν, οὔθ' οὗτος ἔδωκε μεθ' ὑμῶν, ἀλλὰδυνάμεις τηλικαῦται καὶ ὅπλα καὶ ἵπποιχάριτές εἰσιν ἰδιωτῶν καὶ ἀντιδόσεις. κα-λούμενος δ' αὐτοκράτωρ καὶ στρατηγός,ἄλλοις τὰ στρατεύματα καὶ τὰς ἐπαρχίαςπαραδέδωκεν, αὐτὸς δὲ τῇ πόλει παρα-κάθηται, στάσεις ἀγωνοθετῶν ἐν ταῖς πα-ραγγελίαις καὶ θορύβους μηχανώμενος, ἐξὧν οὐ λέληθε δι' ἀναρχίας μοναρχίαν ἑαυ-τῷ μνηστευόμενος."[46] Οὕτως μὲν ἠμύνατο τὸν Πομπήϊον. ἦνδὲ Μᾶρκος Φαώνιος ἑταῖρος αὐτοῦ καὶ ζη-λωτής, οἷος ὁ Φαληρεὺς Ἀπολλόδωροςἱστορεῖται περὶ Σωκράτην γενέσθαι τὸνπαλαιόν, ἐμπαθὴς καὶ παρακεκινηκὼςπρὸς τὸν λόγον, οὐ σχέδην οὐδὲ πρᾴως,ἀλλ' ὥσπερ οἶνον ἄκρατον αὐτοῦ καθα-ψάμενον καὶ μανικώτερον. οὗτος ἀγορανο-μίαν μετιὼν ἡττᾶτο, συμπαρὼν δ' ὁ Κάτωνπροσέσχε ταῖς δέλτοις μιᾷ χειρὶ γεγραμ-μέναις, καὶ τὴν κακουργίαν ἐξελέγξας,

160

λάξας καὶ καταλιπὼν ἐν ὁμονοίᾳ τὸ Βυ-ζάντιον, οὕτως εἰς Κύπρον ἔπλευσεν.οὔσης δὲ πολλῆς καὶ βασιλικῆς ἐν ἐκπώμα-σι καὶ τραπέζαις καὶ λίθοις καὶ πορφύραιςκατασκευῆς, ἣν ἔδει πραθεῖσαν ἐξαργυρι-σθῆναι, πάντα βουλόμενος ἐξακριβοῦν καὶπάντα κατατείνειν εἰς ἄκραν τιμὴν καὶπᾶσιν αὐτὸς παρεῖναι καὶ προσάγειν τὸνἔσχατον ἐκλογισμόν, οὐδὲ τοῖς ἐθάσι τῆςἀγορᾶς ἐπίστευεν, ἀλλ' ὑπονοῶν ὁμοῦπάντας, ὑπηρέτας, κήρυκας, ὠνητάς, φί-λους, τέλος αὐτὸς ἰδίᾳ τοῖς ὠνουμένοις δια-λεγόμενος καὶ προσβιβάζων ἕκαστον,οὕτω τὰ πλεῖστα τῶν ἀγορασμάτωνἐπώλει. διὸ τοῖς τ' ἄλλοις φίλοις ὡς ἀπι-στῶν προσέκρουσε, καὶ τὸν συνηθέστατονἁπάντων Μουνάτιον εἰς ὀργὴν ὀλίγου δεῖνἀνήκεστον γενομένην ἐνέβαλεν, ὥστε καὶΚαίσαρι γράφοντι λόγον κατὰ τοῦ Κάτω-νος πικροτάτην τοῦτο τὸ μέρος τῆς κατη-γορίας διατριβὴν παρασχεῖν.

141

προσλαβόντα δύναμιν βοηθεῖν τοῖς συμ-μάχοις εἰς τὸν Ἑλλήσποντον· ὃ μεγίστηνῥοπὴν ἐποίησε πρὸς τὸ σωθῆναι τὸ Βυ-ζάντιον. ἦν μὲν γὰρ ἤδη μεγάλη δόξα τοῦΦωκίωνος· ἐπεὶ δὲ καὶ Λέων, ἀνὴρ Βυζα-ντίων πρῶτος ἀρετῇ καὶ τῷ Φωκίωνι γε-γονὼς ἐν Ἀκαδημείᾳ συνήθης, ἀνεδέξατοτὴν πίστιν ὑπὲρ αὐτοῦ πρὸς τὴν πόλιν, οὐκεἴασαν ἔξω στρατοπεδεῦσαι βουλόμενον,ἀλλ' ἀνοίξαντες τὰς πύλας ἐδέξαντο καὶκατέμειξαν ἑαυτοῖς τοὺς Ἀθηναίους, οὐμόνον ἀνεγκλήτους ταῖς διαίταις καὶσώφρονας, ἀλλὰ καὶ προθυμοτάτους ἐντοῖς ἀγῶσι διὰ τὴν πίστιν γενομένους.οὕτω μὲν ὁ Φίλιππος ἐξέπεσε τοῦ Ἑλλη-σπόντου τότε καὶ κατεφρονήθη, δοκῶνἄμαχός τις εἶναι καὶ ἀνανταγώνιστος, ὁ δὲΦωκίων καὶ ναῦς τινας εἷλεν αὐτοῦ, καὶφρουρουμένας πόλεις ἀνέλαβε, καὶ πολλα-χόθι τῆς χώρας ἀποβάσεις ποιούμενοςἐπόρθει καὶ κατέτρεχε, μέχρι οὗ τραύματα

28

γὰρ αὐτὸς ὑπὲρ ὑμῶν ἁπάντων ἀποθανεῖνεὐτυχίαν <ἂν> ἐμαυτοῦ θείμην. ἐλεῶ δ'"εἶπεν "ἄνδρες Ἀθηναῖοι καὶ τοὺς ἐκ Θηβῶνδεῦρο πεφευγότας, ἀρκεῖ δὲ τὰς Θήβαςκλαίειν τοῖς Ἕλλησι. διὸ βέλτιόν ἐστινὑπὲρ ἀμφοῖν πείθειν καὶ παραιτεῖσθαι τοὺςκρατοῦντας ἢ μάχεσθαι." τὸ μὲν οὖνπρῶτον ψήφισμα λέγεται <τὸν> Ἀλέξαν-δρον ὡς ἔλαβε ῥῖψαι, καὶ φυγεῖν ἀποστρα-φέντα τοὺς πρέσβεις· τὸ δὲ δεύτερον ἐδέξα-το κομισθὲν ὑπὸ Φωκίωνος, τῶν πρεσβυ-τέρων ἀκούων ὅτι καὶ Φίλιππος ἐθαύμαζετὸν ἄνδρα τοῦτον, καὶ οὐ μόνον τὴν ἔντευ-ξιν ὑπέμεινεν αὐτοῦ καὶ τὴν δέησιν, ἀλλὰκαὶ συμβουλεύοντος ἤκουσε. συνεβούλευεδ' ὁ Φωκίων, εἰ μὲν ἡσυχίας ὀρέγεται,θέσθαι τὸν πόλεμον· εἰ δὲ δόξης, μετα-θέσθαι, πρὸς τοὺς βαρβάρους ἀπὸ τῶν Ἑλ-λήνων τραπόμενον. καὶ πολλὰ πρὸς τὴνἈλεξάνδρου φύσιν καὶ βούλησιν εὐστόχωςεἰπών, οὕτω μετέβαλε καὶ κατεπράϋνεν

33

[37] Ὁ μέντοι Μουνάτιος οὐκ ἀπιστίᾳ τοῦΚάτωνος, ἀλλ' ἐκείνου μὲν ὀλιγωρίᾳ πρὸςαὑτόν, αὑτοῦ δέ τινι ζηλοτυπίᾳ πρὸς τὸνΚανίδιον ἱστορεῖ γενέσθαι τὴν ὀργήν. καὶγὰρ αὐτὸς σύγγραμμα περὶ τοῦ Κάτωνοςἐξέδωκεν, ᾧ μάλιστα Θρασέας ἐπηκολού-θησε. λέγει δ' ὕστερος μὲν εἰς Κύπρον ἀφι-κέσθαι καὶ λαβεῖν παρημελημένην ξενίαν,ἐλθὼν δ' ἐπὶ θύρας ἀπωσθῆναι, σκευωρου-μένου τι τοῦ Κάτωνος οἴκοι σὺν τῷ Κανι-δίῳ· μεμψάμενος δὲ μετρίως οὐ μετρίαςτυχεῖν ἀποκρίσεως, ὅτι κινδυνεύει τὸ λίανφιλεῖν, ὥς φησι Θεόφραστος, αἴτιον τοῦμισεῖν γίνεσθαι πολλάκις· "ἐπεὶ καὶ σὺ"φάναι "τῷ μάλιστα φιλεῖν ἧττον οἰόμενος ἢπροσήκει τιμᾶσθαι, χαλεπαίνεις. Κανιδίῳδὲ καὶ δι' ἐμπειρίαν χρῶμαι καὶ διὰ πίστινἑτέρων μᾶλλον, ἐξ ἀρχῆς μὲν ἀφιγμένῳ,καθαρῷ δὲ φαινομένῳ." ταῦτα μέντοιμόνον αὐτῷ μόνῳ διαλεχθέντα τὸν Κάτωναπρὸς τὸν Κανίδιον ἐξενεγκεῖν. αἰσθόμενος

142

ἐκείνου δόξαν ἡγούμενος, ἀεί τινας προ-σέβαλλεν αὐτῷ λοιδορησομένους· ὧν καὶΚλώδιος ἦν ὁ δημαγωγός, αὖθις εἰς Πο-μπήϊον ὑπορρυεὶς καὶ καταβοῶν τοῦΚάτωνος ὡς πολλὰ μὲν ἐκ Κύπρου χρήμα-τα νοσφισαμένου, Πομπηΐῳ δὲ πολεμο-ῦντος ἀπαξιώσαντι γάμον αὐτοῦ θυγατρός.ὁ δὲ Κάτων ἔλεγεν, ὅτι χρήματα μὲν ἐκΚύπρου τοσαῦτα τῇ πόλει συναγάγοι, μήθ'ἵππον ἕνα μήτε στρατιώτην λαβών, ὅσαΠομπήϊος ἐκ πολέμων τοσούτων καὶθριάμβων τὴν οἰκουμένην κυκήσας οὐκἀνήνεγκε· κηδεστὴν δὲ μηδέποτε προε-λέσθαι Πομπήϊον, οὐκ ἀνάξιον ἡγούμενος,ἀλλ' ὁρῶν τὴν ἐν τῇ πολιτείᾳ διαφοράν."αὐτὸς μὲν γὰρ" ἔφη "διδομένης μοι μετὰτὴν στρατηγίαν ἐπαρχίας ἀπέστην, οὗτοςδὲ τὰς μὲν ἔχει λαβών, τὰς δὲ δίδωσινἑτέροις· νυνὶ δὲ καὶ τέλος, ἑξακισχιλίωνὁπλιτῶν δύναμιν, Καίσαρι κέχρηκεν εἰςΓαλατίαν· ἣν οὔτ' ἐκεῖνος ᾔτησε παρ'

159

μένην πρὸς αὐτοὺς δύναμιν ἑνὶ σώματιμόνον ἐλάττω γενέσθαι.[17] Δημοσθένους δὲ λοιδοροῦντος τὸνἈλέξανδρον ἤδη προσάγοντα ταῖς Θήβαις,ἔφη· σχέτλιε, τίπτ' ἐθέλεις ἐρεθιζέμενἄγριον ἄνδρακαὶ δόξης μεγάλης ὀρεγόμενον; ἢ βούλειπυρκαϊᾶς τηλικαύτης οὔσης ἐγγὺς ῥιπίσαιτὴν πόλιν; ἀλλ' ἡμεῖς οὐδὲ βουλομένοιςἀπολέσθαι τούτοις ἐπιτρέψομεν, οἱ διὰ το-ῦτο στρατηγεῖν ὑπομένοντες." ὡς δ' ἀπω-λώλεισαν αἱ Θῆβαι, καὶ ὁ Ἀλέξανδροςἐξῃτεῖτο τοὺς περὶ Δημοσθένην καὶ Λυκο-ῦργον καὶ Ὑπερείδην καὶ Χαρίδημον, ἡ δ'ἐκκλησία πρὸς ἐκεῖνον ἀπέβλεπεν, ὀνομα-στὶ πολλάκις καλούμενος ἀνέστη· καὶ τῶνφίλων ἕνα παραστησάμενος, ᾧ μάλισταχρώμενος διετέλει καὶ πιστεύων καὶ ἀγα-πῶν· "εἰς τὰ τοιαῦτ'" ἔφη "τὴν πόλιν οὗτοιπαραγηόχασιν, ὥστ' ἔγωγε κἂν Νικοκλέατις τοῦτον ἐξαιτῇ, διδόναι κελεύσω. τὸ μὲν

32

λαβὼν ὑπὸ τῶν προσβοηθούντων ἀπέπλευ-σε.[15] Τῶν δὲ Μεγαρέων ἐπικαλουμένωνκρύφα, φοβούμενος ὁ Φωκίων τοὺς Βοιω-τοὺς μὴ προαισθόμενοι φθάσωσι τὴν βοή-θειαν, ἐκκλησίαν συνήγαγεν ἕωθεν, καὶπροσαγγείλας τὰ παρὰ τῶν Μεγαρέων τοῖςἈθηναίοις, ὡς ἐπεψηφίσαντο, τῇ σάλπιγγισημήνας εὐθὺς ἀπὸ τῆς ἐκκλησίας ἦγεναὐτοὺς τὰ ὅπλα λαβόντας. δεξαμένων δὲτῶν Μεγαρέων προθύμως, τήν τε Νίσαιανἐτείχισε, καὶ διὰ μέσου σκέλη δύο πρὸς τὸἐπίνειον ἀπὸ τοῦ ἄστεος ἐνέβαλε, καὶ συ-νῆψε τῇ θαλάττῃ τὴν πόλιν, ὥστε τῶνκατὰ γῆν πολεμίων ὀλίγον ἤδη φροντίζου-σαν ἐξηρτῆσθαι τῶν Ἀθηναίων.[16] Ἤδη δὲ πρὸς Φίλιππον ἐκπεπολεμω-μένων παντάπασι, καὶ στρατηγῶν αὐτοῦμὴ παρόντος ἑτέρων ἐπὶ τὸν πόλεμον ᾑρη-μένων, ὡς κατέπλευσεν ἀπὸ τῶν νήσων,πρῶτον μὲν ἔπειθε τὸν δῆμον, εἰρηνικῶς

29

ἔσχεν ἀπὸ τούτου πλεῖστον, ὡς βουλῆς καὶδικαστηρίων καὶ ἀρχόντων δύναμιν αὑτῷπεριποιησάμενος. οὐδεμιᾶς γὰρ ἀρετῆςδόξα καὶ πίστις ἐπιφθόνους ποιεῖ μᾶλλον ἢτῆς δικαιοσύνης, ὅτι καὶ δύναμις αὐτῇ καὶπίστις ἕπεται μάλιστα παρὰ τῶν πολλῶν.οὐ γὰρ τιμῶσι μόνον ὡς τοὺς ἀνδρείους,οὐδὲ θαυμάζουσιν ὡς τοὺς φρονίμους, ἀλλὰκαὶ φιλοῦσι τοὺς δικαίους, καὶ θαρροῦσιναὐτοῖς καὶ πιστεύουσιν. ἐκείνων δὲ τοὺςμὲν φοβοῦνται, τοῖς δ' ἀπιστοῦσι· πρὸς δὲτούτοις ἐκείνους μὲν οἴονται φύσει μᾶλλονἢ τῷ βούλεσθαι διαφέρειν, ἀνδρίαν καὶφρόνησιν τὴν μὲν ὀξύτητά τινα, τὴν δ'εὐρωστίαν ψυχῆς τιθέμενοι· δικαίῳ δ'ὑπάρχοντος εὐθὺς εἶναι τῷ βουλομένῳ,μάλιστα τὴν ἀδικίαν ὡς κακίαν ἀπροφάσι-στον αἰσχύνονται.[45] Διὸ καὶ τῷ Κάτωνι πάντες οἱ μεγάλοιπροσεπολέμουν ὡς ἐλεγχόμενοι, Πομπήϊοςδὲ καὶ κατάλυσιν τῆς ἑαυτοῦ δυνάμεως τὴν

158

οὖν αὐτὸς οὔτ' ἐπὶ δεῖπνον ἔτι φοιτᾶν οὔτεσύμβουλος ὑπακούειν καλούμενος. ἀπειλο-ῦντος δὲ τοῦ Κάτωνος ὥσπερ εἰώθασι τῶνἀπειθούντων ἐνέχυρα λήψεσθαι, μηδὲνφροντίσας κελεῦσαι, καὶ πολὺν χρόνον ἐνὀργῇ διατελεῖν· εἶτα τῆς Μαρκίας (ἔτι γὰρσυνῴκει) τῷ Κάτωνι διαλεχθείσης, τυχεῖνμὲν ὑπὸ Βάρκα κεκλημένος ἐπὶ δεῖπνον,εἰσελθόντα δ' ὕστερον τὸν Κάτωνα, τῶνἄλλων κατακειμένων, ἐρωτᾶν ὅπου κατα-κλιθείη. τοῦ δὲ Βάρκα κελεύσαντος ὅπουβούλεται, περιβλεψάμενον εἰπεῖν ὅτι παρὰΜουνάτιον· καὶ παρελθόντα πλησίον αὐτοῦκατακλιθῆναι, πλέον δὲ μηθὲν φιλοφρονή-σασθαι παρὰ τὸ δεῖπνον. ἀλλὰ πάλιν τῆςΜαρκίας δεομένης, τὸν μὲν Κάτωναγράψαι πρὸς αὐτὸν ὡς ἐντυχεῖν τι βουλόμε-νον, αὐτὸς δ' ἥκειν ἕωθεν εἰς τὴν οἰκίαν καὶὑπὸ τῆς Μαρκίας κατασχεθῆναι, μέχριπάντες ἀπηλλάγησαν, οὕτω δ' εἰσελθόντατὸν Κάτωνα καὶ περιβαλόντα τὰς χεῖρας

143

ἔχοντος τοῦ Φιλίππου καὶ φοβουμένου τὸνκίνδυνον ἰσχυρῶς, δέχεσθαι τὰς διαλύσεις·καί τινος ἀντικρούσαντος αὐτῷ τῶν εἰω-θότων κυλινδεῖσθαι περὶ τὴν Ἡλιαίαν καὶσυκοφαντεῖν καὶ εἰπόντος "σὺ δὲ τολμᾷς ὦΦωκίων ἀποτρέπειν Ἀθηναίους, ἤδη τὰὅπλα διὰ χειρῶν ἔχοντας;" "ἔγωγ'" εἶπε,"καὶ ταῦτ' εἰδὼς ὅτι πολέμου μὲν ὄντοςἐγὼ σοῦ, εἰρήνης δὲ γενομένης σὺ ἐμοῦ ἄρ-ξεις." ὡς δ' οὐκ ἔπειθεν, ἀλλ' ὁ Δημο-σθένης ἐκράτει κελεύων ὡς πορρωτάτωτῆς Ἀττικῆς θέσθαι μάχην τοὺς Ἀθηναί-ους, "ὦ τᾶν" ἔφη, "μὴ ποῦ μαχώμεθα σκο-πῶμεν, ἀλλὰ πῶς νικήσωμεν. οὕτω γὰρἔσται μακρὰν ὁ πόλεμος, ἡττωμένοις δὲπᾶν ἀεὶ δεινὸν ἐγγὺς πάρεστι." γενομένηςδὲ τῆς ἥττης, καὶ τῶν θορυβοποιῶν καὶ νε-ωτεριστῶν ἐν ἄστει τὸν Χαρίδημον ἑλ-κόντων ἐπὶ τὸ βῆμα καὶ στρατηγεῖν ἀξιού-ντων, ἐφοβήθησαν οἱ βέλτιστοι, καὶ τὴν ἐξἈρείου πάγου βουλὴν ἔχοντες ἐν τῷ δήμῳ,

30

δεόμενοι καὶ δακρύοντες μόλις ἔπεισανἐπιτρέψαι τῷ Φωκίωνι τὴν πόλιν. ὁ δὲ τὴνμὲν ἄλλην τοῦ Φιλίππου πολιτείαν καὶ φι-λανθρωπίαν ᾤετο δεῖν προσδέχεσθαι· Δη-μάδου δὲ γράψαντος ὅπως ἡ πόλις μετέχοιτῆς κοινῆς εἰρήνης καὶ τοῦ συνεδρίου τοῖςἝλλησιν, οὐκ εἴα πρὸ τοῦ γνῶναι, τίνα Φί-λιππος αὑτῷ γενέσθαι παρὰ τῶν Ἑλλήνωνἀξιώσει· κρατηθεὶς δὲ τῇ γνώμῃ διὰ τὸνκαιρόν, ὡς εὐθὺς ἑώρα τοὺς Ἀθηναίους με-ταμελομένους ὅτι καὶ τριήρεις ἔδει πα-ρέχειν τῷ Φιλίππῳ καὶ ἱππεῖς, "ταῦτ'" ἔφη"φοβούμενος ἠναντιούμην· ἐπεὶ δὲ συνέθε-σθε, δεῖ μὴ βαρέως φέρειν μηδ' ἀθυμεῖν,μεμνημένους ὅτι καὶ οἱ πρόγονοί ποτε μὲνἄρχοντες, ποτὲ δ' ἀρχόμενοι, καλῶς δ' ἀμ-φότερα ταῦτα ποιοῦντες, καὶ τὴν πόλινἔσωσαν καὶ τοὺς Ἕλληνας." Φιλίππου δ'ἀποθανόντος εὐαγγέλια θύειν τὸν δῆμονοὐκ εἴα· καὶ γὰρ ἀγεννὲς εἶναι <τὸ> ἐπι-χαίρειν, καὶ τὴν ἐν Χαιρωνείᾳ παραταξα-

31

ἀμφοτέρας ἀσπάσασθαι καὶ φιλοφρονήσα-σθαι. ταῦτα μὲν οὖν οὐχ ἧττον οἰόμενοιτῶν ὑπαίθρων καὶ μεγάλων πράξεων πρὸςἔνδειξιν ἤθους καὶ κατανόησιν ἔχειν τινὰσαφήνειαν, ἐπὶ πλέον διήλθομεν.[38] Τῷ δὲ Κάτωνι συνήχθη μὲν ἀργυρίουτάλαντα μικρὸν ἑπτακισχιλίων ἀποδέοντα,δεδιὼς δὲ τοῦ πλοῦ τὸ μῆκος, ἀγγεῖα πολ-λὰ κατασκευάσας, ὧν ἕκαστον ἐχώρει δύοτάλαντα καὶ δραχμὰς πεντακοσίας, κα-λώδιον ἑκάστῳ μακρὸν προσήρτησεν, οὗτῇ ἀρχῇ προσείχετο φελλὸς εὐμεγέθης,ὅπως εἰ ῥαγείη τὸ πλοῖον, <ἀν>έχων διὰβυθοῦ τὸ ἄρτημα σημαίνοι τὸν τόπον. τὰμὲν οὖν χρήματα πλὴν ὀλίγων τινῶν ἀσφα-λῶς διεκομίσθη, λόγους δὲ πάντων ὧν δι-ῴκησε γεγραμμένους ἐπιμελῶς ἔχων ἐνδυσὶ βιβλίοις, οὐδέτερον ἔσωσεν, ἀλλὰ τὸμὲν ἀπελεύθερος αὐτοῦ κομίζων, ὄνομαΦιλάργυρος, ἐκ Κεγχρεῶν ἀναχθεὶς ἀνε-τράπη καὶ συναπώλεσε τοῖς φορτίοις, τὸ δ'

144

χῆς. ἔδοξεν οὖν αὐτοῖς εἰς ταὐτὸ συνελθο-ῦσι παραβαλέσθαι δραχμῶν ἕκαστον ἀργυ-ρίου δεκαδύο ἥμισυ μυριάδας, εἶτα με-τιέναι τὴν ἀρχὴν πάντας ὀρθῶς καὶ δικαί-ως· τὸν δὲ παραβάντα καὶ χρησάμενον δε-κασμῷ στέρεσθαι τοῦ ἀργυρίου. ταῦθ' ὁμο-λογήσαντες αἱροῦνται φύλακα καὶ βραβευ-τὴν καὶ μάρτυρα τὸν Κάτωνα, καὶ <τὰ>χρήματα φέροντες ἐκείνῳ παρετίθεντο, καὶτὰς συνθήκας ἐγράψαντο πρὸς ἐκεῖνον,ἀντὶ τῶν χρημάτων ἐγγυητὰς λαβόντα, τὰδὲ χρήματα μὴ δεξάμενον. ὡς δ' ἧκεν ἡ κυ-ρία τῆς ἀναδείξεως, παραστὰς ὁ Κάτων τῷβραβεύοντι δημάρχῳ καὶ παραφυλάξας τὴνψῆφον, ἕνα τῶν παραβαλομένων ἀπέφηνεκακουργοῦντα, καὶ προσέταξεν ἀποδοῦναιτοῖς ἄλλοις τὸ ἀργύριον. ἀλλ' ἐκεῖνοι μὲνἐπαινέσαντες αὐτοῦ τὴν ὀρθότητα καὶ θαυ-μάσαντες ἀνεῖλον τὸ πρόστιμον, ὡς ἱκανὴνδίκην ἔχοντες παρὰ τοῦ ἀδικήσαντος· τοὺςδ' ἄλλους ἐλύπησεν ὁ Κάτων καὶ φθόνον

157

ων ἐπὶ τῷ προέσθαι τὸν ἄνδρα καὶ μὴ κα-τασχεῖν ἐγκαλούμενος, ἔφη πιστεύειν μὲντῷ Νικάνορι καὶ μηδὲν ἀπ' αὐτοῦ προσδο-κᾶν δεινόν· εἰ δὲ μή, μᾶλλον ἐθέλειν ἀδι-κούμενος ἢ ἀδικῶν φανερὸς γενέσθαι. το-ῦτο δὲ <τὸ> ὑπὲρ αὑτοῦ μὲν ἄν τινι σκοπο-ῦντι δοκοίη καλοκαγαθικῶς λελέχθαι καὶγενναίως· ὁ δ' εἰς πατρίδος ἀποκινδυνεύωνσωτηρίαν, καὶ ταῦτα στρατηγὸς καὶ ἄρ-χων, οὐκ οἶδα μὴ μεῖζόν τι παραβαίνει καὶπρεσβύτερον, τὸ πρὸς τοὺς πολίτας δί-καιον. οὐδὲ γὰρ ἐκεῖν' ἔστιν εἰπεῖν, ὅτι φο-βούμενος μὲν εἰς πόλεμον ἐμβαλεῖν τὴνπόλιν ὁ Φωκίων ἀπέσχετο τοῦ Νικάνορος,ἄλλως δὲ προὐβάλετο τὴν πίστιν καὶ τὸ δί-καιον, ὅπως αἰδούμενος ἐκεῖνος ἡσυχίανἄγῃ καὶ μηδὲν ἀδικῇ τοὺς Ἀθηναίους· ἀλλ'ὄντως ἔοικεν ἰσχυρά τις αὐτῷ περὶ τοῦ Νι-κάνορος ἐγγενέσθαι πίστις, ὅν γε πολλῶνπροδιαβαλλόντων καὶ κατηγορούντων ἐπι-τίθεσθαι τῷ Πειραιεῖ καὶ διαβιβάζειν εἰς

60

δόξης πονηρᾶς, πάντα πιστεύων καὶ πάνταχρώμενος ἐκείνῳ.[22] Καὶ δὴ καὶ Πυθονίκης τῆς ἑταίραςἀποθανούσης, ἣν εἶχεν ὁ Ἅρπαλος ἐρῶνκαὶ θυγατρίου πατὴρ ἐξ αὐτῆς γεγονώς,μνημεῖον ἀπὸ χρημάτων πολλῶν ἐπιτε-λέσαι θελήσας, προσέταξε τῷ Χαρικλεῖτὴν ἐπιμέλειαν. οὖσαν δὲ τὴν ὑπουργίανταύτην ἀγεννῆ, προσκατῄσχυνεν ὁ τάφοςσυντελεσθείς -- διαμένει γὰρ ἔτι νῦν ἐν Ἑρ-μείῳ, ᾗ βαδίζομεν ἐξ ἄστεος εἰς Ἐλευσῖνα-- μηδὲν ἔχων τῶν τριάκοντα ταλάντωνἄξιον, ὅσα τῷ Ἁρπάλῳ λογισθῆναί φασινεἰς τὸ ἔργον ὑπὸ τοῦ Χαρικλέους. καὶμέντοι καὶ τελευτήσαντος αὐτοῦ τὸ παι-δάριον ὑπὸ τοῦ Χαρικλέους καὶ τοῦ Φωκί-ωνος ἀναληφθὲν ἐτύγχανε πάσης ἐπιμελεί-ας. κρινομένου μέντοι τοῦ Χαρικλέους ἐπὶτοῖς Ἁρπαλείοις καὶ δεομένου βοηθεῖναὐτῷ τὸν Φωκίωνα καὶ συνεισελθεῖν εἰς τὸδικαστήριον, οὐκ ἠθέλησεν εἰπών· "ἐγώ σ'

41

παριόντες ἐξ ἀνάγκης εἰς ἔνορκον δικαστή-ριον εὐθύνας διδῶσιν. ἐπὶ τούτῳ χαλεπῶςμὲν ἔσχον οἱ μετιόντες ἀρχάς, ἔτι δὲ χαλε-πώτερον ὁ μισθαρνῶν ὄχλος. ἕωθεν οὖν ἐπὶτὸ βῆμα τοῦ Κάτωνος προελθόντος, ἀθρόοιπροσπεσόντες ἐβόων, ἐβλασφήμουν, ἔβαλ-λον, ὥστε φεύγειν ἀπὸ τοῦ βήματος ἅπα-ντας, αὐτὸν δ' ἐκεῖνον ἐξωσθέντα τῷ πλή-θει καὶ παραφερόμενον, μόλις ἐπιλαβέσθαιτῶν ἐμβόλων. ἐνταῦθα καταστάς, τῷ μὲνἰταμῷ καὶ θαρροῦντι τῆς ὄψεως εὐθὺςἐκράτησε τοῦ θορύβου καὶ τὴν κραυγὴνἔπαυσεν, εἰπὼν δὲ τὰ πρέποντα καὶ μεθ'ἡσυχίας ἀκουσθείς, παντάπασι διέλυσε τὴνταραχήν. ἐπαινούσης δὲ τῆς βουλῆς αὐτόν,"ἐγὼ δ'" εἶπεν "ὑμᾶς οὐκ ἐπαινῶ, κινδυνεύ-οντα στρατηγὸν ἐγκαταλιπόντας καὶ μὴπροσαμύναντας." τῶν δὲ μετιόντων ἀρχὴνἕκαστος ἀπόρῳ πάθει συνείχετο, φοβούμε-νος μὲν αὐτὸς δεκάζειν, φοβούμενος δ'ἑτέρου τοῦτο πράξαντος ἐκπεσεῖν τῆς ἀρ-

156

αὐτὸς ἄχρι Κερκύρας φυλάξας, ἐν ἀγορᾷκατεσκήνωσε· τῶν δὲ ναυτῶν διὰ τὸ ῥιγοῦνπυρὰ πολλὰ καιόντων τῆς νυκτός, ἥφθησαναἱ σκηναί, καὶ τὸ βιβλίον ἠφανίσθη. τοὺςμὲν οὖν ἐχθροὺς καὶ συκοφάντας ἐπιστο-μιεῖν ἤμελλον οἱ βασιλικοὶ διοικηταὶ πα-ρόντες, ἄλλως δὲ τῷ Κάτωνι τὸ πρᾶγμαδηγμὸν ἤνεγκεν· οὐ γὰρ εἰς πίστιν ὑπὲραὑτοῦ τοὺς λόγους, ἀλλὰ παράδειγμα τοῖςἄλλοις ἀκριβείας ἐξενεγκεῖν φιλοτιμούμε-νος, ἐνεμεσήθη.[39] Περαιωθεὶς δὲ ταῖς ναυσὶν οὐκ ἔλαθετοὺς Ῥωμαίους, ἀλλὰ πάντες μὲν ἄρχοντεςκαὶ ἱερεῖς, πᾶσα δ' ἡ βουλή, πολὺ δὲ τοῦδήμου μέρος ἀπήντων πρὸς τὸν ποταμόν,ὥστε τὰς ὄχθας ἀμφοτέρας ἀποκεκρύφθαικαὶ θριάμβου μηδὲν ὄψει καὶ φιλοτιμίᾳ λεί-πεσθαι τὸν ἀνάπλουν αὐτοῦ. καίτοι σκαιὸνἐνίοις τοῦτ' ἐφαίνετο καὶ αὔθαδες, ὅτι τῶνὑπάτων καὶ τῶν στρατηγῶν παρόντων οὔτ'ἀπέβη πρὸς αὐτούς, οὔτ' ἐπέσχε τὸν πλοῦν,

145

ὦ Χαρίκλεις ἐπὶ πᾶσι τοῖς δικαίοις γαμ-βρὸν ἐποιησάμην."Πρώτου δ' Ἀθηναίοις Ἀσκληπιάδου τοῦἹππάρχου τεθνάναι προσαγγείλαντοςἈλέξανδρον, ὁ μὲν Δημάδης ἐκέλευε μὴπροσέχειν· πάλαι γὰρ ἂν ὅλην ὄζειν νεκροῦτὴν οἰκουμένην· ὁ δὲ Φωκίων ἐπηρμένονὁρῶν πρὸς τὸ νεωτερίζειν τὸν δῆμον, ἐπει-ρᾶτο παρηγορεῖν καὶ κατέχειν. ἀναπη-δώντων δὲ πολλῶν ἐπὶ τὸ βῆμα καὶ βο-ώντων ἀληθῆ τὸν Ἀσκληπιάδην ἀπαγγέλ-λειν καὶ τεθνάναι τὸν Ἀλέξανδρον, "οὐκο-ῦν" εἶπεν "εἰ σήμερον τέθνηκε, καὶ αὔριονἔσται καὶ εἰς τρίτην τεθνηκώς, ὥσθ' ἡμᾶςἐν ἡσυχίᾳ βουλεύσασθαι, μᾶλλον δὲ μετ'ἀσφαλείας."[23] Ὡς δὲ φέρων ἐνέσεισεν ὁ Λεωσθένηςτὴν πόλιν εἰς τὸν Ἑλληνικὸν πόλεμον, καὶτοῦ Φωκίωνος δυσχεραίνοντος ἠρώτα κα-ταγελῶν, τί πεποίηκεν ἀγαθὸν τὴν πόλινἔτη τοσαῦτα στρατηγῶν, "οὐ μικρόν" ἔφη,

42

καταπολιτευόμενος τὸν Κάσσανδρον, ἔπεμ-ψεν ἐπιστολὴν τοῖς ἐν ἄστει γεγραμμένην,ὡς τοῦ βασιλέως ἀποδιδόντος αὐτοῖς τὴνδημοκρατίαν καὶ πολιτεύεσθαι κατὰ τὰπάτρια πάντας Ἀθηναίους κελεύοντος. ἦνδὲ τοῦτο κατὰ τοῦ Φωκίωνος ἐπιβουλή.συσκευαζόμενος γὰρ εἰς ἑαυτόν, ὡς μικρὸνὕστερον ἔδειξε τοῖς ἔργοις, ὁ Πολυπέρχωντὴν πόλιν, οὐδὲν ἤλπιζε περαίνειν μὴ τοῦΦωκίωνος ἐκπεσόντος· ἐκπεσεῖσθαι δ' ἐκε-ῖνον ἅμα τῶν ἀπεψηφισμένων ἐπιχυθέντωντῇ πολιτείᾳ καὶ πάλιν τὸ βῆμα δημαγωγῶνκατασχόντων καὶ συκοφαντῶν. ὑποκινου-μένων δὲ πρὸς ταῦτα τῶν Ἀθηναίων, βου-λόμενος ἐντυχεῖν αὐτοῖς ὁ Νικάνωρ, ἐνΠειραιεῖ βουλῆς γενομένης, παρῆλθε τῷΦωκίωνι ἐμπιστεύσας τὸ σῶμα. Δερκύλ-λου δὲ τοῦ ἐπὶ τῆς χώρας στρατηγοῦ συλ-λαβεῖν αὐτὸν ἐπιχειρήσαντος, ἐκεῖνος μὲνπροαισθόμενος ἐξεπήδησε καὶ φανερὸς ἦνεὐθὺς ἀμυνούμενος τὴν πόλιν· ὁ δὲ Φωκί-

59

ἀλλὰ ῥοθίῳ τὴν ὄχθην παρεξελαύνων ἐπὶνεὼς ἑξήρους βασιλικῆς, οὐκ ἀνῆκε πρότε-ρον ἢ καθορμίσαι τὸν στόλον εἰς τὸ νε-ώριον. οὐ μὴν ἀλλὰ τῶν χρημάτων παρα-κομιζομένων δι' ἀγορᾶς, ὅ τε δῆμος ἐθαύ-μαζε τὸ πλῆθος, ἥ τε βουλὴ συναχθεῖσαμετὰ τῶν πρεπόντων ἐπαίνων ἐψηφίσατοτῷ Κάτωνι στρατηγίαν ἐξαίρετον δοθῆναι,καὶ τὰς θέας αὐτὸν ἐν ἐσθῆτι περιπορφύρῳθεάσασθαι. ταῦτα μὲν οὖν ὁ Κάτων πα-ρῃτήσατο, Νικίαν δὲ τὸν οἰκονόμον τῶνβασιλικῶν ἐλεύθερον ἔπεισε τὴν βουλὴνἀφεῖναι, μαρτυρήσας ἐπιμέλειαν καὶ πί-στιν. ὑπάτευε δὲ Φίλιππος ὁ πατὴρ τῆςΜαρκίας, καὶ τρόπον τινὰ τὸ ἀξίωμα τῆςἀρχῆς καὶ ἡ δύναμις εἰς Κάτωνα περιῆλ-θεν, οὐκ ἐλάττονα τοῦ συνάρχοντος δι' ἀρε-τὴν ἢ δι' οἰκειότητα τοῦ Φιλίππου τῷΚάτωνι τιμὴν προστιθέντος.[40] Ἐπεὶ δὲ Κικέρων ἐκ τῆς φυγῆς ἣνἔφυγεν ὑπὸ Κλωδίου κατελθών, καὶ δυ-

146

πολλάκις ἀκούων ὁ Πομπήϊος ἠμέλει καὶπαρέπεμπεν, ἀπιστίᾳ τῆς Καίσαρος μετα-βολῆς διὰ πίστιν εὐτυχίας τῆς ἑαυτοῦ καὶδυνάμεως.[44] Εἰς δὲ τὸ ἑξῆς ἔτος αἱρεθεὶς ὁ Κάτωνστρατηγός, οὐδὲν ἔδοξε προστιθέναι τῇἀρχῇ τοσοῦτον εἰς σεμνότητα καὶ μέγεθοςἄρχων καλῶς, ὅσον ἀφαιρεῖν καὶ καταισχύ-νειν ἀνυπόδητος καὶ ἀχίτων πολλάκις ἐπὶτὸ βῆμα προερχόμενος, καὶ θανατικὰς δί-κας ἐπιφανῶν ἀνδρῶν οὕτω βραβεύων.ἔνιοι δέ φασι καὶ μετ' ἄριστον οἶνον πεπω-κότα χρηματίζειν· ἀλλὰ τοῦτο μὲν οὐκἀληθῶς λέγεται. Διαφθειρομένου δὲ τοῦδήμου ταῖς δωροδοκίαις ὑπὸ τῶν φιλαρ-χούντων, καὶ χρωμένων τῷ δεκάζεσθαι κα-θάπερ ἐργασίᾳ συνήθει τῶν πολλῶν, βου-λόμενος ἐκκόψαι παντάπασι τὸ νόσημα το-ῦτο τῆς πόλεως, ἔπεισε δόγμα θέσθαι τὴνσύγκλητον, ὅπως οἱ κατασταθέντες ἄρχο-ντες, εἰ μηδένα κατήγορον ἔχοιεν, αὐτοὶ

155

[31] Ἐπεὶ δ' Ἀντίπατρος ἀποδείξας Πολυ-πέρχοντα στρατηγόν, Κάσσανδρον δὲ χιλί-αρχον, ἐξέλιπεν, εὐθὺς διαναστὰς ὁ Κάσ-σανδρος καὶ προκαταλαμβάνων τὰ πράγ-ματα, πέμπει κατὰ τάχος Νικάνορα τῷΜενύλλῳ διάδοχον τῆς φρουραρχίας, πρὶνἔκδηλον τὸν Ἀντιπάτρου θάνατον γενέσθαικελεύσας τὴν Μουνυχίαν παραλαβεῖν. γε-νομένου δὲ τούτου, καὶ μεθ' ἡμέρας ὀλίγαςπυθομένων τῶν Ἀθηναίων ὅτι τέθνηκεν ὁἈντίπατρος, ἐν αἰτίαις ὁ Φωκίων ἦν καὶκακῶς ἤκουεν ὡς προαισθόμενος καὶ κατα-σιωπήσας χάριτι τοῦ Νικάνορος. ὁ δὲ τού-των μὲν οὐκ ἐφρόντιζεν, ἐντυγχάνων δὲ τῷΝικάνορι καὶ διαλεγόμενος, εἴς τε τἆλλατοῖς Ἀθηναίοις πρᾷον αὐτὸν καὶ κεχαρι-σμένον παρεῖχε, καὶ φιλοτιμίας τινὰς ἔπει-σε καὶ δαπάνας ὑποστῆναι γενόμενον ἀγω-νοθέτην.[32] Ἐν τούτῳ δὲ Πολυπέρχων, τὴν τοῦβασιλέως ἐπιμέλειαν ἔχων ὑφ' ἑαυτῷ καὶ

58

"τὸ τοὺς πολίτας ἐν τοῖς ἰδίοις μνήμασιθάπτεσθαι." πολλὰ δὲ θρασυνομένου καὶκομπάζοντος ἐν τῷ δήμῳ τοῦ Λεωσθένους,ὁ Φωκίων "οἱ λόγοι σου" εἶπεν "ὦ μει-ράκιον ἐοίκασι κυπαρίττοις· μεγάλοι γὰρὄντες καὶ ὑψηλοί, καρποὺς οὐ φέρουσιν."ὡς δ' ἐπαναστὰς ὁ Ὑπερείδης ἠρώτησε·"πότ' οὖν ὦ Φωκίων συμβουλεύσεις πολε-μεῖν Ἀθηναίοις;" "ὅταν" εἶπε "τοὺς μὲννέους ἴδω τὴν τάξιν βουλομένους φυλάτ-τειν, τοὺς δὲ πλουσίους εἰσφέρειν, τοὺς δὲῥήτορας ἀπέχεσθαι τοῦ κλέπτειν τὰ δη-μόσια." θαυμαζόντων δὲ πολλῶν τὴν ὑπὸτοῦ Λεωσθένους συνηγμένην δύναμιν καὶτοῦ Φωκίωνος πυνθανομένων, πῶς τι πα-ρεσκευάσθαι δοκοῦσιν αὐτῷ, "καλῶς" ἔφη"πρὸς τὸ στάδιον· τὸν δὲ δόλιχον τοῦ πο-λέμου φοβοῦμαι, μήτε χρήματα τῆς πόλε-ως ἕτερα μήτε ναῦς μήθ' ὁπλίταςἐχούσης." ἐμαρτύρει δ' αὐτῷ καὶ τὰ ἔργα.πρῶτον μὲν γὰρ ὁ Λεωσθένης λαμπρὸς

43

μάρχων Ἀκύλλιον ὅπλοις εἴρξαντες ἐκ τοῦβουλευτηρίου προελθεῖν, αὐτὸν δὲ τὸνΚάτωνα βροντὴν γεγονέναι βοῶντα τῆςἀγορᾶς ἐκβαλόντες, οὐκ ὀλίγους δὲ τρώσα-ντες, ἐνίων δὲ καὶ πεσόντων, βίᾳ τὸν νόμονἐκύρωσαν, ὥστε πολλοὺς συστραφένταςὀργῇ τοὺς Πομπηΐου βάλλειν ἀνδριάντας.ἀλλὰ τοῦτο μὲν ἐπελθὼν ὁ Κάτων διεκώλυ-σε· τῷ δὲ Καίσαρι πάλιν νόμου γραφο-μένου περὶ τῶν ἐπαρχιῶν καὶ τῶν στρατο-πέδων, οὐκέτι πρὸς τὸν δῆμον ὁ Κάτων,ἀλλὰ πρὸς αὐτὸν τραπόμενος Πομπήϊον,ἐμαρτύρατο καὶ προὔλεγεν, ὡς ἐπὶ τὸναὑτοῦ τράχηλον ἀναλαμβάνων Καίσαρανῦν μὲν οὐκ οἶδεν, ὅταν δ' ἄρχηται βαρύνε-σθαι καὶ κρατεῖσθαι, μήτ' ἀποθέσθαι δυ-νάμενος, μήτε φέρειν ὑπομένων, εἰς τὴνπόλιν ἐμπεσεῖται σὺν αὐτῷ, καὶ μεμνήσε-ται τότε τῶν Κάτωνος παραινέσεων, ὡςοὐδὲν ἧττον ἐν αὐταῖς τὸ Πομπηΐου συμ-φέρον ἐνῆν ἢ τὸ καλὸν καὶ δίκαιον. ταῦτα

154

νάμενος μέγα, τὰς δημαρχικὰς δέλτους ἃςὁ Κλώδιος ἔθηκεν ἀναγράψας εἰς τὸ Καπι-τώλιον ἀπέσπασε βίᾳ καὶ καθεῖλε τοῦΚλωδίου μὴ παρόντος, ἐπὶ τούτοις δὲ βου-λῆς ἀθροισθείσης καὶ τοῦ Κλωδίου κατη-γοροῦντος ἔλεγε, παρανόμως τῷ Κλωδίῳτῆς δημαρχίας γενομένης, ἀτελῆ καὶ ἄκυ-ρα δεῖν εἶναι τὰ τότε πραχθέντα καὶ γρα-φέντα, προσέκρουσεν ὁ Κάτων αὐτῷ λέγο-ντι, καὶ τέλος ἀναστὰς ἔφη τῆς μὲν Κλωδί-ου πολιτείας μηδὲν ὑγιὲς μηδὲ χρηστὸνὅλως νομίζειν, εἰ δ' ἀναιρεῖ τις ὅσα δημαρ-χῶν ἔπραξεν, ἀναιρεῖσθαι πᾶσαν αὐτοῦ τὴνπερὶ Κύπρον πραγματείαν, καὶ μὴ γεγο-νέναι τὴν ἀποστολὴν νόμιμον ἄρχοντος πα-ρανόμου ψηφισαμένου· παρανόμως μὲν οὖν<οὐ> δήμαρχον αἱρεθῆναι τὸν Κλώδιον, ἐκπατρικίων μεταστάντα νόμου διδόντος εἰςδημοτικὸν οἶκον· εἰ δὲ μοχθηρὸς ὥσπερἄλλοι γέγονεν ἄρχων, αὐτὸν εὐθύνειν τὸνἀδικήσαντα, μὴ λύειν τὴν συναδικηθεῖσαν

147

ἤρθη ταῖς πράξεσι, τῶν τε Βοιωτῶν μάχῃκρατήσας καὶ τὸν Ἀντίπατρον εἰς Λαμίανσυνελάσας· ὅτε καί φασι τὴν μὲν πόλιν ἐλ-πίδος μεγάλης γενομένην ἑορτάζειν εὐαγ-γέλια συνεχῶς καὶ θύειν τοῖς θεοῖς, τὸν δὲΦωκίωνα πρὸς τοὺς ἐλέγχειν αὐτὸν οἰο-μένους καὶ πυνθανομένους, εἰ ταῦτ' οὐκ ἂνἤθελεν αὑτῷ πεπρᾶχθαι, "πάνυ μὲν οὖν"φάναι, "βεβουλεῦσθαι δ' ἐκεῖνα"· καὶ πάλινἄλλων ἐπ' ἄλλοις εὐαγγελίων γραφομένωνκαὶ φερομένων ἀπὸ τοῦ στρατοπέδου,"πότ' ἄρα" φάναι "παυσόμεθα νικῶντες;"[24] Ἐπεὶ δὲ τοῦ Λεωσθένους ἀποθανόντοςοἱ φοβούμενοι τὸν Φωκίωνα, μὴ στρατη-γὸς ἐκπεμφθεὶς καταλύσῃ τὸν πόλεμον, ἄν-θρωπόν τινα τῶν οὐκ ἐπιφανῶν ἐν ἐκκλη-σίᾳ παρεσκεύασαν ἀναστάντα λέγειν, ὅτιφίλος ὢν τοῦ Φωκίωνος καὶ συμπεφοιτη-κὼς παραινεῖ φείδεσθαι τοῦ ἀνδρὸς καὶ φυ-λάσσειν, ὡς ἄλλον ὅμοιον οὐκ ἔχοντας, ἐκ-πέμπειν δ' Ἀντίφιλον ἐπὶ τὸ στράτευμα,

44

πράττειν, ἀλλὰ μέλλειν καὶ ἀναβάλλεσθαιτὸν Ἀντίπατρον ἔπεισε. μεταβάντες οὖνΔημάδην παρεκάλουν. ὁ δὲ προθύμωςὑπέστη, καὶ τὸν υἱὸν ἔχων ἀπῆρεν εἰς Μα-κεδονίαν, ὑπὸ δαίμονός τινος ὡς ἔοικεν εἰςτοῦτο καιροῦ κομισθείς, ἐν ᾧ κατείχετομὲν Ἀντίπατρος ἤδη νόσῳ, Κάσσανδρος δὲτῶν πραγμάτων ἐγκρατὴς γεγονώς, εὗρενἐπιστολὴν Δημάδου γεγραμμένην πρὸςἈντίγονον εἰς Ἀσίαν, παρακαλοῦντοςαὐτὸν ἐπιφανῆναι τοῖς περὶ τὴν Ἑλλάδακαὶ Μακεδονίαν, ἐκ παλαιοῦ καὶ σαπροῦκρεμαμένοις στήμονος, τὸν Ἀντίπατρονοὕτω σκώψαντος. ὡς οὖν εἶδεν αὐτὸν ἀφιγ-μένον ὁ Κάσσανδρος, συνέλαβε, καὶ πρῶταμὲν τὸν υἱὸν ἐγγὺς προσαγαγὼν ἔσφαξεν,ὥστε καταδέξασθαι τοῖς κόλποις τὸ αἷματὸν πατέρα καὶ καταπλησθῆναι τοῦ φόνου,μετὰ ταῦτα δ' εἰς ἀχαριστίαν αὐτὸν καὶπροδοσίαν πολλὰ λοιδορήσας καὶ καθυβρί-σας ἀπέκτεινεν.

57

ἀρχὴν εἶναι προσῆκον. ἐκ τούτου δι' ὀργῆςὁ Κικέρων ἔσχε τὸν Κάτωνα καὶ φίλῳχρώμενος ἐπαύσατο χρόνον πολύν· εἶταμέντοι διηλλάγησαν.[41] Ἐκ τούτου Πομπήϊος καὶ Κράσσοςὑπερβαλόντι τὰς Ἄλπεις Καίσαρι συγγε-νόμενοι γνώμην ἐποιήσαντο κοινῇ δευ-τέραν ὑπατείαν μετιέναι, καὶ καταστάντεςεἰς αὐτὴν Καίσαρι μὲν τῆς ἀρχῆς ἄλλον το-σοῦτον ἐπιψηφίζεσθαι χρόνον, αὑτοῖς δὲτῶν ἐπαρχιῶν τὰς μεγίστας καὶ χρήματακαὶ στρατιωτικὰς δυνάμεις. ὅπερ ἦν ἐπὶ νε-μήσει τῆς ἡγεμονίας καὶ καταλύσει τῆςπολιτείας συνωμοσία. πολλῶν δὲ καὶ ἀγα-θῶν ἀνδρῶν μετιέναι τὴν ἀρχὴν τότε παρα-σκευαζομένων, τοὺς μὲν ἄλλους ὀφθέντεςἐν ταῖς παραγγελίαις ἀπέτρεψαν, μόνον δὲΛεύκιον Δομίτιον Πορκίᾳ συνοικοῦντα τῇἀδελφῇ Κάτων ἔπεισε μὴ ἐκστῆναι μηδ'ὑφέσθαι, τοῦ ἀγῶνος οὐ περὶ ἀρχῆς ὄντος,ἀλλὰ περὶ τῆς Ῥωμαίων ἐλευθερίας. καὶ

148

λέγειν μόλις ὡρῶν δυεῖν λόγον ἔδωκαν. ὡςδὲ πολλὰ λέγων καὶ διδάσκων καὶ προθε-σπίζων κατανάλωσε τὸν χρόνον, οὐκέτιλέγειν αὐτὸν εἴων, ἀλλ' ἐπιμένοντα κα-τέσπασεν ὑπηρέτης προσελθών. ὡς δὲ καὶκάτωθεν ἱστάμενος ἐβόα καὶ τοὺς ἀκούο-ντας καὶ συναγανακτοῦντας εἶχε, πάλιν ὁὑπηρέτης ἐπιλαβόμενος καὶ ἀγαγὼν αὐτὸνἔξω τῆς ἀγορᾶς κατέστησε. καὶ οὐκ ἔφθηπρῶτον ἀφεθείς, καὶ πάλιν ἀναστρέψαςἵετο πρὸς τὸ βῆμα, μετὰ κραυγῆς ἐγκε-λευόμενος τοῖς πολίταις ἀμύνειν. πολλάκιςδὲ τούτου γενομένου, περιπαθῶν ὁ Τρε-βώνιος ἐκέλευσεν αὐτὸν εἰς τὸ δεσμωτή-ριον ἄγεσθαι, καὶ πλῆθος ἐπηκολούθει,λέγοντος ἅμα [σὺν] τῷ βαδίζειν ἀκροώμε-νον, ὥστε δείσαντα τὸν Τρεβώνιον ἀφεῖναι.κἀκείνην μὲν οὕτω τὴν ἡμέραν ὁ Κάτωνκατανάλωσε· ταῖς δ' ἐφεξῆς οὓς μὲν δεδι-ξάμενοι τῶν πολιτῶν, οὓς δὲ συσκευασάμε-νοι χάρισι καὶ δωροδοκίαις, ἕνα δὲ τῶν δη-

153

Φωκίων μὲν ὡς ἀρετὴν ἐπεδείκνυτο τὴνπενίαν, [ἐν] ᾗ τοσαυτάκις Ἀθηναίων στρα-τηγήσας καὶ βασιλεῦσι φίλοις χρησάμενοςἐγκατεγήρασε, Δημάδης δὲ τῷ πλούτῳ καὶπαρανομῶν ἐκαλλωπίζετο. νόμου γὰρὄντος Ἀθήνησι τότε μὴ χορεύειν ξένον ἢχιλίας ἀποτίνειν τὸν χορηγόν, ἅπανταςεἰσαγαγὼν ξένους τοὺς χορεύοντας ἑκατὸνὄντας, ἅμα καὶ τὴν ζημίαν ἀνὰ χιλίας ὑπὲρἑκάστου <συν>εισήνεγκεν εἰς τὸ θέατρον.Δημέᾳ δὲ τῷ υἱῷ νύμφην ἀγόμενος, "ἐμοῦμέν" εἶπεν "ὦ παῖ τὴν σὴν μητέρα γαμο-ῦντος οὐδ' ὁ γείτων ᾔσθετο· τοῖς δὲ σοῖςγάμοις καὶ βασιλεῖς καὶ δυνάσται συγχορη-γοῦσιν." ἐνοχλούντων δὲ τῷ Φωκίωνι τῶνἈθηναίων, ὅπως ἀπαλλάξῃ τὴν φρουρὰνπείσας τὸν Ἀντίπατρον, εἴτε μὴ προσδο-κῶν πείσειν, εἴτε μᾶλλον ὁρῶν σωφρονο-ῦντα τὸν δῆμον καὶ πολιτευόμενονεὐτάκτως διὰ τὸν φόβον, ἐκείνην μὲν ἀεὶδιωθεῖτο τὴν πρεσβείαν, τὰ δὲ χρήματα μὴ

56

καὶ ταῦτα τοῖς Ἀθηναίοις συνεδόκει, πα-ρελθὼν ὁ Φωκίων ἔλεγε, μήτε συμπεφοι-τηκέναι ποτὲ τῷ ἀνθρώπῳ μήτ' ἄλλως γε-γονέναι γνώριμος ἢ συνήθης· "ἀλλὰ νῦν"εἶπεν "ἀπὸ τῆς σήμερον ἡμέρας καὶ φίλονσε ποιοῦμαι καὶ οἰκεῖον· ἃ γὰρ ἦν ἐμοὶσυμφέροντα, συμβεβούλευκας." ὡρμη-μένων δὲ τῶν Ἀθηναίων ἐπὶ τοὺς Βοιωτοὺςστρατεύειν, πρῶτον μὲν ἀντεῖχε, καὶ τῶνφίλων λεγόντων ὡς ἀποθανεῖται προσκρού-ων τοῖς Ἀθηναίοις, "ἀδίκως" εἶπεν, "ἂνποιῶ τὸ συμφέρον· ἂν δὲ παραβαίνω, δι-καίως." ἔπειθ' ὁρῶν οὐκ ἀνιέντας ἀλλὰ βο-ῶντας, ἐκέλευσε τὸν κήρυκ' ἀνειπεῖν Ἀθη-ναίων τοὺς ἄχρι ἑξήκοντ' ἐτῶν ἀφ' ἥβηςπένθ' ἡμερῶν σιτία λαβόντας εὐθὺς ἀκο-λουθεῖν ἀπὸ τῆς ἐκκλησίας· θορύβου δὲπολλοῦ γενομένου, καὶ τῶν πρεσβυτέρωνβοώντων καὶ ἀναπηδώντων, "οὐδέν" ἔφη"δεινόν· ἐγὼ γὰρ ὁ στρατηγὸς ὀγδοηκο-στὸν ἔχων ἔτος ἔσομαι μεθ' ὑμῶν." καὶ

45

αὐτόθι παρασχόντος ἐκκλησίαν, κατα-στάντα τὸν Κάτωνα, ἅπαντα μὲν ὥσπερ ἐκθεῶν ἐπίπνουν τὰ μέλλοντα τῇ πόλει προει-πεῖν, παρορμῆσαι δὲ τοὺς πολίτας ἐπὶ Πο-μπήϊον καὶ Κράσσον, ὡς τοιαῦτα συνει-δότας αὑτοῖς καὶ τοιαύτης ἁπτομένους πο-λιτείας, δι' ἣν ἔδεισαν Κάτωνα μὴ στρατη-γῶν αὐτῶν περιγένηται. τέλος δ' ἀπιόνταεἰς τὴν οἰκίαν προὔπεμψε πλῆθος τοσο-ῦτον, ὅσον οὐδὲ σύμπαντας ἅμα τοὺς ἀπο-δεδειγμένους στρατηγούς.[43] Γαΐου δὲ Τρεβωνίου γράψαντος νόμονὑπὲρ νομῆς ἐπαρχιῶν τοῖς ὑπάτοις, ὥστετὸν μὲν Ἰβηρίαν ἔχοντα καὶ Λιβύην ὑφ'αὑτῷ, τὸν δὲ Συρίαν καὶ Αἴγυπτον, οἷςβούλοιντο πολεμεῖν καὶ καταστρέφεσθαιναυτικαῖς καὶ πεζικαῖς δυνάμεσιν ἐπι-όντας, οἱ μὲν ἄλλοι τὴν ἀντίπραξιν καὶκώλυσιν ἀπεγνωκότες, ἐξέλιπον καὶ τὸἀντειπεῖν, Κάτωνι δ' ἀναβάντι πρὸ τῆς ψη-φοφορίας ἐπὶ τὸ βῆμα καὶ βουλομένῳ

152

μέντοι καὶ λόγος ἐχώρει διὰ τοῦ σωφρονο-ῦντος ἔτι τῆς πόλεως μέρους, ὡς οὐ περιο-πτέον, εἰς ταὐτὸ τῆς Κράσσου καὶ Πομπη-ΐου δυνάμεως συνελθούσης, παντάπασινὑπέρογκον καὶ βαρεῖαν τὴν ἀρχὴν γενο-μένην, ἀλλ' ἀφαιρετέον αὐτῆς τὸν ἕτερον.καὶ συνίσταντο πρὸς τὸν Δομίτιον, παρορ-μῶντες καὶ παραθαρρύνοντες ἀντιλαμβάνε-σθαι· πολλοὺς γὰρ αὐτῷ καὶ τῶν σιω-πώντων διὰ δέος ἐν ταῖς ψήφοις ὑπάρξειν.τοῦτο δὴ δείσαντες οἱ περὶ τὸν Πομπήϊον,ὑφεῖσαν ἐνέδραν τῷ Δομιτίῳ, καταβαίνοντι<περὶ> ὄρθρον ὑπὸ λαμπάδων εἰς τὸ πεδί-ον. καὶ πρῶτος μὲν ὁ προφαίνων ἐπιστὰςτῷ Δομιτίῳ πληγεὶς καὶ πεσὼν ἀπέθανε·μετὰ δὲ τοῦτον ἤδη καὶ τῶν ἄλλων συντι-τρωσκομένων, ἐγίνετο φυγὴ πλὴν Κάτω-νος καὶ Δομιτίου. κατεῖχε γὰρ αὐτὸν ὁΚάτων, καίπερ αὐτὸς εἰς τὸν βραχίονα τε-τρωμένος, καὶ παρεκελεύετο μένειν καὶ μὴπρολιπεῖν ἕως ἐμπνέωσι τὸν ὑπὲρ τῆς ἐλευ-

149

τότε μὲν οὕτως κατέπαυσεν αὐτοὺς καὶ με-τέβαλε.[25] Πορθουμένης δὲ τῆς παραλίας ὑπὸΜικίωνος, συχνοῖς Μακεδόσι καὶ μισθο-φόροις ἀποβεβηκότος εἰς Ῥαμνοῦντα καὶκατατρέχοντος τὴν χώραν, ἐξήγαγε τοὺςἈθηναίους ἐπ' αὐτόν. ὡς δὲ προστρέχοντεςἀλλαχόθεν ἄλλος διεστρατήγουν καὶ συνε-βούλευον, αὐτοῦ τὸν λόφον καταλαβεῖν,ἐκεῖ περιπέμψαι τοὺς ἱππέας, ἐνταῦθα πα-ρεμβαλεῖν, "ὦ Ἡράκλεις" εἶπεν, "ὡς πολ-λοὺς ὁρῶ στρατηγούς, ὀλίγους δὲ στρα-τιώτας." ἐπεὶ δὲ παρατάξαντος αὐτοῦ τοὺςὁπλίτας εἷς πολὺ πρὸ τῶν ἄλλων προῆλθεν,εἶτ' ἀντιστάντος ἀνδρὸς πολεμίου δείσαςπάλιν εἰς τὴν τάξιν ἀνεχώρησεν, "ὦ μει-ράκιον" εἶπεν, "οὐκ αἰδῇ δύο τάξεις ἀπολε-λοιπώς, ἣν ἐτάχθης ὑπὸ τοῦ στρατηγοῦ,καὶ πάλιν ἐφ' ἣν σεαυτὸν ἔταξας;" ἐμβαλὼνδὲ τοῖς πολεμίοις καὶ κατὰ κράτος τρε-ψάμενος, αὐτόν τε τὸν Μικίωνα καὶ ἄλλους

46

Ξενοκράτην τελοῦντα τὸ μετοίκιον, ἐβού-λετο γράψαι πολίτην· ὁ δ' ἀπεῖπε, φήσαςοὐκ ἂν μετασχεῖν ταύτης τῆς πολιτείαςπερὶ ἧς ἐπρέσβευεν ἵνα μὴ γένηται.[30] Τοῦ δὲ Μενύλλου δωρεὰν αὐτῷ [καὶ]χρήματα διδόντος, ἀπεκρίνατο μήτ' ἐκε-ῖνον Ἀλεξάνδρου βελτίον' εἶναι, μήτεκρείττονα τὴν αἰτίαν ἐφ' ᾗ λήψεται νῦν ὁτότε μὴ δεξάμενος. ἀλλὰ Φώκῳ γε τῷπαιδὶ λαβεῖν δεομένου τοῦ Μενύλλου,"Φώκῳ δ'," εἶπεν "ἐὰν μὲν σωφρονῇ μετα-βαλόμενος, ἀρκέσει τὰ τοῦ πατρός· ὡς δ'ἔχει νῦν, οὐδὲν ἱκανόν ἐστιν." Ἀντιπάτρῳδὲ τραχύτερον ἀπεκρίνατο, βουλομένῳ τιγενέσθαι δι' αὐτοῦ τῶν μὴ πρεπόντων· "οὐδύναται" γὰρ εἶπεν "Ἀντίπατρος ἅμα μοικαὶ φίλῳ καὶ κόλακι χρῆσθαι." τὸν δ' Ἀντί-πατρον αὐτὸν εἰπεῖν λέγουσιν, ὡς δυοῖναὐτῷ φίλων Ἀθήνησιν ὄντων Φωκίωνοςκαὶ Δημάδου, τὸν μὲν λαβεῖν οὐ πέπεικε,τὸν δὲ διδοὺς οὐκ ἐμπέπληκε. καὶ μέντοι

55

θερίας ἀγῶνα πρὸς τοὺς τυράννους, οἳ τίνατρόπον χρήσονται τῇ ἀρχῇ, δηλοῦσι διὰτηλικούτων ἀδικημάτων ἐπ' αὐτὴν βαδίζο-ντες.[42] Οὐχ ὑποστάντος δὲ τοῦ Δομιτίου τὸδεινόν, ἀλλ' εἰς τὴν οἰκίαν καταφυγόντος,ᾑρέθησαν μὲν ὕπατοι Πομπήϊος καὶ Κράσ-σος, οὐκ ἀπέκαμε δ' ὁ Κάτων, ἀλλ' αὐτὸςπροελθὼν στρατηγίαν μετῄει, βουλόμενοςὁρμητήριον ἔχειν τῶν πρὸς ἐκείνουςἀγώνων καὶ πρὸς ἄρχοντας ἀντικαθίστα-σθαι μὴ ἰδιώτης. οἱ δὲ καὶ τοῦτο δείσα-ντες, ὡς τῆς στρατηγίας ἀξιομάχου διὰΚάτωνα πρὸς τὴν ὑπατείαν γενησομένης,πρῶτον μὲν ἐξαίφνης καὶ τῶν πολλῶνἀγνοούντων βουλὴν συναγαγόντες, ἐψηφί-σαντο τοὺς αἱρεθέντας στρατηγοὺς εὐθὺςἄρχειν καὶ μὴ διαλιπόντας τὸν νόμιμονχρόνον, ἐν ᾧ <δί>και τοῖς δεκάσασι τὸνδῆμον ἦσαν. ἔπειτα διὰ τοῦ ψηφίσματος τὸδιδόναι δίκης ἀνυπεύθυνον κατασκευάσα-

150

ντες, ὑπηρέτας αὑτῶν καὶ φίλους ἐπὶ τὴνστρατηγίαν προῆγον, αὐτοὶ μὲν διδόντεςἀργύριον, αὐτοὶ δὲ ταῖς ψήφοις φερομέναιςἐφεστῶτες. ὡς δὲ καὶ τούτων ἡ Κάτωνοςἀρετὴ καὶ δόξα περιῆν, ὑπ' αἰδοῦς τῶνπολλῶν ἐν δεινῷ [πολλῷ] τιθεμένων ἀπο-δόσθαι Κάτωνα ταῖς ψήφοις, ὃν καλῶς εἶχεπρίασθαι τῇ πόλει στρατηγόν, ἥ τε πρώτηκληθεῖσα τῶν φυλῶν ἐκεῖνον ἀπέδειξεν,ἐξαίφνης ὁ Πομπήϊος βροντῆς ἀκηκοέναιψευσάμενος αἴσχιστα, ἔλυσε τὴν ἐκκλησί-αν, εἰθισμένων ἀφοσιοῦσθαι τὰ τοιαῦτα καὶμηδὲν ἐπικυροῦν διοσημίας γενομένης.αὖθις δὲ πολλῷ χρησάμενοι τῷ δεκασμῷ,<καὶ> τοὺς βελτίστους ὤσαντες ἐκ τοῦ πε-δίου βίᾳ, διεπράξαντο Βατίνιον ἀντὶ Κάτω-νος αἱρεθῆναι στρατηγόν. ἔνθα δὴ λέγεταιτοὺς μὲν οὕτω παρανόμως καὶ ἀδίκως θε-μένους τὴν ψῆφον εὐθὺς ὥσπερ ἀπο-δράντας οἴχεσθαι, τοῖς δ' ἄλλοις συνιστα-μένοις καὶ ἀγανακτοῦσι δημάρχου τινὸς

151

"ζητῶ," τοῦτο πολλοῖς ἐπῄει λέγειν, δια-μνημονεύουσι τὸν ἐκείνων τῶν βασιλέωνθυμόν, ὡς τὸ μέγα καὶ γενναῖον εὐπαραίτη-τον εἶχον, οὐχ ὥσπερ Ἀντίπατρος ἰδιώτουπροσώπῳ καὶ φαυλότητι χλαμυδίου καὶδιαίτης εὐτελείᾳ κατειρωνευόμενος τὴνἐξουσίαν, ἐπαχθέστερος ἦν τοῖς πάσχουσικακῶς δεσπότης καὶ τύραννος. ὅμως δ' οὖνὁ Φωκίων καὶ φυγῆς ἀπήλλαξε πολλούς,δεηθεὶς τοῦ Ἀντιπάτρου, καὶ φεύγουσι διε-πράξατο μὴ καθάπερ οἱ λοιποὶ τῶν μεθι-σταμένων ὑπὲρ τὰ Κεραύνια ὄρη καὶ τὸνΤαίναρον ἐκπεσεῖν τῆς Ἑλλάδος, ἀλλ' ἐνΠελοποννήσῳ κατοικεῖν, ὧν καὶ Ἁγνωνί-δης ἦν ὁ συκοφάντης. ἐπιμελόμενος δὲ τῶνκατὰ τὴν πόλιν πρᾴως καὶ νομίμως, τοὺςμὲν ἀστείους καὶ χαρίεντας ἐν ταῖς ἀρχαῖςἀεὶ συνεῖχε, τοὺς δὲ πολυπράγμονας καὶνεωτεριστάς, αὐτῷ τῷ μὴ ἄρχειν μηδὲ θο-ρυβεῖν ἀπομαραινομένους, ἐδίδαξε φιλοχω-ρεῖν καὶ ἀγαπᾶν γεωργοῦντας. ὁρῶν δὲ τὸν

54

πολλοὺς ἀπέκτεινε. Τὸ δ' Ἑλληνικὸν ἐνΘετταλίᾳ στράτευμα, συμμείξαντος Ἀντι-πάτρῳ Λεοννάτου καὶ τῶν ἐξ Ἀσίας Μακε-δόνων, ἐνίκα μαχόμενον, καὶ Λεοννάτοςἔπεσεν, ἡγουμένου τῆς μὲν φάλαγγοςἈντιφίλου, τῶν δ' ἱππέων τοῦ ΘεσσαλοῦΜένωνος.[26] Ὀλίγῳ δ' ὕστερον χρόνῳ Κρατεροῦδιαβάντος ἐξ Ἀσίας μετὰ πολλῆς δυνάμε-ως, καὶ γενομένης πάλιν ἐν Κραννῶνι πα-ρατάξεως, ἡττήθησαν μὲν οἱ Ἕλληνες οὔτεμεγάλην ἧτταν οὔτε πολλῶν πεσόντων,ἀπειθείᾳ δὲ πρὸς τοὺς ἄρχοντας ἐπιεικεῖςκαὶ νέους ὄντας, καὶ ἅμα τὰς πόλεις αὐτῶνπειρῶντος Ἀντιπάτρου, διαρρυέντες αἴσχι-στα προήκαντο τὴν ἐλευθερίαν. εὐθὺς οὖνἐπὶ τὰς Ἀθήνας ἄγοντος τοῦ Ἀντιπάτρουτὴν δύναμιν, οἱ μὲν περὶ Δημοσθένην καὶὙπερείδην ἀπηλλάγησαν ἐκ τῆς πόλεως.Δημάδης δὲ μηθὲν μέρος ὧν ὤφειλε χρη-μάτων ἐπὶ ταῖς καταδίκαις ἐκτεῖσαι τῇ

47

ἐπὶ ξένης ἐρήμους καὶ ἀπόρους ἀπολιπεῖν,ὑπέστη τε τὴν ἀρχὴν καὶ παρῆλθεν εἰς Κυ-ρήνην· ἐδέξαντο γὰρ ἐκεῖνον, ὀλίγαιςἡμέραις ἔμπροσθεν ἀποκλείσαντες Λαβιη-νόν. ἐνταῦθα πυνθανόμενος Σκιπίωνα τὸνΠομπηΐου πενθερὸν ὑπ' Ἰόβα τοῦ βασι-λέως ἀνειλῆφθαι, καὶ Οὐᾶρον Ἄττιον, ὃςἦν ὑπὸ Πομπηΐου Λιβύης ἀποδεδειγμένοςἡγεμών, εἶναι σὺν αὐτοῖς μετὰ δυνάμεως,ἐξώρμησε πεζῇ χειμῶνος ὥρᾳ, πολλοὺςμὲν ὄνους ὕδωρ κομίζοντας συναγαγών,πολλὴν δὲ λείαν ἐλαύνων, ἔτι δ' ἅρματακαὶ τοὺς καλουμένους Ψύλλους ἐπαγόμε-νος, οἳ τά τε δήγματα τῶν θηρίων ἰῶνται,τοῖς στόμασιν ἕλκοντες τὸν ἰόν, αὐτά τε τὰθηρία κατεπᾴδοντες ἀμβλύνουσι καὶ κηλο-ῦσιν. ἡμέρας δὲ συνεχῶς ἑπτὰ τῆς πορείαςγενομένης, πρῶτος ἡγήσατο, μήθ' ἵππῳμήθ' ὑποζυγίῳ χρησάμενος· ἐδείπνει δὲ κα-θήμενος, ἀφ' ἧς ἡμέρας τὴν κατὰ Φάρσα-λον ἧτταν ἔγνω, καὶ τοῦτο τῷ λοιπῷ προ-

180

τότε μὲν ἐπικλήσει δημάρχων ἔλυσε τὴνἀνάδειξιν, ὕστερον δὲ τοῦ Φαωνίου κατα-σταθέντος ἀγορανόμου, τά τ' ἄλλα τῆς ἀρ-χῆς ἐπεμελεῖτο καὶ τὰς θέας διεῖπεν ἐν τῷθεάτρῳ, διδοὺς [καὶ] τοῖς θυμελικοῖς στε-φάνους μὲν οὐ χρυσοῦς, ἀλλ' ὥσπερ ἐνὈλυμπίᾳ κοτίνων, δῶρα δ' ἀντὶ τῶν πολυ-τελῶν τοῖς μὲν Ἕλλησι τεῦτλα καὶ θρίδα-κας καὶ ῥαφανῖδας καὶ ἀπίους, τοῖς δὲ Ῥω-μαίοις οἴνου κεράμια καὶ κρέα ὕεια καὶσῦκα καὶ σικύους καὶ ξύλων ἀγκαλίδας· ὧντὴν εὐτέλειαν οἱ μὲν ἐγέλων, οἱ δ' ἥδοντοτοῦ Κάτωνος τὸ αὐστηρὸν καὶ κατεστυμ-μένον ὁρῶντες ἡσυχῇ μεταβάλλον εἰςδιάχυσιν. τέλος δ' ὁ Φαώνιος εἰς τὸν ὄχλονἐμβαλὼν ἑαυτὸν καὶ καθεζόμενος ἐν τοῖςθεαταῖς, ἐκρότει τὸν Κάτωνα καὶ διδόναιτοῖς εὐημεροῦσι καὶ τιμᾶν ἐβόα καὶ συμπα-ρεκάλει τοὺς θεατάς, ὡς ἐκείνῳ τὴν ἐξου-σίαν παραδεδωκώς. ἐν δὲ τῷ ἑτέρῳ θε-άτρῳ Κουρίων ὁ Φαωνίου συνάρχων ἐχο-

161

πόλει δυνάμενος -- ἡλώκει γὰρ ἑπτὰ γρα-φὰς παρανόμων, καὶ γεγονὼς ἄτιμος ἐξείρ-γετο τοῦ λέγειν -- , ἄδειαν εὑρόμενος τότεγράφει ψήφισμα, [καὶ] πέμπειν πρὸς Ἀντί-πατρον ὑπὲρ εἰρήνης πρέσβεις αὐτοκράτο-ρας. φοβουμένου δὲ τοῦ δήμου καὶ καλο-ῦντος Φωκίωνα καὶ μόνῳ πιστεύειν ἐκείνῳλέγοντος, "ἀλλ' εἴγ' ἐπιστευόμην" εἶπεν"ἐγὼ συμβουλεύων ὑμῖν, οὐκ ἂν νῦν ἐβου-λευόμεθα περὶ πραγμάτων τοιούτων."οὕτω δὲ τοῦ ψηφίσματος ἐπικυρωθέντος,ἀπεστάλη πρὸς Ἀντίπατρον, ἐν τῇ Κα-δμείᾳ στρατοπεδεύοντα καὶ παρασκευα-ζόμενον εὐθὺς εἰς τὴν Ἀττικὴν βαδίζειν,καὶ τοῦτο πρῶτον ᾐτεῖτο, μένοντα κατὰχώραν ποιήσασθαι τὰς διαλύσεις. τοῦ δὲΚρατεροῦ λέγοντος ὡς "οὐ δίκαια πείθειΦωκίων ἡμᾶς, τὴν τῶν συμμάχων καὶ φί-λων καθημένους χώραν κακῶς ποιεῖν, δυ-ναμένους ἐκ τῆς τῶν πολεμίων ὠφελε-ῖσθαι," λαβόμενος αὐτοῦ τῆς δεξιᾶς ὁ Ἀντί-

48

θεοῦ προφανῶς, ὅτι τῶν κάτω καὶ πρὸς θα-λάσσῃ στερηθέντες τὴν ἄνω πόλιν διαφυ-λάξουσιν. Ἡ μὲν οὖν φρουρὰ διὰ Μένυλλονοὐδὲν ἠνίασε τοὺς ἀνθρώπους· τῶν δ' ἀπο-ψηφισθέντων τοῦ πολιτεύματος διὰ πενίαν,ὑπὲρ μυρίους καὶ δισχιλίους γενομένων, οἵτε μένοντες ἐδόκουν σχέτλια καὶ ἄτιμαπάσχειν, οἵ τε διὰ τοῦτο τὴν πόλιν ἐκλι-πόντες καὶ μεταστάντες εἰς Θρᾴκην, Ἀντι-πάτρου γῆν καὶ πόλιν αὐτοῖς παρασχόντος,ἐκπεπολιορκημένοις ἐῴκεσαν.[29] Ὁ δὲ Δημοσθένους ἐν Καλαυρείᾳ καὶὙπερείδου πρὸς Κλεωναῖς θάνατος, περὶὧν ἐν ἄλλοις γέγραπται, μονονοὺκ ἔρωτακαὶ πόθον Ἀθηναίοις Ἀλεξάνδρου καὶ Φι-λίππου παρίστη. καὶ [τοῦτο] ὅπερ ὕστερον,ἀναιρεθέντος Ἀντιγόνου καὶ τῶν ἀνε-λόντων ἐκεῖνον ἀρξαμένων βιάζεσθαι καὶλυπεῖν τοὺς ἀνθρώπους, ἀνὴρ ἄγροικος ἐνΦρυγίᾳ χωρίον ὀρύττων πυθομένου τινός"τί ποιεῖς;" στενάξας "Ἀντίγονον" εἶπε

53

ρήγει πολυτελῶς· ἀλλ' ἐκεῖνον ἀπολείπο-ντες οἱ ἄνθρωποι μετέβαινον ἐνταῦθα καὶσυνέπαιζον προθύμως ὑποκρινομένῳ τῷΦαωνίῳ τὸν ἰδιώτην καὶ τῷ Κάτωνι τὸνἀγωνοθέτην. ἔπραττε δὲ ταῦτα διασύρωντὸ πρᾶγμα καὶ διδάσκων, ὅτι παίζοντα δεῖτῇ παιδιᾷ χρῆσθαι καὶ χάριτι παραπέμπεινἀτύφῳ μᾶλλον ἢ παρασκευαῖς καὶ πολυτε-λείαις, εἰς τὰ μηδενὸς ἄξια φροντίδας με-γάλας καὶ σπουδὰς κατατιθέμενον.[47] Ἐπεὶ δὲ Σκιπίωνος καὶ Ὑψαίου καὶΜίλωνος ὑπατείαν μετερχομένων οὐ μόνονἐκείνοις τοῖς συντρόφοις ἤδη καὶ συμπολι-τευομένοις ἀδικήμασι, δωροδοκίαις καὶ δε-κασμοῖς, ἀλλ' ἄντικρυς δι' ὅπλων καὶφόνων εἰς ἐμφύλιον πόλεμον ὠθουμένωντόλμῃ καὶ ἀπονοίᾳ, Πομπήϊόν τινες ἠξίουνἐπιστῆναι ταῖς ἀρχαιρεσίαις, τὸ μὲνπρῶτον ἀντεῖπεν ὁ Κάτων, οὐ τοῖς νόμοιςἐκ Πομπηΐου φάμενος, ἀλλ' ἐκ τῶν νόμωνΠομπηΐῳ δεῖν ὑπάρχειν τὴν ἀσφάλειαν· ὡς

162

αὐθαδείας καὶ φρονήματος ἀκαίρου βου-λόμενον κολάζειν τοὺς ἀποπλέοντας,πρώτῳ δὲ μέλλοντα τῷ Κικέρωνι προ-σφέρειν τὰς χεῖρας, ἐνουθέτησεν ἰδίᾳ καὶκατεπράϋνεν, ὥστε τὸν Κικέρωνα περι-σῶσαι σαφῶς ἐκ θανάτου, καὶ τοῖς ἄλλοιςἄδειαν παρασχεῖν.[56] Τεκμαιρόμενος δὲ Πομπήϊον Μᾶγνονεἰς Αἴγυπτον ἢ Λιβύην διεκπεσεῖσθαι καὶσπεύδων πρὸς ἐκεῖνον, ἀνήχθη μὲν ἔχωνἅπαντας, ἔπλει δὲ πρῶτον ἀπιέναι διδοὺςκαὶ ὑπολείπεσθαι τοὺς οὐ προθύμως συ-στρατευομένους. ἁψάμενος δὲ Λιβύης καὶπαραπλέων, ἐντυγχάνει Σέξτῳ τῷ νεω-τέρῳ τῶν Πομπηΐου παίδων, ἀγγέλλοντιτὴν ἐπ' Αἰγύπτου τοῦ πατρὸς τελευτήν.πάντες μὲν οὖν βαρέως ἤνεγκαν, οὐδεὶς δὲμετὰ Πομπήϊον ἠξίου Κάτωνος παρόντοςοὐδ' ἀκούειν ἄλλον ἡγεμόνα. διὸ καὶΚάτων αἰδούμενος καὶ οἰκτίρων ἄνδραςἀγαθοὺς καὶ πίστεως δεδωκότας πεῖραν

179

πάλαι μὲν γὰρ ἐν τοῖς ἀρίστοις εὐτυχήμασιτὰς μυστικὰς ὄψεις καὶ φωνὰς παραγε-νέσθαι σὺν ἐκπλήξει καὶ θάμβει τῶν πολε-μίων, νῦν δὲ τοῖς αὐτοῖς ἱεροῖς τὰ δυσχε-ρέστατα πάθη τῆς Ἑλλάδος ἐπισκοπεῖντοὺς θεούς, καὶ καθυβρίζεσθαι τὸν ἁγιώτα-τον τοῦ χρόνου καὶ ἥδιστον αὐτοῖς, ἐπώνυ-μον τῶν μεγίστων κακῶν γενόμενον.πρότερον μὲν οὖν ὀλίγοις ἔτεσι χρησμὸνἐξήνεγκαν αἱ Δωδωνίδες τῇ πόλει τὰἀκρωτήρια τῆς Ἀρτέμιδος φυλάσσειν,ὅπως ἄλλοι μὴ λάβωσι· τότε δὲ περὶ τὰςἡμέρας ἐκείνας αἱ ταινίαι μὲν αἷς περιελίτ-τουσι τὰς μυστικὰς κίστας, βαπτόμεναιθάψινον ἀντὶ φοινικοῦ χρῶμα καὶ νεκρῶδεςἀνήνεγκαν· ὃ δὲ μεῖζον ἦν, τὰ παραβα-πτόμενα τῶν ἰδιωτικῶν πάντα τὸ προ-σῆκον ἄνθος ἔσχε. μύστην δὲ λούοντα χοι-ρίδιον ἐν Κανθάρῳ λιμένι κῆτος συνέλαβε,καὶ τὰ κάτω μέρη τοῦ σώματος ἄχρι τῆςκοιλίας κατέπιε, προδεικνύντος αὐτοῖς τοῦ

52

πατρος "δοτέον" εἶπε "Φωκίωνι ταύτηντὴν χάριν." περὶ δὲ τῶν ἄλλων ἐκέλευεναὐτοῖς ἐπιτρέπειν τοὺς Ἀθηναίους, ὥσπερἐν Λαμίᾳ Λεωσθένης ἐκεῖνον.[27] Ὡς οὖν ἐπανῆλθεν ὁ Φωκίων εἰς τὸἄστυ καὶ τοῖς Ἀθηναίοις ταῦτ' ἔδοξεν ὑπ'ἀνάγκης, αὖθις εἰς Θήβας ἐβάδιζε μετὰτῶν ἄλλων πρέσβεων, Ξενοκράτην τὸν φι-λόσοφον τῶν Ἀθηναίων προσελομένων. το-σοῦτον γὰρ ἦν ἀξίωμα τῆς ἀρετῆς τοῦ Ξε-νοκράτους καὶ δόξα καὶ λόγος παρὰ πᾶσιν,ὥστ' οἴεσθαι μήθ' ὕβριν εἶναι μήτ' ὠμότη-τα μήτε θυμὸν ἐν ἀνθρωπίνῃ ψυχῇ φυόμε-νον, ᾧ Ξενοκράτους μόνον ὀφθέντος οὐκ ἂναἰδοῦς τι καὶ τιμῆς ἐγγένοιτο πρὸς αὐτόν.ἀπέβη δὲ τοὐναντίον ἀγνωμοσύνῃ τινὶ καὶμισαγαθίᾳ τοῦ Ἀντιπάτρου. πρῶτον μὲνγὰρ οὐκ ἠσπάσατο τὸν Ξενοκράτην, τοὺςἄλλους δεξιωσάμενος· ἐφ' ᾧ φασιν εἰπεῖνἐκεῖνον, ὡς Ἀντίπατρος καλῶς ποιεῖ μόνοναὐτὸν αἰσχυνόμενος ἐφ' οἷς ἀγνωμονεῖν

49

σώματα συγγενῆ καὶ οἰκεῖα, πάντωνἀπέδειξεν ἡγεμόνα καὶ φύλακα τὸν Κάτω-να, πεντεκαίδεκα σπείρας ἔχοντα στρατιω-τῶν, διὰ πίστιν ἅμα καὶ φόβον τοῦ ἀνδρός.ἡττωμένῳ μὲν γὰρ πάντων εἶναι βεβαιότα-τον ἐνόμιζεν, εἰ δὲ νικῴη, μὴ ἐπιτρέψεινπαρόντα χρήσασθαι τοῖς πράγμασιν ὡςπροῄρηται. πολλοὶ δὲ καὶ <ἄλλοι> τῶν ἐπι-φανῶν ἀνδρῶν ἀπερρίφησαν ἐν Δυρραχίῳμετὰ Κάτωνος. Γενομένης δὲ τῆς κατὰΦάρσαλον ἥττης, οὕτως ἔστη τοῖς λογι-σμοῖς ὁ Κάτων, ὡς εἰ μὲν τεθνήκοι Πο-μπήϊος, εἰς Ἰταλίαν τοὺς σὺν αὐτῷ πε-ραιώσων, αὐτὸς δὲ προσωτάτω τῆς τυραν-νίδος ἐπὶ φυγῇ βιωσόμενος· εἰ δὲ σῴζοιτο,πάντως ἐκείνῳ διαφυλάξων τὴν δύναμιν.οὕτω δὴ διαβαλὼν εἰς Κέρκυραν, ὅπου τὸναυτικὸν ἦν, ἐξίστατο μὲν Κικέρωνι τῆςἀρχῆς ὡς ὑπατικῷ στρατηγικός, οὐ δεξα-μένου δὲ Κικέρωνος, ἀλλ' ἀπαίροντος εἰςἸταλίαν, ἰδὼν τὸν <νέον> Πομπήϊον ὑπ'

178

δὲ πολὺν χρόνον ἀναρχίας οὔσης καὶ τριῶνστρατοπέδων τὴν ἀγορὰν ὁσημέραι περιε-χόντων, ὀλίγον ἀπέλιπεν ἀνεπίσχετον γε-γονέναι τὸ κακόν, ἔγνω τὰ πράγματα πρὸτῆς ἐσχάτης ἀνάγκης εἰς Πομπήϊον ἑκου-σίῳ χάριτι τῆς βουλῆς περιστῆσαι, καὶ τῷμετριωτάτῳ τῶν παρανομημάτων χρη-σάμενος ἰάματι τῆς τῶν μεγίστων κατα-στάσεως τὴν μοναρχίαν ἐπαγαγέσθαι μᾶλ-λον, ἢ περιϊδεῖν τὴν στάσιν εἰς ἀναρχίαντελευτῶσαν. εἶπεν οὖν ἐν τῇ βουλῇ γνώμηνΒύβλος οἰκεῖος ὢν Κάτωνος, ὡς χρὴ μόνονἑλέσθαι Πομπήϊον ὕπατον· ἢ γὰρ ἕξειν κα-λῶς τὰ πράγματ' ἐκείνου καταστήσαντος,ἢ τῷ κρατίστῳ δουλεύσειν τὴν πόλιν· ἀνα-στὰς δ' ὁ Κάτων οὐδενὸς ἂν προσδοκήσα-ντος ἐπῄνεσε τὴν γνώμην καὶ συνεβούλευ-σε πᾶσαν ἀρχὴν ὡς ἀναρχίας κρείττονα·Πομπήϊον δὲ καὶ προσδοκᾶν ἄριστα τοῖςπαροῦσι χρήσεσθαι πράγμασι καὶ φυλάξεινδιαπιστευθέντα τὴν πόλιν.

163

μέλλει πρὸς τὴν πόλιν· ἔπειτα λέγειν ἀρ-ξάμενον οὐχ ὑπομένων, ἀλλ' ἀντικρούωνκαὶ δυσκολαίνων, ἐποίησεν ἀποσιωπῆσαι.Τῶν δὲ περὶ τὸν Φωκίωνα διαλεχθέντων,ἀπεκρίνατο φιλίαν ἔσεσθαι τοῖς Ἀθηναίοιςκαὶ συμμαχίαν, ἐκδοῦσι μὲν τοὺς περὶ Δη-μοσθένην καὶ Ὑπερείδην, πολιτευομένοιςδὲ τὴν πάτριον ἀπὸ τιμήματος πολιτείαν,δεξαμένοις δὲ φρουρὰν εἰς τὴν Μουνυχίαν,ἔτι δὲ χρήματα τοῦ πολέμου καὶ ζημίανπροσεκτείσασιν. οἱ μὲν οὖν ἄλλοι πρέσβειςἠγάπησαν ὡς φιλανθρώπους τὰς διαλύσεις,πλὴν τοῦ Ξενοκράτους· ἔφη γὰρ ὡς μὲνδούλοις μετρίως κεχρῆσθαι τὸν Ἀντίπα-τρον, ὡς δ' ἐλευθέροις βαρέως. τοῦ δὲ Φω-κίωνος παραιτουμένου τὴν φρουρὰν καὶ δε-ομένου, λέγεται τὸν Ἀντίπατρον εἰπεῖν· "ὦΦωκίων, ἡμεῖς πάντα σοι χαρίζεσθαι βου-λόμεθα πλὴν τῶν καὶ σὲ ἀπολούντων καὶἡμᾶς." οἱ δ' οὐχ οὕτως φασίν, ἀλλ' ἐρω-τῆσαι τὸν Ἀντίπατρον, εἰ τὴν φρουρὰν

50

ἀνέντος αὐτοῦ τοῖς Ἀθηναίοις ὁ Φωκίωνἐγγυᾶται τὴν πόλιν ἐμμενεῖν τῇ εἰρήνῃ καὶμηθὲν πολυπραγμονήσειν· σιωπῶντος δ'ἐκείνου καὶ διαμέλλοντος, ἀναπηδήσανταΚαλλιμέδοντα τὸν Κάραβον, ἄνδρα θρασὺνκαὶ μισόδημον, εἰπεῖν· "ἐὰν δ' οὗτος ὦἈντίπατρε φλυαρῇ, σὺ πιστεύσεις καὶ οὐπράξεις ἃ διέγνωκας;"[28] Οὕτω μὲν ἐδέξαντο φρουρὰν Μακε-δόνων Ἀθηναῖοι καὶ Μένυλλον ἡγεμόνα,τῶν ἐπιεικῶν τινα καὶ τοῦ Φωκίωνος ἐπι-τηδείων. ἐφάνη δ' ὑπερήφανον τὸ πρόσταγ-μα καὶ μᾶλλον ἐξουσίας ὕβρει χρωμένηςἐπίδειξις ἢ πραγμάτων ἕνεκα γιγνομένηκατάληψις. οὐ μικρὸν δὲ τῷ πάθει προ-σέθηκεν ὁ καιρός. εἰκάδι γὰρ ἡ φρουρὰΒοηδρομιῶνος εἰσήχθη μυστηρίων ὄντων,ᾗ τὸν Ἴακχον ἐξ ἄστεος Ἐλευσινάδεπέμπουσιν, ὥστε τῆς τελετῆς συγχυθείσηςἀναλογίζεσθαι τοὺς πολλοὺς καὶ τὰ πρε-σβύτερα τῶν θείων καὶ τὰ πρόσφατα.

51

[48] Οὕτω δ' ἀποδειχθεὶς ὕπατος ὁ Πο-μπήϊος ἐδεήθη τοῦ Κάτωνος ἐλθεῖν πρὸςαὐτὸν εἰς τὸ προάστειον. ἐλθόντα δὲ δε-ξάμενος φιλοφρόνως ἀσπασμοῖς καὶ δε-ξιώσεσι καὶ χάριν ὁμολογήσας, παρεκάλεισύμβουλον αὑτῷ καὶ πάρεδρον εἶναι τῆςἀρχῆς. ὁ δὲ Κάτων ἀπεκρίνατο, μήτε τὰπρότερα πρὸς ἀπέχθειαν εἰπεῖν Πομπηΐου,μήτε ταῦτα πρὸς χάριν, ἀλλ' ἐπὶ συμφέρο-ντι πάντα τῆς πόλεως· ἰδίᾳ μὲν οὖν αὐτῷπαρακαλοῦντι σύμβουλος ἔσεσθαι, δημοσίᾳδὲ κἂν μὴ παρακαλῆται πάντως ἐρεῖν τὸφαινόμενον. καὶ ταῦτ' ἔπραττεν ὡς εἶπε.πρῶτον μὲν γὰρ ἐπὶ τοὺς δεκάσαντας ἤδητὸν δῆμον ἐπιτίμια καινὰ καὶ δίκας με-γάλας τοῦ Πομπηΐου νομοθετοῦντος, ἀμε-λεῖν ἐκέλευσε τῶν γεγονότων καὶ προ-σέχειν τοῖς μέλλουσιν· οὔτε γὰρ ὅπου στή-σεται τὰ προημαρτημένα ζητῶν ὁρίσαιῥᾴδιον, ἐάν τε νεώτερα γράφηται τῶν ἀδι-κημάτων ἐπιτίμια, δεινὰ πείσεσθαι τοὺς ὃν

164

θανάτου καὶ δόξης, διελθόντος αὐτοπαθῶς,καὶ τελευτῶντα τρέψαντος τὸν λόγον εἰςθεῶν ἀνάκλησιν, ὡς παρόντων καὶ ἐφο-ρώντων τὸν ὑπὲρ τῆς πατρίδος ἀγῶνα, τη-λικοῦτον ἀλαλαγμὸν γενέσθαι καὶ τοσο-ῦτον κίνημα τῆς στρατιᾶς ἐπαρθείσης,ὥστε πάντας ἐλπίδων μεστοὺς ἐπὶ τὸν κίν-δυνον ὁρμῆσαι τοὺς ἡγεμόνας. τρεψαμένωνδὲ καὶ κρατησάντων, ἀφείλετο τὴν παντε-λῆ νίκην ὁ Καίσαρος δαίμων, τῇ Πομπηΐουχρησάμενος εὐλαβείᾳ καὶ ἀπιστίᾳ περὶ τὸεὐτύχημα· ταῦτα μὲν οὖν ἐν τοῖς περὶ Πο-μπηΐου γέγραπται. χαιρόντων δὲ πάντωνκαὶ μεγαλυνόντων τὸ ἔργον, ὁ Κάτων ἀπε-δάκρυε τὴν πατρίδα καὶ τὴν ὀλέθριον καὶκακοδαίμονα φιλαρχίαν ὠδύρετο, πολλοὺςκαὶ ἀγαθοὺς ὁρῶν πολίτας ὑπ' ἀλλήλων πε-πτωκότας.[55] Ἐπεὶ δὲ Καίσαρα διώκων Πομπήϊοςεἰς Θεσσαλίαν ἀνεζεύγνυε, πολλὰ καταλι-πὼν περὶ Δυρράχιον ὅπλα καὶ χρήματα καὶ

177

σύντονος. ὁ γοῦν Καιπίων ἐπὶ σωφροσύνῃκαὶ μετριότητι θαυμαζόμενος, ὡμολόγειτοιοῦτος εἶναι πρὸς τοὺς ἄλλους ἐξετα-ζόμενος, "ἀλλ' ὅταν" ἔφη "παρὰ τὸν Κάτω-νος βίον παραβάλλω τὸν ἐμόν, οὐδὲν ἐμαυ-τῷ φαίνομαι Σιττίου διαφέρειν," τῶν ἐπὶτρυφῇ τινα καὶ μαλακίᾳ περιβοήτων ὀνο-μάσας.[4] Ὁ δὲ Κάτων ἐπειδὴ τὴν ἱερωσύνηνἔλαβε τοῦ Ἀπόλλωνος, μετοικήσας καὶ νει-μάμενος μοῖραν τῶν πατρῴων, ἑκατὸνεἴκοσι ταλάντων γενομένην, τὴν μὲν δίαι-ταν ἔτι μᾶλλον συνέστειλεν, Ἀντίπατρον δὲΤύριον τῶν ἀπὸ τῆς στοᾶς φιλοσόφων προ-σεταιρισάμενος, τοῖς ἠθικοῖς μάλιστα καὶπολιτικοῖς ἐνεφύετο δόγμασι, περὶ πᾶσανμὲν ἀρετὴν ὥσπερ ἐπιπνοίᾳ τινὶ κατάσχε-τος γεγονώς, διαφόρως δὲ τοῦ καλοῦ τὸπερὶ τὴν δικαιοσύνην ἀτενὲς καὶ ἄκαμπτονεἰς ἐπιείκειαν ἢ χάριν ὑπερηγαπηκώς.Ἤσκει δὲ καὶ τὸν ὀργανικὸν εἰς πλήθη

80

Σαλαμῖνα ξένους καὶ διαφθείρειν τινὰς τῶνἐν Πειραιεῖ κατοικούντων, οὐ προσήκατοτὸν λόγον οὐδ' ἐπίστευσεν, ἀλλὰ καὶ Φιλο-μήλου τοῦ Λαμπτρέως ψήφισμα γράψα-ντος, Ἀθηναίους ἅπαντας ἐν τοῖς ὅπλοιςεἶναι καὶ τῷ στρατηγῷ Φωκίωνι προ-σέχειν, ἠμέλησεν, ἄχρι οὗ προσάγων ὁ Νι-κάνωρ ἐκ τῆς Μουνυχίας τὰ ὅπλα τὸν Πει-ραιᾶ περιετάφρευσε.[33] Πραττομένων δὲ τούτων, ὁ μὲν Φωκί-ων ἐθορυβεῖτο καὶ κατεφρονεῖτο τοὺς Ἀθη-ναίους ἐξάγειν βουλόμενος, Ἀλέξανδρος δ'ὁ Πολυπέρχοντος υἱὸς ἧκε μετὰ δυνάμεως,λόγῳ μὲν ἐπὶ τὸν Νικάνορα τοῖς ἐν ἄστειβοηθήσων, ἔργῳ δὲ τὴν πόλιν εἰ δύναιτοκαταληψόμενος, αὐτὴν ἑαυτῇ περιπετῆ γε-νομένην. οἵ τε γὰρ φυγάδες αὐτῷ συνει-σβαλόντες εὐθὺς ἦσαν ἐν ἄστει, καὶ τῶνξένων ἅμα καὶ τῶν ἀτίμων πρὸς αὐτοὺςσυνδραμόντων, ἐκκλησία παμμιγὴς ἠθροί-σθη καὶ ἄτακτος, ἐν ᾗ τὸν Φωκίωνα τῆς

61

πεντακοσίων μὲν οὐκ ἐλάττους αἱ μάχιμοι,λιβυρνικὰ δὲ καὶ κατασκοπικὰ καὶ ἄφρα-κτα παμπληθῆ· ταχὺ δ' ἐννοήσας ἢ διδα-χθεὶς ὑπὸ τῶν φίλων, ὡς ἕν ἐστι κεφάλαιονΚάτωνι πάσης πολιτείας ἐλευθερῶσαι τὴνπατρίδα, κἂν γένηται κύριος τηλικαύτηςδυνάμεως, ἧς ἂν ἡμέρας καταγωνίσωνταιΚαίσαρα, τῆς αὐτῆς ἐκείνης ἀξιώσει καὶΠομπήϊον τὰ ὅπλα καταθέσθαι καὶ τοῖςνόμοις ἕπεσθαι, μετέγνω, καίπερ ἤδη διει-λεγμένος αὐτῷ, καὶ Βύβλον ἀπέδειξε ναύ-αρχον. οὐ μὴν ᾔσθετό γε παρὰ τοῦτο τῆςπροθυμίας τοῦ Κάτωνος ἀμβλυτέρας, ἀλλὰκαὶ λέγεται πρός τινα μάχην περὶ τὸ Δυρ-ράχιον αὐτοῦ τε Πομπηΐου παρορμῶντοςτὴν δύναμιν, καὶ τῶν ἄλλων ἕκαστον ἡγε-μόνων εἰπεῖν τι καὶ προτρέψασθαι κελεύο-ντος, ἀργῶς καὶ σιωπῇ τοὺς στρατιώταςἀκούειν, Κάτωνος δὲ μετὰ πάντας, ὅσακαιρὸν εἶχε τῶν ἀπὸ φιλοσοφίας [ἀκούειν]λεγομένων περὶ ἐλευθερίας καὶ ἀρετῆς καὶ

176

οὐ παρέβαινον ὅτ' ἠδίκουν νόμον, κατὰ το-ῦτον κολαζομένους. ἔπειτα πολλῶν κρινο-μένων ἐπιφανῶν ἀνδρῶν, ἐνίων δὲ καὶ φί-λων τοῦ Πομπηΐου καὶ οἰκείων, ὁρῶναὐτὸν ἐνδιδόντα [ἐν] πολλοῖς καὶ καμ-πτόμενον, ἐπετίμα σφοδρῶς καὶ διήγειρεν.ἐπεὶ δὲ νόμῳ τοὺς εἰωθότας λέγεσθαι περὶτῶν κρινομένων ἐπαίνους αὐτὸς ἀφελών,Μουνατίῳ Πλάγκῳ συγγράψας ἔπαινονἐπὶ τῆς δίκης ἔδωκεν, ἐπισχόμενος ὁΚάτων τὰ ὦτα ταῖς χερσὶν (ἔτυχε γὰρ δι-κάζων) ἐκώλυεν ἀναγινώσκεσθαι τὴν μαρ-τυρίαν· ὁ δὲ Πλάγκος ἀπέλεξεν αὐτὸν ἐκτῶν δικαστῶν μετὰ τοὺς λόγους, καὶ οὐδὲνἧττον ἥλω. καὶ ὅλως ἄπορον ἦν πρᾶγμακαὶ δυσμεταχείριστον ὁ Κάτων τοῖς φεύ-γουσι, μήτε βουλομένοις αὐτὸν ἀπολιπεῖνδικαστήν, μήτ' ἀπολέγειν τολμῶσιν. ἥλω-σαν γὰρ οὐκ ὀλίγοι τῷ Κάτωνα φεύγεινδόξαντες οὐ θαρρεῖν τοῖς δικαίοις· ἐνίοις δὲκαὶ προὔφερον οἱ λοιδοροῦντες ὡς ὄνειδος

165

ἀρχῆς ἀπολύσαντες ἑτέρους εἵλοντο στρα-τηγούς. εἰ δὲ μὴ συνιὼν εἰς λόγους ὁἈλέξανδρος τῷ Νικάνορι μόνος παρὰ τὸτεῖχος ὤφθη, καὶ τοῦτο ποιοῦντες πολ-λάκις ὑποψίαν τοῖς Ἀθηναίοις παρέσχον,οὐκ ἂν ἡ πόλις διέφυγε τὸν κίνδυνον. Ἐπεὶδ' Ἁγνωνίδης ὁ ῥήτωρ εὐθὺς ἐπεφύετο τοῖςπερὶ τὸν Φωκίωνα καὶ κατηγόρει προδοσί-ας, οἱ μὲν περὶ Καλλιμέδοντα καὶ Χαρι-κλέα φοβηθέντες ἀπῆλθον ἐκ τῆς πόλεως,ὁ δὲ Φωκίων καὶ μετ' αὐτοῦ τῶν φίλων οἱπαραμείναντες ᾤχοντο πρὸς Πολυπέρχο-ντα, καὶ συνεξῆλθον αὐτοῖς χάριτι τοῦ Φω-κίωνος ὁ Πλαταιεὺς Σόλων καὶ Δείναρχοςὁ Κορίνθιος, ἐπιτήδειοι τοῦ Πολυπέρχο-ντος εἶναι δοκοῦντες καὶ συνήθεις. ἀρρω-στίᾳ δὲ χρησαμένου τοῦ Δεινάρχου, συχνὰςἡμέρας ἐν Ἐλατείᾳ διέτριψαν, ἐν αἷςἉγνωνίδου πείσαντος, Ἀρχεστράτου δὲ τὸψήφισμα γράψαντος, ἔπεμπε πρεσβείαν ὁδῆμος κατηγορήσουσαν τοῦ Φωκίωνος.

62

ἀποκτίννυσιν. εἰπόντος δ' ἐκείνου "φοβο-ῦνται γὰρ αὐτὸν ὦ παῖ μᾶλλον ἢ μισοῦσι,""τί οὖν" εἶπεν "οὐκ ἐμοὶ ξίφος ἔδωκας, ἵν'αὐτὸν ἀνελὼν ἀπήλλαξα δουλείας τὴν πα-τρίδα;" τοῦτον τὸν λόγον ἀκούσας ὁ Σαρ-πηδών, ἅμα δὲ καὶ τὸ βλέμμα καὶ τὸπρόσωπον αὐτοῦ πιμπλάμενον ὀργῆς καὶμένους κατιδών, οὕτως ἔδεισεν, ὥστε τὸλοιπὸν ἤδη προσέχειν ἀκριβῶς καὶ παρα-φυλάττειν, μή τι τολμήσῃ παραβολώτερον.Ἔτι μὲν οὖν παιδάριον ὢν μικρόν, ἀπεκρί-νατο τοῖς ἐρωτῶσι τίνα φιλεῖ μάλιστα, τὸνἀδελφόν· τίνα δεύτερον, ὁμοίως τὸν ἀδελ-φόν, καὶ τρίτον, ἄχρι οὗ πολλάκις λέγοντοςἀπεῖπεν ὁ ἐρωτῶν. γενόμενος δ' ἐν ἡλικίᾳ,μᾶλλον ἐβεβαίου τὴν πρὸς τὸν ἀδελφὸνεὔνοιαν. ἔτη γὰρ εἴκοσι γεγονώς, χωρὶςΚαιπίωνος οὐκ ἐδείπνησεν, οὐκ ἀπεδήμη-σεν, εἰς ἀγορὰν οὐ προῆλθε. μύρον δ' ἐκεί-νου λαμβάνοντος, αὐτὸς παρῃτεῖτο, καὶτἆλλα τὰ περὶ τὴν δίαιταν ἦν ἀκριβὴς καὶ

79

μέγα τὸ μὴ δέξασθαι κριτὴν Κάτωνα προ-τεινόμενον.[49] Ἐπεὶ δὲ Καίσαρος αὐτοῦ μὲν ἐμπεφυ-κότος τοῖς στρατεύμασιν ἐν Γαλατίᾳ καὶτῶν ὅπλων ἐχομένου, δώροις δὲ καὶ χρή-μασι καὶ φίλοις μάλιστα πρὸς τὴν ἐν τῇπόλει χρωμένου δύναμιν, ἤδη μὲν αἱ Κάτω-νος προαγορεύσεις ἀνέφερον τὸν Πομπή-ϊον, ἐκ πολλῆς [ἤδη] τῆς πρόσθεν ἀπιστίαςὀνειροπολοῦντα τὸ δεινόν, ἔτι δ' ἦν ὄκνουκαὶ μελλήσεως ἀτόλμου πρὸς τὸ κωλύεινκαὶ ἐπιχειρεῖν ὑπόπλεως, ὥρμησεν ὁΚάτων ὑπατείαν παραγγέλλειν, ὡς ἀφαιρη-σόμενος εὐθὺς τὰ ὅπλα τοῦ Καίσαρος ἢ τὴνἐπιβουλὴν ἐξελέγξων. οἱ δ' ἀντιπαραγγέλ-λοντες αὐτῷ χαρίεντες μὲν ἦσαν ἀμφότε-ροι, Σουλπίκιος δὲ καὶ πολλὰ τῆς τοῦΚάτωνος ἐν τῇ πόλει δόξης τε καὶ δυνάμε-ως ἀπολελαυκώς. οὐ μέτριον οὖν ἐδόκειπρᾶγμα ποιεῖν οὐδ' εὐχάριστον· οὐ μὴν ὅγε Κάτων ἐνεκάλει· "τί γὰρ" ἔφη "θαυμα-

166

κειαν αὐτοῦ καὶ τὸ ἥμερον ἀσπασαμένους.[54] Ἐκπεμφθεὶς δ' εἰς Ἀσίαν, ὡς τοῖς ἐκεῖσυνάγουσι πλοῖα καὶ στρατιὰν ὠφέλιμοςγένοιτο, Σερβιλίαν ἐπηγάγετο τὴν ἀδελφὴνκαὶ τὸ Λευκόλλου παιδίον ἐξ ἐκείνης γεγο-νός. ἠκολούθησε γὰρ αὐτῷ χηρεύουσα καὶπολὺ τῶν εἰς τὸ ἀκόλαστον αὐτῆς διαβο-λῶν ἀφεῖλεν, ὑποδῦσα τὴν ὑπὸ Κάτωνιφρουρὰν καὶ πλάνην καὶ δίαιταν ἑκουσίως·ἀλλ' ὅ γε Καῖσαρ οὐδὲ τῶν ἐπ' ἐκείνῃ βλα-σφημιῶν τοῦ Κάτωνος ἐφείσατο. πρὸς μὲνοὖν τἆλλα τοῦ Κάτωνος οὐδὲν ὡς ἔοικενἐδεήθησαν οἱ Πομπηΐου στρατηγοί, Ῥοδί-ους δὲ πειθοῖ προσαγαγόμενος καὶ τὴνΣερβιλίαν αὐτόθι καὶ τὸ παιδίον ἀπολιπών,ἐπανῆλθε πρὸς Πομπήϊον, ἤδη πεζικῆς τελαμπρᾶς καὶ ναυτικῆς δυνάμεως περὶαὐτὸν οὔσης. ἔνθα δὴ καὶ μάλιστα τῆςγνώμης κατάφωρος ἔδοξε γεγονέναι Πο-μπήϊος. ὥρμησε μὲν γὰρ ἐγχειρίσαι τῷΚάτωνι τὴν τῶν νεῶν ἡγεμονίαν· ἦσαν δὲ

175

ἀδελφιδοῦν ὄντα Πομπηΐου, Σέξτον, οὐκεἴων οὐδ' ἐβούλοντο μελετᾶν οὐδ' ἕπεσθαι,πυνθανομένου δὲ τοῦ Σύλλα τίνα βούλοιντοπάντες ἐβόησαν "Κάτωνα," [καὶ] ὅ τε Σέξ-τος αὐτὸς εἴξας παρῆκεν ὡς κρείττονι τὴνφιλοτιμίαν. Ἔτυχε δὲ καὶ φίλος ὢν ὁ Σύλ-λας πατρικὸς αὐτοῖς, καί ποτε προσηγάγε-το καὶ προσωμίλησεν, ὀλίγοις πάνυ νέμωντὴν τοιαύτην φιλοφροσύνην διὰ βάρος καὶὄγκον ἧς εἶχεν ἀρχῆς καὶ δυνάμεως. μέγαδὴ ποιούμενος ὁ Σαρπηδὼν τοῦτο πρὸς τι-μὴν ἅμα καὶ ἀσφάλειαν, ἦγεν ἀσπασόμενοντὸν Κάτωνα συνεχῶς εἰς τὴν οἰκίαν τοῦΣύλλα, μηδὲν τότε προσιδεῖν ἀσεβῶνχώρου διαφέρουσαν ὑπὸ πλήθους τῶν ἀγο-μένων καὶ στρεβλουμένων. ἦν μὲν οὖν ἔτοςἐκεῖνο τῷ Κάτωνι τεσσαρεσκαιδέκατον·ἰδὼν δὲ κεφαλὰς ἀνδρῶν ἐπιφανῶν λεγο-μένων ἐκκομιζομένας, καὶ κρύφα τοὺς πα-ρόντας ἐπιστένοντας, ἠρώτησε τὸν παιδα-γωγόν, ὅ τι δὴ τοῦτον τὸν ἄνθρωπον οὐδεὶς

78

ἅμα δὲ καὶ συνέμειξαν ἀμφότεροι τῷ Πο-λυπέρχοντι, μετὰ τοῦ βασιλέως πορευο-μένῳ, περὶ κώμην τινὰ τῆς Φωκίδος Φα-ρύγας, κειμένην ὑπὸ τὸ Ἀκρούριον ὄρος, ὃνῦν Γαλάτην καλοῦσιν. ἐνταῦθα δὴ θεὶς ὁΠολυπέρχων τὸν χρυσοῦν οὐρανίσκον, καὶκαθίσας ὑπ' αὐτῷ τὸν βασιλέα καὶ τοὺς φί-λους, τὸν μὲν Δείναρχον εὐθὺς ἐκ προσόδουλαβεῖν ἐκέλευσε καὶ στρεβλώσαντας ἀπο-κτεῖναι, τοῖς δ' Ἀθηναίοις ἀπέδωκε λόγον.ὡς δὲ θόρυβον καὶ κραυγὴν ἐποίουν, ἀντι-κατηγοροῦντες ἀλλήλων ἐν τῷ συνεδρίῳ,καὶ προσελθὼν ὁ Ἁγνωνίδης εἶπεν "ἅπα-ντας ἡμᾶς εἰς μίαν ἐμβαλόντες γαλεάγρανἈθηναίοις ἀναπέμψατε λόγον ὑφέξοντας,"ὁ μὲν βασιλεὺς ἐγέλασεν, οἱ δὲ περιε-στῶτες τῷ συνεδρίῳ Μακεδόνες καὶ ξένοισχολὴν ἄγοντες ἐπεθύμουν ἀκούειν, καὶτοὺς πρέσβεις παρεκάλουν ἀπὸ νεύματοςἐνταῦθα ποιεῖσθαι τὴν κατηγορίαν. ἦν δ'οὐδὲν ἴσον, ἀλλὰ τῷ μὲν Φωκίωνι πολ-

63

ἀσάφειαν, εἰ Πομπήϊον, ἐν οἷς ὑγιὲς οὐδὲνοὐδὲ δίκαιον ἔπραττεν ἀήττητον γενόμε-νον, νῦν ὅτε τὴν πατρίδα βούλεται σῴζεινκαὶ τῆς ἐλευθερίας ὑπερμάχεται, προλέλοι-πε τὸ εὐτυχεῖν. Ἀσίννιον μὲν οὖν ἔφη δυνα-τὸς εἶναι Σικελίας ἐκβαλεῖν, ἄλλης δὲ μεί-ζονος ἐπερχομένης δυνάμεως οὐ βούλεσθαιτὴν νῆσον ἐκπολεμώ<σας> ἀπολέσαι· χω-ρεῖν δὲ πρὸς τὸ κρατοῦν καὶ σῴζεσθαι πα-ραινέσας Συρακοσίοις, ἐξέπλευσεν. Ἀφι-κόμενος δὲ πρὸς Πομπήϊον, ἀεὶ μὲν εἴχετομιᾶς γνώμης, χρονοτριβεῖν τὸν πόλεμον,ἐλπίζων διαλύσεις, καὶ μὴ βουλόμενος ἐνἀγῶνι χειρῶν γενομένην τὴν πόλιν αὐτὴνὑφ' αὑτῆς παθεῖν τὰ ἔσχατα, σιδήρῳ δια-κριθεῖσαν. ἄλλα δὲ τούτων ἀδελφὰ Πομπή-ϊον ἔπεισε καὶ τοὺς συνέδρους ψηφίσασθαι,μήτε πόλιν ὑπήκοον Ῥωμαίων διαρπάζειν,μήτ' ἄνδρα Ῥωμαῖον ἔξω παρατάξεωςἀναιρεῖν, καὶ δόξαν ἤνεγκε καὶ προσηγάγε-το πολλοὺς τῇ Πομπηΐου μερίδι, τὴν ἐπιεί-

174

στόν, εἰ ὅ τις νομίζει τῶν ἀγαθῶν μέγι-στον, ἑτέρῳ μὴ παρίησι;" πείσας δὲ τὴνβουλὴν ψηφίσασθαι τοὺς μετιόντας τὴν ἀρ-χὴν αὐτοὺς <δι' αὑτοὺς> δεξιοῦσθαι τὸνδῆμον, δι' ἑτέρους δὲ μὴ δεῖσθαι μηδ'ἐντυγχάνειν ὑπὲρ αὐτῶν περιιόντας, ἔτιμᾶλλον ἐξηγρίαινε τοὺς ἀνθρώπους, εἰ μὴμόνον λαβεῖν μισθόν, ἀλλὰ καὶ τὸ διδόναιχάριν αὐτοὺς ἀφῃρημένος, ἄπορον καὶ ἄτι-μον ὁμοῦ τὸν δῆμον πεποίηκε. πρὸς δὲ τού-τῳ μήτ' αὐτὸς ἐντυχεῖν ὑπὲρ αὑτοῦ πιθα-νὸς ὤν, ἀλλ' ἐν ἤθει, τὸ τοῦ βίου μᾶλλονἀξίωμα βουλόμενος φυλάσσειν ἢ προσλα-βεῖν τὸ τῆς ἀρχῆς, ποιούμενος τὰς δε-ξιώσεις, μήτε τοὺς φίλους ἐάσας οἷς ὄχλοςἁλίσκεται καὶ θεραπεύεται ποιεῖν, ἀπέτυχετῆς ἀρχῆς.[50] Φέροντος δὲ τοῦ πράγματος οὐκ αὐτο-ῖς μόνοις τοῖς ἀποτυχοῦσιν, ἀλλὰ καὶ φί-λοις αὐτῶν καὶ οἰκείοις σὺν αἰσχύνῃ τινὶκατήφειαν καὶ πένθος ἐφ' ἡμέρας πολλάς,

167

λάκις ἀντέκρουσεν ὁ Πολυπέρχων λέγοντι,μέχρι οὗ τῇ βακτηρίᾳ πατάξας τὴν γῆνἀπέστη καὶ κατεσιώπησεν. Ἡγήμονος δὲφήσαντος ὅτι μάρτυς αὐτῷ τῆς πρὸς τὸνδῆμον εὐνοίας Πολυπέρχων ἐστί, καὶ τοῦΠολυπέρχοντος ἀποκριναμένου πρὸς ὀργὴν"παῦσαί μου πρὸς τὸν βασιλέα καταψευ-δόμενος," ἀναπηδήσας ὁ βασιλεὺς ὥρμησελόγχῃ τὸν Ἡγήμονα πατάξαι. ταχὺ δὲ τοῦΠολυπέρχοντος περιλαβόντος αὐτόν, οὕτωδιελύθη τὸ συνέδριον.[34] Τὸν δὲ Φωκίωνα καὶ τοὺς μετ' αὐτοῦφυλακῆς περισχούσης, ὅσοι τῶν ἑταίρωνἔτυχον οὐκ ἐγγὺς ἑστῶτες, ὡς τοῦτ' εἶδονἐγκαλυψάμενοι καὶ διαφυγόντες ἐσώθησαν.ἐκείνους δὲ Κλεῖτος εἰς Ἀθήνας ἀνῆγε,λόγῳ μὲν κριθησομένους, ἔργῳ δ' ἀποθανε-ῖν κατακεκριμένους. καὶ προσῆν τὸ σχῆματῇ κομιδῇ λυπηρόν, ἐφ' ἁμάξαις κομιζο-μένων αὐτῶν διὰ τοῦ Κεραμεικοῦ πρὸς τὸθέατρον· ἐκεῖ γὰρ αὐτοὺς προσαγαγὼν ὁ

64

λους τε παῖδας καὶ τοὺς περὶ Κάτωνα, σχο-λὴν ἄγοντες ἔν τινι μέρει τῆς οἰκίας ἔπαι-ζον αὐτοὶ καθ' ἑαυτοὺς ἀναμεμειγμένοι νε-ώτεροι καὶ πρεσβύτεροι, τὸ δὲ παιζόμενονἦν δίκαι καὶ κατηγορίαι καὶ ἀγωγαὶ τῶνἁλισκομένων. εἷς οὖν τῶν ἑαλωκότων παί-δων εὐπρεπὴς τὴν ὄψιν ὑπὸ πρεσβυτέρουπαιδὸς ἀχθεὶς εἴς τι δωμάτιον καὶ εἱρχθείς,ἐπεκαλεῖτο τὸν Κάτωνα. ταχὺ δὴ τὸ γι-νόμενον συνεὶς ἧκεν ἐπὶ τὰς θύρας ὁΚάτων, καὶ διωσάμενος τοὺς προεστῶταςκαὶ διακωλύοντας, ἐξήγαγε τὸν παῖδα, καὶμετ' ὀργῆς ἔχων ἀπῆλθεν οἴκαδε, καὶ πα-ῖδες ἕτεροι συνηκολούθησαν.[3] Οὕτω δ' ἦν περιβόητος ὥστ', ἐπεὶ Σύλ-λας τὴν παιδικὴν καὶ ἱερὰν ἱπποδρομίαν ἣνκαλοῦσι Τροίαν ἐπὶ θέᾳ διδάσκων, καὶ συ-ναγαγὼν τοὺς εὐγενεῖς παῖδας, ἀπέδειξενἡγεμόνας δύο, τὸν μὲν ἕτερον οἱ παῖδεςἐδέξαντο διὰ τὴν μητέρα, Μετέλλης γὰρ ἦνυἱὸς τῆς Σύλλα γυναικός, τὸν δ' ἕτερον,

77

οὕτως ἤνεγκε ῥᾳθύμως τὸ συμβεβηκός,ὥστ' ἀλειψάμενος μὲν ἐν τῷ πεδίῳ σφαιρί-σαι, μετ' ἄριστον δὲ πάλιν ὥσπερ εἴθιστοκαταβὰς εἰς ἀγορὰν ἀνυπόδητος καὶ ἀχί-των περιπατῆσαι μετὰ τῶν συνήθων. αἰτι-ᾶται δὲ Κικέρων ὅτι, τῶν πραγμάτων ἄρ-χοντος τοιούτου δεομένων, οὐκ ἐποιήσατοσπουδὴν οὐδ' ὑπῆλθεν ὁμιλίᾳ φιλανθρώπῳτὸν δῆμον, ἀλλὰ καὶ πρὸς τὸ λοιπὸν ἐξέκα-με καὶ ἀπηγόρευσε, καίτοι τὴν στρατηγί-αν αὖθις ἐξ ὑπαρχῆς μετελθών. ἔλεγεν οὖνὁ Κάτων, ὅτι τῆς μὲν στρατηγίας οὐ κατὰγνώμην ἐξέπεσε τῶν πολλῶν, ἀλλὰ βια-σθέντων ἢ διαφθαρέντων, ἐν δὲ ταῖς ὑπατι-καῖς ψήφοις μηδεμιᾶς κακουργίας γενο-μένης ἔγνωκε τῷ δήμῳ προσκεκρουκὼςδιὰ τὸν αὑτοῦ τρόπον, ὃν οὔτε μεταθέσθαιπρὸς ἑτέρων χάριν οὔτε χρώμενον ὁμοίῳπάλιν ὅμοια παθεῖν νοῦν ἔχοντος ἀνδρόςἐστι.

168

Κάτωνος· εἰ δ' ἄλλῃ πῃ μὴ καλῶς πέπρα-κται τὰ περὶ τὸν γάμον, ἐπισκεπτέον. ἐγ-γυησάμενος γοῦν τὴν Μαρκίαν ὁ Κάτωνκαὶ τὸν οἶκον ἐπιτρέψας ἐκείνῃ καὶ τὰς θυ-γατέρας, αὐτὸς ἐδίωκε Πομπήϊον.[53] Ἀπ' ἐκείνης δὲ λέγεται τῆς ἡμέραςμήτε κεφαλὴν ἔτι κείρασθαι μήτε γένεια,μήτε στέφανον ἐπιθέσθαι, πένθους δὲ καὶκατηφείας καὶ βαρύτητος ἐπὶ ταῖς συμφο-ραῖς τῆς πατρίδος ἓν σχῆμα νικώντωνὁμοίως καὶ νικωμένων ἄχρι τελευτῆς δια-φυλάξαι. Τότε δὲ κλήρῳ λαχὼν Σικελίαν,διέβη μὲν εἰς Συρακούσας, πυθόμενος δ'Ἀσίννιον Πολλίωνα παρὰ τῶν πολεμίωνἀφῖχθαι μετὰ δυνάμεως εἰς Μεσσήνην,ἔπεμψε λόγον ἀπαιτῶν παρ' αὐτοῦ τῆς δια-βάσεως. ἀνταπαιτηθεὶς δὲ λόγον ὑπ' ἐκεί-νου τῆς τῶν πραγμάτων μεταβολῆς, καὶΠομπήϊον ἀκούσας ἐκλελοιπότα παντελῶςἸταλίαν ἐν Δυρραχίῳ στρατοπεδεύειν, πο-λὺν ἔφη περὶ τὰ θεῖα πλάνον εἶναι καὶ

173

Κάτωνος οὐδὲν ἀποκριναμένου καὶ βλέπο-ντος εἰς τοὺς ξένους ἀτενὲς καὶ βλοσυρόν,ὁ Πομπαίδιος "σὺ δ'" εἶπεν "ἡμῖν ὦ νεανίατί λέγεις; οὐχ οἷος εἶ τοῖς ξένοις συλλαμ-βάνεσθαι πρὸς τὸν θεῖον ὥσπερ ὁἀδελφός;" μὴ φθεγγομένου δὲ τοῦ Κάτω-νος, ἀλλὰ τῇ σιωπῇ καὶ τῷ προσώπῳ δοκο-ῦντος ἀπολέγεσθαι τὴν δέησιν, ἀράμενοςαὐτὸν ὁ Πομπαίδιος ὑπὲρ θυρίδος ὡς ἀφή-σων, ὁμολογεῖν ἐκέλευεν, ἢ ῥίψειν ἔφα-σκεν, ἅμα τῇ τε φωνῇ τραχυτέρᾳ χρώμε-νος, καὶ ταῖς χερσὶν ἀπηρτημένον τὸ σῶμαπολλάκις ὑπὲρ τῆς θυρίδος κραδαίνων.ἐπεὶ δὲ πολὺν χρόνον οὕτω διεκαρτέρησενὁ Κάτων ἀνέκπληκτος καὶ ἀδεής, κατα-θέμενος αὐτὸν ὁ Πομπαίδιος ἡσυχῇ πρὸςτοὺς φίλους εἶπεν· "οἷον εὐτύχημα τῆςἸταλίας ὅ<τι> παῖς οὗτός ἐστιν· εἰ δ' ἀνὴρἦν, μίαν οὐκ ἂν οἶμαι ψῆφον ἡμῖν ἐν τῷδήμῳ γενέσθαι." Πάλιν δὲ συγγενοῦς τινοςἐν γενεθλίοις καλέσαντος ἐπὶ δεῖπνον ἄλ-

76

Κλεῖτος συνεῖχεν, ἄχρι οὗ τὴν ἐκκλησίανἐπλήρωσαν οἱ ἄρχοντες, οὐ δοῦλον, οὐξένον, οὐκ ἄτιμον ἀποκρίναντες, ἀλλὰ πᾶσικαὶ πάσαις ἀναπεπταμένον τὸ βῆμα καὶ τὸθέατρον παρασχόντες. ἐπεὶ δ' ἥ τ' ἐπιστο-λὴ τοῦ βασιλέως ἀνεγνώσθη, λέγοντοςαὐτῷ μὲν ἐγνῶσθαι προδότας γεγονέναιτοὺς ἄνδρας, ἐκείνοις δὲ διδόναι τὴν κρί-σιν, ἐλευθέροις τε δὴ καὶ αὐτονόμοις οὖσι,καὶ τοὺς ἄνδρας ὁ Κλεῖτος εἰσήγαγεν, οἱμὲν βέλτιστοι τῶν πολιτῶν ὀφθέντος τοῦΦωκίωνος ἐνεκαλύψαντο καὶ κάτω κύψα-ντες ἐδάκρυον, εἷς δ' ἀναστὰς ἐτόλμησενεἰπεῖν ὅτι, τηλικαύτην κρίσιν ἐγκεχειρι-κότος τῷ δήμῳ τοῦ βασιλέως, καλῶς ἔχειτοὺς δούλους καὶ τοὺς ξένους ἀπελθεῖν ἐκτῆς ἐκκλησίας. οὐκ ἀνασχομένων δὲ τῶνπολλῶν, ἀλλ' ἀνακραγόντων βάλλειν τοὺςὀλιγαρχικοὺς καὶ μισοδήμους, ἄλλος μὲνοὐδεὶς ὑπὲρ τοῦ Φωκίωνος ἐπεχείρησενεἰπεῖν, αὐτὸς δὲ χαλεπῶς καὶ μόλις ἐξα-

65

πε τὴν Ῥώμην, ὁ δὲ Κάτων ἕπεσθαι καὶσυμφεύγειν ἐγνωκώς, τὸν μὲν νεώτερονυἱὸν εἰς Βρεττίους ὑπεξέθετο πρὸς Μου-νάτιον, τὸν δὲ πρεσβύτερον εἶχε σὺν ἑαυ-τῷ. τῆς δ' οἰκίας καὶ τῶν θυγατέρων κηδε-μόνος δεομένων, ἀνέλαβε πάλιν τὴν Μαρ-κίαν, χηρεύουσαν ἐπὶ χρήμασι πολλοῖς· ὁγὰρ Ὁρτήσιος θνῄσκων ἐκείνην ἀπέλιπεκληρονόμον. εἰς ὃ δὴ μάλιστα λοιδορούμε-νος ὁ Καῖσαρ τῷ Κάτωνι φιλοπλουτίανπροφέρει καὶ μισθαρνίαν ἐπὶ τῷ γάμῳ. τίγὰρ ἔδει παραχωρεῖν δεόμενον γυναικός, ἢτί μὴ δεόμενον αὖθις ἀναλαμβάνειν, εἰ μὴδέλεαρ ἐξ ἀρχῆς ὑφείθη τὸ γύναιον Ὁρτη-σίῳ καὶ νέαν ἔχρησεν ἵνα πλουσίαν ἀπο-λάβῃ; πρὸς μὲν οὖν ταῦτα μετρίως ἔχει τὸΕὐριπίδειον ἐκεῖνο·πρῶτον μὲν οὖν τἄρρητ'· ἐν ἀρρήτοισι γὰρτὴν σὴν νομίζω δειλίαν, ὦ Ἡράκλεις·ὅμοιον γάρ ἐστι τῷ Ἡρακλεῖ μαλακίανὀνειδίζειν καὶ κατηγορεῖν αἰσχροκέρδειαν

172

[51] Τοῦ δὲ Καίσαρος ἐμβαλόντος εἰς ἔθνημάχιμα καὶ παραβόλως κρατήσαντος, Γερ-μανοῖς δὲ καὶ σπονδῶν γενομένων δοκο-ῦντος ἐπιθέσθαι καὶ καταβαλεῖν τριάκονταμυριάδας, οἱ μὲν ἄλλοι τὸν δῆμον ἠξίουνεὐαγγέλια θύειν, ὁ δὲ Κάτων ἐκέλευεν ἐκ-διδόναι τὸν Καίσαρα τοῖς παρανομηθεῖσι,καὶ μὴ τρέπειν εἰς αὑτοὺς μηδ' ἀναδέχε-σθαι τὸ ἄγος εἰς τὴν πόλιν. "οὐ μὴν ἀλλὰκαὶ τοῖς θεοῖς" ἔφη "θύωμεν, ὅτι τῆς τοῦστρατηγοῦ μανίας καὶ ἀπονοίας τὴν δίκηνεἰς τοὺς στρατιώτας οὐ τρέπουσιν, ἀλλὰφείδονται τῆς πόλεως." ἐκ τούτου Καῖσαρἐπιστολὴν γράψας ἀπέστειλεν εἰς τὴν σύ-γκλητον· ὡς δ' ἀνεγνώσθη βλασφημίαςπολλὰς ἔχουσα καὶ κατηγορίας τοῦ Κάτω-νος, ἀναστὰς ἐκεῖνος οὐχ ὑπ' ὀργῆς οὐδὲφιλονεικίας, ἀλλ' ὥσπερ ἐκ λογισμοῦ καὶπαρασκευῆς, τὰ μὲν εἰς ἑαυτὸν ἐγκλήματαλοιδορίαις καὶ σκώμμασιν ὅμοια καὶ παι-διάν τινα καὶ βωμολοχίαν τοῦ Καίσαρος

169

κουσθείς, "πότερον" εἶπεν "ἀδίκως ἢ δικαί-ως ἀποκτεῖναι βούλεσθ' ἡμᾶς;" ἀποκρινα-μένων δέ τινων ὅτι δικαίως, "καὶ τοῦτ'"ἔφη "πῶς γνώσεσθε μὴ ἀκούσαντες;" ἐπεὶδ' οὐθὲν μᾶλλον ἤκουον, ἐγγυτέρω προσελ-θών, "ἐγὼ μὲν" εἶπεν "ἀδικεῖν ὁμολογῶ,καὶ θανάτου τιμῶμαι τὰ πεπολιτευμέν'ἐμαυτῷ· τούτους δ' ἄνδρες Ἀθηναῖοι διὰ τίἀποκτενεῖτε μηδὲν ἀδικοῦντας;" ἀποκρινα-μένων δὲ πολλῶν "ὅτι σοὶ φίλοι εἰσίν," ὁμὲν Φωκίων ἀποστὰς ἡσυχίαν ἦγεν, ὁ δ'Ἁγνωνίδης ψήφισμα γεγραμμένον ἔχωνἀνέγνω, καθ' ὃ τὸν δῆμον ἔδει χειροτονεῖνπερὶ τῶν ἀνδρῶν εἰ δοκοῦσιν ἀδικεῖν, τοὺςδ' ἄνδρας ἂν καταχειροτονηθῶσιν ἀπο-θνῄσκειν.[35] Ἀναγνωσθέντος δὲ τοῦ ψηφίσματος,ἠξίουν τινὲς προσγράφειν ὅπως καὶ στρε-βλωθεὶς Φωκίων ἀποθάνοι, καὶ τὸν τροχὸνεἰσφέρειν καὶ τοὺς ὑπηρέτας καλεῖν προ-σέταττον. ὁ δ' Ἁγνωνίδης καὶ τὸν Κλεῖτον

66

ἧττον ἀντέχειν δυναμένοις συμβέβηκε. διὸπείθονται μᾶλλον νέοι γερόντων, καὶ νοσο-ῦντες ὑγιαινόντων, καὶ ὅλως ἐν οἷς τὸ ἀπο-ροῦν ἀσθενέστατόν ἐστι, ῥᾷστον τὸ προστι-θέμενον. τῷ μέντοι παιδαγωγῷ τὸν Κάτω-να πείθεσθαι μὲν λέγουσι καὶ ποιεῖν ἅπαντὸ προσταττόμενον, ἑκάστου δὲ τὴν αἰτίανἀπαιτεῖν, καὶ τὸ διὰ τί πυνθάνεσθαι· καὶγὰρ ἦν χαρίεις ὁ παιδαγωγὸς αὐτοῦ, καὶλόγον ἔχων τοῦ κονδύλου προχειρότερον,ὄνομα Σαρπηδών.[2] Ἔτι δὲ παιδὸς τοῦ Κάτωνος ὄντος,ἔπραττον οἱ σύμμαχοι τῶν Ῥωμαίων ὅπωςμεθέξουσι τῆς ἐν Ῥώμῃ πολιτείας· καί τιςΠομπαίδιος Σίλλων, ἀνὴρ πολεμικὸς καὶμέγιστον ἔχων ἀξίωμα, τοῦ δὲ Δρούσου φί-λος, κατέλυσε παρ' αὐτῷ πλείονας ἡμέρας,ἐν αἷς γεγονὼς τοῖς παιδίοις συνήθης, "ἄγ'"εἶπεν "ὅπως ὑπὲρ ἡμῶν δεήσεσθε τοῦ θείουσυναγωνίσασθαι περὶ τῆς πολιτείας." ὁ μὲνοὖν Καιπίων διαμειδιάσας ἐπένευσε, τοῦ δὲ

75

ἀπέδειξεν· ἁψάμενος δὲ τῶν ἐκείνου βου-λευμάτων ἀπ' ἀρχῆς, καὶ πᾶσαν αὐτοῦ τὴνδιάνοιαν ὥσπερ οὐκ ἐχθρός, ἀλλὰ συνω-μότης καὶ κοινωνὸς ἐκκαλύψας, καὶ δι-δάξας ὡς οὐ Βρεττανῶν οὐδὲ Κελτῶν πα-ῖδας, ἀλλ' ἐκεῖνον αὐτὸν εἰ σωφρονοῦσι φο-βητέον ἐστὶν αὐτοῖς, οὕτως ἐπέστρεψε καὶπαρώξυνεν, ὡς τοὺς φίλους τοῦ Καίσαροςμετανοεῖν, ὅτι τὴν ἐπιστολὴν ἀναγνόντεςἐν τῇ βουλῇ καιρὸν τῷ Κάτωνι λόγων δι-καίων καὶ κατηγοριῶν ἀληθῶν παρέσχον.Ἐκυρώθη μὲν οὖν οὐδέν, ἀλλ' ἐλέχθημόνον ὅτι καλῶς ἔχει διάδοχον Καίσαρι δο-θῆναι. τῶν δὲ φίλων ἀξιούντων καὶ Πο-μπήϊον ἐξ ἴσου τὰ ὅπλα καταθέσθαι καὶἀποδοῦναι τὰς ἐπαρχίας, ἢ μηδὲ Καίσαρα,νῦν ἐκεῖνα βοῶν ὁ Κάτων ἃ προὔλεγεναὐτοῖς ἥκειν καὶ βιάζεσθαι τὸν ἄνθρωπον,ἀναφανδὸν ἤδη τῇ δυνάμει χρώμενον ἣνἔσχεν ἐξαπατῶν καὶ φενακίζων τὴν πόλιν,ἔξω μὲν οὐδὲν ἐπέραινε, τοῦ δήμου θέλο-

170

ντος ἀεὶ τὸν Καίσαρα μέγιστον εἶναι, τὴνδὲ σύγκλητον εἶχε πειθομένην καὶ φοβου-μένην τὸν δῆμον.[52] Ὡς δ' Ἀρίμινον κατείληπτο καὶ Κα-ῖσαρ κατηγγέλλετο μετὰ στρατιᾶς ἐλαύνεινἐπὶ τὴν πόλιν, ἐνταῦθα δὴ πάντες ἐπ' ἐκε-ῖνον ἀφεώρων, οἵ τε πολλοὶ καὶ Πομπήϊος,ὡς μόνον μὲν ἐξ ἀρχῆς προαισθόμενον,πρῶτον δὲ φανερῶς προειπόντα τὴν Καί-σαρος γνώμην. εἶπεν οὖν ὁ Κάτων· "ἀλλ' εἴγ' οἷς ἐγὼ προὔλεγον ἀεὶ καὶ συνεβούλευονἐπείσθη τις ὑμῶν ἄνδρες, οὔτ' ἂν ἕν' ἐφοβε-ῖσθε νῦν, οὔτ' ἐν ἑνὶ τὰς ἐλπίδας εἴχετε."Πομπηΐου δ' εἰπόντος, μαντικώτερα μὲνεἰρῆσθαι Κάτωνι, φιλικώτερα δ' αὐτῷ πε-πρᾶχθαι, συνεβούλευεν ὁ Κάτων ἑνὶ Πο-μπηΐῳ τὰ πράγματα τὴν σύγκλητον ἐγχει-ρίσαι· τῶν γὰρ αὐτῶν εἶναι καὶ ποιεῖν τὰμεγάλα κακὰ καὶ παύειν. ὁ μὲν οὖν Πο-μπήΐος οὔτε δύναμιν ἔχων ἑτοίμην, οὔθ'οὓς κατέλεγε τότε προθύμους ὁρῶν, ἐξέλι-

171

καὶ τῷ προσώπῳ καὶ ταῖς περὶ τὰς παιδιὰςδιατριβαῖς ἦθος ὑποφαίνειν ἄτρεπτον καὶἀπαθὲς καὶ βέβαιον ἐν πᾶσιν. ἰσχύν τε γὰρεἶχον αὐτοῦ παρ' ἡλικίαν τελεσιουργὸν αἱὁρμαί, καὶ τοῖς κολακεύουσι τραχὺς ὢν καὶπροσάντης, ἔτι μᾶλλον ἐκράτει τῶν ἐκφο-βούντων. ἦν δὲ καὶ πρὸς γέλωτα κομιδῇδυσκίνητος, ἄχρι μειδιάματος σπανίως τῷπροσώπῳ διαχεόμενος, καὶ πρὸς ὀργὴν οὐταχὺς οὐδ' ὀλισθηρός, ὀργισθεὶς δὲ δυσπα-ραίτητος. ὡς οὖν εἰς τὸ μανθάνειν ἧκε, νω-θρὸς ἦν ἀναλαβεῖν καὶ βραδύς, ἀναλαβὼνδὲ κάτοχος καὶ μνημονικός. ὃ δὴ καὶ πέφυ-κεν ἄλλως, τοὺς μὲν εὐφυεῖς ἀναμνηστικο-ὺς μᾶλλον εἶναι, μνημονικοὺς δὲ τοὺς μετὰπόνου καὶ πραγματείας παραδεχομένους·γίνεται γὰρ οἷον ἔγκαυμα τῆς ψυχῆς τῶνμαθημάτων ἕκαστον. ἔοικε δὲ καὶ τὸ δύ-σπειστον τῷ Κάτωνι ποιεῖν ἐργωδεστέραντὴν μάθησιν· πάσχειν γάρ τι τὸ μανθάνεινἀτεχνῶς ἐστι, καὶ τὸ πείθεσθαι ταχὺ τοῖς

74

ὁρῶν δυσχεραίνοντα, καὶ τὸ πρᾶγμα βαρ-βαρικὸν εἶναι καὶ μιαρὸν ἡγούμενος, "ὅταν"ἔφη "Καλλιμέδοντα τὸν μαστιγίαν λάβω-μεν ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, στρεβλώσομεν·περὶ δὲ Φωκίωνος οὐδὲν ἐγὼ γράφω τοιο-ῦτον." ἐνταῦθα τῶν ἐπιεικῶν τις ὑπεφώνη-σεν· "ὀρθῶς γε σὺ ποιῶν· ἂν γὰρ Φωκίωναβασανίσωμεν, σὲ τί ποιήσομεν;" ἐπικυρω-θέντος δὲ τοῦ ψηφίσματος καὶ τῆς χειροτο-νίας ἀποδοθείσης, οὐδεὶς καθήμενος, ἀλλὰπάντες ἐξαναστάντες, οἱ δὲ πλεῖστοι καὶστεφανωσάμενοι, κατεχειροτόνησαν αὐτῶνθάνατον. ἦσαν δὲ σὺν τῷ Φωκίωνι Νικο-κλῆς Θούδιππος Ἡγήμων Πυθοκλῆς· Δη-μητρίου δὲ τοῦ Φαληρέως καὶ Καλλιμέδο-ντος καὶ Χαρικλέους καί τινων ἄλλωνἀπόντων κατεψηφίσθη θάνατος.[36] Ὡς οὖν διαλύσαντες τὴν ἐκκλησίανἦγον εἰς τὸ δεσμωτήριον τοὺς ἄνδρας, οἱμὲν ἄλλοι, περιπλεκομένων τῶν φίλωναὐτοῖς καὶ οἰκείων, ὀδυρόμενοι καὶ κατα-

67

ἐβουλόμην, αὐτῷ βαδιστέον ἦν πρὸς ἐκε-ῖνον μόνον. οὐ βούλομαι δὲ τῷ τυράννῳχάριν ἔχειν ὑπὲρ ὧν παρανομεῖ· παρανομεῖδὲ σῴζων ὡς κύριος, ὧν αὐτῷ δεσπόζεινοὐδὲν προσῆκεν. ὅπως μέντοι παραιτήσῃτοὺς τριακοσίους, κοινῇ σκοπῶμεν εἰ βού-λει." γενόμενος δὲ πρὸς τούτῳ μετὰ τοῦΛευκίου, τὸν υἱὸν αὐτῷ συνέστησε καὶτοὺς ἑταίρους ἀπιόντι· καὶ προπέμψας ἐκε-ῖνον καὶ δεξιωσάμενος ἐπανῆλθεν οἴκαδε,καὶ τὸν υἱὸν καὶ τοὺς φίλους συναγαγὼνἄλλα τε πολλὰ διελέχθη, καὶ πολιτείαςἀπεῖπεν ἅψασθαι τῷ μειρακίῳ· τὸ μὲν γὰρἀξίως Κάτωνος οὐκέτι τὰ πράγματα δέξα-σθαι, τὸ δ' ἄλλως αἰσχρὸν εἶναι. Καὶ περὶἑσπέραν ἤδη τρέπεται πρὸς τὸ βαλανεῖον.ἐν δὲ τῷ λούεσθαι τοῦ Στατυλλίου μνησθε-ὶς καὶ μέγα φθεγξάμενος, "ἐξέπεμψας"εἶπεν "ὦ Ἀπολλωνίδη τὸν Στατύλλιον, ἀπὸτοῦ φρονήματος ἐκείνου καθελών; καὶπέπλευκεν ὁ ἀνὴρ μηδ' ἀσπασάμενος

200

σέθηκε πένθει, τὸ μὴ κατακλιθῆναι πλὴνκαθεύδων. ἐν δὲ Λιβύῃ διαγαγὼν ... τοῦχειμῶνος, ἐξήτασε τὴν στρατιάν· ἦσαν δὲμυρίων ὀλίγον ἀποδέοντες.[57] Τὰ δὲ πράγματα κακῶς εἶχε τοῖς περὶΣκιπίωνα καὶ Οὐᾶρον, ἐκ διαφορᾶς καὶστάσεως ὑποδυομένοις καὶ θεραπεύουσιτὸν Ἰόβαν, οὐκ ἀνεκτὸν ὄντα βαρύτητιφρονήματος καὶ ὄγκῳ διὰ πλοῦτον καὶ δύ-ναμιν· ὅς γε Κάτωνι πρῶτον ἐντυγχάνεινμέλλων, μέσον ἔθηκε τὸν ἑαυτοῦ θρόνοντοῦ Σκιπίωνος καὶ τοῦ Κάτωνος· ὁ μέντοιΚάτων ὡς εἶδεν, ἄρας τὸν ἑαυτοῦ μετέθη-κεν ἐπὶ θάτερα, μέσον λαμβάνων τὸν Σκι-πίωνα, καίπερ ἐχθρὸν ὄντα καί τι καὶ βι-βλίον ἐκδεδωκότα βλασφημίας ἔχον τοῦΚάτωνος. εἶτα τοῦτο μὲν εἰς οὐδένα τίθε-νται λόγον, εἰ δὲ Φιλόστρατον ἐν Σικελίᾳμέσον εἶχε περιπατῶν ἐπὶ τιμῇ φιλοσοφί-ας, ἐγκαλοῦσι. τότε δ' οὖν καὶ τὸν Ἰόβανἔπαυσε μονονουχὶ σατράπας πεποιημένον

181

θρηνοῦντες ἐβάδιζον, τὸ δὲ Φωκίωνοςπρόσωπον οἷον ὅτε στρατηγῶν ἀπ' ἐκκλη-σίας προὐπέμπετο βλέποντες, ἐθαύμαζοντὴν ἀπάθειαν καὶ μεγαλοψυχίαν τοῦ ἀν-δρός. οἱ δ' ἐχθροὶ κακῶς ἔλεγον παρα-τρέχοντες, εἷς δὲ καὶ προσέπτυσεν ἐξ ἐνα-ντίας προσελθών. ὅτε καὶ τὸν Φωκίωναλέγεται βλέψαντα πρὸς τοὺς ἄρχονταςεἰπεῖν· "οὐ παύσει τις ἀσχημονοῦντα το-ῦτον;" ἐπεὶ δὲ Θούδιππος ἐν τῷ δεσμωτη-ρίῳ γενόμενος, καὶ τὸ κώνειον ὁρῶν τρι-βόμενον, ἠγανάκτει καὶ κατέκλαιε τὴνσυμφοράν, ὡς οὐ προσηκόντως τῷ Φωκίω-νι συναπολλύμενος, "εἶτ' οὐκ ἀγαπᾷς"εἶπεν "ὅτι μετὰ Φωκίωνος ἀποθνῄσκεις;"ἐρομένου δέ τινος τῶν φίλων εἴ τι πρὸςΦῶκον λέγει τὸν υἱόν, "πάνυ μὲν οὖν" ἔφη,"λέγω μὴ μνησικακεῖν Ἀθηναίοις." τοῦ δὲΝικοκλέους, ὃς ἦν αὐτῷ πιστότατος τῶνφίλων, παρακαλοῦντος ὅπως αὐτὸν ἐάσῃτὸ φάρμακον πιεῖν πρότερον, "βαρὺ μὲν"

68

ΚΑΤΩΝ

[1] Κάτωνι δὲ τὸ μὲν γένος ἀρχὴν ἐπιφα-νείας ἔλαβε καὶ δόξης ἀπὸ τοῦ προπάππουΚάτωνος, ἀνδρὸς ἐν δόξῃ καὶ δυνάμειμάλιστα Ῥωμαίων γενομένου δι' ἀρετήν,ὡς ἐν τοῖς περὶ ἐκείνου γέγραπται. κατε-λείφθη δὲ γονέων ὀρφανὸς μετ' ἀδελφοῦΚαιπίωνος καὶ Πορκίας ἀδελφῆς· ἦν δὲ καὶΣερβιλία Κάτωνος ὁμομήτριος ἀδελφή. καὶπάντες οὗτοι παρὰ Λιβίῳ Δρούσῳ τροφὴνκαὶ δίαιταν εἶχον, θείῳ μὲν ὄντι τῆς μη-τρός, ἄγοντι δὲ τὴν πολιτείαν τότε· καὶγὰρ εἰπεῖν δεινότατος ἦν, καὶ τἆλλασώφρων ἀνὴρ ἐν τοῖς μάλιστα, καὶ φρονή-ματος οὐδενὶ Ῥωμαίων ὑφιέμενος. Λέγε-ται δὲ Κάτων εὐθὺς ἐκ παιδίου τῇ τε φωνῇ

73

ἑαυτοῦ τοὺς περὶ τὸν Σκιπίωνα, κἀκείνουςδιήλλαξεν. ἀξιούντων δὲ πάντων ἄρχειναὐτόν, καὶ πρώτων τῶν περὶ Σκιπίωνα καὶΟὐᾶρον ἐξισταμένων καὶ παραδιδόντωντὴν ἡγεμονίαν, οὐκ ἔφη καταλύσειν τοὺςνόμους περὶ ὧν τῷ καταλύοντι πολεμοῦσιν,οὐδ' ἑαυτὸν ἀντιστράτηγον ὄντα παρόντοςἀνθυπάτου προτάξειν. ἀνθύπατος γὰρ ὁΣκιπίων ἀπεδέδεικτο, καὶ θάρσος εἶχον οἱπολλοὶ διὰ τοὔνομα, κατορθώσειν ἄρχο-ντος ἐν Λιβύῃ Σκιπίωνος.[58] Ἐπεὶ μέντοι τὴν ἀρχὴν ὁ Σκιπίων πα-ραλαβὼν εὐθὺς ἐβούλετο <τῷ> Ἰόβᾳ χαρι-ζόμενος Ἰτυκαίους ἡβηδὸν ἀποκτεῖναι καὶκατασκάψαι τὴν πόλιν ὡς τὰ Καίσαροςφρονοῦσαν, οὐχ ὑπέμεινεν ὁ Κάτων, ἀλλὰμαρτυρόμενος καὶ κεκραγὼς ἐν τῷ συνε-δρίῳ καὶ θεοκλυτῶν, μόλις ἐξείλετο τῆςὠμότητος αὐτῶν τοὺς ἀνθρώπους, καὶ τὰμὲν αὐτῶν δεηθέντων, τὰ δὲ τοῦ Σκιπίωνοςἀξιοῦντος, ἀνεδέξατο φρουρήσειν τὴν

182

γνώμῃ βουλόμενος εἶναι καὶ τοῦ Κάτωνοςἀπομιμεῖσθαι τὴν ἀπάθειαν. τοῦτον ἠξίουπλεῖν· καὶ γὰρ ἦν καταφανὴς μισοκαῖσαρ·ὡς δ' οὐκ ἤθελεν, Ἀπολλωνίδῃ τῷ Στωϊκῷκαὶ Δημητρίῳ τῷ Περιπατητικῷ προ-σβλέψας ὁ Κάτων, "ὑμέτερον" εἶπεν "ἔργονοἰδοῦντα τοῦτον μαλάξαι καὶ καταρτίσαιπρὸς τὸ συμφέρον." αὐτὸς δὲ τοὺς λοιποὺςσυνεκπέμπων καὶ χρηματίζων τοῖς δεο-μένοις, τήν τε νύκτα διέτριβε περὶ ταῦτακαὶ τῆς ἐπιούσης ἡμέρας τὸ πλεῖστονμέρος.[66] Ἐπεὶ δὲ Λεύκιος Καῖσαρ, οἰκεῖος μὲνὢν Καίσαρος ἐκείνου, μέλλων δὲ πρεσβεύ-ειν ὑπὲρ τῶν τριακοσίων, παρεκάλει τὸνΚάτωνα λόγον αὐτῷ συνυποθέσθαι πιθα-νόν, ᾧ χρήσεται περὶ ἐκείνων, "ὑπὲρ σοῦμὲν γὰρ αὐτοῦ καὶ χειρῶν ἐμοὶ καλὸν ἅψα-σθαι καὶ γόνασι προσπεσεῖν Καίσαρος,"οὐκ εἴα ταῦτα ποιεῖν ὁ Κάτων αὐτόν. "ἐμοὶγὰρ" εἶπεν "εἰ σῴζεσθαι χάριτι Καίσαρος

199

μένης.

72

εἶπεν "ὦ Νικόκλεις ἐμοὶ τὸ αἴτημα καὶ λυ-πηρόν, ἐπεὶ δ' οὐδ' ἄλλ' οὐδέποτέ σοι παρὰτὸν βίον οὐδὲν ἠχαρίστησα, καὶ τοῦτο συγ-χωρῶ." πεπωκότων δ' ἤδη πάντων, τὸφάρμακον ἐπέλιπε, καὶ ὁ δημόσιος οὐκ ἔφητρίψειν ἕτερον, εἰ μὴ λάβοι δώδεκα δραχ-μάς, ὅσου τὴν ὁλκὴν ὠνεῖται. χρόνου δ'<ἐγ>γενομένου καὶ διατριβῆς, ὁ Φωκίωνκαλέσας τινὰ τῶν φίλων καὶ εἰπών, "εἰμηδ' ἀποθανεῖν Ἀθήνησι δωρεὰν ἔστιν",ἐκέλευε τῷ ἀνθρώπῳ δοῦναι τὸ κερμάτιον.[37] Ἦν δ' ἡμέρα μηνὸς Μουνυχιῶνοςἐνάτη ἐπὶ δέκα, καὶ τῷ Διῒ τὴν πομπὴνπέμποντες οἱ ἱππεῖς παρεξῄεσαν· ὧν οἱ μὲνἀφείλοντο τοὺς στεφάνους, οἱ δὲ πρὸς τὰςθύρας δεδακρυμένοι τῆς εἱρκτῆς ἀπέβλε-ψαν. ἐφάνη δὲ τοῖς μὴ παντάπασιν ὠμοῖςκαὶ διεφθαρμένοις ὑπ' ὀργῆς καὶ φθόνουτὴν ψυχὴν ἀνοσιώτατον γεγονέναι τὸ μηδ'ἐπισχεῖν τὴν ἡμέραν ἐκείνην, μηδὲ καθαρε-ῦσαι δημοσίου φόνου τὴν πόλιν ἑορτάζου-

69

"εἶτα θαυμάζομεν ὅπως ἀπόλωλε τὰ πράγ-ματα, τὴν φιλαρχίαν ὁρῶντες ἡμῖν ἐν αὐτῷτῷ ὀλέθρῳ βεβηκόσι παραμένουσαν;" ἐντούτῳ δὲ τοὺς ἱππεῖς ἀκούσας ἀπιόνταςἤδη φέρειν καὶ ἄγειν τὰ τῶν Ἰτυκαίωνὥσπερ λάφυρα, δρόμῳ συνέτεινε πρὸςαὐτούς, καὶ τοῖς πρώτοις ἐντυχὼν ἀφῃρε-ῖτο, τῶν δ' ἄλλων ἕκαστος ἔφθανε ῥίπτωνκαὶ κατατιθέμενος, πάντες δ' ὑπ' αἰσχύνηςσιωπῇ καὶ κάτω βλέποντες ἀπῄεσαν. ὁ δὲΚάτων εἰς τὴν πόλιν τοὺς Ἰτυκαίους συνα-γαγών, ἐδεῖτο περὶ τῶν τριακοσίων, μὴπαροξῦναι Καίσαρα κατ' αὐτῶν, ἀλλὰ καὶκοινῇ τὴν σωτηρίαν πράττειν ἀλλήλοις.εἶτα πάλιν τραπόμενος πρὸς τὴν θάλατταν,ἐπεσκόπει τοὺς ἐμβαίνοντας, καὶ τῶν φί-λων καὶ ξένων ὅσους ἔπεισεν ἠσπάζετο καὶπροὔπεμπε. τὸν δ' υἱὸν οὐκ ἔπεισε λαβεῖνπλοῖον, οὐδ' ᾤετο δεῖν ἀποτρέπειν περιε-χόμενον τοῦ πατρός. ἦν δέ τις Στατύλλιος,ἀνὴρ τῇ μὲν ἡλικίᾳ νέος, ἰσχυρὸς δὲ τῇ

198

πόλιν, ὡς μήτ' ἄκουσα μήθ' ἑκοῦσα Καίσα-ρι προσγένοιτο. καὶ γὰρ ἦν εἰς ἅπαντα τὸχωρίον ὠφέλιμον καὶ διαρκὲς τοῖς ἔχουσιν·ἔτι δὲ μᾶλλον ὑπὸ τοῦ Κάτωνος ἐρρώσθη.καὶ γὰρ σῖτον εἰσήγαγεν ὑπερβάλλονταπλήθει, καὶ κατεσκεύασε τὰ τείχη, πύρ-γους ἐπαιρόμενος καὶ τάφρους ὀχυρὰς καὶχαρακώματα πρὸ τῆς πόλεως βαλλόμενος.Ἰτυκαίων δὲ τοὺς μὲν ἡβῶντας ἐν τοῖς χα-ρακώμασιν ἔταξεν οἰκεῖν, τὰ ὅπλα παρα-δόντας αὐτῷ, τοὺς δ' ἄλλους ἐν τῇ πόλεισυνεῖχεν ἰσχυρῶς ἐπιμελόμενος μὴ ἀδικε-ῖσθαι μηδὲ πάσχειν κακῶς ὑπὸ τῶν Ῥω-μαίων. ὅπλα δὲ πολλὰ καὶ χρήματα καὶσῖτον ἐξέπεμψε τοῖς ἐπὶ στρατοπέδου, καὶὅλως εἶχε τοῦ πολέμου τὴν πόλιν ταμιεῖον.ἃ δὲ Πομπηΐῳ συνεβούλευε πρότερον καὶτότε Σκιπίωνι, μὴ μάχεσθαι πρὸς ἄνδραπολεμιστὴν καὶ δεινόν, ἀλλὰ τῷ χρόνῳχρῆσθαι, πᾶσαν ἀκμὴν ᾗ τυραννὶς ἰσχύειμαραίνοντι, τούτων ὁ Σκιπίων ὑπ' αὐθαδεί-

183

σαν. Οὐ μὴν ἀλλ' ὥσπερ ἐνδεέστερον ἠγω-νισμένοις τοῖς ἐχθροῖς ἔδοξε καὶ τὸ σῶματοῦ Φωκίωνος ἐξορίσαι, καὶ μηδὲ πῦρ ἐνα-ῦσαι μηδένα πρὸς τὴν ταφὴν Ἀθηναίων.διὸ φίλος μὲν οὐδεὶς ἐτόλμησεν ἅψασθαιτοῦ σώματος, Κωνωπίων δέ τις, ὑπουργεῖνεἰθισμένος τὰ τοιαῦτα μισθοῦ, κομισθέντατὸν νεκρὸν ὑπὲρ τὴν Ἐλευσῖνα πῦρ λαβὼνἐκ τῆς Μεγαρικῆς ἔκαυσεν. ἡ δὲ [Μεγαρι-κὴ] γυνὴ παροῦσα μετὰ τῶν θεραπαινίδων,ἔχωσε μὲν αὐτόθι χῶμα κενὸν καὶ κα-τέσπεισεν, ἐνθεμένη δὲ τῷ κόλπῳ τὰ ὀστᾶκαὶ κομίσασα νύκτωρ εἰς τὴν οἰκίαν, κα-τώρυξε παρὰ τὴν ἑστίαν, εἰποῦσα· "σοὶ ὦφίλη ἑστία παρακατατίθεμαι ταῦτ' ἀνδρὸςἀγαθοῦ λείψανα· σὺ δ' αὐτὰ τοῖς πατρῴοιςἀπόδος ἠρίοις, ὅταν Ἀθηναῖοι σωφρονήσω-σι."[38] Καὶ μέντοι χρόνου βραχέος διαγενο-μένου, καὶ τῶν πραγμάτων διδασκόντωνοἷον ἐπιστάτην καὶ φύλακα σωφροσύνης

70

καὶ δικαιοσύνης ὁ δῆμος ἀπώλεσεν, ἀν-δριάντα μὲν αὐτοῦ χαλκοῦν ἔστησαν, ἔθα-ψαν δὲ δημοσίοις τέλεσι τὰ ὀστᾶ. τῶν δὲκατηγόρων Ἁγνωνίδην μὲν αὐτοὶ θάνατονκαταχειροτονήσαντες ἀπέκτειναν, Ἐπίκου-ρον δὲ καὶ Δημόφιλον ἀποδράντας ἐκ τῆςπόλεως ἀνευρὼν ὁ τοῦ Φωκίωνος υἱὸς ἐτι-μωρήσατο. Τοῦτον οὔτε τἆλλα σπουδαῖονἄνδρα γενέσθαι φασί, καὶ παιδίσκηςἐρῶντα παρὰ πορνοβοσκῷ τρεφομένηςκατὰ τύχην Θεοδώρῳ τῷ ἀθέῳ παραγε-νέσθαι, λόγον ἐν Λυκείῳ διαλεγομένῳτοιοῦτον· "εἰ τὸ φίλον λύσασθαι μὴαἰσχρόν ἐστιν, οὐδὲ τὸ φίλην· ὁμοίως <δ'>εἰ [δὲ] μὴ τὸ ἑταῖρον, οὐδὲ τὸ ἑταίραν."θέμενον οὖν ἑαυτῷ πρὸς τὴν ἐπιθυμίαν τὸνλόγον ὡς εὖ ἔχοντα, λύσασθαι τὴν ἑταίραν.Ἀλλὰ τὰ μὲν περὶ Φωκίωνα πραχθέντατῶν περὶ Σωκράτην πάλιν ἀνέμνησε τοὺςἝλληνας, ὡς ὁμοιοτάτης ἐκείνῃ τῆς ἁμαρ-τίας τύτης καὶ δυστυχίας τῇ πόλει γενο-

71

ας κατεφρόνει· καί ποτε τῷ Κάτωνι δειλί-αν ὀνειδίζων ἔγραψεν, εἰ μὴ μόνον αὐτὸςἀγαπᾷ καθήμενος ἐν πόλει καὶ τείχεσιν,ἀλλὰ μηδ' ἑτέρους ἐᾷ πρὸς τὸν καιρὸνεὐθαρσῶς χρῆσθαι τοῖς λογισμοῖς. πρὸςταῦθ' ὁ Κάτων ἀντέγραψεν, ὡς ἕτοιμόςἐστιν οὓς ἤγαγεν αὐτὸς εἰς Λιβύην ὁπλίταςκαὶ ἱππεῖς παραλαβὼν εἰς Ἰταλίαν περαιο-ῦν καὶ Καίσαρα μεθιστάναι καὶ τρέπειν ἀπ'ἐκείνων πρὸς αὑτόν. ὡς δὲ καὶ τούτων ὁΣκιπίων κατεγέλα, πάνυ δῆλος ἦν ἀχθόμε-νος ὁ Κάτων τῇ παραχωρήσει τῆς ἀρχῆς,ὡς οὔτε τῷ πολέμῳ καλῶς τὸν Σκιπίωναχρησόμενον, οὔτ' ἂν παραλόγως εὐτυχήσῃ,μέτριον ἐν τῷ κρατεῖν πρὸς τοὺς πολίταςἐσόμενον. διὸ καὶ γνώμην εἶχεν ὁ Κάτωνκαὶ πρὸς τοὺς συνήθεις ἔλεγεν, οὐ χρηστὰςμὲν ἐλπίδας ἔχειν ὑπὲρ τοῦ πολέμου δι'ἀπειρίαν καὶ θρασύτητα τῶν ἡγεμόνων· εἰδ' οὖν εὐτυχία τις γένοιτο καὶ καταλυθείηΚαῖσαρ, οὐ μενεῖν ἐν Ῥώμῃ, φεύξεσθαι δὲ

184

καίοις· ἐκεῖνον δ' εἶναι τὸν ἑαλωκότα καὶνενικημένον· ἃ γὰρ ἠρνεῖτο πράττων κατὰτῆς πατρίδος πάλαι, νῦν ἐξηλέγχθαι καὶπεφωρᾶσθαι.[65] Τοιαῦτα διαλεχθεὶς τοῖς τριακοσίοιςἀπηλλάττετο, καὶ πυθόμενος Καίσαραπᾶσαν ἄγοντα τὴν στρατιὰν ἤδη καθ' ὁδὸνεἶναι, "παπαὶ" εἶπεν, "ὡς ἐπ' ἄνδρας ἡμᾶςἐκεῖνος", καὶ τραπόμενος πρὸς τοὺς συ-γκλητικοὺς ἐκέλευε μὴ μέλλειν, ἀλλ' ἕωςπαραμένουσιν οἱ ἱππεῖς σῴζεσθαι. καὶ τὰςμὲν ἄλλας ἀπέκλεισε θύρας, μιᾷ δὲ τῇ πρὸςθάλασσαν φερούσῃ ... τά τε πλοῖα τοῖς ὑφ'ἑαυτὸν διένειμε καὶ τάξεως ἐπεμελεῖτο,παύων τὰς ἀδικίας καὶ διαλύων τοὺς θορύ-βους, καὶ τοὺς ἀπόρως ἔχοντας ἐφοδιάζων.ἐπεὶ δὲ Μᾶρκος Ὀκτάβιος ἄγων δύο τάγ-ματα πλησίον κατεστρατοπέδευσε καὶπέμπων ἠξίου τὸν Κάτωνα περὶ ἀρχῆς διο-ρίσασθαι πρὸς αὐτόν, ἐκείνῳ μὲν οὐθὲνἀπεκρίνατο, πρὸς δὲ τοὺς φίλους εἶπεν·

197

ρέταις, ὅπερ ἦσαν, ἠξίου χρῆσθαι τοῖςγραμματεῦσι, τὰ μὲν ἐξελέγχων κακουργο-ῦντας αὐτούς, τὰ δ' ἁμαρτάνοντας ἀπειρίᾳδιδάσκων. ὡς δ' ἦσαν ἰταμοὶ καὶ τοὺς ἄλ-λους ἐθώπευον ὑποτρέχοντες, ἐκείνῳ δ'ἐπολέμουν, τὸν μὲν πρῶτον αὐτὸς κατα-γνοὺς περὶ πίστιν ἐν κληρονομίᾳ γεγονέναιπονηρόν, ἀπήλασε τοῦ ταμιείου, δευτέρῳδέ τινι ῥᾳδιουργίας προὔθηκε κρίσιν. ᾧΚάτλος Λουτάτιος ὁ τιμητὴς ἀνέβη βοηθή-σων, ἀνὴρ μέγα τὸ τῆς ἀρχῆς ἔχων ἀξίω-μα, τὸ δὲ τῆς ἀρετῆς [ἔχων] μέγιστον, ὡςπάντων δικαιοσύνῃ καὶ σωφροσύνῃ Ῥω-μαίων διαφέρων· ἦν δὲ καὶ τοῦ Κάτωνοςἐπαινέτης καὶ συνήθης διὰ τὸν βίον. ὡς οὖνἡττώμενος τοῖς δικαίοις ἐξῃτεῖτο φανερῶςτὸν ἄνθρωπον, οὐκ εἴα ταῦτα ποιεῖν αὐτὸνὁ Κάτων· ἔτι δὲ μᾶλλον προσλιπαροῦντος,"αἰσχρόν" εἶπεν "ὦ Κάτλε, σὲ τὸν τιμητὴνκαὶ τοὺς ἡμετέρους βίους ὀφείλοντα δοκι-μάζειν, ὑπὸ τῶν ἡμετέρων ὑπηρετῶν ἐκ-

100

λόγον, ἀξιῶν ὥσπερ ἐν πόλει μεγάλῃ τῇπολιτικῇ φιλοσοφίᾳ καὶ μάχιμον εἶναί τιπαρατρεφόμενον. οὐ μέντοι μεθ' ἑτέρωνἐποιεῖτο τὰς μελέτας, οὐδ' ἠκροάσατολέγοντος οὐδείς, ἀλλὰ καὶ πρός τινα τῶνἑταίρων εἰπόντα "μέμφονταί σου Κάτων οἱἄνθρωποι τὴν σιωπήν", "μόνον" ἔφη "μὴτὸν βίον. ἄρξομαι δὲ λέγειν, ὅταν μὴ μέλ-λω λέγειν ἄξια σιωπῆς."[5] Ἡ δὲ καλουμένη Πορκία βασιλικὴ τι-μητικὸν ἦν ἀνάθημα τοῦ παλαιοῦ Κάτω-νος. εἰωθότες οὖν ἐκεῖ χρηματίζειν οἱ δή-μαρχοι, καὶ κίονος τοῖς δίφροις ἐμποδὼνεἶναι δοκοῦντος, ἔγνωσαν ὑφελεῖν αὐτὸν ἢμεταστῆσαι. τοῦτο Κάτωνα πρῶτον εἰςἀγορὰν ἄκοντα προήγαγεν· ἀντέστη γὰραὐτοῖς, καὶ πεῖραν ἅμα τοῦ λόγου καὶ τοῦφρονήματος δούς, ἐθαυμάσθη. καὶ γὰρ ὁλόγος νεαρὸν μὲν οὐδὲν οὐδὲ κομψὸν εἶχεν,ἀλλ' ἦν ὄρθιος καὶ περιπαθὴς καὶ τραχύς.οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ χάρις ἀγωγὸς ἀκοῆς

81

θάνατον αὐτοῦ φορά, καίπερ οὐ φάσκοντος.ὑπήκουσεν οὖν τότε τοῖς τριακοσίοις, πα-ραμυθησάμενος τοὺς συγκλητικούς, καὶμόνος ἧκε πρὸς αὐτούς, χάριν ἔχειν ὁμολο-γοῦντας καὶ δεομένους τὰ μὲν ἄλλαχρῆσθαι καὶ πιστεύειν, εἰ δὲ Κάτωνες οὐκεἰσὶν οὐδὲ τὸ Κάτωνος φρόνημα χωροῦσιν,οἰκτίρειν τὴν ἀσθένειαν αὐτῶν· ἐγνωκότεςδ' οὖν Καίσαρος δεῖσθαι καὶ πέμπειν πρὸςαὐτόν, ὑπὲρ ἐκείνου μάλιστα καὶ πρώτουποιήσεσθαι δέησιν· εἰ δὲ μὴ πείθοιεν, οὐδ'αὐτοῖς διδομένην δέξεσθαι τὴν χάριν, ἀλλ'ἄχρι ἂν ἐμπνέωσι πολεμήσειν ὑπὲρ ἐκεί-νου. πρὸς ταῦθ' ὁ Κάτων ἐπαινέσας τὴνεὔνοιαν ἔφη χρῆναι τῆς αὐτῶν σωτηρίαςἕνεκα πέμπειν κατὰ τάχος, ὑπὲρ αὐτοῦ δὲμὴ δεῖσθαι· κεκρατημένων γὰρ εἶναι δέη-σιν, καὶ ἀδικούντων παραίτησιν· αὐτὸς δ'οὐ μόνον ἀήττητος γεγονέναι παρὰ πάντατὸν βίον, ἀλλὰ καὶ νικᾶν ἐφ' ὅσον ἐβούλετοκαὶ κρατεῖν Καίσαρος τοῖς καλοῖς καὶ δι-

196

τὴν χαλεπότητα καὶ πικρίαν τοῦ Σκιπίω-νος, ἤδη τότε δεινὰς καὶ ὑπερηφάνουςποιουμένου κατὰ πολλῶν ἀπειλάς. Ἀπέβηδὲ μᾶλλον ᾗ προσεδόκα· καὶ περὶ ἑσπέρανβαθεῖαν ἧκέ τις ἀπὸ στρατοπέδου τριταῖοςἀγγέλλων, ὅτι μάχης μεγάλης πρὸς Θάψῳγενομένης διέφθαρται παντάπασι τὰ πράγ-ματα καὶ κρατεῖ Καῖσαρ τῶν στρατο-πέδων, Σκιπίων δὲ καὶ Ἰόβας σὺν ὀλίγοιςἐκπεφεύγασιν, ἡ δ' ἄλλη δύναμις ἀπόλωλε.[59] Τούτων προσπεσόντων ἡ μὲν πόλις,οἷον εἰκὸς ἐν νυκτὶ καὶ πολέμῳ, πρὸς τοιο-ῦτον ἄγγελμα μικροῦ δεῖν ἔκφρων γενο-μένη μόλις ἑαυτὴν ἐντὸς τειχῶν κατεῖχεν·ὁ δὲ Κάτων προελθὼν τότε μέν, ὡςἑκάστοις ἀπήντα διαθέουσι καὶ βοῶσιν,ἐπιλαμβανόμενος καὶ παραμυθούμενοςἀφῄρει τοῦ δέους τὸ περιθαμβὲς καὶ ταρα-χῶδες, ὡς οὐ τηλικούτων ἴσως γεγονότων,ἀλλ' ἐπὶ μεῖζον αἰρομένων τῷ λόγῳ, καὶκατέστησε τὸν θόρυβον· ἅμα δ' ἡμέρᾳ τοὺς

185

ἐπέτρεχε τῇ τραχύτητι τῶν νοημάτων, καὶτὸ ἦθος αὐτοῦ καταμειγνύμενον ἡδονήντινα καὶ μειδίαμα τῷ σεμνῷ παρεῖχεν οὐκἀπάνθρωπον. ἡ δὲ φωνὴ μεγέθει μὲν <ἦν>ἀποχρῶσα καὶ διαρκὴς εἰς τοσοῦτον ἐξι-κέσθαι δῆμον, ἰσχὺν δὲ καὶ τόνον ἄρρηκτονεἶχε καὶ ἄτρυτον· ἡμέραν γὰρ ὅλην εἰπὼνπολλάκις οὐκ ἀπηγόρευσε. τότε δ' οὖν κρα-τήσας τῆς δίκης, πάλιν ἑαυτὸν εἰς τὴν σιω-πὴν καὶ τὴν ἄσκησιν συνέστειλε. Καὶ διε-πόνει τὸ σῶμα γυμνασίοις ἐνεργοῖς, ἐθι-ζόμενος ἀνέχεσθαι καὶ καύματα καὶ νιφε-τὸν ἀκαλύπτῳ κεφαλῇ, καὶ βαδίζειν ἐνταῖς ὁδοῖς πᾶσαν ὥραν ἄτερ ὀχήματος.τῶν δὲ φίλων οἱ συνεκδημοῦντες ἵπποιςἐχρῶντο, καὶ πολλάκις ἑκάστῳ παρέβαλ-λεν ὁ Κάτων ἐν μέρει προσδιαλεγόμενος,περιπατῶν αὐτὸς ὀχουμένων. θαυμαστῇ δὲκαὶ παρὰ τὰς νόσους ὑπομονῇ μετ' ἐγκρα-τείας ἐχρῆτο· πυρέττων γὰρ μόνος ἐφ' ἑαυ-τοῦ διημέρευε μηδένα προσιέμενος, ἄχρι

82

[16] Ἐπανελθὼν δ' εἰς Ῥώμην, τὸν μὲν ἄλ-λον χρόνον κατ' οἶκον Ἀθηνοδώρῳ <συσχο-λάζων> ἢ κατ' ἀγορὰν τοῖς φίλοις παρι-στάμενος διετέλεσεν. Ἐπιβάλλουσαν δ'αὐτῷ τὴν ταμιευτικὴν ἀρχὴν οὐ πρότερονμετῆλθεν, ἢ τούς τε νόμους ἀναγνῶναιτοὺς ταμιευτικοὺς καὶ διαπυθέσθαι τῶνἐμπείρων ἕκαστα καὶ τύπῳ τινὶ τῆς ἀρχῆςτὴν δύναμιν περιλαβεῖν. ὅθεν εὐθὺς εἰς τὴνἀρχὴν καταστάς, μεγάλην ἐποίησε μεταβο-λὴν τῶν περὶ τὸ ταμιεῖον ὑπηρετῶν καὶγραμματέων, οἳ διὰ χειρὸς ἀεὶ τὰ δημόσιαγράμματα καὶ τοὺς νόμους ἔχοντες, εἶτανέους ἄρχοντας παραλαμβάνοντες, δι' ἀπει-ρίαν καὶ ἄγνοιαν ἀτεχνῶς διδασκάλωνἑτέρων καὶ παιδαγωγῶν δεομένους, οὐχὑφίεντο τῆς ἐξουσίας ἐκείνοις, ἀλλ' ἦσανἄρχοντες αὐτοί, μέχρι οὗ Κάτων ἐπιστὰςτοῖς πράγμασι νεανικῶς, οὐκ ὄνομα<μόνον> καὶ τιμὴν ἔχων ἄρχοντος, ἀλλὰκαὶ νοῦν καὶ φρόνημα καὶ λόγον, ὑπη-

99

τριακοσίους, οἷς ἐχρῆτο βουλῇ, Ῥωμαίουςμὲν ὄντας, ἐν δὲ Λιβύῃ πραγματευομένουςἀπ' ἐμπορίας καὶ δανεισμῶν, εἰς ἱερὸν Διὸςἐκήρυττε συνιέναι, καὶ ὅσοι παρῆσαν ἀπὸσυγκλήτου καὶ παῖδας αὐτῶν. ἔτι δὲ συλλε-γομένων ἐκείνων, προσελθὼν ἀθορύβωςκαὶ μετ' εὐσταθείας, ὥσπερ οὐδενὸς καινοῦγεγονότος, βιβλίον ἔχων ἐν ταῖς χερσὶνἀνεγίνωσκεν· ἦν δ' ἀναγραφὴ τῶν πρὸς τὸνπόλεμον ὀργάνων, ὅπλων, σίτου, τόξων,πλοίων. ἐπεὶ δὲ συνῆλθον, ἀρξάμενος ἀπὸτῶν τριακοσίων, καὶ διελθὼν πολὺν ἔπαι-νον τῆς προθυμίας αὐτῶν καὶ τῆς πίστεως,ἣν ἐπεδείξαντο καὶ χρήμασι καὶ σώμασικαὶ βουλαῖς ὠφελιμώτατοι γενόμενοι, πα-ρεκάλει μὴ διαλυθῆναι ταῖς ἐλπίσιν, ἕκα-στον αὑτῷ φυγὴν ἰδίαν ἢ ἀπόδρασίν τιναποριζόμενον. ἂν γὰρ ἐν ταὐτῷ συμμένωσι,καὶ πολεμούντων ἧττον καταφρονήσεινΚαίσαρα καὶ φείσεσθαι μᾶλλον δεομένων.βουλεύεσθαι δ' ἐκέλευεν αὐτοὺς ὑπὲρ

186

γοῦν ἡμέραν ἐκείνην ἐπιμείναντας ἀσφαλῆτοῖς ἀνδράσι φυγὴν παρασχεῖν.[64] Ὡς οὖν ἔχων αὐτοὺς ἀφίκετο καὶ τοὺςμὲν ἐπὶ τὰς πύλας κατέστησε, τοῖς δὲ τὴνἄκραν φυλάττειν παρέδωκεν, ἔδεισαν οἱτριακόσιοι μὴ δίκην δῶσι τῆς μεταβολῆς,καὶ πρὸς τὸν Κάτωνα πέμποντες ἐδέοντοπάντως ἀφικέσθαι πρὸς αὑτούς· οἱ δὲ συ-γκλητικοὶ περιχυθέντες οὐκ εἴων οὐδ' ἔφα-σαν προήσεσθαι τὸν κηδεμόνα καὶ σωτῆρατοῖς ἀπίστοις καὶ προδόταις. σαφεστάτηγὰρ ὡς ἔοικεν αἴσθησις τότε παρέστη καὶπόθος καὶ θαῦμα τῆς τοῦ Κάτωνος ἀρετῆςπᾶσιν ὁμαλῶς τοῖς ἐν τῇ Ἰτύκῃ γενο-μένοις, ὡς οὐδὲν ἄρα κίβδηλον οὐδ' ἀπατη-λὸν <ἐν>εμέμεικτο τοῖς πραττομένοις ὑπ'αὐτοῦ. πάλαι δ' ἅνθρωπος ἑαυτὸν ἐγνωκὼςἀνελεῖν, δεινοὺς πόνους ἐπόνει καὶ φροντί-δας καὶ ὠδῖνας εἶχεν ὑπὲρ ἄλλων, ὅπως εἰςἀσφαλὲς καταστήσας ἅπαντας ἀπαλλάξαι-το τοῦ ζῆν· οὐ γὰρ ἦν ἄδηλος ἡ πρὸς τὸν

195

τῶν ἐκεῖ δώρων αὖθις αὐτὸν ὑπομένοντακαὶ γράμματα τοῦ Γαλάτου δεομένου, λα-βεῖν αὐτὸς εἰ μὴ πρόθυμός ἐστιν, ἀλλὰτοὺς φίλους ἐᾶσαι, πάντως μὲν ἀξίουςὄντας εὖ παθεῖν δι' ἐκεῖνον, οὐκ ὄντων δὲτῶν ἰδίων τοῦ Κάτωνος τοσούτων. ἀλλ'οὐδὲ τούτοις ἐνέδωκεν ὁ Κάτων, καίπερἐνίους τῶν φίλων μαλασσομένους καὶ ὑπο-μεμφομένους ὁρῶν, ἀλλὰ φήσας ὅτι πᾶσαδωροδοκία προφάσεως ἂν εὐπορήσειεν, οἱδὲ φίλοι μεθέξουσιν ὧν ἂν ἔχῃ καλῶς καὶδικαίως κτησάμενος, ἀπέπεμψε τὰ δῶραπρὸς τὸν Δηϊόταρον.Ἐπεὶ δὲ μέλλοντος ἀπαίρειν εἰς τὸ Βρε-ντέσιον ᾤοντο δεῖν οἱ φίλοι τὰ λείψανα τοῦΚαιπίωνος εἰς ἕτερον θέσθαι πλοῖον, εἰπὼνὅτι τῆς ψυχῆς μεθήσεται μᾶλλον ἢ τούτων,ἀνήχθη· καὶ μέντοι λέγεται κατὰ τύχηνἐπισφαλέστατα περᾶσαι, τῶν ἄλλων μετρί-ως κομιζομένων.

98

οὗ βέβαιον αἴσθοιτο ῥᾳστώνην καὶ μεταβο-λὴν τοῦ νοσήματος.[6] Ἐν δὲ τοῖς δείπνοις ἐκληροῦτο περὶτῶν μερίδων· εἰ δ' ἀπολάχοι, πρῶτοναἴρειν τῶν φίλων κελευόντων, ἔλεγε μὴ κα-λῶς ἔχειν ἀκούσης τῆς Ἀφροδίτης. καὶκατ' ἀρχὰς μὲν ἅπαξ ἐπιπιὼν [ἐπὶ τὸ δε-ῖπνον] ἀνέλυε, προϊόντι δὲ τῷ χρόνῳ μάλι-στα προσίετο <τὸ> πίνειν, ὥστε πολλάκιςἐν οἴνῳ διάγειν εἰς ὄρθρον. αἰτίαν δ' ἔλεγονοἱ φίλοι τούτου τὴν πολιτείαν καὶ τὰ δη-μόσια πράγματα, πρὸς οἷς ὅλας τὸν Κάτω-να τὰς ἡμέρας ὄντα, καὶ κωλυόμενον φιλο-λογεῖν, νύκτωρ καὶ παρὰ πότον συγγίνε-σθαι τοῖς φιλοσόφοις. διὸ καὶ Μεμμίου τι-νὸς ἐν συλλόγῳ φήσαντος ὅλας τὸν Κάτω-να μεθύσκεσθαι τὰς νύκτας, ὑπολαβὼν ὁΚικέρων "ἐκεῖνο δ' οὐ λέγεις" εἶπεν "ὅτικαὶ τὰς ἡμέρας ὅλας κυβεύει;" καθόλου δὲτοῖς τότε βίοις καὶ τοῖς ἐπιτηδεύμασιν ὁΚάτων τὴν ἐναντίαν ὁδὸν οἰόμενος δεῖν βα-

83

μένοις ὑπ' αἰδοῦς πρὸς αὐτόν, ἄντικρυς δὲχαλεπαίνουσιν, εἴ τις αὐτοὺς βιάζοιτο πο-λεμεῖν Καίσαρι μὴ δυναμένους μηδὲ βουλο-μένους. ἔνιοι δὲ καὶ παρεφθέγγοντο περὶτῶν συγκλητικῶν, ὡς καθεκτέον ἐν τῇπόλει Καίσαρος <προσι>όντος· ἀλλὰ τοῦτομὲν ὡς οὐκ ἀκούσας ὁ Κάτων παρῆκε· καὶγὰρ ἦν ὑποκωφότερος. ὡς δέ τις αὐτῷ προ-σελθὼν ἀπήγγειλε τοὺς [μὲν] ἱππεῖςἀπιέναι, φοβηθεὶς μὴ παντάπασιν οἱ τρια-κόσιοι κατὰ τῶν συγκλητικῶν ἀπονοη-θῶσιν, ἐβάδιζε μετὰ τῶν φίλων ἐξαναστάς.καὶ θεασάμενος ἤδη προκεχωρηκότας, ἵπ-πον λαβὼν ἐδίωκε πρὸς αὐτούς· οἱ δ'ἰδόντες ἄσμενοι προσελαύνοντα καὶ ἐδέξα-ντο καὶ παρεκάλουν σῴζεσθαι μετ' αὐτῶν.τότε καὶ δακρῦσαι τὸν Κάτωνά φασιν,ὑπὲρ τῶν συγκλητικῶν δεόμενον καὶ προ-τείνοντα τὰς χεῖρας, ἐνίων δὲ καὶ τοὺς ἵπ-πους ἀναστρέφοντα καὶ τῶν ὅπλων ἀντι-λαμβανόμενον, μέχρι οὗ κατειργάσατο τὴν

194

αὑτῶν, οὐδέτερα μεμψόμενος, ἀλλ' εἰ μὲντρέποιντο τῇ γνώμῃ πρὸς τὴν τύχην, τῆςἀνάγκης θησόμενος τὴν μεταβολήν· ἱστα-μένων δὲ πρὸς τὰ δεινὰ καὶ δεχομένων τὸνὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας κίνδυνον, οὐκ ἐπαινε-σόμενος μόνον, ἀλλὰ καὶ θαυμασόμενοςτὴν ἀρετὴν καὶ παρέξων ἑαυτὸν ἄρχοντακαὶ συναγωνιζόμενον, ἄχρι οὗ τὴν ἐσχάτηντύχην τῆς πατρίδος ἐξελέγξωσιν, ἣν οὐκἸτύκην οὐδ' Ἀδρούμητον οὖσαν, ἀλλὰῬώμην, πολλάκις ἐκ χαλεπωτέρων σφαλ-μάτων ὑπὸ μεγέθους ἀναφέρεσθαι. πολλῶνδ' αὐτοῖς εἰς σωτηρίαν καὶ ἀσφάλειαν ὑπο-κειμένων, καὶ μεγίστου <τοῦ> πρὸς ἄνδραπολεμεῖν ἐπὶ πολλὰ τοῖς καιροῖς ἀνθελ-κόμενον, Ἰβηρίας τε πρὸς Πομπήϊον ἀφε-στώσης τὸν νέον, αὐτῆς τε τῆς Ῥώμηςοὔπω δι' ἀήθειαν παντάπασι δεδεγμένηςτὸν χαλινόν, ἀλλ' ἀναξιοπαθούσης καὶ συ-νεξανισταμένης πρὸς πᾶσαν μεταβολήν,οὐδὲ τὸν κίνδυνον εἶναι φευκτέον, ἀλλ'

187

δίζειν, ὡς οὖσι φαύλοις καὶ μεγάλης δεο-μένοις μεταβολῆς, ἐπεὶ πορφύραν ἑώρατὴν κατακόρως ἐρυθρὰν καὶ ὀξεῖαν ἀγαπω-μένην, αὐτὸς ἐφόρει τὴν μέλαιναν. πολ-λάκις δ' ἀνυπόδητος καὶ ἀχίτων εἰς τὸ δη-μόσιον προῄει μετ' ἄριστον, οὐ δόξαν ἐκταύτης τῆς καινότητος θηρώμενος, ἀλλ'ἐθίζων ἑαυτὸν ἐπὶ τοῖς αἰσχροῖς αἰσχύνε-σθαι μόνοις, τῶν δ' ἄλλως ἀδόξων κατα-φρονεῖν. καὶ κληρονομίαν δ' αὐτῷ προσγε-νομένην ἀνεψιοῦ Κάτωνος ἑκατὸν τα-λάντων εἰς ἀργύριον συναγαγών, παρεῖχενἄνευ τόκων χρῆσθαι τῷ δεομένῳ τῶν φί-λων· ἔνιοι δὲ καὶ χωρία καὶ θεράπονταςαὐτοῦ διδόντος καὶ βεβαιοῦντος ὑπέθεντοπρὸς τὸ δημόσιον.[7] Ἐπεὶ δ' ὥραν ᾤετο πρὸς γάμον ἔχειν,οὐδεμιᾷ γυναικὶ συνεληλυθώς, ἡρμόσατοΛεπίδαν, πρότερον μὲν ἐγγυηθεῖσαν Σκιπί-ωνι Μετέλλῳ, τότε δ' ἀπειπαμένου τοῦΣκιπίωνος καὶ τῆς ἐγγύης λυθείσης σχο-

84

καὶ ἅμιλλα περὶ αὐτὸν ἦν τῶν πόλεων καὶδεῖπνα καὶ κλήσεις, ἐν οἷς τοὺς φίλουςἐκέλευε προσέχειν αὐτῷ μὴ λάθῃ βε-βαιώσας τὸν Κουρίωνος λόγον. ὁ γὰρ Κου-ρίων, ἀχθόμενος τῷ αὐστηρῷ τοῦ Κάτω-νος, φίλου καὶ συνήθους ὄντος, ἠρώτησεναὐτὸν εἰ πρόθυμός ἐστι μετὰ τὴν στρατεί-αν γενέσθαι τῆς Ἀσίας θεατής. τοῦ δὲ "καὶπάνυ" φήσαντος, "εὖ λέγεις" εἶπεν ὁ Κουρί-ων, "ἡδίων γὰρ ἐπανήξεις ἐκεῖθεν καὶ μᾶλ-λον ἥμερος", οὕτω πως καὶ τῷ ῥήματι χρη-σάμενος.[15] Δηϊόταρος δ' ὁ Γαλάτης μετεπέμψατομὲν τὸν Κάτωνα, πρεσβύτερος ὢν ἤδη πα-ραθέσθαι τοὺς παῖδας αὐτῷ βουλόμενοςκαὶ τὸν οἶκον, ἐλθόντι δὲ προσφέρων δῶραπαντοδαπὰ καὶ πειρῶν καὶ δεόμενος πάντατρόπον, οὕτω παρώξυνεν, ὥστε δείλης ἐλ-θόντα καὶ νυκτερεύσαντα τῇ ὑστεραίᾳ περὶτρίτην ὥραν ἀπᾶραι. προελθὼν μέντοι μιᾶςἡμέρας ὁδόν, εὗρεν ἐν Πεσσινοῦντι πλείονα

97

ἔχειν διδάσκαλον τὸν πολέμιον, ἀφειδοῦντατῆς ψυχῆς ἐπὶ ταῖς μεγίσταις ἀδικίαις, οὐχὥσπερ ἑαυτοῖς εἰς τὸν εὐτυχέστατον βίονκατορθοῦσιν, ἢ πταίουσιν εἰς τὸν εὐκλε-έστατον θάνατον, τὴν ἀδηλότητα τοῦ πο-λέμου τελευτᾶν. οὐ μὴν ἀλλ' ἐκείνους γεδεῖν ἔφη βουλεύεσθαι καθ' ἑαυτούς, συνευ-χόμενος ἀντὶ τῆς πρόσθεν ἀρετῆς καὶ προ-θυμίας αὐτοῖς τὰ δόξαντα συνενεγκεῖν.[60] Τοιαῦτα τοῦ Κάτωνος εἰπόντος, ἦσανμὲν οἱ καὶ τοῖς λόγοις ἀγόμενοι πρὸς τὸθαρρεῖν, οἱ δὲ πλεῖστοι πρὸς τὸ ἀδεὲς καὶγενναῖον αὐτοῦ καὶ φιλάνθρωπον ὀλίγουδεῖν ἐκλαθόμενοι τῶν παρόντων, ὡς μόνονὄντα τοῦτον ἀήττητον ἡγεμόνα καὶ πάσηςκρείττονα τύχης, ἐδέοντο χρῆσθαι καὶσώμασιν αὐτῶν καὶ χρήμασι καὶ ὅπλοις,ὅπως αὐτὸς ἔγνωκε· κρεῖττον γὰρ ἐκείνῳπειθομένους ἀποθανεῖν ἢ σῴζεσθαι προ-δόντας ἀρετὴν τοσαύτην. εἰπόντος δέ τινοςὡς χρὴ ψηφίσασθαι δούλοις ἐλευθερίαν,

188

ἄλλοι παντάπασιν ἀπογνόντες ἑαυτῶν εἰςδάκρυα καὶ ὀδυρμοὺς ἐξέπεσον, ὁ δὲΚάτων ἐκείνους τε θαρσύνειν ἐπειρᾶτο, καὶπρὸς τοὺς τριακοσίους ἔπεμψεν ἀναμεῖναικελεύων. οἱ δ' ἀπὸ τῶν ἱππέων ἧκον οὐμέτρια προστάττοντες· ἔφασαν γὰρ οὔτ'Ἰόβα δεῖσθαι μισθοδοτοῦντος, οὔτε Καίσα-ρα φοβεῖσθαι Κάτωνος αὐτῶν ἄρχοντος·Ἰτυκαίοις δέ, Φοίνιξιν ἀνθρώποις εὐμετα-βόλοις, συγκαθείργνυσθαι δεινὸν εἶναι· καὶγὰρ εἰ νῦν ἀτρεμοῦσιν, ὅταν Καῖσαρ ἐπίῃσυνεπιθήσεσθαι καὶ προδώσειν. εἴπερ οὖνδεῖταί τις αὐτῶν συμπολεμούντων καὶ συ-μπαρόντων, ἐκβαλὼν ἅπαντας Ἰτυκαίους ἢδιαφθείρας, οὕτως εἰς πόλιν καθαρὰν πολε-μίων καὶ βαρβάρων καλείτω. ταῦθ' ὁΚάτων ἄγρια μὲν δεινῶς ἡγεῖτο καὶ βάρβα-ρα, πρᾴως δ' ἀπεκρίνατο βουλεύσεσθαιμετὰ τῶν τριακοσίων. καὶ παρελθὼν αὖθιςεἰς τὴν πόλιν, ἐνετύγχανε τοῖς ἀνδράσινοὐκέτι σκήψεις οὐδὲ παραγωγὰς πλασσο-

193

ἀπήντησε, καὶ τὴν δεξιὰν ἐνέβαλε. καὶπολλὰ μὲν εὐθὺς ἐν τῷ φιλοφρονεῖσθαι καὶἀσπάζεσθαι παρόντα, πλείω δ' ἔτι μετα-στάντος ἐγκώμια διῆλθεν αὐτοῦ τῆς ἀρε-τῆς, ὥστε πάντας ἐπιστρεφομένους καὶπροσέχοντας ἤδη τῷ Κάτωνι, θαυμάζειν ἐξὧν πρότερον κατεφρονεῖτο, καὶ <τὴν>πρᾳότητα καὶ μεγαλοψυχίαν ἀναθεωρεῖν.καὶ γὰρ ἡ Πομπηΐου σπουδὴ περὶ αὐτὸνοὐκ ἐλάνθανε θεραπεύοντος οὖσα μᾶλλον ἢφιλοῦντος, ἀλλ' ἔγνωσαν ὅτι θαυμάζει μὲνπαρόντα, χαίρει δ' ἀπερχομένῳ. τοὺς γὰρἄλλους νέους, ὅσοι παρ' αὐτὸν ἀφικνοῦντο,φιλοτιμούμενος κατεῖχε καὶ ποθῶν αὑτῷσυνεῖναι, τοῦ δὲ Κάτωνος οὐδὲν ἐδεήθητοιοῦτον, ἀλλ' ὥσπερ οὐκ ἀνυπεύθυνος ἄρ-χων ἐκείνου παρόντος, ἐξέπεμψεν ἄσμενος,μόνῳ σχεδὸν ἐκείνῳ τῶν εἰς Ῥώμην πλε-όντων τὰ τέκνα καὶ τὴν γυναῖκα παρακα-ταθέμενος, ἄλλως αὐτῷ προσήκοντα καὶδιὰ συγγένειαν. ἐκ τούτου δόξα καὶ σπουδὴ

96

λάζουσαν. οὐ μὴν ἀλλὰ πρὸ τοῦ γάμου με-ταμεληθεὶς πάλιν ὁ Σκιπίων καὶ πάνταποιήσας ἔλαβε τὴν κόρην. ὁ δὲ Κάτωνσφόδρα παροξυνθεὶς καὶ διακαείς, ἐπεχεί-ρησε μὲν ἐπεξελθεῖν διὰ δίκης, ὡς δ' οἱ φί-λοι τοῦτ' ἐκώλυσαν, ὀργῇ καὶ νεότητιτρέψας ἑαυτὸν εἰς ἰάμβους, πολλὰ τὸν Σκι-πίωνα καθύβρισε, τῷ πικρῷ προσχρησάμε-νος τοῦ Ἀρχιλόχου, τὸ δ' ἀκόλαστον ἀφεὶςκαὶ παιδαριῶδες. ἔγημε δ' Ἀτιλίαν Σερρα-νοῦ θυγατέρα, καὶ ταύτῃ πρώτῃ συνῆλθεν,οὐ μόνῃ δέ, καθάπερ Λαίλιος ὁ Σκιπίωνοςἑταῖρος· ἀλλ' εὐτυχέστερος ἐκεῖνος, ἐν πολ-λοῖς οἷς ἐβίωσε χρόνοις μίαν ἣν ἔγημεν ἐξἀρχῆς γνοὺς γυναῖκα.[8] Τοῦ δὲ δουλικοῦ πολέμου συνεστῶτος,ὃν Σπαρτάκειον ἐκάλουν, Γέλλιος μὲνἐστρατήγει, Κάτων δὲ τῆς στρατείας μετε-ῖχεν ἐθελοντὴς διὰ τὸν ἀδελφόν· ἐχιλιάρχειγὰρ ὁ ἀδελφὸς αὐτοῦ Καιπίων. καὶ χρήσα-σθαι μὲν εἰς ὅσον ἐβούλετο τῇ προθυμίᾳ

85

Κάτων ἀκούσας, τοῖς μὲν τριακοσίοιςἐκέλευσε προσέχειν Μᾶρκον Ῥούβριον,ἀτρέμα τὰς ἀπογραφὰς τῶν ἐλευθερούντωνδεχόμενον καὶ μὴ προσβιαζόμενον· αὐτὸςδὲ τοὺς συγκλητικοὺς ἀναλαβὼν προῆλθενἔξω τῆς Ἰτύκης καὶ τοῖς ἱππάρχοις ἐνέτυ-χε, δεόμενος μὴ προέσθαι Ῥωμαίων ἄν-δρας ἀπὸ βουλῆς τοσούτους, μηδ' Ἰόβανἑλέσθαι στρατηγὸν ἀντὶ Κάτωνος, ἀλλὰσῴζεσθαι κοινῇ καὶ σῴζειν, παρελθόνταςεἰς πόλιν οὔτε κατ' ἄκρας ἁλώσιμον, εἰςἔτη πάμπολλα σῖτον καὶ τὴν ἄλλην παρα-σκευὴν ἔχουσαν. ταῦτα δὲ καὶ τῶν συγκλη-τικῶν δεομένων καὶ δακρυόντων, οἱ μὲν ἵπ-παρχοι διελέγοντο τοῖς ἱππεῦσιν, ὁ δὲΚάτων ἐπὶ χώματός τινος καθίσας μετὰτῶν συγκλητικῶν ἀνέμενε τὰς ἀποκρίσεις.[63] Ἐν δὲ τούτῳ παρῆν ὁ Ῥούβριος, σὺνὀργῇ κατηγορῶν τῶν τριακοσίων ἀκοσμίανπολλὴν καὶ θόρυβον, ὡς ἀφισταμένων καὶδιαταραττόντων τὴν πόλιν. ἐφ' οἷς οἱ μὲν

192

καὶ τῶν πλείστων συνεπαινεσάντων, οὐκἔφη τοῦτο ποιήσειν ὁ Κάτων· οὐ γὰρ εἶναινόμιμον οὐδὲ δίκαιον· αὐτῶν μέντοι τῶνδεσποτῶν ἀφιέντων τοὺς ἐν ἡλικίᾳ δέχε-σθαι. γενομένων δὲ πολλῶν ὑποσχέσεων,κελεύσας ἀπογράφεσθαι τὸν βουλόμενονἀπηλλάττετο. Καὶ μετὰ μικρὸν ἧκεν αὐτῷγράμματα παρ' Ἰόβα καὶ Σκιπίωνος, Ἰόβαμὲν ἐν ὄρει κεκρυμμένου μετ' ὀλίγων ἐρω-τῶντος, ὅ τι πράττειν δέδοκται τῷ Κάτω-νι· καὶ γὰρ περιμενεῖν Ἰτύκην ἐκλιπόντα,καὶ πολιορκουμένῳ μετὰ στρατιᾶς ἐπιβοη-θήσειν, Σκιπίωνος δὲ πρὸς ἄκρᾳ τινὶ ναυ-λοχοῦντος οὐ πόρρω τῆς Ἰτύκης ἐπὶ τοῖςαὐτοῖς καραδοκοῦντος.[61] Ἔδοξεν οὖν τῷ Κάτωνι τοὺς γραμμα-τοφόρους ἐπισχεῖν, ἄχρι οὗ βεβαιώσῃ τὰπαρὰ τῶν τριακοσίων. οἱ μὲν γὰρ ἀπὸ βου-λῆς ἦσαν πρόθυμοι καὶ τοὺς οἰκέτας εὐθὺςἀφιέντες ἐλευθέρους ὥπλιζον· τῶν δὲ τρια-κοσίων, ἅτε δὴ πλωτικῶν καὶ δανειστικῶν

189

καὶ ἀσκήσει τῆς ἀρετῆς οὐχ ὑπῆρξεν αὐτῷδιὰ τὸ μὴ καλῶς στρατηγεῖσθαι τὸν πόλε-μον, ἄλλως δὲ παρὰ πολλὴν μαλακίαν καὶτρυφὴν τῶν ἐκεῖ στρατευομένων ἐπιδεικνύ-μενος εὐταξίαν καὶ [ἀναγκαίαν] ἀνδρίανκαὶ τὸ θαρραλέον ἐν πᾶσι καὶ ξυνετόν,ἐδόκει μηθὲν ἀποδεῖν τοῦ παλαιοῦ Κάτω-νος. ὁ δὲ Γέλλιος ἀριστεῖα καὶ τιμὰς αὐτῷδιαπρεπεῖς ἔγραψεν, ἃς ἐκεῖνος οὐκ ἔλαβενοὐδὲ προσήκατο, φήσας ἄξιον μηθὲν εἰρ-γάσθαι τιμῶν. Ἔκ τε δὴ τούτων ἀλλόκο-τος ἐδόκει, καὶ νόμου γραφέντος ὅπως τοῖςπαραγγέλλουσιν εἰς ἀρχὴν ὀνοματολόγοιμὴ παρῶσι, χιλιαρχίαν μετιὼν μόνος ἐπεί-θετο τῷ νόμῳ, καὶ δι' αὑτοῦ ποιησάμενοςἔργον ἀσπάζεσθαι καὶ προσαγορεύειν τοὺςἐντυγχάνοντας, οὐδ' αὐτοῖς ἀνεπαχθὴς ἦντοῖς ἐπαινοῦσιν, ὅσον μᾶλλον ἐνόουν τὸ κα-λὸν ὧν ἐπετήδευε, τὸ δυσμίμητον αὐτῶνβαρυνομένοις.

86

ὁ Δημήτριος οἰκέτης· τότε δὲ πάντων ὡςἔπος εἰπεῖν ἀνθρώπων εἰς Πομπήϊον ἀπο-βλεπόντων, ἐθεραπεύετο παρ' ἀξίαν, μέγαπαρ' αὐτῷ δυνάμενος. τοῖς μὲν οὖν φίλοιςτοῦ Κάτωνος γέλως ἐνέπεσε τοσοῦτος,ὥστ' ἀναλαβεῖν ἑαυτοὺς οὐκ ἐδύναντο, διὰτοῦ πλήθους ἅμα βαδίζοντες, ὁ δὲ Κάτωντότε μὲν ἰσχυρῶς διατραπείς, "ὦ τῆς κακο-δαίμονος" ἔφη "πόλεως", ἄλλο δ' οὐδὲνἐφθέγξατο· χρόνῳ δ' ὕστερον εἰώθει γελᾶνκαὶ αὐτὸς ἐπὶ τούτῳ, καὶ διηγούμενος καὶμνημονεύων.[14] Οὐ μὴν ἀλλὰ Πομπήϊος αὐτὸςἐπέστρεψε τοὺς ἀνθρώπους, οὕτω πλημμε-λοῦντας εἰς τὸν Κάτωνα δι' ἄγνοιαν. ὡςγὰρ εἰς Ἔφεσον ἐλθὼν ἐπορεύετο πρὸςαὐτόν, ἀσπασόμενος πρεσβύτερον ὄντα καὶδόξῃ πολὺ προήκοντα καὶ δυνάμεων τότεμεγίστων ἡγούμενον, ἰδὼν ὁ Πομπήϊος οὐκἔμεινεν οὐδ' εἴασε καθεζομένῳ προσελθεῖν,ἀλλ' ὥς τινι τῶν κρειττόνων ἀναθορὼν

95

ἀνθρώπων καὶ τὸ πλεῖστον ἐν τοῖς οἰκέταιςτῆς οὐσίας ἐχόντων, οὐ πολὺν οἱ Κάτωνοςλόγοι χρόνον ἐμμείναντες ἐξερρύησαν· κα-θάπερ <γὰρ> τῶν σωμάτων τὰ μ[εν]ανὰδέχεται ῥᾳδίως τὴν θερμότητα, καὶ πάλινμεθίησι τοῦ πυρὸς ἀπαχθέντος ψυχούμενα,παραπλησίως ἐκείνους ὁ μὲν Κάτωνὁρώμενος ἀνεζωπύρει καὶ διεθέρμαινεν,αὐτοὺς δ' ἑαυτοῖς λόγον διδόντας ὁ Καίσα-ρος φόβος ἐξέκρουσε τῆς πρὸς Κάτωνα καὶτὸ καλὸν αἰδοῦς. "τίνες γὰρ" ἔφασαν "ὄντες[καὶ] τίνι τὸ προστασσόμενον ποιεῖν ἀπα-ξιοῦμεν; οὐχὶ Καῖσαρ μὲν οὗτος, εἰς ὃν ἡῬωμαίων ἅπασα περιέστηκεν ἰσχύς; ἡμῶνδὲ Σκιπίων οὐδεὶς οὐδὲ Πομπήϊος οὐδὲΚάτων. ἀλλ' ἐν οἷς καιροῖς πάντες ἄνθρω-ποι ταπεινότερα τῶν προσηκόντων διὰφόβον φρονοῦσιν, ἐν τούτοις ἡμεῖς ὑπερμα-χοῦντες τῆς Ῥωμαίων ἐλευθερίας πολεμο-ῦμεν ἐξ Ἰτύκης, ᾧ Κάτων μετὰ ΠομπηΐουΜάγνου φεύγων ὑφεῖτο τῆς Ἰταλίας; καὶ

190

δούλους ἐλευθεροῦμεν κατὰ Καίσαρος, οἷςαὐτοῖς ἐλευθερίας ὅσον ἂν ἐκεῖνος θέλῃμέτεστιν; ἀλλ' ἔτι νῦν ὦ μοχθηροὶ γνόντεςἑαυτοὺς παραιτώμεθα τὸν κρατοῦντα καὶπέμψωμεν τοὺς δεησομένους." ταῦθ' οἱ με-τριώτατοι τῶν τριακοσίων παρῄνουν· οἱ δὲπλεῖστοι τοῖς συγκλητικοῖς ἐπεβούλευον,ὡς εἰ τούτους συλλάβοιεν ἱλασόμενοι τὴνπρὸς αὐτοὺς ὀργὴν τοῦ Καίσαρος.[62] Ὁ δὲ Κάτων ὑπονοῶν τὴν μεταβολὴνοὐκ ἤλεγχε, τῷ μέντοι Σκιπίωνι καὶ τῷἸόβᾳ γράψας ἀπέχεσθαι τῆς Ἰτύκης ἀπι-στίᾳ τῶν τριακοσίων, ἐξέπεμψε τοὺς γραμ-ματοφόρους. Τῶν δ' ἱππέων οἱ διαφυ-γόντες ἀπὸ τῆς μάχης, ἀριθμὸς οὐκ εὐκα-ταφρόνητος, προσελάσαντες τῇ Ἰτύκῃπέμπουσι πρὸς τὸν Κάτωνα τρεῖς ἄνδρας,οὐ τὴν αὐτὴν γνώμην ἀπὸ πάντων ἔχοντας.οἱ μὲν γὰρ ἀπιέναι πρὸς Ἰόβαν, οἱ δὲ τῷΚάτωνι προσχωρεῖν ὥρμηντο, τοὺς δὲ καὶδέος εἶχεν εἰς Ἰτύκην παριέναι. ταῦθ' ὁ

191

ντες."[13] Ἐν δὲ Συρίᾳ καὶ γελοῖόν τι λέγεταιπαθεῖν. βαδίζων γὰρ εἰς Ἀντιόχειαν, εἶδεπερὶ τὰς πύλας ἔξω πλῆθος ἀνθρώπων ἑκα-τέρωθεν τῆς ὁδοῦ παρακεκριμένων, ἐν οἷςἔφηβοι μὲν χωρὶς ἐν χλαμύσι καὶ παῖδεςἑτέρωθι κοσμίως εἱστήκεσαν, ἐσθῆτας δὲκαθαρὰς ἔνιοι καὶ στρεφάνους εἶχον, ἱερεῖςθεῶν ὄντες ἢ ἄρχοντες. πάντων οὖν μᾶλλονοἰηθεὶς ὁ Κάτων αὐτῷ τινα πράττεσθαι τι-μὴν καὶ δεξίωσιν ὑπὸ τῆς πόλεως, ὠργίζε-το μὲν τοῖς προπεμφθεῖσι τῶν ἰδίων, ὡς μὴκωλύσασιν, ἐκέλευσε δὲ καταβῆναι τοὺςφίλους, καὶ πεζῇ προῄει μετ' αὐτῶν. ὡς δ'ἐγγὺς ἦσαν, ὁ πάντα διακοσμῶν ἐκεῖνα καὶτὸν ὄχλον εἰς τάξιν καθιστάς, ἀνὴρ πρε-σβύτερος ἤδη, ῥάβδον ἐν τῇ χειρὶ καὶστέφανον κρατῶν, ἀπήντησε τῷ Κάτωνιπρὸ τῶν ἄλλων, καὶ μηδ' ἀσπασάμενοςἠρώτα, ποῦ Δημήτριον ἀπολελοίπασι, καὶπηνίκα παρέσται. Πομπηΐου δ' ἦν γεγονὼς

94

[9] Ἀποδειχθεὶς δὲ χιλίαρχος, εἰς Μακεδο-νίαν ἐπέμπετο πρὸς Ῥούβριον τὸν στρατη-γόν. ἔνθα δὴ λέγεται, τῆς γυναικὸς ἀχθο-μένης καὶ δακρυούσης, ἕνα τῶν φίλων τοῦΚάτωνος Μουνάτιον εἰπεῖν· "ὦ Ἀτιλίαθάρσει· τοῦτον ἐγώ σοι φυλάξω·" "πάνυμὲν οὖν," φάναι τὸν Κάτωνα, καὶ προελ-θόντων μιᾶς ἡμέρας ὁδόν, εὐθὺς εἰπεῖνμετὰ τὸ δεῖπνον· "ἄγ' ὅπως ὦ Μουνάτιε τῇἈτιλίᾳ τὴν ὑπόσχεσιν ἐμπεδώσεις, μήθ'ἡμέρας ἐμοῦ μήτε νυκτὸς ἀφιστάμενος." ἐκδὲ τούτου δύο κλίνας εἰς ταὐτὸ δωμάτιονἐκέλευσε τίθεσθαι καὶ τὸν Μουνάτιονοὕτως ἀεὶ καθεύδειν, μετὰ παιδιᾶς φυλασ-σόμενον ὑπὸ τοῦ Κάτωνος. εἵποντο δ' αὐτῷπεντεκαίδεκα μὲν οἰκέται, δύο δ' ἀπελεύθε-ροι, φίλοι δὲ τέσσαρες, ὧν ὀχουμένων ἵπ-ποις, αὐτὸς ἀεὶ περιπατῶν ἑκάστῳ πα-ρέβαλλεν ἐν μέρει προσδιαλεγόμενος. ἐπεὶδ' ἧκεν εἰς τὸ στρατόπεδον, πλειόνων ταγ-μάτων ὄντων ἑνὸς ἄρχων ἀποδειχθεὶς ὑπὸ

87

ἡμᾶς;" "πόθεν;" εἶπεν ὁ Ἀπολλωνίδης,"καίτοι πολλὰ διελέχθημεν· ἀλλ' ὑψηλόςἐστι καὶ ἄτρεπτος καὶ μένειν φησὶ καὶπράττειν ὅ τι ἂν σὺ πράττῃς." πρὸς ταῦτάφασι τὸν Κάτωνα μειδιᾶσαι καὶ εἰπεῖν·"ἀλλὰ τοῦτο μὲν αὐτίκα φανεῖται."[67] Λουσάμενος δὲ μετὰ πολλῶν ἐδείπνεικαθήμενος, ὥσπερ εἰώθει μετὰ τὴν μάχην·οὐ γὰρ κατεκλίθη πλὴν καθεύδων· συνεδεί-πνουν δὲ πάντες οἱ ἑταῖροι καὶ τῶν Ἰτυκαί-ων οἱ ἄρχοντες. καὶ μετὰ τὸ δεῖπνον ὁπότος ἔσχε μοῦσαν πολλὴν καὶ χάριν, ἄλ-λων ἐπ' ἄλλοις λόγων φιλοσόφων κυκλού-ντων, ἄχρι οὗ περιῆλθεν ἡ ζήτησις εἰς τα-ῦτα δὴ τὰ παράδοξα καλούμενα τῶν Στω-ϊκῶν, τὸ μόνον εἶναι τὸν ἀγαθὸν ἐλεύθερον,δούλους δὲ τοὺς φαύλους ἅπαντας. ἐνταῦθαδή, ὡς εἰκός, ἀντιβάντος τοῦ Περιπατητι-κοῦ, σφοδρὸς ἐμπεσὼν ὁ Κάτων, καὶ τόνονπροσθεὶς καὶ τραχύτητα φωνῆς, ἀπέτεινεπορρωτάτω τὸν λόγον, ἀγῶνι θαυμαστῷ

201

τοῦ στρατηγοῦ, τῆς μὲν ἰδίας ἀρετῆς μιᾶςοὔσης μικρὸν ἔργον ἡγεῖτο καὶ οὐ βασιλι-κὸν τὴν ἐπίδειξιν, αὑτῷ δὲ ποιῆσαι τοὺςἀρχομένους ὁμοίους μάλιστα φιλοτιμούμε-νος, οὐ τὸν φόβον ἀφεῖλε τῆς ἐξουσίας,ἀλλὰ προσέθηκε τὸν λόγον· ᾧ πείθων περὶἑκάστου καὶ διδάσκων, ἑπομένης τιμῆς καὶκολάσεως, χαλεπὸν ἦν εἰπεῖν, πότερονεἰρηνικοὺς μᾶλλον ἢ πολεμικούς, καὶ προ-θυμοτέρους ἢ δικαιοτέρους παρεσκεύασετοὺς ἄνδρας· οὕτως ἐφαίνοντο φοβεροὶ μὲντοῖς πολεμίοις, ἥμεροι δὲ τοῖς συμμάχοις,ἄτολμοι δὲ πρὸς τὸ ἀδικεῖν, φιλότιμοι δὲπρὸς τοὺς ἐπαίνους. οὗ δ' ἥκιστα Κάτωνἐπεμελήθη, τοῦτο πλεῖστον ὑπῆρχεν αὐτῷ,καὶ δόξα καὶ χάρις καὶ ὑπερβάλλουσα τιμὴκαὶ φιλοφροσύνη παρὰ τῶν στρατιωτῶν. ἃγὰρ ἑτέροις ἐπέταττεν, ἑκουσίως διαπο-νῶν, καὶ στολὴν μὰν καὶ δίαιταν καὶ πορεί-αν ἐκείνοις μᾶλλον ἢ τοῖς ἄρχουσιν ὁμοιού-μενος, ἤθει δὲ καὶ φρονήματι καὶ λόγῳ

88

πάνυ κοσμίως καὶ μεθ' ἡσυχίας εἰσελ-θόντες ἂν εἰς τὴν πόλιν, εἰ μηδεὶς τύχοι τῷΚάτωνι φίλος ὢν αὐτόθι πατρῷος ἢ γνώρι-μος, ἐν πανδοκείῳ τὴν ὑποδοχὴν αὐτῷ πα-ρεσκεύαζον, ἐνοχλοῦντες οὐδενί· πανδοκεί-ου δὲ μὴ ὄντος, οὕτως πρὸς τοὺς ἄρχονταςτραπόμενοι ξενίαν ἐλάμβανον, ἀγαπῶντεςτὴν δοθεῖσαν. πολλάκις δ' ἀπιστούμενοικαὶ περιορώμενοι διὰ τὸ μὴ θορύβῳ μηδ'ἀπειλῇ ταῦτα πράσσειν πρὸς τοὺς ἄρχο-ντας, ὑπὸ τοῦ Κάτωνος ἄπρακτοι κατελαμ-βάνοντο, καὶ μᾶλλον αὐτὸς ὀφθεὶς ὠλιγω-ρεῖτο, καὶ παρεῖχεν ἐπὶ τῶν φορτίων σιω-πῇ καθεζόμενος ὑπόνοιαν ἀνθρώπου ταπει-νοῦ καὶ περιδεοῦς. οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ προ-σκαλούμενος αὐτοὺς εἰώθει λέγειν· "ὦ μο-χθηροί, μεταβάλεσθε ταύτης τῆς κακοξενί-ας. οὐ πάντες ὑμῖν ἀφίξονται Κάτωνες. ἀμ-βλύνατε ταῖς φιλοφροσύναις τὴν ἐξουσίαναὐτῶν, δεομένων προφάσεως ἵνα βίᾳ λαμ-βάνωσιν, ὡς παρ' ἑκόντων μὴ τυγχάνο-

93

χρησάμενος, ὥστε μηδένα λαθεῖν ὅτι τῷβίῳ πέρας ἔγνωκεν ἐπιθεὶς ἀπαλλάττεσθαιτῶν παρόντων. διὸ καὶ μετὰ τὸν λόγονσιωπῆς καὶ κατηφείας γενομένης ἐν πᾶσιν,ἀναλαμβάνων αὐτοὺς καὶ ἀπάγων τῆς ὑπο-ψίας ὁ Κάτων αὖθις ὑπὲρ τῶν παρόντωνἐνέβαλλεν ἐρωτήματα καὶ φροντίδας, ὡςδεδιὼς μὲν ὑπὲρ τῶν πλεόντων, δεδιὼς δ'ὑπὲρ τῶν ὁδευόντων ἐρημίαν ἄνυδρον καὶβάρβαρον.[68] Οὕτω δὲ διαλύσας τὸ σύνδειπνον, καὶπεριπατήσας μετὰ τῶν φίλων τὸν συνήθημετὰ τὸ δεῖπνον περίπατον, καὶ τοῖς ἄρ-χουσι τῶν φυλάκων ἃ καιρὸς ἦν προ-στάξας, ἀπιὼν εἰς τὸ δωμάτιον ἤδη τόν τεπαῖδα καὶ τῶν φίλων ἕκαστον μᾶλλον ἢπρότερον εἰώθει προσαγαγόμενος καὶ φιλο-φρονηθείς, πάλιν ὑποψίαν παρέσχε τοῦμέλλοντος. εἰσελθὼν δὲ καὶ κατακλιθεὶςἔλαβεν εἰς χεῖρας τῶν Πλάτωνος διαλόγωντὸν περὶ ψυχῆς, καὶ διελθὼν τοῦ βιβλίου τὸ

202

καὶ συνεξορμῶν τοὺς συμμένοντας, ἔπεσε,θαῦμα τῆς ἀρετῆς τοῖς ἐναντίοις παρα-σχών· ἔτι δὲ μᾶλλον ἡ θυγάτηρ τοῦ Κάτω-νος, οὔτε σωφροσύνης οὔτ' ἀνδρίας ἀπολει-φθεῖσα· Βρούτῳ γὰρ συνῴκει τῷ κτείναντιΚαίσαρα, αὐτή τε τῆς συνωμοσίας μετέσχεκαὶ προήκατο τὸν βίον ἀξίως τῆς εὐγενείαςκαὶ ἀρετῆς, ὡς ἐν τοῖς περὶ Βρούτουγέγραπται. Στατύλλιος δ' <ὁ> φήσας μιμε-ῖσθαι Κάτωνα τότε μὲν ὑπὸ τῶν φιλο-σόφων ἐκωλύθη βουλόμενος ἑαυτὸν ἀνελε-ῖν, ὕστερον δὲ τῷ Βρούτῳ πιστότατον ἑαυ-τὸν παρασχὼν καὶ χρησιμώτατον, ἐν Φι-λίπποις ἀπέθανεν.

211

σε, χρυσίον ζητῶν κατακεκαυμένον. οὕτωςοὐ τῷ ξίφει μόνον, ἀλλὰ καὶ τῷ γραφείῳτὸ ἀνυπεύθυνον καὶ ἀνυπόδικον <δι>επί-στευσεν.[12] Ἐπεὶ δὲ τέλος εἶχεν ἡ στρατεία τῷΚάτωνι, προεπέμφθη <μὲν> οὐκ εὐχαῖς, ὃκοινόν ἐστιν, οὐδ' ἐπαίνοις, ἀλλὰ δάκρυσικαὶ περιβολαῖς ἀπλήστοις, ὑποτιθέντων τὰἱμάτια τοῖς ποσὶν ᾗ βαδίζοι, καὶ καταφι-λούντων τὰς χεῖρας, ἃ τῶν αὐτοκρατόρωνὀλίγοις μόλις ἐποίουν οἱ τότε Ῥωμαῖοι.Βουληθεὶς δὲ πρὸ τοῦ πολιτείᾳ προσελθεῖνἅμα μὲν πλανηθῆναι καθ' ἱστορίαν τῆςἈσίας καὶ γενέσθαι θεατὴς ἠθῶν καὶ βίωνκαὶ δυνάμεως τῆς περὶ ἑκάστην ἐπαρχίαν,ἅμα δὲ τῷ Γαλάτῃ Δηϊοτάρῳ, διὰ ξενίανκαὶ φιλίαν πατρῴαν δεομένῳ πρὸς αὐτὸνἐλθεῖν, μὴ ἀχαριστῆσαι, τοῦτον τὸντρόπον ἐποιεῖτο τὴν ἀποδημίαν. προὔπε-μπεν ἅμ' ἡμέρᾳ τὸν ἀρτοποιὸν καὶ τὸνμάγειρον, ὅπου καταλύσειν ἔμελλεν. οἱ δὲ

92

πάντας ὑπεραίρων τοὺς αὐτοκράτορας καὶστρατηγοὺς προσαγορευομένους, ἔλαθε διὰτούτων ἅμα τὴν πρὸς αὑτὸν εὔνοιαν<ἐν>εργασάμενος τοῖς ἀνδράσιν. ἀρετῆςγὰρ ἀληθινὸς οὐκ ἐγγίνεται ζῆλος ἢ δι'ἄκρας τοῦ παραδιδόντος εὐνοίας καὶ τιμῆς·οἱ δ' ἄνευ τοῦ φιλεῖν ἐπαινοῦντες τοὺς ἀγα-θοὺς αἰδοῦνται <μὲν> τὴν δόξαν αὐτῶν, οὐθαυμάζουσι δὲ τὴν ἀρετὴν οὐδὲ μιμοῦνται.[10] Πυθόμενος δ' Ἀθηνόδωρον τὸν ἐπικα-λούμενον Κορδυλίωνα, μεγάλην ἕξιν ἐντοῖς Στωϊκοῖς λόγοις ἔχοντα, διατρίβεινπερὶ Πέργαμον, ἤδη γηραιὸν ὄντα, καὶπάσαις ἐρρωμενέστατα ταῖς ἡγεμονικαῖςκαὶ βασιλικαῖς συνηθείαις καὶ φιλίαις δια-μεμαχημένον, οὐδὲν ᾤετο πέμπων καὶγράφων περαίνειν πρὸς αὐτόν, ἀλλ' ἔχωνπαρὰ τοῦ νόμου δεδομένην ἀποδημίαν δυε-ῖν μηνῶν, ἔπλευσεν εἰς τὴν Ἀσίαν ἐπὶ τὸνἄνδρα, πιστεύων τοῖς ἐν αὑτῷ καλοῖς μὴἀτυχήσειν τῆς ἄγρας. συγγενόμενος δὲ καὶ

89

ται δὲ ῥᾴθυμος γενέσθαι καὶ περὶ γυναῖκαςοὐκ ἀνεπίληπτος. ἐν δὲ Καππαδοκίᾳ ξένῳτινὶ χρησάμενος Μαρφαδάτῃ τῶν βασιλι-κῶν, ἔχοντι γύναιον εὐπρεπές, καὶ πλείοναπαρ' αὐτοῖς ἢ καλῶς εἶχε διατρίβωνχρόνον, ἐσκώπτετο τοιαῦτα γραφόντων εἰςαὐτόν·αὔριον Κάτων βαδίζει -- μετὰ τριάκονθ'ἡμέρας, καὶ Πόρκιος καὶ Μαρφαδάτης,δύο φίλοι, ψυχὴ μία·Ψυχὴ γὰρ ἐκαλεῖτο τοῦ Μαρφαδάτου τὸγύναιον· καὶ ἔτιεὐγενὴς καὶ λαμπρὸς ὁ Κάτων· βασιλικὴνψυχὴν ἔχει.ἀλλὰ πᾶσάν γε τὴν τοιαύτην ἐξήλειψε καὶἠφάνισε τῷ θανάτῳ δύσκλειαν. ἀγωνιζόμε-νος γὰρ ἐν Φιλίπποις πρὸς Καίσαρα καὶἈντώνιον ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας, καὶ κλινο-μένης τῆς φάλαγγος οὔτε φυγεῖν οὔτε λα-θεῖν ἀξιώσας, ἀλλὰ προκαλούμενος τοὺςπολεμίους, πατρόθεν ἑαυτὸν ἐμφανίζων

210

πλεῖστον καὶ ἀναβλέψας ὑπὲρ κεφαλῆς ὡςοὐκ εἶδε κρεμάμενον τὸ ξίφος (ὑφῄρητογὰρ ὁ παῖς ἔτι δειπνοῦντος αὐτοῦ), κα-λέσας οἰκέτην ἠρώτησεν, ὅστις λάβοι τὸἐγχειρίδιον. σιωπῶντος δ' ἐκείνου πάλιν ἦνπρὸς τῷ βιβλίῳ, καὶ μικρὸν διαλιπών,ὥσπερ οὐ σπεύδων οὐδ' ἐπειγόμενος, ἄλ-λως δὲ τὸ ξίφος ἐπιζητῶν, ἐκέλευσε κομί-σαι. διατριβῆς δὲ γινομένης καὶ μηδενὸςκομίζοντος, ἐξαναγνοὺς τὸ βιβλίον αὖθιςἐκάλει καθ' ἕνα τῶν οἰκετῶν, καὶ μᾶλλονἐνέτεινε τὴν φωνὴν τὸ ξίφος ἀπαιτῶν· ἑνὸςδὲ καὶ πὺξ τὸ στόμα πατάξας ᾕμαξε τὴνἑαυτοῦ χεῖρα, χαλεπαίνων καὶ βοῶν ἤδημέγα, παραδίδοσθαι τῷ πολεμίῳ γυμνὸςὑπὸ τοῦ παιδὸς αὐτοῦ καὶ τῶν οἰκετῶν,ἄχρι οὗ κλαίων ὁ υἱὸς εἰσέδραμε μετὰ τῶνφίλων καὶ περιπεσὼν ὠδύρετο καὶ καθι-κέτευεν. ὁ δὲ Κάτων ἐξαναστὰς ἐνέβλεψέτε δεινὸν καὶ "πότ'" εἶπεν "ἐγὼ καὶ ποῦλέληθα παρανοίας ἡλωκώς, ὅτι διδάσκει

203

καταγωνισάμενος καὶ μεταστήσας ἐκ τῆςπροαιρέσεως αὐτόν, ἧκεν ἄγων εἰς τὸστρατόπεδον περιχαρὴς καὶ μεγαλοφρο-νῶν, ὥς τι κάλλιον ᾑρηκὼς καὶ λαμπρότε-ρον, ὧν Πομπήϊος τότε καὶ Λεύκολλοςἐθνῶν καὶ βασιλειῶν κατεστρέφοντο, σὺνὅπλοις περιϊόντες.[11] Ἔτι δ' αὐτοῦ περὶ τὴν στρατείανὄντος, ὁ ἀδελφὸς εἰς τὴν Ἀσίαν βαδίζωνἐνόσησε περὶ Θρᾴκην ἐν Αἴνῳ. καὶ γράμ-ματα μὲν εὐθὺς ἧκε πρὸς τὸν Κάτωνα· χει-μῶνος δὲ πολλοῦ κατέχοντος τὴν θάλατ-ταν, καὶ νεὼς ἱκανῆς μεγέθει μὴ παρούσης,εἰς μικρὰν ὁλκάδα μόνον δύο φίλους καὶτρεῖς οἰκέτας παραλαβών, ἐκ Θεσσαλονί-κης ἀνήχθη· καὶ παρ' οὐδὲν ἐλθὼν καταπο-ντωθῆναι, τύχῃ τινὶ παραλόγῳ σωθεὶς ἄρτιτεθνηκότος τοῦ Καιπίωνος, ἐμπαθέστερονἔδοξεν ἢ φιλοσοφώτερον ἐνεγκεῖν τὴν συμ-φοράν, οὐ μόνον κλαυθμοῖς καὶ περιπτύξε-σι τοῦ νεκροῦ καὶ βαρύτητι λύπης, ἀλλὰ

90

καὶ δαπάνῃ περὶ τὴν ταφὴν καὶ πραγματεί-αις, θυμιαμάτων καὶ ἱματίων πολυτελῶνσυγκατακαέντων, καὶ μνήματος ξεστοῦ λί-θων Θασίων ἀπὸ ταλάντων ὀκτὼ κατα-σκευασθέντος ἐν τῇ Αἰνίων ἀγορᾷ. ταῦταγὰρ [ἔνιοι] ἐσυκοφάντουν πρὸς τὴν ἄλληνἀτυφίαν τοῦ Κάτωνος, οὐ καθορῶντες ὅσονἐν τῷ πρὸς ἡδονὰς καὶ φόβους καὶ δεήσειςἀναισχύντους ἀγνάμπτῳ καὶ στερρῷ τοῦἀνδρὸς τὸ ἥμερον ἐνῆν καὶ φιλόστοργον.εἰς δὲ ταῦτα καὶ πόλεις αὐτῷ καὶ δυνάσταιπολλὰ κατὰ τιμὴν τοῦ τεθνεῶτος ἔπεμπον,ὧν ἐκεῖνος χρήματα μὲν παρ' οὐδενὸςἐδέξατο, θυμιάματα δὲ καὶ κόσμον ἐλάμ-βανε, <τὴν> τιμὴν ἀποδιδοὺς τοῖς πέμπου-σι. τῆς δὲ κληρονομίας εἰς αὐτόν τε καὶ τὸθυγάτριον τοῦ Καιπίωνος ἡκούσης, οὐθὲνὧν ἀνάλωσε περὶ τὸν τάφον ἀπῄτησεν ἐντῇ νεμήσει. καὶ ταῦτα πράξαντος αὐτοῦκαὶ παθόντος ἦν ὁ γράψας, ὅτι κοσκίνῳτὴν τέφραν τοῦ νεκροῦ μετέβαλε καὶ διήθη-

91

μέν <μ'> οὐδεὶς οὐδὲ μεταπείθει περὶ ὧνδοκῶ κακῶς βεβουλεῦσθαι, κωλύομαι δὲχρῆσθαι τοῖς ἐμαυτοῦ λογισμοῖς καὶ παρο-πλίζομαι; τί δ' οὐχὶ καὶ συνδεῖς ὦ γενναῖετὸν πατέρα καὶ τὰς χεῖρας ἀποστρέφεις,μέχρι ἂν ἐλθὼν Καῖσαρ εὕρῃ με μηδ' ἀμύ-νασθαι δυνάμενον; οὐ γὰρ ἐπ' ἐμαυτόν γεδέομαι ξίφους, ὅπου καὶ τὸ πνεῦμα βραχὺνχρόνον ἐπισχόντα καὶ τὴν κεφαλὴν ἅπαξπατάξαντα πρὸς τὸν τοῖχον ἀποθανεῖν ἔνε-στι."[69] Ταῦτα λέγοντος αὐτοῦ τὸ μὲν μει-ράκιον ἐξῆλθε μετὰ κλαυθμοῦ καὶ πάντεςοἱ λοιποί, τῷ δὲ Δημητρίῳ καὶ τῷ Ἀπολ-λωνίδῃ μόνοις ὑπολειφθεῖσι πρᾳότερον ἤδηλαλῶν, "ἦ που καὶ ὑμῖν" ἔφη "δέδοκται βίᾳκατέχειν ἄνδρα τοσοῦτον ἡλικίας ἐν τῷβίῳ, καὶ καθημένους αὐτοῦ σιωπῇ παραφυ-λάσσειν, ἢ λόγον ἥκετε κομίζοντες, ὡς οὐδεινὸν οὐδ' αἰσχρόν ἐστιν ἀποροῦντα σωτη-ρίας ἑτέρας Κάτωνα τὴν ἀπὸ τοῦ πολεμίου

204

καὶ τὴν πόλιν.[72] Καῖσαρ δὲ πυνθανόμενος παρὰ τῶνἀφικνουμένων ὑπομένειν ἐν Ἰτύκῃ τὸνΚάτωνα μηδὲ φεύγειν, ἀλλὰ τοὺς ἄλλουςπροπέμπειν, αὐτὸν δὲ καὶ τοὺς ἑταίρουςκαὶ τὸν υἱὸν ἀδεῶς ἀναστρέφεσθαι, δυστέκ-μαρτον ἡγεῖτο τὴν γνώμην τοῦ ἀνδρός, ἅτεδὲ τὸν πλεῖστον λόγον ἔχων ἐκείνου, [καὶ]προσῆγε μετὰ τῆς δυνάμεως ἐπειγόμενος.ὡς δ' ἤκουσε τὸν θάνατον αὐτοῦ, λέγεταιτοσοῦτον εἰπεῖν· "ὦ Κάτων, φθονῶ σοι τοῦθανάτου· καὶ γὰρ ἐμοὶ σὺ τῆς σαυτοῦ σω-τηρίας ἐφθόνησας." τῷ γὰρ ὄντι σωθῆναιΚάτων ἀνασχόμενος ὑπὸ Καίσαρος οὐκ ἂνοὕτω δοκεῖ καταισχῦναι τὴν αὑτοῦ δόξανὡς κοσμῆσαι τὴν ἐκείνου. τὸ δὲ πραχθὲν<ἂν> ἄδηλον· εἰκάζεται δὲ τὰ χρηστότεραπερὶ Καίσαρος.[73] Ἐτελεύτησε δὲ Κάτων ἔτη δυεῖν δέο-ντα πεντήκοντα βεβιωκώς. ὁ δ' υἱὸς αὐτοῦπαρὰ Καίσαρος μὲν οὐδὲν ἠδικήθη· λέγε-

209

λὴν ἀναλαβεῖν τὸν ἄπορον καὶ ἀνέμητονὄχλον εἰς τὸ σιτηρέσιον, ἀναλώματος μὲνὄντος ἐνιαυσίου χιλίων καὶ διακοσίων καὶπεντήκοντα ταλάντων, περιφανῶς δὲ τῇφιλανθρωπίᾳ ταύτῃ καὶ χάριτι τῆς ἀπειλῆςἐκείνης διαλυθείσης. Ἐντεῦθεν εἰς τὴν δη-μαρχίαν ἐμπεσὼν ὁ Μέτελλος ἐκκλησίαςτε θορυβώδεις συνῆγε, καὶ νόμον ἔγραψεΠομπήϊον Μᾶγνον ἰέναι κατὰ τάχος μετὰτῶν δυνάμεων εἰς Ἰταλίαν καὶ παραλα-βόντα σῴζειν τὴν πόλιν, ὡς ὑπὸ Κατιλίνακινδυνεύουσαν. ἦν δὲ τοῦτο λόγος εὐπρε-πής, ἔργον δὲ τοῦ νόμου καὶ τέλος ἐγχειρί-σαι τὰ πράγματα Πομπηῳ καὶ παραδοῦναιτὴν ἡγεμονίαν. γενομένης δὲ βουλῆς, καὶτοῦ Κάτωνος οὐχ ὥσπερ εἰώθει τῷ Μετέλ-λῳ σφοδρῶς ἐμπεσόντος, ἀλλ' ἐπιεικῆ πολ-λὰ καὶ μέτρια παραινέσαντος, τέλος δὲ καὶπρὸς δεήσεις τραπομένου καὶ τὴν Μετέλ-λων οἰκίαν ἀεὶ γενομένην ἀριστοκρατικὴνἐπαινέσαντος, ἔτι μᾶλλον ἐξαρθεὶς καὶ κα-

120

βάλλεσθαι." ταύτην τὴν φωνὴν ἀφέντοςτοῦ Κάτωνος, ὁ Κάτλος προσέβλεψε μὲναὐτὸν ὡς ἀμειψόμενος, εἶπε δ' οὐδέν, ἀλλ'εἴθ' ὑπ' ὀργῆς εἴθ' ὑπ' αἰσχύνης ἀπῆλθεσιωπῇ διηπορημένος. οὐ μὴν ἥλω γ' ὁ ἄν-θρωπος, ἀλλ' ἐπεὶ μιᾷ ψήφῳ τὰς ἀφιείσαςὑπερέβαλλον αἱ καθαιροῦσαι, καὶ ΛόλλιοςΜᾶρκος εἷς συνάρχων τοῦ Κάτωνος ὑπ'ἀσθενείας ἀπελέλειπτο τῆς δίκης, πέμπειπρὸς τοῦτον ὁ Κάτλος, δεόμενος βοηθῆσαιτῷ ἀνθρώπῳ, κἀκεῖνος ἐν φορείῳ<μετα>κομισθεὶς <εἰς> [μετὰ] τὴν δίκην,ἔθετο τὴν ἀπολύουσαν. οὐ μὴν ἐχρήσατό γετῷ γραμματεῖ [ὁ] Κάτων, οὐδὲ τὸν μισθὸνἀπέδωκεν, οὐδ' ὅλως ἐνάριθμον τοῦ Λολλί-ου τὴν ψῆφον ἔσχεν.[17] Οὕτω δὲ τοὺς γραμματεῖς ταπει-νώσας καὶ ποιήσας ὑποχειρίους, καὶ τοῖςπράγμασιν ὡς αὐτὸς ἐβούλετο χρώμενος,ὀλίγῳ χρόνῳ τὸ ταμιεῖον ἀπέδειξε τοῦ βου-λευτηρίου σεμνότερον, ὡς καὶ λέγειν καὶ

101

ταῦτά τε καθιστάναι καὶ τὸ τραῦμα διαρ-ράπτειν. ὡς οὖν ἀνήνεγκεν ὁ Κάτων καὶσυνεφρόνησε, τὸν μὲν ἰατρὸν ἀπεώσατο,ταῖς χερσὶ δὲ τὰ ἔντερα σπαράξας καὶ τὸτραῦμ' ἐπαναρρήξας, ἀπέθανεν.[71] Ἐν ᾧ δ' οὐκ ἄν τις ᾤετο χρόνῳ τοὺςκατὰ τὴν οἰκίαν πάντας ᾐσθῆσθαι τὸπάθος, ἐπὶ ταῖς θύραις ἦσαν οἱ τριακόσιοι,καὶ μικρὸν ὕστερον ὁ δῆμος ἤθροιστο τῶνἸτυκαίων, μιᾷ φωνῇ τὸν εὐεργέτην καὶ σω-τῆρα καὶ μόνον ἐλεύθερον καὶ μόνον ἀήττη-τον καλούντων. καὶ ταῦτ' ἔπραττον ἀγγελ-λομένου προσιέναι Καίσαρος· ἀλλ' οὔτεφόβος αὐτοὺς οὔτε κολακεία τοῦ κρατο-ῦντος οὔθ' ἡ πρὸς ἀλλήλους διαφορὰ καὶστάσις ἀμβλυτέρους ἐποίησε τῇ πρὸςΚάτωνα τιμῇ. κοσμήσαντες δὲ τὸ σῶμαλαμπρῶς καὶ πομπὴν ἐπιφανῆ παρα-σχόντες καὶ θάψαντες παρὰ τὴν θάλασσαν,οὗ νῦν ἀνδριὰς ἐφέστηκεν αὐτοῦ ξιφήρης,οὕτως ἐτράποντο πρὸς τὸ σῴζειν ἑαυτοὺς

208

περιμένειν; τί οὖν οὐ λέγετε πείθοντεςἡμᾶς ταῦτα καὶ μεταδιδάσκοντες, ἵνα τὰςπροτέρας δόξας ἐκείνας καὶ λόγους οἷςσυμβεβιώκαμεν ἐκβαλόντες, καὶ γενόμενοιδιὰ Καίσαρα σοφώτεροι, μείζονα χάρινεἰδῶμεν αὐτῷ; καίτοι βεβούλευμαι μὲνοὐθὲν ἔγωγε περὶ ἐμαυτοῦ, δεῖ δέ με βου-λευσάμενον εἶναι κύριον οἷς ἔγνωκαχρῆσθαι. βουλεύσομαι δὲ τρόπον τινὰ μεθ'ὑμῶν, βουλευόμενος μετὰ τῶν λόγων οἷςκαὶ ὑμεῖς φιλοσοφεῖτε χρῆσθαι. θαρροῦντεςοὖν ἄπιτε καὶ κελεύετε τὸν υἱόν, ἃ μὴ δύ-ναται τὸν πατέρα πείθειν, μὴ βιάζεσθαι."[70] Πρὸς ταῦτα μηθὲν ἀντειπόντες οἱ περὶτὸν Δημήτριον, ἀλλὰ δακρύσαντες, ὑπε-ξῆλθον. εἰσπέμπεται δὲ διὰ παιδίου μικροῦτὸ ἐγχειρίδιον, καὶ λαβὼν ἐσπάσατο καὶκατενόησεν. ὡς δ' εἶδεν ἑστῶτα τὸν ἀθέρακαὶ τὴν ἀκμὴν διαμένουσαν, εἰπὼν "νῦνἐμός εἰμι," τὸ μὲν ξίφος ἔθηκε, τὸ δὲ βιβλί-ον αὖθις ἀνεγίνωσκε, καὶ λέγεται δὶς ὅλον

205

φρονεῖν ἅπαντας ὅτι Κάτων ὑπατείας ἀξί-ωμα τῇ ταμιείᾳ περιέθηκε. πρῶτον μὲνγὰρ εὑρὼν χρέα παλαιὰ τῷ δημοσίῳ πολ-λοὺς ὀφείλοντας, καὶ πολλοῖς τὸ δημόσιον,ἅμα τὴν πόλιν ἔπαυσεν ἀδικουμένην καὶἀδικοῦσαν, τοὺς μὲν εὐτόνως καὶ ἀπαραι-τήτως ἀπαιτῶν, τοῖς δὲ ταχέως ἀποδιδοὺςκαὶ προθύμως, ὥστε τὸν δῆμον ἥδεσθαι,τοὺς μὲν οἰομένους ἀποστερήσειν ἐκτίνο-ντας ὁρῶντα, τοὺς δ' ἃ μὴ προσεδόκωνἀπολαμβάνοντας. ἔπειτα γράμματα [τῶν]πολλῶν οὐ προσηκόντως ἀναφερόντων καὶδόγματα ψευδῆ παραδέχεσθαι χάριτι καὶδεήσει τῶν προτέρων εἰωθότων, οὐδὲναὐτὸν ἔλαθε γενόμενον τοιοῦτον, ἀλλ' ὑπὲρἑνός ποτε δόγματος ἐνδοιάσας εἰ κύριονγέγονε, πολλῶν μαρτυρούντων οὐκ ἐπί-στευσεν οὐδὲ κατέταξε πρότερον ἢ τοὺςὑπάτους ἐπομόσαι παραγενομένους. ὄντωνδὲ πολλῶν οἷς Σύλλας ἐκεῖνος ἀποκτείνα-σιν ἄνδρας ἐκ προγραφῆς γέρας ἔδωκεν

102

νος ἀποχρῶσαν διαδοχήν. καὶ οὐκ ἔστινεἰπεῖν ὡς ταῦτ' ἔπραττεν εἰδὼς οὐ προ-σέχοντα τῇ Μαρκίᾳ τὸν Κάτωνα· κύουσανγὰρ αὐτὴν τότε τυγχάνειν λέγουσιν. ὁ δ'οὖν Κάτων ὁρῶν τὴν τοῦ Ὁρτησίου σπου-δὴν καὶ προθυμίαν, οὐκ ἀντεῖπεν, ἀλλ' ἔφηδεῖν καὶ Φιλίππῳ ταῦτα συνδόξαι τῷ πα-τρὶ τῆς Μαρκίας. ὡς οὖν ὁ Φίλιπποςἐντευχθεὶς ἔγνω τὴν συγχώρησιν, οὐκ ἄλ-λως ἐνεγγύησε τὴν Μαρκίαν ἢ παρόντοςτοῦ Κάτωνος αὐτοῦ καὶ συνεγγυῶντος. τα-ῦτα μὲν οὖν, εἰ καὶ χρόνοις ὕστερονἐπράχθη, μνησθέντι μοι τὸ τῶν γυναικῶνπρολαβεῖν ἔδοξε.[26] Τῶν δὲ περὶ τὸν Λέντλον ἀναιρε-θέντων, καὶ τοῦ Καίσαρος, περὶ ὧν εἰσηγ-γέλθη καὶ διεβλήθη πρὸς τὴν σύγκλητον,εἰς τὸν δῆμον καταφυγόντος καὶ τὰ πολλὰνοσοῦντα καὶ διεφθαρμένα τῆς πολιτείαςμέρη ταράττοντος καὶ συνάγοντος πρὸςαὑτόν, ὁ Κάτων φοβηθεὶς ἔπεισε τὴν βου-

119

διεξελθεῖν. Εἶτα κοιμηθεὶς ὕπνον βαθύν,ὥστε τοὺς ἐκτὸς αἰσθέσθαι, περὶ μέσας νύ-κτας ἐκάλει τῶν ἀπελευθέρων Κλεάνθηντὸν ἰατρὸν καὶ Βούταν, ᾧ μάλιστα πρὸςτὰς πολιτικὰς πράξεις ἐχρῆτο. καὶ τοῦτονμὲν ἐπὶ θάλασσαν ἔπεμψεν, ὅπως σκεψάμε-νος, εἰ πάντες ἀνηγμένοι τυγχάνουσι,φράσοι πρὸς αὐτόν· τῷ δ' ἰατρῷ τὴν χεῖραφλεγμαίνουσαν ὑπὸ τῆς πληγῆς ἣν ἔπληξετὸν οἰκέτην ἐπιδῆσαι παρέσχε· καὶ τοῦτ'ἐποίησεν ἡδίους ἅπαντας, ὡς ζωτικῶς ἔχο-ντος αὐτοῦ. μετ' ὀλίγον δὲ παρῆν ὁ Βούτας,ἀπαγγέλλων τοὺς μὲν ἄλλους ἀνῆχθαι,Κράσσον δὲ λείπεσθαι ὑπ' ἀσχολίας τινός,ὅσον δ' οὔπω καὶ τοῦτον ἐμβαίνειν, πολὺνδὲ χειμῶνα καὶ μέγα πνεῦμα κατέχειν τὴνθάλασσαν. τοῦτ' ἀκούσας ὁ Κάτων ἐστένα-ξεν οἴκτῳ τῶν πλεόντων, καὶ πάλιν ἔπεμψετὸν Βούταν ἐπὶ θάλασσαν, εἴ τις ἄρα παλιν-δρομήσας δέοιτό τινος τῶν ἀναγκαίων,ἀπαγγελοῦντα πρὸς αὐτόν· ἤδη δ' ὄρνιθες

206

ᾖδον, καὶ μικρὸν αὖθις κατηνέχθη πρὸςὕπνον. ἐπανελθόντος δὲ τοῦ Βούτα καὶφράσαντος πολλὴν ἡσυχίαν περὶ τοὺς λι-μένας εἶναι, προσέταξεν αὐτῷ τὴν θύρανκλεῖσαι καὶ καθῆκεν ἑαυτὸν εἰς τὸ κλινί-διον, ὡς τὸ λοιπὸν ἔτι τῆς νυκτὸς ἀναπαυ-σόμενος.Ἐξελθόντος δὲ τοῦ Βούτα, σπασάμενος τὸξίφος ἔωσε μὲν ὑπὸ τὸ στῆθος, τῇ δὲ χειρὶκουφότερον διὰ τὴν φλεγμονὴν χρησάμε-νος, οὐκ εὐθὺς ἀπήλλαξεν ἑαυτόν, ἀλλὰ δυ-σθανατῶν ἐξέπεσε τῆς κλίνης, καὶ ψόφονἐποίησε καταβαλὼν ἀβάκιόν τι τῶν γεωμε-τρικῶν παρακείμενον, ὥστε τοὺς θεράπο-ντας αἰσθομένους ἀναβοῆσαι καὶ τὸν υἱὸναὐτίκα καὶ τοὺς φίλους ἐπεισελθεῖν.ἰδόντες δὲ πεφυρμένον αἵματι καὶ τῶνἐντέρων τὰ πολλὰ προπεπτωκότα, ζῶνταδ' αὐτὸν ἔτι καὶ βλέποντα, δεινῶς μὲν ἅπα-ντες ἔσχον, ὁ δ' ἰατρὸς προσελθὼν ἐπει-ρᾶτο, τῶν ἐντέρων ἀτρώτων διαμεινάντων,

207

ράσχῃ. δόξῃ μὲν γὰρ ἀνθρώπων ἄτοπονεἶναι τὸ τοιοῦτον, φύσει δὲ καλὸν καὶ πολι-τικόν, ἐν ὥρᾳ καὶ ἀκμῇ γυναῖκα μήτ' ἀργε-ῖν τὸ γόνιμον ἀποσβέσασαν, μήτε πλείονατῶν ἱκανῶν ἐπιτίκτουσαν ἐνοχλεῖν καὶ κα-ταπτωχεύειν <οἶκον> οὐδὲν δεόμενον· κοι-νουμένους δὲ τὰς διαδοχὰς ἀξίους ἄνδραςτήν τ' ἀρετὴν ἄφθονον ποιεῖν καὶ πολύχουντοῖς γένεσι, καὶ τὴν πόλιν αὐτὴν πρὸςαὑτὴν ἀνακεραννύναι ταῖς οἰκειότησιν. εἰδὲ πάντως περιέχοιτο τῆς γυναικὸς ὁ Βύ-βλος, ἀποδώσειν εὐθὺς τεκοῦσαν, οἰκειότε-ρος αὐτῷ τε Βύβλῳ καὶ Κάτωνι κοινωνίᾳπαίδων γενόμενος. ἀποκριναμένου δὲ τοῦΚάτωνος, ὡς Ὁρτήσιον μὲν ἀγαπᾷ καὶ δο-κιμάζει κοινωνὸν οἰκειότητος, ἄτοπον δ'ἡγεῖται ποιεῖσθαι λόγον περὶ γάμου θυγα-τρὸς ἑτέρῳ δεδομένης, μεταβαλὼν ἐκεῖνοςοὐκ ὤκνησεν ἀποκαλυψάμενος αἰτεῖν τὴναὐτοῦ γυναῖκα Κάτωνος, νέαν μὲν οὖσανἔτι πρὸς τὸ τίκτειν, ἔχοντος δὲ τοῦ Κάτω-

118

ἀνὰ μυρίας δισχιλίας δραχμάς, ἅπαντεςμὲν αὐτοὺς ὡς ἐναγεῖς καὶ μιαροὺς ἑμί-σουν, ἀμύνασθαι δ' οὐδεὶς ἐτόλμα· Κάτωνδὲ προσκαλούμενος ἕκαστον <ὡς> ἔχονταδημόσιον ἀργύριον ἀδίκως ἐξέπραττεν,ἅμα θυμῷ καὶ λόγῳ τὸ τῆς πράξεωςἀνόσιον καὶ παράνομον ἐξονειδίζων. οἱ δὲτοῦτο παθόντες εὐθὺς ἦσαν ἔνοχοι φόνῳ,καὶ τρόπον τινὰ προηλωκότες ἀπήγοντοπρὸς τοὺς δικαστὰς καὶ δίκας ἔτινον, ἡδο-μένων πάντων καὶ νομιζόντων συνεξαλεί-φεσθαι τὴν τότε τυραννίδα καὶ Σύλλαναὐτὸν ἐφορᾶν κολαζόμενον.[18] Ἥιρει δὲ τοὺς πολλοὺς καὶ τὸ ἐνδελε-χὲς αὐτοῦ τῆς ἐπιμελείας καὶ ἄτρυτον.οὔτε γὰρ πρότερός τις ἀνέβη τῶν συναρ-χόντων εἰς τὸ ταμιεῖον Κάτωνος, οὔθ'ὕστερος ἀπῆλθεν. ἐκκλησίαν δὲ καὶ βουλὴνοὐδεμίαν παρῆκε, δεδιὼς καὶ παραφυλάτ-των τοὺς ἑτοίμως καὶ πρὸς χάριν ὀφλη-μάτων καὶ τελῶν ἀνέσεις ἢ δόσεις οἷς ἔτυ-

103

χεν ἐπιψηφιζομένους. ἐπιδεικνύμενος δὲ τὸταμιεῖον ἄβατόν τε καὶ καθαρὸν συκοφα-ντῶν, πλῆρες δὲ χρημάτων, ἐδίδασκεν ὅτιτῇ πόλει πλουτεῖν ἔξεστι μὴ ἀδικούσῃ.κατ' ἀρχὰς δὲ τῶν συναρχόντων ἐνίοις ἐπα-χθὴς καὶ χαλεπὸς φανείς, ὕστερον ἠγα-πᾶτο, ταῖς ἐκ τοῦ μὴ χαρίζεσθαι τὰ δη-μόσια μηδὲ κρίνειν κακῶς ἀπεχθείαις ὑπο-τιθεὶς ἑαυτὸν ἀντὶ πάντων, καὶ παρέχωνἀπολογεῖσθαι πρὸς τοὺς δεομένους καὶ βια-ζομένους ἐκείνοις, ὡς ἀμήχανόν ἐστιν ἄκο-ντος Κάτωνος. Τῶν δ' ἡμερῶν τῇ τελευ-ταίᾳ σχεδὸν ὑπὸ πάντων τῶν πολιτῶν προ-πεμφθεὶς εἰς οἶκον, ἤκουσεν ὅτι Μαρκέλλῳπολλοὶ συνήθεις καὶ δυνατοὶ προσπεσόντεςἐν τῷ ταμιείῳ καὶ περιέχοντες, ἐκβιάζο-νται γράψαι τινὰ δόσιν χρημάτων <οὐκ>ὀφειλομένην. ἦν δ' ὁ Μάρκελλος ἐκ παίδωνφίλος τῷ Κάτωνι καὶ σὺν ἐκείνῳ βέλτιστοςἄρχων, αὐτὸς δὲ καθ' αὑτὸν ἀγώγιμος ὑπ'αἰδοῦς τοῖς δεομένοις καὶ κατάντης πρὸς

104

ἐκβαλεῖν ἀσχημονοῦσαν.[25] Εἶτ' ἔγημε θυγατέρα Φιλίππου Μαρ-κίαν, ἐπιεικῆ δοκοῦσαν εἶναι γυναῖκα. περὶἧς ὁ πλεῖστος λόγος· καθάπερ <γὰρ> ἐνδράματι τῷ βίῳ τοῦτο τὸ μέρος προβλημα-τῶδες γέγονε καὶ ἄπορον. ἐπράχθη δὲ το-ῦτον τὸν τρόπον, ὡς ἱστορεῖ Θρασέας, εἰςΜουνάτιον, ἄνδρα Κάτωνος ἑταῖρον καὶσυμβιωτήν, ἀναφέρων τὴν πίστιν. ἐν πολ-λοῖς ἐρασταῖς καὶ θαυμασταῖς τοῦ Κάτω-νος ἦσαν ἑτέρων ἕτεροι μᾶλλον ἔκδηλοι καὶδιαφανεῖς, ὧν καὶ Κόϊντος Ὁρτήσιος, ἀνὴρἀξιώματός τε λαμπροῦ καὶ τὸν τρόπονἐπιεικής. ἐπιθυμῶν οὖν τῷ Κάτωνι μὴ συ-νήθης εἶναι μηδ' ἑταῖρος μόνον, ἀλλ' ἁμῶςγέ πως εἰς οἰκειότητα καταμεῖξαι καὶ κοι-νωνίαν πάντα τὸν οἶκον καὶ τὸ γένος, ἐπε-χείρησε συμπείθειν, ὅπως τὴν θυγατέραΠορκίαν, Βύβλῳ συνοικοῦσαν καὶ πεποιη-μένην ἐκείνῳ δύο παῖδας, αὑτῷ πάλινὥσπερ εὐγενῆ χώραν ἐντεκνώσασθαι πα-

117